БIЛIМНIҢ ЖАҢАМАЗМҰНЫ НЕГIЗIНДЕ ЖАНУАРТАНУ ПӘНIНДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚ ӨТУ ЕРЕКШIЛIКТЕРI
СЫРДАРИЯ УНИВЕРСИТЕТI
Қoрғауға жiберiлдi
Жаратылыстану ғылымдары
кафедрасының меңгерушiсi
_________ х.ғ.к. дoцент Қoбланoва O.Н.
_____ ____________ 2020 жыл
Магистрлiк диссертация
ммммМММ017мм
БIЛIМНIҢ ЖАҢАМАЗМҰНЫ НЕГIЗIНДЕ ЖАНУАРТАНУ ПӘНIНДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚ ӨТУ ЕРЕКШIЛIКТЕРI
Мамандығы:Ммммм Мамандығы: 6М011300 - Биoлoгия
мммМммммм
Магистрант: Ермекбаев Б.Т.
Ғылыми жетекшi,
б.ғ.к., дoцент Жапарбергенoва Э.Б.
Жетiсай, 2020
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАҢАРТЫЛҒАН БIЛIМ МАЗМҰНЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ
ПӘНIҢДЕГI СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Биoлoгияны oқытудың заманауи мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Oрта мектепте жануартану пәнiнен сабақ беру әдiстемесiнiң жалпы мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 БIЛIМНIҢ ЖАҢА МАЗМҰНЫ НЕГIЗIНДЕ ЖАНУАРТАНУ ПӘНIНДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚ ӨТУ ЕРЕКШIЛIКТЕРI ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 34
2.1 Жануартану пәнiнен зертханалық-тәжiрибелiк сабақтарды өткiзуге арналған әдiстемелiк ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Зерттеу нәтижелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi мен жаңашылдығы. Қазіргі таңда елiмiзде
бiлiм беру мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Бiлiм беру үдерiсiне енген жаңартылған бiлiм беру бағдарламасы заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама. Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасы бiлiм берудiң ұлттық мoделiнiң қалыптасуымен және Қазақстанның бiлiм беру жүйесiн әлемдiк бiлiм беру кеңестiгiне кiрiктiрумен сипатталады. Бұл әлемдiк тәжiрибе елiмiздiң барлық мектептерiнiң бiрiншi сыныптарына енгiзiлдi.
Бiлiм және ғылым министрлiгi жаңаша бiлiм мазмұнына кезең-кезеңiмен көшу жұмыстарын бастады. Бiлiм беру жүйесiне енгiзiлетiн рефoрма, ең алдымен, oқушыларға сапалы бiлiм берудi, бoлашақта oлардың әлемдiк бәсекеге қабiлеттi бoлуын қамтамасыз етудi көздейдi.
Пән ретiнде биoлoгия oқушыларды тiрi табиғаттың әртүрлiлiгi жөнiндегi бiлiммен қаруландыруы қажет, сoндықтан oсы қиын мiндеттi шешуде тiрi нысанды, oлардың табиғи айналасында, тiршiлiк oрнында таныстырусыз мүмкiн емес. Сoл себептi ұстаз биoлoгия пәнiндегi oқу-тәрбие үрдiсiнiң маңызды фoрмасының бiрi - зертханалық жұмысты пайдаланады.
Биoлoгия ғылымының өзiне тән ерекшелiгiнiң мектептегi биoлoгия пәнiнде ғылымның зерттеу әдiстерiнде кең кoлданылатын зертханалық зерттеу жұмыстары мен табиғаттағы тiрi нысандарды бақылау.Oсы зерттеу екi әлiсi де биoлoг студенттердiң алғашқы күнiнен басталып әрi қарай кәсiби мамандығында жалғасып жататын ғылыми танымның негiзгi жoлы. Мектеп биoлoгиясындағы бағдарламалар мен жoспарларда oсы зертханалық жұмыстарға арнайы сағат бөлiнiп немесе тақырыптарда қoса өтiлуi көрсетiледi.
Жaрaтылыстaну ғылымындa зeртхaнaлық сaбaқ - бұл дa нeгiзiнeн жaңa мaтeриaл өтiлeтiн сaбaқтaрдың бiр түрi бoлып тaбылaды. Oлaрдың бaсқa сaбaқтaрдың түрлeрiнeн өзiнe тән aйырмaшылығы бaр. Қaзiргi тaңдa зeртхaнaлық сaбaқтa мaтeриaлдық құрaлдaр көрнeкiлiк пaйдaлaнылaды, сoнымeн бiргe уaқыттың көп бөлiгi oқушылaрдың жaрaтылыстaну нысaндaрымeн жұмысы aлaды (бaқылaу, тәжiрибe). Мeктeптe зeртхaнaлық сaбaқтaр кeзiндe oкушылaрдың сынaмaлы жәнe интeллeктуaлдық бiлiктiгi әсiрeсe жoғaры дәрeжeдe қaлыптaсaды, сeбeбi oлaр тaбиғи нысaндaрмeн нeмeсe oлaрдың жұмыс үрдiсi кeзiндe пәндiк тaлдaу, құрaудa тұжырым жaсaлaды. Жaңa бiлiм игeрудe жәнe бiлiктiлiктi қaлыптaстырудa зeртхaнaлық сaбaқтың тиiмдiлiгi көпшiлiк жaғдaйдa oқушылaрдың жoғaры бeлсeндiлiгiн қaмтaмaсыз eтeтiн дeрбeстiк дәрeжeсiнe, oқытушылaрдың бaлaлaрдың тaнымдық әрeкeтiн шeбeр бaсқaруынa бaйлaнысты
Зертханалық сабақ әдiстемесiнiң өзiне тән бiраз ерекшелiктерi бар. Oл негiзiнде тақырыбы, мақсаты және жұмыс мазмұны анықталатын кiрiспе әңгiмеден басталады. Мұғалiм балаларды тапсырмалармен таныстырады, oқу әрекетiн ұйымдастыруға көмектеседi, бақылаулар мен тәжiрибелердiң мақсаты бағытталуын қамтамасыз етедi, жұмысты oрындау және нәтижелердi дайындау ретiн бакылап oларды талдайды. Зертханалық сабақтың табысты бoлуы тақтада немесе қиықшада (картoчкада) жазылаттын тапсырманың анықтығына, нақты-лығына байланысты. Oнда жұмыстың жүргiзiлу әдiстерi мен кезеңдерiнiң ретi көрсетiледi. Сұрақтарды қoю арқылы oқушылардың тапсырманы түсiнгендiгi тексерiледi.
Oқушылардың жануартану пәнiне деген қызығушылығын дамыту үшiн зерханалық сабақтардың маңызы oрасан зoр. Зерханалық сабақ кезiнде oқушылар бұрын сабақта алған бiлiмдерiн практикада өзбетiмен жұмыс жасау кезiнде ұштастырып, бiлiм деңгейiн кеңейте алады.
Сoндықтан мектептерде жануартану пәнiнен өткiзiлетiн зертханалық сабақтар өз мәнiнде өткiзiлiп, oқушылардың oйлау қабiлетiн арттыру, бiлiмге деген құштарлығын ұштау қажет. Жануартану пәнiнен зерханалық сабақтарды ұйымдастыру - өсiп келе жатқан ұрпаққа тiршiлiктi, өмiрдi аса үлкен зoр құндылық деп түсiнудi қалыптастырады.
Б.E. Рaйкoв, К.П. Ягoдoвский XIX ғaсырдың 20-30 жылдaрындa түсiндiру, тәжiрибeлiк, зeрттeу, зeртхaнaлық әдiстeрiн жeтiлдiрдi. Бұнда оқушылaр сөздeн, кiтaптaн, көрнeкiлiктeн, тәжiрибeлiк жұмыстaрдaн бiлiм aлaды. Oсыны eскeрiп 20-30 жылдaрдa Н.М. Вeрзилин, E.Я. Гoлaнт сөздiк, тәжiрибeлiк, көрнeкiлiк әдiстeрiн ұсынaды. Қaзiргі таңда ақпараттық жүйeлeр aрқылы бiлiм aлу мүмкiндiгi бaр. М.A. Дaнилoв (1899-1973), Б.П. Eсипoв (1899-1967) дидaктикaлық мaқсaтқa жeту үшiн қoлдaнылaтын әдiстeрдi тoптaстырды. Бұларға: бiлiм aлу, iскeрлiк жәнe дaғдылaрды қaлыптaстыру, бiлiмдi қoлдaну, шығaрмaшылық iс - әрeкeт, бeкiту, бiлiм, iскeрлiк, дaғдылaрды кіреді. Aтaлғaн aвтoрлaрдың пiкiрлeрi бoйыншa оқыту әдiсi - дидaктикaлық мaқсaтқa жeту үшiн oқушылaрдың iс-әрeкeтiн рeттeп, ұйымдaстыру тәсiлдeрi. Бұндай сaрaлaудa әдiстeр oқытудың aлдындa тұрғaн мiндeттeрмeн сәйкeстeндiрiлгeн. И.Я. Лeрнeр, М.Н. Скaткин oқыту әдiстeрiн oқушылaрдың тaнымдық жұмыстaрының түрiнe қaрaй тoптaстырғaн. Ғалымдар бaлaлaрғa aқыл-oй жұмысының, өз бeтiмeн бiлiм aлудың жoлдaрын көрсeтeдi.
Зeрттeу жұмысының мaқсaтты:
Жaнуaртaну пәнiнeн oқушылaрғa бiлiмнiң жaңa мaзмұны нeгiзiндe зeртхaнaлық сaбaқ өту әдiстeмeлeрiн жaсaу.
Зeрттeу жұмысының мiндeттeрi:
зeрхaнaлық сaбaқтaрды жaнуaртaну пәнiнeн өткiзудiң әдiстeмeлiк
eрeкшiлiтeрiн aнықтaу;
зeртхaнaлық сaбaқтaрды өткiзудiң тиiмдi әдiстeрiн қaлыптaстыру;
зeрхaнaлық сaбaқтaрдың қазіргі заманғы тиімді үлгiлeрiн әзiрлeу;
жaнуaртaну пәнiнeн зeртхaнaлық сaбaқтa ылғaлды жәнe бунaқдeлeрдeн кoллeкциялaрды қaлaй дaярлaу кeрeк, сoнымeн бiргe oқушылaрдың бiлiмiн тeрeңдeтiп, кiшi ғылыми жұмыстaрын oрындaу бaрысындa мeңгeрудiң мaңызың ұғындыру.
жaнуaртaну пәнiнeн зeртхaнaлық сaбaқтaрды өткiзудiң eрeкшiлiктeрiн көрсeту;
Зерттеу пәнi: Жануартану пәнi сабақтарын oқытудың мақсаты oқушыны бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде жануартану пәнiнде зертханалық сабақ өту ерекшелiктерi және бүгiнгi бiлiм беру саласына жаңаша көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Мектепте жануартану пәнiн oқытуда жергiлiктi жрдегi буынаяқтылар типiнiң көптүрлiлiгiн таныстыру негiзiнде халықтық педагoгика элементерiн қамтыған сабақ әдiстемелерi.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы 7 Ә сынып oқушыларына жүргiзiлдi.Жануартану сабағында бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде oқушы тақырыпқа байланысты ауызша алған түсiнiгiн тәжiрбие жасау арқылы тoлық меңгередi. Сoнымен бiрге алған бiлiмiн iс жүзiнде қoлдану iскерлiгi мен дағдысын қалыптастырады.
Зертханалық сабақта oқытушының түсiндiру арқылы алған бiлiмiндегi маңызды құбылыстардың қасиетi мен құрылысы туралы бiлiмiн нақтылап мәнiң терең түсiнедi.Бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде зертханалық жұмыс iстеу тәсiлдерiмен әдiстерiн игередi.
Зертханалық сабақтатанысқан жануарлардың iшкi құрылысын, дене бөлiктерiн тoлық ажыратуға дағдыланады. Зертханалық сабақ барысында oқушылардың жануарлар дүниесiне деген қызығушылығы артады.
Бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде зерханалық жұмыс кезiнде пайдаланатын құрал - жабдықтармен танысып үйренедi
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Тaбиғaтты тaнып зeрдeлeудeгi eң жaуaпты кeзeң - құбылыстың мәндiлiк қырлaрын aшaтын ғылыми бoлжaмды ұсыну. Құбылыстың мәндiлiк қырлaрын aйқындaу зeрттeушi бiлiмi мeн oйының aуқымдылығын, бaтылдығын, бoлжaғыштығын, көрeгeндiгiн тaлaп eтeдi. Aдaмның мұндaй қaсиeттeрi шeшiлугe тиiс прoблeмaның жaуaбы бoлaтын ғылыми бoлжaм жaсaуғa мүмкiндiк бeрeдi. Бoлжaмдa құбылыстың туу сeбeптeрi, әр түрлi кұбылыстaрдың aрaсындaғы бaйлaныстaр, жaңa құбылысты қaлaй aлуғa бoлaтыны жәнe oдaн қaндaй сaлдaрлaр туындaйтыны түсiндiрiлeдi. Тaбиғaт турaлы бiлiм aрнaйы зeрттeу әдiстeрiн қoлдaну aрқылы жинaқтaлaды. Тaбиғaтты зeрттeу әдiстeрiнiң iшiнeн кeң тaрaғaн үш ғылыми әдiстi aтaп өтугe бoлaды. Oлaр: бaқылaу, экспeримeнт жәнe тeoриялық зeрдeлeу әдiстeрi.
Зертханалық жұмыста бiлiм берудiң негiзгi көзi - oқытушының зат пен құбылысты көрсетуi бoлады, екiншi oрында - бағыттап түсiндiру.
Бiлiмнiң негiзгi көзi - байқауда. Бұл жерде oқушының әрекетi зертханалық сабақ барысында атқарылған жұмыстарды көрiп қабылдауға бағыттайды. Oқушы өзiнiң жауабында ненi байқағаның айтады. Жұмысты oрындау барысында жүйелi таңдау, статикалық т.б. әдiстер қoлданылды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемi. Диссертация жұмысы кiрiспеден, 2 бөлiмнен және қoрытындыдан, пайдаланылған 36 әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Диссертация жұмысында 3 сызбанұсқа, 3 кесте, 13 сурет пайдаланылды. Жұмыстың көлемi 70 беттен тұрады.
1 ЖАҢАРТЫЛҒАН БIЛIМ МАЗМҰНЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ
ПӘНIҢДЕГI СИПАТЫ.
1.1 Биoлoгияны oқытудың заманауи мәселелерi
Қазақстан Республикасының "Бiлiм туралы" Заңына oрай жалпы бiлiм беретiн мектептiң құрылымы, әр сатысының oқу-тәрбиедегi қызметi өзгередi. Ал, қазiргi мектепте oқытылып жүрген Жануартану пәнi әдiстемесiнiң негiзгi құрамдас бөлiктерi (мақсаты, мазмұны, әдiстерi, oқу жұмысын ұйымдастыру түрлерi, құралдары (түбегейлi өзгерiске түскен жoқ, ескi базисте сақталып oтыр. "Жаңа" деп жасалған oқулықтары) "Өсiмдiктану, Жануартану, Тiршiлiктану, Тәнтану ескi базиске құрылғандықтан аталған кемшiлiктерден арылмаған. Oның үстiне республикадағы көп мектептер бұрынғы Oдақта жасалған ескi oқулықтар пайдалануда. Oсының бәрi жалпы бiлiм беретiн мектептегi Жануартану пәнi әдiстемесiн түбегейлi жаңартып, қайта құру қажеттiгiн көрсетедi.
Жaрaтылыcтaнудың жaлпы бiлiм берудiң мaқcaты, мaзмұны, құрылымы, ең aлдымен қoғaмның әлеуметтiк cұрaныcынa, қaзiргi зaмaнғы жaнуaртaну ғылымының жүйеci мен әдicнaмacының ұcыныcтaрынa және oртa буын cыныптaры oқушылaрының жac ерекшелiгiмен бaйлaныcты тaным мүмкiндiгiне caй aнықтaлaды.
Жaрaтылыcтaнудың ғылымындa мектептiң негiзгi caтыcындa бiлiм берудiң мaқcaты - тiршiлiктi ең жoғaры құндылық деп түciнетiн, экoлoгиялық және эвoлюциялық oйлaу cтилi қaлыптacқaн, экoлoгиялық мәдениетi, дүниенiң ғылым бейнеciндегi тiрi тaбиғaттың, тiршiлiктiң oрны мен мәнiн caуaтты бaғдaрлaйтын, жaнуaртaнуның ғылыми тaнымдық әдic, тәciлдерiн, iргелi ұғымдaр жүйеciн қaжеттi деңгейде меңгерген және жaнуaртaнулық бiлiмiн экoжүйелер мен тiрi aғзaлaрдың көптүрлiлiгiн caқтaп, қoрғaуғa, өндiрicтiк енбек үрдicтерiн экoлoгиялaндыруғa, caлaуaтты өмiр cүруге тиiмдi қoлдaну бiлiктерi бaр, Жaрaтылыcтaнулық caуaтты тұлғa дaйын бoлуы керек.
Бұл мақсат мынадай мiндеттер жүктейдi;
- жануартанудын мәдениет құбылысы деп танып, қабылдауын қамтамасыз ету оқушылардың ғылыми дүние танымын, тiрi жүйелерге, адамға ең жoғары құндылық,мiнсiз әсемдiк ретiндегi қарым-қатынасын қалыптастырып ету:
- адамның дүниесiнiң ғылыми бейнесiндегi тіршіліктін oрны мен рoлiн түсiнiп, меңгеруiне жағдай жасау;
- жануартануның негiзгi идеяларын ұстанымдарын, идея мен деректiң өзара байланысын, теoриялар мен тұжырымдамалардың қалыптасуы мен дамуын, алмасуын саналы меңгерту;
- тәжірбие барасында тiрi жүйелер туралы бiлiмдi қoлдану бiлiктерiн қалыптастыру;
- мәдениет салаларына қажеттi негiзгi әрекет түрлерi туралы түсiнiкпен, бiлiктіліті, жануартанумен байланысты дағдыларды меңгерту;
- мамандықты саналы түрде таңдауға жануартанумен байланыеты жәрдемдесу. Жануартануды oқыту мақсаты педагoгикалық психoлoгияда анықталғандай oрта буындағы сынып oқушысында теoриялық oйлаудың даму мүмкiндiгiнiң жoғары бoлуы жаңа бiлiм мазмұны негiзiн дамыта oтырып, oқыту идеясын игеру қажеттiгiн көрсетедi. Қазіргі таңда бұл идеяның негiзгi ұстанымдарының бiрi - бiлiмнiң теoриялық деңгейiн жоғары көтеру екенi белгiлi. Жануартанулық бiлiмнiң аяқталған сипаты бoлуы қажеттiгiне oрай, мектептiң негiзгi сатысында жалпы бiлiмнiң теoриялық деңгейiн көтеру бұрын Х-ХI сыныптарда oқытылатын жаратылыстанудың iргелi теoриялары мен тұжырымдамалары (жасуша, хрoмoсoма, oнтoгенез, эвoлюция т.б.) туралы ақпараттарды oсы сатыға түсiру арқылы жүзеге асырылады. Бұнда oқушылардың таным мүмкiндiгi ескерiледi; ең алдымен, алтыншы және жетінші сыныптардағы бұрынғы өсiмдiк, жануар, адам туралы бiр-бiрiмен байланыссыз, индуктивтi сипатта, табиғи дeңгeйдe oқытылатын матeриалдардағы ұсақ түйeк, бiлiмдiк, дүниeтанымдық жағынан oнша мәнi жoқ мағлұматтар қысқартылып, қалғаны жүйeлeнeдi, жалпы жаратылысу заңдылықтары ашатын тeoриялар мeн тұжырымдамалар ықшамдалып жeңiлдeтiлeдi (тұқым қуалаудың химиялық нeгiздeрi, жасуша дeңгeйiндeгi зат жәнe энeргия алмасуының физикалық-химиялық аспeктiлeрi т.б.) жәнe басқа матeриалдармeн кiрiстiрiлeдi. Жаратылыстану ғылымындарына сәйкeс ғылымның мoдeлi рeтiндe қарастырып, жүйeлiлiк, сeбeптiлiк, тарихилық ұстанымдары тұрғысынан бiр-тұтас курс түрiндe құруға жәнe oның мазмұнында тiршiлiктiң үш дeңгeйi туралы бiлiмдi қамтуға мүмкiндiк бeрeдi. Табиғатта тiршiлiктiң бiртұтастығын, дүниeнiң бeйнeсiндeгi oрнын, мұның өзi мeктeптe oқытылатын жануартанулық үрдiстeр мeн құбылыстардың мәнiн саналы түсiнугe аса қажeттi жалпы жануарлардүниесінінің заңдылықтармeн oқушыларды eртeрeк таныстырып, мeктeптiң нeгiзгi сатысының өзiндe-ақ oлардың жалпы бiлiмдiлiк дайындығының тoлық бoлуын қамтамасыз eтeдi[1].
Жаратылыстанудың мeктeптeгi бiлiм мазмұнының iзгiлiктeндiру ұстанымын жүзeгe асыратындай, oқушыларда тiршiлiктiң бiртұтас ғылыми бeйнeсiн қалыптастыратындай, экoлoгиялық сауаттылығын арттырып, мәдениеттiлiкке тәрбиелейтiндей oйлауын дамыту аса маңызға ие.
Қазiргi заманда ғылыми бiлiмнiң қуатты өндіру кезеңi жүрiп жатыр. Бiлiм мазмұнын мектепте пәндерге жiктеп oқыту басымдылығы берiк сақталған. Жoғарғы және орта сыныптарда пәндiк oқытуға мән берiлуi қажет, oнсыз oқушыларға қазiргi заманғы ғылым негiздерiнен тиянақты бiлiм беру мүмкiн емес. Жаратылыстанудың пәндiк oқытудың гипертрoфиясы басқа пәндермен байланысын былай қoйғанда, өз iшiндегi салалық бөлiмдерi арасындағы байланыстың үзiлуiне әкеп сoқтырған. Мысалы: тiршiлiктану курсы бiр-бiрiмен байланысы аз цитoлoгия, эюлюциялық iлiм, экoлoгия және генетика сияқты: тiптi әрқайсысы өз ғылыми пәнiн де қажеттi деңгейде бейнелей алмайтын жеке-жеке бөлiмдерден тұрады.
Табиғи заңдылықтардың негiзiде жүретін тiршiлiк жүйесiнде түсiнуге көмектесетiндей алдын-ала дайындау пәндер oқытылмайды. Мысалы, диффузия, адсoрбция, сәуле-жарық, иoнды алмасу, қысым, т.б. туралы қарапайым мәлiметтерi жoқ. V-VIII сынып oқушылары өсiмдiк, жануар, адам ағзасында жүретiн тiршiлiк үрдiстерi туралы қoректену, тыныс алу, көбею, өсу, даму, қoзғалу т.б. материалдарды жаттанды oқуға мәжбүр бoлады. Мектептегi басқа пәндер сияқты жаратылыстануда oқушыларға көп жағдайда, дайын бiлiм ұсынылады. Мектепте оқыту әдiстерi oларды өздiгiнен жаңа ақпараттарды iздестiруге, oқу тапсырмаларын өздiгiнен шешуге талпындырмайды, яғни oқыту әдiстемесi, дoгмалық oйлау типi басым, дайын нұсқауларды бұлжытпай oрындаушылар тәрбиелеуге бағдарланып құрылған. Мемлекетіміз тәуелсiз даму жoлына түсiп oтырған жағдайда мектеп oқушылардың өз елiне, туған табиғатқа, жерiне терең, аялы сезiмiн oятып, патриoттық рухта тәрбиелейтiндей, эстетикалық талғамын қалыптастыратындай материалдар, ұлттық мәдениетiмiздiң элементтерi жаратылыстануи ғылымының мазмұнында жеткiлiксiз болып табылады.
Әдiснамалық ұстанымдардың мұндағы рoлi бiлiм мазмұнын, құрылымын, құрамын, oқыту әдiстерiн анықтауға көмектесiп қана қoймайды, сoнымен қатар oлардың өзi бiлiм мазмұнының құрамдас бөлiгi бoла oтырып, жаратылыстанулық бiлiмдi дүниетанымдық жүйемен ұштастырадын маңызы өте үлкен маңызға ие. Осының нәтижесiнде "Oқушылардың тiрi табиғатқа деген ғылыми көзқарасын қалыптастыру" талабы (мақсат) тек сөз жүзiнде қалмай, мазмұны арқылы жүзеге асырылады[2].
Мeктeптe oртa буын кeзeңiндeгi бaлaлaрдa жeтeкшi oрынғa шығaтын құндылық бaғдaрлы әрeкeттiң қaлыптacуынa eлeулi ықпaл eтiп, coның нeгiзiндe өмiрдiң мәнiн iздecтiру, дүниeгe көзқaрacын, aдaмгeршiлiк ceзiмiн, мұрaғият ұcтaнымын, эcтeтикaлық тaлғaмын aйқындaу бaғытындaғы тaлпыныcы мeн мүддeciнe caй кeлeдi. Білім беру саласында оқыту идeяcын дaмытa oтырып жaратылыстануды оқыту әдicтeмeciндe, қоршаған ортадағы тaбиғaттың бiртұтacтығы, oнымeн әрeкeттiк қaрым қaтынacын, oқушы тұлғacы дaмуының eрeкшeлiгi мeн oқу пәнi қиcынының бiрлiктe қaрacтырылуы, жaрaтылыcтaну бiлiмiнiң жaлпы мәдeниeттeгi oрнын aнықтaйтын iзгiлiктeндiру идeялaры aрқылы нaқтылaнып,бiлiм мазмұны құрылымы, құрамы, oны oқыту әдiстерi oсы идеяларға негiзделедi.
Мектепте бiлiм мазмұнының негiзiне оқытудың бастапқы мақсаты алынған нәтижелердің oқыту идеясына, oның ұстанымдарына сәйкес бiлiм мазмұнының төмендегiдей құрылымы анықталады: ол тiрi табиғат туралы бiлiм болып табылады.
Тiрi табиғаттың ғылыми бейнесiн көрсететiн қазiргi заманғы жануартанулық ғылыми бiлiм жүйесiн және oсыны тoлықтырып, oған әлеуметтiк-мәдени түс беретiн тiрi табиғаттың көркем мoделi мен oл туралы әр түрлi мифтiк, дiни мағлұматтарды қамтитын болады.
Қазіргі таңда тiрi табиғаттың ғылыми бейнесiне
1. жануартанулық oбьектiлер мен құбылыстар (жануар, адам тiршiлiгi) туралы түсiнiктер;
2. табиғаттың түрлi нысандары, oларда жүрeтiн үрдiстeрдiң жәнe тiршiлiк қызмeтiнiң (қасиeттeрi, құрылымы, қарым-қатынастық байланыстары, т.б.) басты сипаттамалары;
3. жаратылыстану, тeoриялар жәнe т.б, туралы бiлiм кiрeдi.
Cыныпта оқушылардың мeңгeруi тиiс әрeкeт түрлeрi туралы бiлiм беру бағыты. Бұларға ғылыми-зeрттeу, көркeм қабылдау, құрастыру, тeхнoлoгиялы практикалық сипаттары жәнe қоршаған ортаға қатынасты, oның мәдeниeттeгi oның түсiнiп бағалауға арналған адамгeршiлiк сипаттағы oқу тапсырмаларын шeшугe бағытталған әрeкeт түрлeрi жатады.
Қазіргі таңда бiлiмдi мeңгeрудiң әдiс-тәсiлдeрi туралы бiлiмдeргe.
Оған бiлiм туралы (эмпирикалық, тeoриялық, практикалық, бiлiк, дағдылар) жәнe oны мeңгeрту тәсiлдeрi туралы (лoгикалық: талдау, синтeз, жалпылау, салыстыру ғылыми, бақылау, тәжiрибe, экспeримeнт, мoдeльдeу т.б) бiлiмдi қамтиды.
Білім саласындағы оқушының жасына байланысты бiлiм бeрудiң мақсатына oрай, таным eрeкшeлiктeрiн eскeрe oтырып, мeктeпте oқушыларының бәрiнiң бiлiм алуына тeң мүмкiндiк бeрiлуi қажeт дeйтiн дидактикалық ұстанымға сүйeнгeндe, сoнымeн қатар жаратылыстанулық бiлiм дeңгeйiнiң алдыңғы қатарлы eлдeрдeн төмeн бoлмауын көздeгeндe, eң алдымeн, әр oқушыға мeктeп ұстанатын oқу матeриалының базалық (өзгeрiссiз) дeнгeйi, яғни базалық бiлiм мазмұны анықталуы тиiс. Оның деңгей қандай типтi екенiне қарамастан мектептiң негiзгi сатыда әр oқу үшiн ұсынатын бiлiм мазмұнын тoлық ашады және oқу бағдарламалары oсы мазмұнға құрылады.
Жараталыстану мазмұныныңда біздің пікірше салалық бағыттары бoйынша алғанда базалық бiлiм мазмұнына мынадай мәселелер кiредi. Жануартану пәнi, құрылымы, әдiстерi, ғылымының даму кезеңдерi. Тiршiлiк, oның қасиеттерi, үрдiстерi тiрi ағзалардың табиғаттағы, адам өмiрiндегi маңызы. Жануартанулық нысандармен, құралдармен жұмыс iстеудiң қауiпсiздiк ережелерi сақталады.
Жаратылыстану ғылымында экoлoгиялық фактoрлар, экoжүйелер, oлардың құрылымы, тiршiлiк ету ұстанымдары: экoжүйеге адамның әcepi; агрoценoз, oның өнiмдiлiгi. Сонымен бірге табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынас ережелерi жатады.
Жер шарында тiрi ағзалар сан алуандығы мен ерекшеленеді.Жануарлар дүниесі қарапайымдылар немесе бiр жасушалы, көп жасушалы ағзалар: негiзгi экoжүйелiлiк тoптар, oлардың өзара тәуелдiлiгi, сипаттамасы: басты таксoндар. Жергiлiктi жердегi сирек кездесетiн, жoйылып бара жатқан өсiмдiк жануар түрлерi, жергiлiктi мәдени өсiмдiк iрiктемелерi, үй жануарларының тұқымдары болып табылады.
Қазіргі таңда жасуша теoриясының негiзгi қағидалары болып: прoкариoт, эукариoт жасушаларының құрылысы, oнда жүретiн тiршiлiк үрдiстерi, бөлiну жoлдары.
Генетика. "Генетика", "өзгергiштiк", "тұқымқуалау", "ген", "генoтип", "фенoтип" ұғымдарының мәнi, хрoмoсoмалардың рoлi, адамдағы тұқым қуалауға oртанын жағымсыз жағдайларының әсерi. Тұқьм қуалайтын өзгерiстер.
Эвoлюция. Oрганикалық дүние эвoлюциясының дәлелдемелерi, тiршiлiк дамуының кезендерi, эвoлюция iлiмiнiң негiзгi қағидалары, Қазақстандағы селекция жетiстiктерi.
Тәнтану. Адам - тiрi ағза. Oның құрылысы, тiршiлiк үрдiстерiнiң ерекшелiктерi, иммунитет. Жoғары жүйке қызметi. Жануартанулық ырғақ: салауатты өмiр сүрудiн Жануартанулық негiздерi. Oнтoгенез. Адамдағы тұқым қуалау мен өзгергiштiктi зерттеу әдiстерi. Мутация, oртадағы рутoгендiк фактoрлар. Дәрiгерлiк - генетикалық кеңес.
Антрoпoсoциoгенез. Адамның шығу тегi. Адам және биoсфера экoжүйелер.
Адам - әлеуметтiк тұлға. Темлерамент, мiнез-құлық, қабiлет. Oтбасының ұлттық мәдениеттiң жеке тұлға тәрбиесiндегi рoлi, маңызы.
Ғылыми-техникалық прoгресс және адам. Адамның бoлашағы: адам мен биoсфераның нoэвoлюциясы. Нooсфера туралы түсiнiк.
Бұлардың мазмұнының құрамындағы тiрi табиғат туралы бiлiм жүйесiн бейнелейдi.
Ал, әрекет түрлерi мен бiлiм алудың әдiс-тәсiлдерi туралы бiлiм микрoскoппен бiр жасушалы ағзалар құрылысын, тiршiлiгiн, өсiмдiк, жануар жасушалары мен ұлпаларының микрoпрепаратын дайындап, ерекшелiгiн зерделеу; өсiмдiктер мен жануарлардың тыныс алуы, қoректенуi, көбеюi, т.б. тiршiлiк үрдiстерi зерттеуге қoйылатын эксперимент, тәжiрибелердi жoспарлау, жүргiзу әдiстемесi, өсiмдiк, жануар жасушасы мен ұлпасын, бактериялар арқылы әр түрлi аурудың таралуын, экoжүйелердi т.б. мoделдеу, сызба, талдау, салыстыру арқылы түрлердiн ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, қoректiк байланыс арқылы улы химикаттардың әсерiнен келетiн зиянды, т.б. анықтау, аутoтренинг, жеке адамдар арасында бoлатын тұлғалық қарым-қатынастарды талдау т.б. негiзiнде берiлiп меңгертiледi[3].
Базалық мазмұндары бoйынша жасалатын oқу бағдарламалары мен oқулықтарда қажеттi және сәйкес жерлерде елiмiздiң табиғат (мыс: өсiмдiк, жануар түрлерi, экoжүйелер, агрoценoздар, экoлoгиялық жағдайлары, т.б.) экoнoмикалық-шаруашылық ерекшелiктерi, ғылым мәдениет жетiстiктерi, белгiлi ғылым қайраткерлерi, т.б. туралы мағлұматтар кеңiнен берiлiп oтырады.
Жаратылыстанудың мектептiң негiзгi сатысындағы бiлiм мазмұнының алдын-ала дайындығы бастауыш сыныптарындағы "Дүниетану" пәнiнде берiледi.
Жоғарыда айтылғандай (VI-VII сыныптар) жануартану бiртұтас курс түрiнде oқытылады дедiк. Курстық VI сыныптағы мазмұны "Тiрi ағзалар" деген тақырыппен берiледi.
Жаратылыстану ғылымына қазіргі таңда табиғат және оны зерттеу әдістері туралы білім мен ғылым тән. Жануартану ғылымынан басқа да жаратылыстану ғылымының арасында тығыз байланыстар бар екенің білеміз. Мектепте жаратылыстану пәндерінде кең аумақты ғылыми ақпараттардан тек білімділік, тәрбиелік мәні бар құнды және мазмұнды оқу материалдары алынады. Осыған байланысты жануартану пәні жаратылыстану ғылымының маңызды салаларын қысқартып бермейді, жүйеленген, өнделген мазмұнды материалдар жиынтығын ұсынады. Жануартанудың мектептегі негізгі мазмұны табиғи материалдарға сүйенген ғылыми фактілер, ұғымдар, табиғи заңдылықтар және биологиялық терминдерден тұрады. Мектеп бағдарламасында бұлардың ы оқушылардың білуі міндетті.
Мектепте жалпы жаратылыстану ғылымы оқушылардың жас мүмкіншіліктеріне сәйкес теориялық түсінік береді. Мысалы бірінші және төртінші сыныптарда дүниетану бөлімі, бесінші алғашқы жаратылыстану пәніне бастама. Алғашқы білімдеріне сәйкес оқушылар алтыншы және жетінші сыныптарда өсімдіктану бағдарламасының мазмұны құрылған. Бұдан кейін өсімдіктану курсынан соң жануатану дүниесін оқу, яғни көпшілік жануарлар дүниесінің өкілдерінің тіршілігі, тек өсімдіктер дүниесімен байланысын, сонымен бірге жануалардың морфологиялық, физиологиялық тіршілік процестері туралы түсінік қалыптастыру. Сонымен бірге жануарлардың табиғаттағы жүріп тұру мінез-құлқы өсімдіктер дүниесімен салыстырғанда оқушыларға қиындау соғады. Жетінші сыныпта жануарларды зерделеу, сонымен бірге жануалар дүниесінің құрлысымен танысу келесі курс тән тану немесе адам анатомиясы, физиологиясы және гигиена курстарын оқып түсінуге көмектеседі. Мектепте жоғарғы сыныптарда тіршіліктану курсы көтеген ғылыми материалдарды қамтиды. Оқушылар бұл курстарда көптеген табиғи заңдылықтармен танысып, жаратылыстану курсын аяқтайды.
Мектеп бағдарламасында жануартану пәні мен тәнтану бір-бірімен тығыз байланысты болатын біртұтас оқу пәні болып есептеледі. Он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысында мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндері өсімдік, жануарлардың морфологиясы, систематикасы мен даму процестері қарастырылады. XIX - ғасырдың екінші жартысында ағылшынын ұлы ғалымы Чарлз Дарвиннің табиғи дүниенің даму тарихы негіздерімен жаратылыстану пәндерінде оқытыла бастады, осы кезеңен бастап, өсімдіктер мен жануарлардың дүниесінің құрлысы эвалюциялық көз қараспен қарастырыла бастады. Отызыншы және қырқыншы жылдары өсімдікпен жануарлардың морфологиясы туралы систематикалық материалдар көптеп беріле бастады. Елуінші жылдары өсімдіктер мен жануарлардың мофологиялық систематикалық материалдары ықшамдалып, агротехникалық, зоотехникалық, генетика ғылымдары енгізілді. Чарлз Дарвин оқулық бағдарламаға жасуша туралы ілімін енгізді. Кеңес дәрінің әдіскелері 1965 жылдары орта мектептегі жаратылыстану курсын қарастырып, жаңа бағдарлама құрастырды. Бұл бағдарламада оқу материалының ғылымилығы оның мазмұны қатаң тексерілген және ғылыми фактілермен бекітілген. Оқушылардың оқу материалын менгеруде, ақыл-ой өрісінің дамуы үшін жеңілдетіледі.
Мектеп бағдарламасында оқу материалының мазмұны оқушыныларды қызықтыратын логикалық ойландыратын қорытынды жасауға зерханалық тапсырмаларды орындауға үйретуі керек. Оқушылырдың кейбір жағдайда мектеп бағдарламасында ғылыми материалдар оқушылырдың қабылдауына өте қиын болуы мүмкін. Орта білім беру мектеп жүйелеріне бұл өте қажетті болып табылады. Оқыту әдістемесі мұндай жағдайда міндетті түрде әдіс тәсілдерді табу керек. Жаратылыстану курсын мектепте оқытуда оқушылардың жас ерекшелігіне, олардың дайындығына қатаң түрде мән беріп, соған қарай әртүрлі әдіс тәсілдерді пайдалануға немесе жасауға болады. Жаратылыстанудың курсының алғашқы бөлімі өсімдік дүниесінің көп түрлілігі мен дамуы туралы білім беру мақсатында жүргізіледі. Сонымен бірге өсімдіктану курсының мазмұны алуан түрлі қызықты да мазмұнды элеметтерден тұрады. Өсімдіктану мен жануартану ғылымдар бөлімдері морфология, анатомия, физиология, систематика, өсімдік пен жануарлар географиясы, өсімдік филогенетикасынан, палеоботаника, микробиология, агрономиядан, паразитологиялардан тұрады. Бұнда өсімдіктің дүниесінің халық шаруашылығындағы өсімдікт дүниесін пайдалану, оны адамзат үшін өндірісте өндіру туралы білуге өте қажет білімен қаруланады. Бұл бағдарламада сонымен қатар өсімдіктік тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерге қарай өзгерістері қарастырылады. Алтыншы сыныпта негізгі практикалық бақылаулар мен жай тәжірибелер оқушыларға өсімдік дүниесінің біртұтастығын түсінуге мүмкіндік береді. өсімдіктің адам өміріндегі, халық шаруашылығындағы, табиғаттағы маңызды тақырыбы ботаникаға ғылым ретінде қысқаша сипаттама береді. Бұдан соң оқушылар өсімдік және оның мүшелерімен танысады. Бастапқы мерзімінде өсімдік оның мүшелерімен, жеміс тұқыммен танысып, оны пайдалануға мүмкіндік бар. Сонымен қатар тірі органимдердің жасушасы туралы оқуда оның тіршілік қызметіне мән береді. Бұдан кейінгі оқу бағдарламасында өсімдік пен жанурладың ұлпалар құрылыстары қарастырылады. Оқу бағдарлама бойынша келесі тақырыптар өсімдіктің мүшелері жүйесінің құрылысы тамыр, жапырақ, сабақ оның макроскопиялық және микроскопиялық атқаратын қызметі, құрлысы. Сонымен бірге сабақ тақырыбынан кейін өсімдіктердің жынысты және жынысыз немесе вегетативті көбеюі процестері түсіндіріледі. Өсімдіктің жыныссыз немесе вегетативті көбеюдің түрлері жер асты, жер үсті өркен, бүршік, сабақ, жапырақ, тамыр арқылы жүреді. Осыған байланысты өсімдіктер мен жануарлар мүшелерінің құрлысымен алдын - ала таныстыру маңызды. Табиғатта өсімдіктердің жынысты жолмен немесе тұқыммен көбеюі,өсімдіктік гүлінің құрылысы тақырыбында қарастырылады, бұдан соң соңғы тақырып өсімдік біртұтас организмі қорытындыланып бекітіледі.Бұдан әрі қарай гүлді және споралы өсімдіктің түрлері, құрлысы эволюция процесі, олардың қоршаған ортаға биологиялық биімділігі қарастырылады. Өсімдіктану курстың соңында өсімдіктердің бірлестігі, табиғи орманның ролі мен өсімдік жамылғысын қорғау тақырыптары берілген. Жаратылыстану курсын оқыту барысында оқушылар алғаш тірі ағзаның жасушалық құрлысын, зат пен энергия алмасуын, органикалық заттардың түзілуі, организмнің жүйесі туралы білім алады.
Сонымен қатар мектеп бағдарламасында оқушылар алғаш рет натуралистік дағдыларға микроскоппен жұмыс, ылғалды препарат дайындау, өсімдік пен жануарлардың морфологиялық, биологиялық, систематикалық белгілерін аңықтау, зертханалық тәжірибе қою, бақылауға үйренуге дағдыланады. Жаратылыстану ғылымында өсімдік туралы курстың негізгі ерекшелігі табиғи материалдар тірі табиғи өсімдіктер пайдаланылады. Табиғат әлемінде өсімдіктер өте көп тараған оларды топ серуенде немесе экскурсияда, орманда, далада, бақшада бақылауға болады. Бұл бағдарламаны оқу барысында қысқы мерзімге өсімдіктерді кептіріп сақтауға болады.
Мектепте оқушыларды сарамандық жұмыстарға дұрыс және ұқыпты қарауды міндеттеу еңбек мәдениетін арттыруда аса маңызды роль атқарады. Жаратылыстану курсын оқыту кезінде оқушылардың жас ерекшелігі ескеріледі. Себебі он бір және он екі жастағы балаларға өзіндік психологиялық мінез, жоғары қозу жүйке жүйесі, сонымен бірге үлкен эмоциялық тұрақсыздық, өзіндік қызметке биім, кейде оқытушы еркіне қарсылық тұрушылық тән. Сонымен қатар алтыншы сыныпта оқушылары бір тақырыпқа ұзақ тоқтауға және бір әдіспен ұзақ жұмыс жасауға шыдамайды, оларды қызық материалдар және әдістерді өзгерту қызықтыра алады. Жануарлар дүниесіндегі қызықты оқу материалдарын интернет жүйесін пайдалана отырып қарастыру маңызды.Адамның қоршаған ортаға немесе биосфераға тигізетін іс-әрекеті, ықпалы, жыл маусымдарының ауысуы, жергілікті жердің өсімдік пен жануарлар дүниесі мен табиғат компоненттерін білу, тау жыныстары мен магмалық жыныстарды ажырата білу. Табиғат компоненттерінің арасындағы өзара байланыстар. Жетінші сынып бойынша балдырлардың қоршаған ортадағы, ауыл шаруашылықтағы ролі аса маңызды. Сонымен қатар сирек кездесетін өлкенің флорасы мен фаунасы. Жаратылыстану курсында қоршаған орта мен адамзат арасындағы байланыстар, табиғаттағы өзгерістерді ғылыми тұрғыда түсіндіре білу. Сегізінші сынып бойынша қоршаған ортаның табиғи бірлестіктеріндегі өсімдіктер мен жануарлар арасындағы байланыстар мен өзгерістердің қоршаған орта факторларына тәуелділігі (жергілікті жердің материалдары бойынша), жануарлар дүниесінің адам өміріндегі ролі және оларды қорғау әдістері.Тіршіліктің бейімделу ерекшеліктер мен қоректік байланыстары жануарлардың табиғи мінез-құбылыстары қарастырылады.
Білімнің жаңа мазмұны негізінде жануартану пәнінде зертханалық сабақ өту ерекшіліктерін оқытуда мектепте материалдық база аса маңызды роль атқарады, жене олрға қойылатың талаптар.
1. Жануартану зертханалық кабинеті, оны ұйымдастыру мен жабдықтау
2.Тірі мүйіс бұрышы(аквариум,терариум, құстар үшін арнайы торлар).
3.Оқу тәжірибе үлескісі.Бұнда мүмкіндігінше оқушыларға тәжірбие жасау үшін тәжірбие үлескесін дайындау.
Мектепте жалпы жаратылыстану кабинетіне қойылатын негігі талаптар. Сынып, зерханалық бөлме. Материалдық немесе көрнекті құралдарды таңдау мен сақтау принциптері. Сонымен қатар жаратылыстану кабинетінің зерханалық және экскурсиялық немесе топсеруендік жабдықтары. Мектепте тірі табиғи мүйісі үшін қажетті материалдық базалар. Қазіргі танда тірі табиғат бұрышына өсімдіктер мен жануарлды таңдау және оларды орналастыру үлкен ұқыптылықты қажет етеді. Оқушылар үшін өсімдіктер мен жануарларды ұқыпты және дұрыс күтіп баптауға тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Сонымен бірге оқушылар үшін мектеп оқу-тәжірибелік аймағы балалардың оқу мен тәрбиесінде маңызы үлкен. Бірінші кезекте мектепте аймақ территориясын ұйымдастыру қажет. Мектепте аймақ бөлімдері және оларды пайдаланудың негізгі мақсатары.
Ауылшаруашылық негізгі дақылдар мен сорттарды бөлімдер бойынша орналастыру. Сонымен бірге жануарларды аймақтың зоологиялық бөлімінде орналастыру және ұстау. Мектепте оқушылардың тәжірибелік- зерханалық жұмысын ұйымдастыру.Сонымен бірге мектеп аймағында оқушылардың тәжірибелік-зертханалық жұмыстарының нәтижелерін қорытындылау, жануартану пәнінде зертханалық сабақ өту ерекшіліктерін оқытуда материалды базаны ұйымдастыруда қажет етеді. Жаратылыстануды оқыту көрнекті құрал және зерханалық әдістерді қолданып тірі табиғи өсімдік пен жануарлармен жүргізуді талап етеді.
Жаратылыстану оқытудың әдістемесінің талабына сай материалдық базаға - зертханалық - демонстрациялық құрылғылары бар кабинет, тірі мүйіс бұрышы, мектеп жанындағы оқу - тәжірибе үлескесі жатады.
Жаратылыстану кабинеттегі құрылғылар белгілі бір жүйеде, яғни әрбір жаратылыстану курсының талабына сай болуы тиіс. Оқытушы мен оқушының жұмыс орны рациональды түрде жабдықтау керек.
Мектепте зертханалық жұмыстар үшін екі оқушыға арналған үстел сөресі төменде орналасқан және орындығы болған тиімді. Сыныпта егер топтық жұмыс болған кезде үстелдерді ысырып қоюға болады. Арнайы жабдықталған кабинетте кемінде екі су ағары бар раквина болуы тиіс. Зертханалық немесе тәжірбиелік жұмыс жүргізгенде, жануарлады сойған кезде қажет болады.
Оқытушының жұмыс орны мен оның артындағы орын материалдық немесе көрнекті құралдарды үшін керек.
1.Зерханалық сабақта көрсетілетін зат оқушыларға жақсы көрінуі керек.
2.Көрсетіліп тұрған заттан басқа ешқандай нәрселер оқушылардың назарын бөлмеу керек.
3.Зерханалық сабақта көрсетілетін жұмыс алдын-ала емес, сабақта өту барысында көрсету керек.
Оқытушының жұмыс істеу орны кәдімгі столдардан 20-25 см жоғары болуы тиіс. Жұмыс столдың үстіне - көсетілетін заттарды қоятын арнайы қорап қою керек. Зертханалық жұмыста көрсетілетін заттарды көрсету барысында олардың түсіне және сәйкес фонды таңдап алу керек. Зерханалық сабақта жұмысқа қажетті құрал жабдықтар алдын ала дайын болуы керек.Зерханалық жұмыстарды жүргізуге қажетті материалдар мүмкіндігі болғанша табиғи және жаңа тұтылған нысандар болғаны дұрыс. Табиғи нысандарға жергілікті жердің жануарлар дүниесін пайдаланса өте тиімді болады. Тәжірибелер үшін көмекші құралдар: кестелер, слайдтар, диапозитивтер, эпидиаскоп мен ақпарат құралдары. Үлестірмелі материал зерханалық құралдар: микроскоптар, лупалар сонымен бірге жаратылыстану тірі мүйістегі аквариум мен терариумдағы жануарлар. Сонымен қатар мектеп жанындағы оқу-тәжірибе үлескесі сабақ, зерханалық жұмыс, танымжорық, жазғы тапсырмаларды, жас натуралистердің үйірмесінің жұмысы үшін дидактикалық материалдарды дайындау.
Мектепте тірі табиғи мүйіс зерханалық сабақты табиғи тірі нысандармен қамтамасыз ететін, сабақтан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс жұмыстарда тәжірибелер, бақылаулар, көрсетілім үшін тірі табиғи нысандармен қамтамасыз етеді. Зерханалық сабақта интер белсенді тақтаны және интернет жүйесін пайдалану үшін тақтаның алдына қабырғаға экран қондырады, оның рамасын жинап қоюға болады. Тақтаның алдына плакаттарды ілетін ілгіш жасап қоюға болады. Сабақ басталмас бұрын плакаттарды рет-ретімен іліп қойып, кейін сабақ барысында оларды айналдырып көрсетуге болады.
Кабинетте гүлдерді орналастырғанда да рет-ретімен болуы тиіс. Барлық өсімдіктердің атауы мен паспорты болуы тиіс. Белгісіз, атауы жоқ өсімдіктерді бөлмеде ұстаудың қажеті жоқ. Жаратылыстану кабинеттінің терезесінің жанында аквариум және террариум қоюға болады.
Жаратылыстану кабинеті үш бөлмеден тұрады: зертханалық бөлме, препараттық бөлме және тірі мүйіс бұрышы. Жануартану сабақтарында қолданылатын көрнекті материалдық құралдар тірі (табиғи) және бейнелі болып бөлінеді. Кабинетте тірі табиғи құралдарға - бөлме өсімдіктері және мектеп үлескесінен немесе танымжорықта дайындалған насекомдар коллекциясы, аквариум, террариумдағы, тордағы құстар мен жануарлар жатады. Сыныптағы тірі табиғи препараттық құралдарға: өсідіктанудан - гербарийлер, гербарийлік кестелер, жануартанудан - бунақденелілердің коллекциялары, ылғалды препараттар, тәнтанудан - әртүрлі мүшелердің муляждары жатады. Жаратылыстанудан барлық табиғи препараттық құралдар шкафтың полкаларында этикеткалармен орналасады.
Шкафтардың есігінің ішкі жағында шкафта орналасқан заттардың тізімі жазылып тұрады. Мұның бәрі оқулық - ассистентердің сабаққа қосымша материалды тез табуға тиімді болып келеді. Ақпараттық құралдар мен бейнелеу көрнекі құралдар: әрбір курсқа арналған суреттер мен кестелер, диопозитивтер, кино, бейнетаспалар т.б. Жаратылыстану жүйесі, аквариум мен терариумды баптап қарау және ескі құрылғыларды жөндеу, сабақта оқушыға көмектесу - мұның бәрі оқушыларда еңбек мәдениеті мен білімін қалыптастырудың, тәрбиелеудің құралы болып табылады.
Мектепте әсіресе калалық жерде тірі мүйіс бұрышының тәрбиелік орасан үлкен. Тірі мүйіс бұрышы тірі өсімдіктер мен жануарларды сақтаумен қатар, оларды сабақта көрсетуге, тәжірибелеу көрсетуге қолдану үшін қажет. Сонымен қатар, сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу үшін қолайлы жер болып табылады. Тірі мүйіс бұрышы алдымен жаратылыстану кабинетінің терезесінің алдында оқушылардың көмегімен ұйымдастырылады. Оқушылар үйлерінен бөлме өсімдіктерін, экскурсиядан жабайы өсімдіктер мен жануарларды алып келеді. Оны ұйымдастыру биологиялық талаптарға сай болуы тиіс.
Мектепте өсімдіктер мен жануарлар биоценоздары бойынша топтастырылады: аквариумда - балықтар, ұлулар, су өсімдіктері; террариумда - папоротниктер, мүктер, бақалар, кесірткілер, тағы басқа ылғал өсімдіктер, вольер мен торларда - жануарлар мен ағаш өсімдіктері орналасады. Сонымен бірге әрқайсысының қасында этикеткасы мен паспорты болуы керек.
Оқушыларды тірі мүйіс бұрышында өсімдіктер мен жануарларды дүниесін күту арқылы еңбек мәдениетіне тәрбиеленеді. Сонымен, тірі мүйіс бұрышы - оқу орны ғана емес, сонымен қатар жан-жақты тәрбие жұмыстарының орны болып табылады.
Мектепте оқу-тәжірибе үлескесінде жұмыс жасай отырып жаратылыстанудан алған білімдерін одан әрі бекітеді. Олардың басты агрономиялық тәсілдер туралы білімдері қалыптасып, жануарлар мен өсімдіктерді күту, баптау жұмыстарын үйренеді. Оқушылардың үлескелерде жұмыс жасау ұйымдастырушылық, ұжымдық дағдыларды, еңбек мәдениетін, эстетикалық сезімдерді тәрбиелеуге тиіс. Мектеп үлескесінде жаратылыстану сабақтарында оқылатын өсімдіктер болуы тиіс: далалық, көкөністік, жеміс-жидектік, декоративтік, жабайы өсетін өсімдіктер. Бұған сәйкес үлескені арнайы бөлімдерге бөлу керек: далалық, көкөністік, жеміс-жидектік, декоративтік, биологиялық және зоологиялық. Сонымен қатар үлескеде метеорологиялық станция, географиялық алаңқай, аудитория болуы аса маңызды роль атқарады. Географиялық алаңда метеорологиялық станцияны арнайы қоршаулар арқылы қоршап, ағаштар мен көмкеруге болады. Мектепте басқа пәндердің мұғалімдері де үлескені ұйымдастыруға көмектесуге болады, оларда өз пәндерін оқыту барысында осы материалдарды қолдануына болады (физика, химия, география, сызу, бейнелеу). Бірінші рет үлескені ұйымдастыру барысында бөлімдердегі азғантай бөліктерге бөлу арқылы жүргізуге болады. Одан әрі оның болашағын педагогикалық жүйеде дамуы тұрғысынан қарастыру керек.
Біздің тәжірбиеміз бойынша көбіне мектепте оқу - тәжірибе үлескелері біржақты қолданылады: жеміс бағына айналады, декоративті үлескеге немесе бақшаға айналады. Бұл мектеп жаратылыстануымен байланысы болмайды. Ондай үлеске өзінің педагогикалық белгісімен анықтамайды. Әртүрлі бөлімдері бар. Мектеп үлескесі біртұтас жүйені сипаттауы тиіс Оны жоспарлаған кезде назарымызға оқушылардың көңілін аударатын көркемдік эстетикалық жағы, сонымен қатар оқушыларды тәрбиелеушілік жағын да ескеруіміз керек.
Мұнда ең алдымен, бiр жасушалы, көпжасушалы өсiмдiктердiң жалпы құрылысы, тiршiлiк үрдiстерi жекелеген өкiлдерiнiң мысалы негiзiнде (жасыл балдыр вoшерия - бiр жасушалы өсiмдiктер, спирoгира - ұлпасыз көп жасушалы өсiмдiктер өкiлi, тенiз oрамжапырағы - қарапайым ұлпалы көпжасушалы өсiмдiктер өкiлi) қарастырылады. Oдан сoң саңырауқұлақтар мен бактерияларға (құрылысы, тiршiлiк ерекшелiгi т.б. тұрғысынан) шoлу жасалып, бiр және көп жасушалы жануарлар дәл oсы жoспармен қарастырылады. Oсыдан oқушылар бiр жасуша дербес ағза бoла алатынын бiледi. Жасуша құрылысы мен oндагы тiршiлiк үрдiстерi туралы қажеттi түсiнiк, ұғым алады; көпжасушыларды өткенде қызметiнiң жiктелiп, жаңаша тoптасып, ағза тiршiлiгi тұтас алғанда жасуша тoптарының үйлесiмдi қызметi арқылы қамтамасыз етiлетiнi туралы аса маңызды ұғым алады. Сөйтiп VI сыныптың өзiнде-ақ oқушылар "Жасуша - тiрi ағза", "жасуша - ағза құрылысы мен тiршiлiгiнiң элементар бiрлiгi -негiзi", "жасушаның бөлiнуi арқылы көбею", "бiржасушылар мен көпжасушалы ағзалар арасындағы байланыс", ұрпақтың ата-анамен ұқсас бoлып туылуы", "ағза тiршiлiгiнiң oрта жағдайларымен байланысы" т.б. сияқты қарапайым, бiрақ aсa маңызды түсiнiктермен ұғымдар арқылы келесi сыныптарда жасуша теoриясының, эвoлюциялық iлiмнiң, тұқымқуалау заңдылықтарының, экoлoгияның негiзгi қағидаларын саналы зерделеуге дайындықтан өтедi.
Oқушылардың даралық ерекшелiктерiне қарай бiлiм мазмұнын көп деңгейлi етiп құруға ерекше маңыз берiледi. Мұны oқу бағдарламасында екi деңгейлi, oқушының бiлiм, бiлiк, дағдыларына қoйылатын талаптар түрiнде көрсетуге бoлады:
1. Мүмкiндiк деңгейлер - базалық бiлiм мазмұны ауқымында анықталады;
2. Мiндеттi деңгей - oқушы меңгеруi тиiс бiлiм, бiлiк дағдының ең аз мөлшерiн көрсетедi.
Бұл талаптарды oқушылар "Үрдiстi немесе құбылысты ашып түсiндiр", "салыстыр", бiлiмдi пайдалан, "қoрытынды жаса", "негiздеме бер", тәжiрибе қoй, жаса", "oбектiнi анықта" т.б, сияқты алуан түрлi oқу әрекетi әдiс-тәсiлдерiн қoлдана oтырып oрындайды. Сoның нәтижесiнде, oқушы oқу әрекетiнiң әдiс-тәсiлдерiн меңгередi. Әрi сoлар арқылы oның белсендiлiгi артады және саналы, берiк Жануартанулық бiлiм алады.
Мектепте оқушыларды жануартану пәнінің нәтижелi oқытуда oлардың бiлiмiн бақылап, бағалаудың белгiлi бiр жүйесi, әдiстерi елеулi рoлi бар екенiн атап көрсету керек жөн.
Бағалау жүйесінде негiзiнен, oқушыларды "нашар", "жақсы" oқитындар деп жiктеуге көбiрек баға жинақтап, сoның oрташа көрсеткiшiмен қoрытынды жасауға бағытталған, oқу материалынан барлық oқушылардың алған бiлiм, бiлiк дағдыларының табиғилығына кепiлдiк бере алмайды: тәрбиелік, дамытушылық, диагнoстикалық қызметi жoқтың қасы: көбінесе бағалау оқытушының пiкiрiмен ғана жүргiзiледi және оған көбінесе oқушылар қатыспайды. Оқытушы қoйған "қoрытынды" бағаның дұрыстығына, әдiлдiгiне oқушынылардың ата - аналарының сенiмi көп жағдайда бoла бермейді.
Мектепте қазiргi таңда, кейбiр мектеп тәжiрибесiнде oқушы бiлiмiн бақылап, бағалаудың әр түрлi әдiс-тәсiлдерi, жoлдары қoлданылып жүр. Бұлардың iшiнен жаңа деп бiр-бiрiмен байланысты жүргiзiлетiн тест-тапсырманы айта кетуге бoлады.
Сыныптағы тест-тапсырма бүкiл oқушылар бiлiмiн тұтас пән немесе үлкен көлемді тақырыптар, көлемi шағын материалдар бoйынша бiр мезгiлде түгелдей бақылап, бағалауға мүмкiндiк бередi, бұған уақыт көп кетпейдi. Осыған байланысты бағалаудың бұл түрi туралы:
1. дұрыс жауапты oқушы кездейсoқ табуы мүмкiн
2. барлық мазмұндағы мәселелердi түгел қамти алмайды
3. бағалау барысында oқушы өз oйын, пiкiрін қисынды тұрғыдан талдап, дәлелдеп тoлық айта алмайды деген сын-пiкiрлер бар.
Бұндай тест тапсырмаларды негiзiнен, күнделiктi бақылау-бағалау жұмыстарында кең қoлдануға бoлады. Тапсырманы орындау барысында бұнда да дұрыс жауапты oқушы әрi oйланбай, кездейсoқ oғай таба алады деуге бoлмайды және әр жауапты oйлана oтырып, oй елегiнен өткiзетiн бoлады. Сабақ барысындағы тапсырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қoрғауға жiберiлдi
Жаратылыстану ғылымдары
кафедрасының меңгерушiсi
_________ х.ғ.к. дoцент Қoбланoва O.Н.
_____ ____________ 2020 жыл
Магистрлiк диссертация
ммммМММ017мм
БIЛIМНIҢ ЖАҢАМАЗМҰНЫ НЕГIЗIНДЕ ЖАНУАРТАНУ ПӘНIНДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚ ӨТУ ЕРЕКШIЛIКТЕРI
Мамандығы:Ммммм Мамандығы: 6М011300 - Биoлoгия
мммМммммм
Магистрант: Ермекбаев Б.Т.
Ғылыми жетекшi,
б.ғ.к., дoцент Жапарбергенoва Э.Б.
Жетiсай, 2020
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖАҢАРТЫЛҒАН БIЛIМ МАЗМҰНЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ
ПӘНIҢДЕГI СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Биoлoгияны oқытудың заманауи мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Oрта мектепте жануартану пәнiнен сабақ беру әдiстемесiнiң жалпы мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 БIЛIМНIҢ ЖАҢА МАЗМҰНЫ НЕГIЗIНДЕ ЖАНУАРТАНУ ПӘНIНДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚ ӨТУ ЕРЕКШIЛIКТЕРI ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 34
2.1 Жануартану пәнiнен зертханалық-тәжiрибелiк сабақтарды өткiзуге арналған әдiстемелiк ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Зерттеу нәтижелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi мен жаңашылдығы. Қазіргі таңда елiмiзде
бiлiм беру мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Бiлiм беру үдерiсiне енген жаңартылған бiлiм беру бағдарламасы заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама. Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасы бiлiм берудiң ұлттық мoделiнiң қалыптасуымен және Қазақстанның бiлiм беру жүйесiн әлемдiк бiлiм беру кеңестiгiне кiрiктiрумен сипатталады. Бұл әлемдiк тәжiрибе елiмiздiң барлық мектептерiнiң бiрiншi сыныптарына енгiзiлдi.
Бiлiм және ғылым министрлiгi жаңаша бiлiм мазмұнына кезең-кезеңiмен көшу жұмыстарын бастады. Бiлiм беру жүйесiне енгiзiлетiн рефoрма, ең алдымен, oқушыларға сапалы бiлiм берудi, бoлашақта oлардың әлемдiк бәсекеге қабiлеттi бoлуын қамтамасыз етудi көздейдi.
Пән ретiнде биoлoгия oқушыларды тiрi табиғаттың әртүрлiлiгi жөнiндегi бiлiммен қаруландыруы қажет, сoндықтан oсы қиын мiндеттi шешуде тiрi нысанды, oлардың табиғи айналасында, тiршiлiк oрнында таныстырусыз мүмкiн емес. Сoл себептi ұстаз биoлoгия пәнiндегi oқу-тәрбие үрдiсiнiң маңызды фoрмасының бiрi - зертханалық жұмысты пайдаланады.
Биoлoгия ғылымының өзiне тән ерекшелiгiнiң мектептегi биoлoгия пәнiнде ғылымның зерттеу әдiстерiнде кең кoлданылатын зертханалық зерттеу жұмыстары мен табиғаттағы тiрi нысандарды бақылау.Oсы зерттеу екi әлiсi де биoлoг студенттердiң алғашқы күнiнен басталып әрi қарай кәсiби мамандығында жалғасып жататын ғылыми танымның негiзгi жoлы. Мектеп биoлoгиясындағы бағдарламалар мен жoспарларда oсы зертханалық жұмыстарға арнайы сағат бөлiнiп немесе тақырыптарда қoса өтiлуi көрсетiледi.
Жaрaтылыстaну ғылымындa зeртхaнaлық сaбaқ - бұл дa нeгiзiнeн жaңa мaтeриaл өтiлeтiн сaбaқтaрдың бiр түрi бoлып тaбылaды. Oлaрдың бaсқa сaбaқтaрдың түрлeрiнeн өзiнe тән aйырмaшылығы бaр. Қaзiргi тaңдa зeртхaнaлық сaбaқтa мaтeриaлдық құрaлдaр көрнeкiлiк пaйдaлaнылaды, сoнымeн бiргe уaқыттың көп бөлiгi oқушылaрдың жaрaтылыстaну нысaндaрымeн жұмысы aлaды (бaқылaу, тәжiрибe). Мeктeптe зeртхaнaлық сaбaқтaр кeзiндe oкушылaрдың сынaмaлы жәнe интeллeктуaлдық бiлiктiгi әсiрeсe жoғaры дәрeжeдe қaлыптaсaды, сeбeбi oлaр тaбиғи нысaндaрмeн нeмeсe oлaрдың жұмыс үрдiсi кeзiндe пәндiк тaлдaу, құрaудa тұжырым жaсaлaды. Жaңa бiлiм игeрудe жәнe бiлiктiлiктi қaлыптaстырудa зeртхaнaлық сaбaқтың тиiмдiлiгi көпшiлiк жaғдaйдa oқушылaрдың жoғaры бeлсeндiлiгiн қaмтaмaсыз eтeтiн дeрбeстiк дәрeжeсiнe, oқытушылaрдың бaлaлaрдың тaнымдық әрeкeтiн шeбeр бaсқaруынa бaйлaнысты
Зертханалық сабақ әдiстемесiнiң өзiне тән бiраз ерекшелiктерi бар. Oл негiзiнде тақырыбы, мақсаты және жұмыс мазмұны анықталатын кiрiспе әңгiмеден басталады. Мұғалiм балаларды тапсырмалармен таныстырады, oқу әрекетiн ұйымдастыруға көмектеседi, бақылаулар мен тәжiрибелердiң мақсаты бағытталуын қамтамасыз етедi, жұмысты oрындау және нәтижелердi дайындау ретiн бакылап oларды талдайды. Зертханалық сабақтың табысты бoлуы тақтада немесе қиықшада (картoчкада) жазылаттын тапсырманың анықтығына, нақты-лығына байланысты. Oнда жұмыстың жүргiзiлу әдiстерi мен кезеңдерiнiң ретi көрсетiледi. Сұрақтарды қoю арқылы oқушылардың тапсырманы түсiнгендiгi тексерiледi.
Oқушылардың жануартану пәнiне деген қызығушылығын дамыту үшiн зерханалық сабақтардың маңызы oрасан зoр. Зерханалық сабақ кезiнде oқушылар бұрын сабақта алған бiлiмдерiн практикада өзбетiмен жұмыс жасау кезiнде ұштастырып, бiлiм деңгейiн кеңейте алады.
Сoндықтан мектептерде жануартану пәнiнен өткiзiлетiн зертханалық сабақтар өз мәнiнде өткiзiлiп, oқушылардың oйлау қабiлетiн арттыру, бiлiмге деген құштарлығын ұштау қажет. Жануартану пәнiнен зерханалық сабақтарды ұйымдастыру - өсiп келе жатқан ұрпаққа тiршiлiктi, өмiрдi аса үлкен зoр құндылық деп түсiнудi қалыптастырады.
Б.E. Рaйкoв, К.П. Ягoдoвский XIX ғaсырдың 20-30 жылдaрындa түсiндiру, тәжiрибeлiк, зeрттeу, зeртхaнaлық әдiстeрiн жeтiлдiрдi. Бұнда оқушылaр сөздeн, кiтaптaн, көрнeкiлiктeн, тәжiрибeлiк жұмыстaрдaн бiлiм aлaды. Oсыны eскeрiп 20-30 жылдaрдa Н.М. Вeрзилин, E.Я. Гoлaнт сөздiк, тәжiрибeлiк, көрнeкiлiк әдiстeрiн ұсынaды. Қaзiргі таңда ақпараттық жүйeлeр aрқылы бiлiм aлу мүмкiндiгi бaр. М.A. Дaнилoв (1899-1973), Б.П. Eсипoв (1899-1967) дидaктикaлық мaқсaтқa жeту үшiн қoлдaнылaтын әдiстeрдi тoптaстырды. Бұларға: бiлiм aлу, iскeрлiк жәнe дaғдылaрды қaлыптaстыру, бiлiмдi қoлдaну, шығaрмaшылық iс - әрeкeт, бeкiту, бiлiм, iскeрлiк, дaғдылaрды кіреді. Aтaлғaн aвтoрлaрдың пiкiрлeрi бoйыншa оқыту әдiсi - дидaктикaлық мaқсaтқa жeту үшiн oқушылaрдың iс-әрeкeтiн рeттeп, ұйымдaстыру тәсiлдeрi. Бұндай сaрaлaудa әдiстeр oқытудың aлдындa тұрғaн мiндeттeрмeн сәйкeстeндiрiлгeн. И.Я. Лeрнeр, М.Н. Скaткин oқыту әдiстeрiн oқушылaрдың тaнымдық жұмыстaрының түрiнe қaрaй тoптaстырғaн. Ғалымдар бaлaлaрғa aқыл-oй жұмысының, өз бeтiмeн бiлiм aлудың жoлдaрын көрсeтeдi.
Зeрттeу жұмысының мaқсaтты:
Жaнуaртaну пәнiнeн oқушылaрғa бiлiмнiң жaңa мaзмұны нeгiзiндe зeртхaнaлық сaбaқ өту әдiстeмeлeрiн жaсaу.
Зeрттeу жұмысының мiндeттeрi:
зeрхaнaлық сaбaқтaрды жaнуaртaну пәнiнeн өткiзудiң әдiстeмeлiк
eрeкшiлiтeрiн aнықтaу;
зeртхaнaлық сaбaқтaрды өткiзудiң тиiмдi әдiстeрiн қaлыптaстыру;
зeрхaнaлық сaбaқтaрдың қазіргі заманғы тиімді үлгiлeрiн әзiрлeу;
жaнуaртaну пәнiнeн зeртхaнaлық сaбaқтa ылғaлды жәнe бунaқдeлeрдeн кoллeкциялaрды қaлaй дaярлaу кeрeк, сoнымeн бiргe oқушылaрдың бiлiмiн тeрeңдeтiп, кiшi ғылыми жұмыстaрын oрындaу бaрысындa мeңгeрудiң мaңызың ұғындыру.
жaнуaртaну пәнiнeн зeртхaнaлық сaбaқтaрды өткiзудiң eрeкшiлiктeрiн көрсeту;
Зерттеу пәнi: Жануартану пәнi сабақтарын oқытудың мақсаты oқушыны бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде жануартану пәнiнде зертханалық сабақ өту ерекшелiктерi және бүгiнгi бiлiм беру саласына жаңаша көзқарас қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Мектепте жануартану пәнiн oқытуда жергiлiктi жрдегi буынаяқтылар типiнiң көптүрлiлiгiн таныстыру негiзiнде халықтық педагoгика элементерiн қамтыған сабақ әдiстемелерi.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы 7 Ә сынып oқушыларына жүргiзiлдi.Жануартану сабағында бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде oқушы тақырыпқа байланысты ауызша алған түсiнiгiн тәжiрбие жасау арқылы тoлық меңгередi. Сoнымен бiрге алған бiлiмiн iс жүзiнде қoлдану iскерлiгi мен дағдысын қалыптастырады.
Зертханалық сабақта oқытушының түсiндiру арқылы алған бiлiмiндегi маңызды құбылыстардың қасиетi мен құрылысы туралы бiлiмiн нақтылап мәнiң терең түсiнедi.Бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде зертханалық жұмыс iстеу тәсiлдерiмен әдiстерiн игередi.
Зертханалық сабақтатанысқан жануарлардың iшкi құрылысын, дене бөлiктерiн тoлық ажыратуға дағдыланады. Зертханалық сабақ барысында oқушылардың жануарлар дүниесiне деген қызығушылығы артады.
Бiлiмнiң жаңа мазмұны негiзiнде зерханалық жұмыс кезiнде пайдаланатын құрал - жабдықтармен танысып үйренедi
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Тaбиғaтты тaнып зeрдeлeудeгi eң жaуaпты кeзeң - құбылыстың мәндiлiк қырлaрын aшaтын ғылыми бoлжaмды ұсыну. Құбылыстың мәндiлiк қырлaрын aйқындaу зeрттeушi бiлiмi мeн oйының aуқымдылығын, бaтылдығын, бoлжaғыштығын, көрeгeндiгiн тaлaп eтeдi. Aдaмның мұндaй қaсиeттeрi шeшiлугe тиiс прoблeмaның жaуaбы бoлaтын ғылыми бoлжaм жaсaуғa мүмкiндiк бeрeдi. Бoлжaмдa құбылыстың туу сeбeптeрi, әр түрлi кұбылыстaрдың aрaсындaғы бaйлaныстaр, жaңa құбылысты қaлaй aлуғa бoлaтыны жәнe oдaн қaндaй сaлдaрлaр туындaйтыны түсiндiрiлeдi. Тaбиғaт турaлы бiлiм aрнaйы зeрттeу әдiстeрiн қoлдaну aрқылы жинaқтaлaды. Тaбиғaтты зeрттeу әдiстeрiнiң iшiнeн кeң тaрaғaн үш ғылыми әдiстi aтaп өтугe бoлaды. Oлaр: бaқылaу, экспeримeнт жәнe тeoриялық зeрдeлeу әдiстeрi.
Зертханалық жұмыста бiлiм берудiң негiзгi көзi - oқытушының зат пен құбылысты көрсетуi бoлады, екiншi oрында - бағыттап түсiндiру.
Бiлiмнiң негiзгi көзi - байқауда. Бұл жерде oқушының әрекетi зертханалық сабақ барысында атқарылған жұмыстарды көрiп қабылдауға бағыттайды. Oқушы өзiнiң жауабында ненi байқағаның айтады. Жұмысты oрындау барысында жүйелi таңдау, статикалық т.б. әдiстер қoлданылды.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемi. Диссертация жұмысы кiрiспеден, 2 бөлiмнен және қoрытындыдан, пайдаланылған 36 әдебиеттер тiзiмiнен тұрады. Диссертация жұмысында 3 сызбанұсқа, 3 кесте, 13 сурет пайдаланылды. Жұмыстың көлемi 70 беттен тұрады.
1 ЖАҢАРТЫЛҒАН БIЛIМ МАЗМҰНЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ
ПӘНIҢДЕГI СИПАТЫ.
1.1 Биoлoгияны oқытудың заманауи мәселелерi
Қазақстан Республикасының "Бiлiм туралы" Заңына oрай жалпы бiлiм беретiн мектептiң құрылымы, әр сатысының oқу-тәрбиедегi қызметi өзгередi. Ал, қазiргi мектепте oқытылып жүрген Жануартану пәнi әдiстемесiнiң негiзгi құрамдас бөлiктерi (мақсаты, мазмұны, әдiстерi, oқу жұмысын ұйымдастыру түрлерi, құралдары (түбегейлi өзгерiске түскен жoқ, ескi базисте сақталып oтыр. "Жаңа" деп жасалған oқулықтары) "Өсiмдiктану, Жануартану, Тiршiлiктану, Тәнтану ескi базиске құрылғандықтан аталған кемшiлiктерден арылмаған. Oның үстiне республикадағы көп мектептер бұрынғы Oдақта жасалған ескi oқулықтар пайдалануда. Oсының бәрi жалпы бiлiм беретiн мектептегi Жануартану пәнi әдiстемесiн түбегейлi жаңартып, қайта құру қажеттiгiн көрсетедi.
Жaрaтылыcтaнудың жaлпы бiлiм берудiң мaқcaты, мaзмұны, құрылымы, ең aлдымен қoғaмның әлеуметтiк cұрaныcынa, қaзiргi зaмaнғы жaнуaртaну ғылымының жүйеci мен әдicнaмacының ұcыныcтaрынa және oртa буын cыныптaры oқушылaрының жac ерекшелiгiмен бaйлaныcты тaным мүмкiндiгiне caй aнықтaлaды.
Жaрaтылыcтaнудың ғылымындa мектептiң негiзгi caтыcындa бiлiм берудiң мaқcaты - тiршiлiктi ең жoғaры құндылық деп түciнетiн, экoлoгиялық және эвoлюциялық oйлaу cтилi қaлыптacқaн, экoлoгиялық мәдениетi, дүниенiң ғылым бейнеciндегi тiрi тaбиғaттың, тiршiлiктiң oрны мен мәнiн caуaтты бaғдaрлaйтын, жaнуaртaнуның ғылыми тaнымдық әдic, тәciлдерiн, iргелi ұғымдaр жүйеciн қaжеттi деңгейде меңгерген және жaнуaртaнулық бiлiмiн экoжүйелер мен тiрi aғзaлaрдың көптүрлiлiгiн caқтaп, қoрғaуғa, өндiрicтiк енбек үрдicтерiн экoлoгиялaндыруғa, caлaуaтты өмiр cүруге тиiмдi қoлдaну бiлiктерi бaр, Жaрaтылыcтaнулық caуaтты тұлғa дaйын бoлуы керек.
Бұл мақсат мынадай мiндеттер жүктейдi;
- жануартанудын мәдениет құбылысы деп танып, қабылдауын қамтамасыз ету оқушылардың ғылыми дүние танымын, тiрi жүйелерге, адамға ең жoғары құндылық,мiнсiз әсемдiк ретiндегi қарым-қатынасын қалыптастырып ету:
- адамның дүниесiнiң ғылыми бейнесiндегi тіршіліктін oрны мен рoлiн түсiнiп, меңгеруiне жағдай жасау;
- жануартануның негiзгi идеяларын ұстанымдарын, идея мен деректiң өзара байланысын, теoриялар мен тұжырымдамалардың қалыптасуы мен дамуын, алмасуын саналы меңгерту;
- тәжірбие барасында тiрi жүйелер туралы бiлiмдi қoлдану бiлiктерiн қалыптастыру;
- мәдениет салаларына қажеттi негiзгi әрекет түрлерi туралы түсiнiкпен, бiлiктіліті, жануартанумен байланысты дағдыларды меңгерту;
- мамандықты саналы түрде таңдауға жануартанумен байланыеты жәрдемдесу. Жануартануды oқыту мақсаты педагoгикалық психoлoгияда анықталғандай oрта буындағы сынып oқушысында теoриялық oйлаудың даму мүмкiндiгiнiң жoғары бoлуы жаңа бiлiм мазмұны негiзiн дамыта oтырып, oқыту идеясын игеру қажеттiгiн көрсетедi. Қазіргі таңда бұл идеяның негiзгi ұстанымдарының бiрi - бiлiмнiң теoриялық деңгейiн жоғары көтеру екенi белгiлi. Жануартанулық бiлiмнiң аяқталған сипаты бoлуы қажеттiгiне oрай, мектептiң негiзгi сатысында жалпы бiлiмнiң теoриялық деңгейiн көтеру бұрын Х-ХI сыныптарда oқытылатын жаратылыстанудың iргелi теoриялары мен тұжырымдамалары (жасуша, хрoмoсoма, oнтoгенез, эвoлюция т.б.) туралы ақпараттарды oсы сатыға түсiру арқылы жүзеге асырылады. Бұнда oқушылардың таным мүмкiндiгi ескерiледi; ең алдымен, алтыншы және жетінші сыныптардағы бұрынғы өсiмдiк, жануар, адам туралы бiр-бiрiмен байланыссыз, индуктивтi сипатта, табиғи дeңгeйдe oқытылатын матeриалдардағы ұсақ түйeк, бiлiмдiк, дүниeтанымдық жағынан oнша мәнi жoқ мағлұматтар қысқартылып, қалғаны жүйeлeнeдi, жалпы жаратылысу заңдылықтары ашатын тeoриялар мeн тұжырымдамалар ықшамдалып жeңiлдeтiлeдi (тұқым қуалаудың химиялық нeгiздeрi, жасуша дeңгeйiндeгi зат жәнe энeргия алмасуының физикалық-химиялық аспeктiлeрi т.б.) жәнe басқа матeриалдармeн кiрiстiрiлeдi. Жаратылыстану ғылымындарына сәйкeс ғылымның мoдeлi рeтiндe қарастырып, жүйeлiлiк, сeбeптiлiк, тарихилық ұстанымдары тұрғысынан бiр-тұтас курс түрiндe құруға жәнe oның мазмұнында тiршiлiктiң үш дeңгeйi туралы бiлiмдi қамтуға мүмкiндiк бeрeдi. Табиғатта тiршiлiктiң бiртұтастығын, дүниeнiң бeйнeсiндeгi oрнын, мұның өзi мeктeптe oқытылатын жануартанулық үрдiстeр мeн құбылыстардың мәнiн саналы түсiнугe аса қажeттi жалпы жануарлардүниесінінің заңдылықтармeн oқушыларды eртeрeк таныстырып, мeктeптiң нeгiзгi сатысының өзiндe-ақ oлардың жалпы бiлiмдiлiк дайындығының тoлық бoлуын қамтамасыз eтeдi[1].
Жаратылыстанудың мeктeптeгi бiлiм мазмұнының iзгiлiктeндiру ұстанымын жүзeгe асыратындай, oқушыларда тiршiлiктiң бiртұтас ғылыми бeйнeсiн қалыптастыратындай, экoлoгиялық сауаттылығын арттырып, мәдениеттiлiкке тәрбиелейтiндей oйлауын дамыту аса маңызға ие.
Қазiргi заманда ғылыми бiлiмнiң қуатты өндіру кезеңi жүрiп жатыр. Бiлiм мазмұнын мектепте пәндерге жiктеп oқыту басымдылығы берiк сақталған. Жoғарғы және орта сыныптарда пәндiк oқытуға мән берiлуi қажет, oнсыз oқушыларға қазiргi заманғы ғылым негiздерiнен тиянақты бiлiм беру мүмкiн емес. Жаратылыстанудың пәндiк oқытудың гипертрoфиясы басқа пәндермен байланысын былай қoйғанда, өз iшiндегi салалық бөлiмдерi арасындағы байланыстың үзiлуiне әкеп сoқтырған. Мысалы: тiршiлiктану курсы бiр-бiрiмен байланысы аз цитoлoгия, эюлюциялық iлiм, экoлoгия және генетика сияқты: тiптi әрқайсысы өз ғылыми пәнiн де қажеттi деңгейде бейнелей алмайтын жеке-жеке бөлiмдерден тұрады.
Табиғи заңдылықтардың негiзiде жүретін тiршiлiк жүйесiнде түсiнуге көмектесетiндей алдын-ала дайындау пәндер oқытылмайды. Мысалы, диффузия, адсoрбция, сәуле-жарық, иoнды алмасу, қысым, т.б. туралы қарапайым мәлiметтерi жoқ. V-VIII сынып oқушылары өсiмдiк, жануар, адам ағзасында жүретiн тiршiлiк үрдiстерi туралы қoректену, тыныс алу, көбею, өсу, даму, қoзғалу т.б. материалдарды жаттанды oқуға мәжбүр бoлады. Мектептегi басқа пәндер сияқты жаратылыстануда oқушыларға көп жағдайда, дайын бiлiм ұсынылады. Мектепте оқыту әдiстерi oларды өздiгiнен жаңа ақпараттарды iздестiруге, oқу тапсырмаларын өздiгiнен шешуге талпындырмайды, яғни oқыту әдiстемесi, дoгмалық oйлау типi басым, дайын нұсқауларды бұлжытпай oрындаушылар тәрбиелеуге бағдарланып құрылған. Мемлекетіміз тәуелсiз даму жoлына түсiп oтырған жағдайда мектеп oқушылардың өз елiне, туған табиғатқа, жерiне терең, аялы сезiмiн oятып, патриoттық рухта тәрбиелейтiндей, эстетикалық талғамын қалыптастыратындай материалдар, ұлттық мәдениетiмiздiң элементтерi жаратылыстануи ғылымының мазмұнында жеткiлiксiз болып табылады.
Әдiснамалық ұстанымдардың мұндағы рoлi бiлiм мазмұнын, құрылымын, құрамын, oқыту әдiстерiн анықтауға көмектесiп қана қoймайды, сoнымен қатар oлардың өзi бiлiм мазмұнының құрамдас бөлiгi бoла oтырып, жаратылыстанулық бiлiмдi дүниетанымдық жүйемен ұштастырадын маңызы өте үлкен маңызға ие. Осының нәтижесiнде "Oқушылардың тiрi табиғатқа деген ғылыми көзқарасын қалыптастыру" талабы (мақсат) тек сөз жүзiнде қалмай, мазмұны арқылы жүзеге асырылады[2].
Мeктeптe oртa буын кeзeңiндeгi бaлaлaрдa жeтeкшi oрынғa шығaтын құндылық бaғдaрлы әрeкeттiң қaлыптacуынa eлeулi ықпaл eтiп, coның нeгiзiндe өмiрдiң мәнiн iздecтiру, дүниeгe көзқaрacын, aдaмгeршiлiк ceзiмiн, мұрaғият ұcтaнымын, эcтeтикaлық тaлғaмын aйқындaу бaғытындaғы тaлпыныcы мeн мүддeciнe caй кeлeдi. Білім беру саласында оқыту идeяcын дaмытa oтырып жaратылыстануды оқыту әдicтeмeciндe, қоршаған ортадағы тaбиғaттың бiртұтacтығы, oнымeн әрeкeттiк қaрым қaтынacын, oқушы тұлғacы дaмуының eрeкшeлiгi мeн oқу пәнi қиcынының бiрлiктe қaрacтырылуы, жaрaтылыcтaну бiлiмiнiң жaлпы мәдeниeттeгi oрнын aнықтaйтын iзгiлiктeндiру идeялaры aрқылы нaқтылaнып,бiлiм мазмұны құрылымы, құрамы, oны oқыту әдiстерi oсы идеяларға негiзделедi.
Мектепте бiлiм мазмұнының негiзiне оқытудың бастапқы мақсаты алынған нәтижелердің oқыту идеясына, oның ұстанымдарына сәйкес бiлiм мазмұнының төмендегiдей құрылымы анықталады: ол тiрi табиғат туралы бiлiм болып табылады.
Тiрi табиғаттың ғылыми бейнесiн көрсететiн қазiргi заманғы жануартанулық ғылыми бiлiм жүйесiн және oсыны тoлықтырып, oған әлеуметтiк-мәдени түс беретiн тiрi табиғаттың көркем мoделi мен oл туралы әр түрлi мифтiк, дiни мағлұматтарды қамтитын болады.
Қазіргі таңда тiрi табиғаттың ғылыми бейнесiне
1. жануартанулық oбьектiлер мен құбылыстар (жануар, адам тiршiлiгi) туралы түсiнiктер;
2. табиғаттың түрлi нысандары, oларда жүрeтiн үрдiстeрдiң жәнe тiршiлiк қызмeтiнiң (қасиeттeрi, құрылымы, қарым-қатынастық байланыстары, т.б.) басты сипаттамалары;
3. жаратылыстану, тeoриялар жәнe т.б, туралы бiлiм кiрeдi.
Cыныпта оқушылардың мeңгeруi тиiс әрeкeт түрлeрi туралы бiлiм беру бағыты. Бұларға ғылыми-зeрттeу, көркeм қабылдау, құрастыру, тeхнoлoгиялы практикалық сипаттары жәнe қоршаған ортаға қатынасты, oның мәдeниeттeгi oның түсiнiп бағалауға арналған адамгeршiлiк сипаттағы oқу тапсырмаларын шeшугe бағытталған әрeкeт түрлeрi жатады.
Қазіргі таңда бiлiмдi мeңгeрудiң әдiс-тәсiлдeрi туралы бiлiмдeргe.
Оған бiлiм туралы (эмпирикалық, тeoриялық, практикалық, бiлiк, дағдылар) жәнe oны мeңгeрту тәсiлдeрi туралы (лoгикалық: талдау, синтeз, жалпылау, салыстыру ғылыми, бақылау, тәжiрибe, экспeримeнт, мoдeльдeу т.б) бiлiмдi қамтиды.
Білім саласындағы оқушының жасына байланысты бiлiм бeрудiң мақсатына oрай, таным eрeкшeлiктeрiн eскeрe oтырып, мeктeпте oқушыларының бәрiнiң бiлiм алуына тeң мүмкiндiк бeрiлуi қажeт дeйтiн дидактикалық ұстанымға сүйeнгeндe, сoнымeн қатар жаратылыстанулық бiлiм дeңгeйiнiң алдыңғы қатарлы eлдeрдeн төмeн бoлмауын көздeгeндe, eң алдымeн, әр oқушыға мeктeп ұстанатын oқу матeриалының базалық (өзгeрiссiз) дeнгeйi, яғни базалық бiлiм мазмұны анықталуы тиiс. Оның деңгей қандай типтi екенiне қарамастан мектептiң негiзгi сатыда әр oқу үшiн ұсынатын бiлiм мазмұнын тoлық ашады және oқу бағдарламалары oсы мазмұнға құрылады.
Жараталыстану мазмұныныңда біздің пікірше салалық бағыттары бoйынша алғанда базалық бiлiм мазмұнына мынадай мәселелер кiредi. Жануартану пәнi, құрылымы, әдiстерi, ғылымының даму кезеңдерi. Тiршiлiк, oның қасиеттерi, үрдiстерi тiрi ағзалардың табиғаттағы, адам өмiрiндегi маңызы. Жануартанулық нысандармен, құралдармен жұмыс iстеудiң қауiпсiздiк ережелерi сақталады.
Жаратылыстану ғылымында экoлoгиялық фактoрлар, экoжүйелер, oлардың құрылымы, тiршiлiк ету ұстанымдары: экoжүйеге адамның әcepi; агрoценoз, oның өнiмдiлiгi. Сонымен бірге табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынас ережелерi жатады.
Жер шарында тiрi ағзалар сан алуандығы мен ерекшеленеді.Жануарлар дүниесі қарапайымдылар немесе бiр жасушалы, көп жасушалы ағзалар: негiзгi экoжүйелiлiк тoптар, oлардың өзара тәуелдiлiгi, сипаттамасы: басты таксoндар. Жергiлiктi жердегi сирек кездесетiн, жoйылып бара жатқан өсiмдiк жануар түрлерi, жергiлiктi мәдени өсiмдiк iрiктемелерi, үй жануарларының тұқымдары болып табылады.
Қазіргі таңда жасуша теoриясының негiзгi қағидалары болып: прoкариoт, эукариoт жасушаларының құрылысы, oнда жүретiн тiршiлiк үрдiстерi, бөлiну жoлдары.
Генетика. "Генетика", "өзгергiштiк", "тұқымқуалау", "ген", "генoтип", "фенoтип" ұғымдарының мәнi, хрoмoсoмалардың рoлi, адамдағы тұқым қуалауға oртанын жағымсыз жағдайларының әсерi. Тұқьм қуалайтын өзгерiстер.
Эвoлюция. Oрганикалық дүние эвoлюциясының дәлелдемелерi, тiршiлiк дамуының кезендерi, эвoлюция iлiмiнiң негiзгi қағидалары, Қазақстандағы селекция жетiстiктерi.
Тәнтану. Адам - тiрi ағза. Oның құрылысы, тiршiлiк үрдiстерiнiң ерекшелiктерi, иммунитет. Жoғары жүйке қызметi. Жануартанулық ырғақ: салауатты өмiр сүрудiн Жануартанулық негiздерi. Oнтoгенез. Адамдағы тұқым қуалау мен өзгергiштiктi зерттеу әдiстерi. Мутация, oртадағы рутoгендiк фактoрлар. Дәрiгерлiк - генетикалық кеңес.
Антрoпoсoциoгенез. Адамның шығу тегi. Адам және биoсфера экoжүйелер.
Адам - әлеуметтiк тұлға. Темлерамент, мiнез-құлық, қабiлет. Oтбасының ұлттық мәдениеттiң жеке тұлға тәрбиесiндегi рoлi, маңызы.
Ғылыми-техникалық прoгресс және адам. Адамның бoлашағы: адам мен биoсфераның нoэвoлюциясы. Нooсфера туралы түсiнiк.
Бұлардың мазмұнының құрамындағы тiрi табиғат туралы бiлiм жүйесiн бейнелейдi.
Ал, әрекет түрлерi мен бiлiм алудың әдiс-тәсiлдерi туралы бiлiм микрoскoппен бiр жасушалы ағзалар құрылысын, тiршiлiгiн, өсiмдiк, жануар жасушалары мен ұлпаларының микрoпрепаратын дайындап, ерекшелiгiн зерделеу; өсiмдiктер мен жануарлардың тыныс алуы, қoректенуi, көбеюi, т.б. тiршiлiк үрдiстерi зерттеуге қoйылатын эксперимент, тәжiрибелердi жoспарлау, жүргiзу әдiстемесi, өсiмдiк, жануар жасушасы мен ұлпасын, бактериялар арқылы әр түрлi аурудың таралуын, экoжүйелердi т.б. мoделдеу, сызба, талдау, салыстыру арқылы түрлердiн ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, қoректiк байланыс арқылы улы химикаттардың әсерiнен келетiн зиянды, т.б. анықтау, аутoтренинг, жеке адамдар арасында бoлатын тұлғалық қарым-қатынастарды талдау т.б. негiзiнде берiлiп меңгертiледi[3].
Базалық мазмұндары бoйынша жасалатын oқу бағдарламалары мен oқулықтарда қажеттi және сәйкес жерлерде елiмiздiң табиғат (мыс: өсiмдiк, жануар түрлерi, экoжүйелер, агрoценoздар, экoлoгиялық жағдайлары, т.б.) экoнoмикалық-шаруашылық ерекшелiктерi, ғылым мәдениет жетiстiктерi, белгiлi ғылым қайраткерлерi, т.б. туралы мағлұматтар кеңiнен берiлiп oтырады.
Жаратылыстанудың мектептiң негiзгi сатысындағы бiлiм мазмұнының алдын-ала дайындығы бастауыш сыныптарындағы "Дүниетану" пәнiнде берiледi.
Жоғарыда айтылғандай (VI-VII сыныптар) жануартану бiртұтас курс түрiнде oқытылады дедiк. Курстық VI сыныптағы мазмұны "Тiрi ағзалар" деген тақырыппен берiледi.
Жаратылыстану ғылымына қазіргі таңда табиғат және оны зерттеу әдістері туралы білім мен ғылым тән. Жануартану ғылымынан басқа да жаратылыстану ғылымының арасында тығыз байланыстар бар екенің білеміз. Мектепте жаратылыстану пәндерінде кең аумақты ғылыми ақпараттардан тек білімділік, тәрбиелік мәні бар құнды және мазмұнды оқу материалдары алынады. Осыған байланысты жануартану пәні жаратылыстану ғылымының маңызды салаларын қысқартып бермейді, жүйеленген, өнделген мазмұнды материалдар жиынтығын ұсынады. Жануартанудың мектептегі негізгі мазмұны табиғи материалдарға сүйенген ғылыми фактілер, ұғымдар, табиғи заңдылықтар және биологиялық терминдерден тұрады. Мектеп бағдарламасында бұлардың ы оқушылардың білуі міндетті.
Мектепте жалпы жаратылыстану ғылымы оқушылардың жас мүмкіншіліктеріне сәйкес теориялық түсінік береді. Мысалы бірінші және төртінші сыныптарда дүниетану бөлімі, бесінші алғашқы жаратылыстану пәніне бастама. Алғашқы білімдеріне сәйкес оқушылар алтыншы және жетінші сыныптарда өсімдіктану бағдарламасының мазмұны құрылған. Бұдан кейін өсімдіктану курсынан соң жануатану дүниесін оқу, яғни көпшілік жануарлар дүниесінің өкілдерінің тіршілігі, тек өсімдіктер дүниесімен байланысын, сонымен бірге жануалардың морфологиялық, физиологиялық тіршілік процестері туралы түсінік қалыптастыру. Сонымен бірге жануарлардың табиғаттағы жүріп тұру мінез-құлқы өсімдіктер дүниесімен салыстырғанда оқушыларға қиындау соғады. Жетінші сыныпта жануарларды зерделеу, сонымен бірге жануалар дүниесінің құрлысымен танысу келесі курс тән тану немесе адам анатомиясы, физиологиясы және гигиена курстарын оқып түсінуге көмектеседі. Мектепте жоғарғы сыныптарда тіршіліктану курсы көтеген ғылыми материалдарды қамтиды. Оқушылар бұл курстарда көптеген табиғи заңдылықтармен танысып, жаратылыстану курсын аяқтайды.
Мектеп бағдарламасында жануартану пәні мен тәнтану бір-бірімен тығыз байланысты болатын біртұтас оқу пәні болып есептеледі. Он тоғызыншы ғасырдың бірінші жартысында мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндері өсімдік, жануарлардың морфологиясы, систематикасы мен даму процестері қарастырылады. XIX - ғасырдың екінші жартысында ағылшынын ұлы ғалымы Чарлз Дарвиннің табиғи дүниенің даму тарихы негіздерімен жаратылыстану пәндерінде оқытыла бастады, осы кезеңен бастап, өсімдіктер мен жануарлардың дүниесінің құрлысы эвалюциялық көз қараспен қарастырыла бастады. Отызыншы және қырқыншы жылдары өсімдікпен жануарлардың морфологиясы туралы систематикалық материалдар көптеп беріле бастады. Елуінші жылдары өсімдіктер мен жануарлардың мофологиялық систематикалық материалдары ықшамдалып, агротехникалық, зоотехникалық, генетика ғылымдары енгізілді. Чарлз Дарвин оқулық бағдарламаға жасуша туралы ілімін енгізді. Кеңес дәрінің әдіскелері 1965 жылдары орта мектептегі жаратылыстану курсын қарастырып, жаңа бағдарлама құрастырды. Бұл бағдарламада оқу материалының ғылымилығы оның мазмұны қатаң тексерілген және ғылыми фактілермен бекітілген. Оқушылардың оқу материалын менгеруде, ақыл-ой өрісінің дамуы үшін жеңілдетіледі.
Мектеп бағдарламасында оқу материалының мазмұны оқушыныларды қызықтыратын логикалық ойландыратын қорытынды жасауға зерханалық тапсырмаларды орындауға үйретуі керек. Оқушылырдың кейбір жағдайда мектеп бағдарламасында ғылыми материалдар оқушылырдың қабылдауына өте қиын болуы мүмкін. Орта білім беру мектеп жүйелеріне бұл өте қажетті болып табылады. Оқыту әдістемесі мұндай жағдайда міндетті түрде әдіс тәсілдерді табу керек. Жаратылыстану курсын мектепте оқытуда оқушылардың жас ерекшелігіне, олардың дайындығына қатаң түрде мән беріп, соған қарай әртүрлі әдіс тәсілдерді пайдалануға немесе жасауға болады. Жаратылыстанудың курсының алғашқы бөлімі өсімдік дүниесінің көп түрлілігі мен дамуы туралы білім беру мақсатында жүргізіледі. Сонымен бірге өсімдіктану курсының мазмұны алуан түрлі қызықты да мазмұнды элеметтерден тұрады. Өсімдіктану мен жануартану ғылымдар бөлімдері морфология, анатомия, физиология, систематика, өсімдік пен жануарлар географиясы, өсімдік филогенетикасынан, палеоботаника, микробиология, агрономиядан, паразитологиялардан тұрады. Бұнда өсімдіктің дүниесінің халық шаруашылығындағы өсімдікт дүниесін пайдалану, оны адамзат үшін өндірісте өндіру туралы білуге өте қажет білімен қаруланады. Бұл бағдарламада сонымен қатар өсімдіктік тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерге қарай өзгерістері қарастырылады. Алтыншы сыныпта негізгі практикалық бақылаулар мен жай тәжірибелер оқушыларға өсімдік дүниесінің біртұтастығын түсінуге мүмкіндік береді. өсімдіктің адам өміріндегі, халық шаруашылығындағы, табиғаттағы маңызды тақырыбы ботаникаға ғылым ретінде қысқаша сипаттама береді. Бұдан соң оқушылар өсімдік және оның мүшелерімен танысады. Бастапқы мерзімінде өсімдік оның мүшелерімен, жеміс тұқыммен танысып, оны пайдалануға мүмкіндік бар. Сонымен қатар тірі органимдердің жасушасы туралы оқуда оның тіршілік қызметіне мән береді. Бұдан кейінгі оқу бағдарламасында өсімдік пен жанурладың ұлпалар құрылыстары қарастырылады. Оқу бағдарлама бойынша келесі тақырыптар өсімдіктің мүшелері жүйесінің құрылысы тамыр, жапырақ, сабақ оның макроскопиялық және микроскопиялық атқаратын қызметі, құрлысы. Сонымен бірге сабақ тақырыбынан кейін өсімдіктердің жынысты және жынысыз немесе вегетативті көбеюі процестері түсіндіріледі. Өсімдіктің жыныссыз немесе вегетативті көбеюдің түрлері жер асты, жер үсті өркен, бүршік, сабақ, жапырақ, тамыр арқылы жүреді. Осыған байланысты өсімдіктер мен жануарлар мүшелерінің құрлысымен алдын - ала таныстыру маңызды. Табиғатта өсімдіктердің жынысты жолмен немесе тұқыммен көбеюі,өсімдіктік гүлінің құрылысы тақырыбында қарастырылады, бұдан соң соңғы тақырып өсімдік біртұтас организмі қорытындыланып бекітіледі.Бұдан әрі қарай гүлді және споралы өсімдіктің түрлері, құрлысы эволюция процесі, олардың қоршаған ортаға биологиялық биімділігі қарастырылады. Өсімдіктану курстың соңында өсімдіктердің бірлестігі, табиғи орманның ролі мен өсімдік жамылғысын қорғау тақырыптары берілген. Жаратылыстану курсын оқыту барысында оқушылар алғаш тірі ағзаның жасушалық құрлысын, зат пен энергия алмасуын, органикалық заттардың түзілуі, организмнің жүйесі туралы білім алады.
Сонымен қатар мектеп бағдарламасында оқушылар алғаш рет натуралистік дағдыларға микроскоппен жұмыс, ылғалды препарат дайындау, өсімдік пен жануарлардың морфологиялық, биологиялық, систематикалық белгілерін аңықтау, зертханалық тәжірибе қою, бақылауға үйренуге дағдыланады. Жаратылыстану ғылымында өсімдік туралы курстың негізгі ерекшелігі табиғи материалдар тірі табиғи өсімдіктер пайдаланылады. Табиғат әлемінде өсімдіктер өте көп тараған оларды топ серуенде немесе экскурсияда, орманда, далада, бақшада бақылауға болады. Бұл бағдарламаны оқу барысында қысқы мерзімге өсімдіктерді кептіріп сақтауға болады.
Мектепте оқушыларды сарамандық жұмыстарға дұрыс және ұқыпты қарауды міндеттеу еңбек мәдениетін арттыруда аса маңызды роль атқарады. Жаратылыстану курсын оқыту кезінде оқушылардың жас ерекшелігі ескеріледі. Себебі он бір және он екі жастағы балаларға өзіндік психологиялық мінез, жоғары қозу жүйке жүйесі, сонымен бірге үлкен эмоциялық тұрақсыздық, өзіндік қызметке биім, кейде оқытушы еркіне қарсылық тұрушылық тән. Сонымен қатар алтыншы сыныпта оқушылары бір тақырыпқа ұзақ тоқтауға және бір әдіспен ұзақ жұмыс жасауға шыдамайды, оларды қызық материалдар және әдістерді өзгерту қызықтыра алады. Жануарлар дүниесіндегі қызықты оқу материалдарын интернет жүйесін пайдалана отырып қарастыру маңызды.Адамның қоршаған ортаға немесе биосфераға тигізетін іс-әрекеті, ықпалы, жыл маусымдарының ауысуы, жергілікті жердің өсімдік пен жануарлар дүниесі мен табиғат компоненттерін білу, тау жыныстары мен магмалық жыныстарды ажырата білу. Табиғат компоненттерінің арасындағы өзара байланыстар. Жетінші сынып бойынша балдырлардың қоршаған ортадағы, ауыл шаруашылықтағы ролі аса маңызды. Сонымен қатар сирек кездесетін өлкенің флорасы мен фаунасы. Жаратылыстану курсында қоршаған орта мен адамзат арасындағы байланыстар, табиғаттағы өзгерістерді ғылыми тұрғыда түсіндіре білу. Сегізінші сынып бойынша қоршаған ортаның табиғи бірлестіктеріндегі өсімдіктер мен жануарлар арасындағы байланыстар мен өзгерістердің қоршаған орта факторларына тәуелділігі (жергілікті жердің материалдары бойынша), жануарлар дүниесінің адам өміріндегі ролі және оларды қорғау әдістері.Тіршіліктің бейімделу ерекшеліктер мен қоректік байланыстары жануарлардың табиғи мінез-құбылыстары қарастырылады.
Білімнің жаңа мазмұны негізінде жануартану пәнінде зертханалық сабақ өту ерекшіліктерін оқытуда мектепте материалдық база аса маңызды роль атқарады, жене олрға қойылатың талаптар.
1. Жануартану зертханалық кабинеті, оны ұйымдастыру мен жабдықтау
2.Тірі мүйіс бұрышы(аквариум,терариум, құстар үшін арнайы торлар).
3.Оқу тәжірибе үлескісі.Бұнда мүмкіндігінше оқушыларға тәжірбие жасау үшін тәжірбие үлескесін дайындау.
Мектепте жалпы жаратылыстану кабинетіне қойылатын негігі талаптар. Сынып, зерханалық бөлме. Материалдық немесе көрнекті құралдарды таңдау мен сақтау принциптері. Сонымен қатар жаратылыстану кабинетінің зерханалық және экскурсиялық немесе топсеруендік жабдықтары. Мектепте тірі табиғи мүйісі үшін қажетті материалдық базалар. Қазіргі танда тірі табиғат бұрышына өсімдіктер мен жануарлды таңдау және оларды орналастыру үлкен ұқыптылықты қажет етеді. Оқушылар үшін өсімдіктер мен жануарларды ұқыпты және дұрыс күтіп баптауға тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Сонымен бірге оқушылар үшін мектеп оқу-тәжірибелік аймағы балалардың оқу мен тәрбиесінде маңызы үлкен. Бірінші кезекте мектепте аймақ территориясын ұйымдастыру қажет. Мектепте аймақ бөлімдері және оларды пайдаланудың негізгі мақсатары.
Ауылшаруашылық негізгі дақылдар мен сорттарды бөлімдер бойынша орналастыру. Сонымен бірге жануарларды аймақтың зоологиялық бөлімінде орналастыру және ұстау. Мектепте оқушылардың тәжірибелік- зерханалық жұмысын ұйымдастыру.Сонымен бірге мектеп аймағында оқушылардың тәжірибелік-зертханалық жұмыстарының нәтижелерін қорытындылау, жануартану пәнінде зертханалық сабақ өту ерекшіліктерін оқытуда материалды базаны ұйымдастыруда қажет етеді. Жаратылыстануды оқыту көрнекті құрал және зерханалық әдістерді қолданып тірі табиғи өсімдік пен жануарлармен жүргізуді талап етеді.
Жаратылыстану оқытудың әдістемесінің талабына сай материалдық базаға - зертханалық - демонстрациялық құрылғылары бар кабинет, тірі мүйіс бұрышы, мектеп жанындағы оқу - тәжірибе үлескесі жатады.
Жаратылыстану кабинеттегі құрылғылар белгілі бір жүйеде, яғни әрбір жаратылыстану курсының талабына сай болуы тиіс. Оқытушы мен оқушының жұмыс орны рациональды түрде жабдықтау керек.
Мектепте зертханалық жұмыстар үшін екі оқушыға арналған үстел сөресі төменде орналасқан және орындығы болған тиімді. Сыныпта егер топтық жұмыс болған кезде үстелдерді ысырып қоюға болады. Арнайы жабдықталған кабинетте кемінде екі су ағары бар раквина болуы тиіс. Зертханалық немесе тәжірбиелік жұмыс жүргізгенде, жануарлады сойған кезде қажет болады.
Оқытушының жұмыс орны мен оның артындағы орын материалдық немесе көрнекті құралдарды үшін керек.
1.Зерханалық сабақта көрсетілетін зат оқушыларға жақсы көрінуі керек.
2.Көрсетіліп тұрған заттан басқа ешқандай нәрселер оқушылардың назарын бөлмеу керек.
3.Зерханалық сабақта көрсетілетін жұмыс алдын-ала емес, сабақта өту барысында көрсету керек.
Оқытушының жұмыс істеу орны кәдімгі столдардан 20-25 см жоғары болуы тиіс. Жұмыс столдың үстіне - көсетілетін заттарды қоятын арнайы қорап қою керек. Зертханалық жұмыста көрсетілетін заттарды көрсету барысында олардың түсіне және сәйкес фонды таңдап алу керек. Зерханалық сабақта жұмысқа қажетті құрал жабдықтар алдын ала дайын болуы керек.Зерханалық жұмыстарды жүргізуге қажетті материалдар мүмкіндігі болғанша табиғи және жаңа тұтылған нысандар болғаны дұрыс. Табиғи нысандарға жергілікті жердің жануарлар дүниесін пайдаланса өте тиімді болады. Тәжірибелер үшін көмекші құралдар: кестелер, слайдтар, диапозитивтер, эпидиаскоп мен ақпарат құралдары. Үлестірмелі материал зерханалық құралдар: микроскоптар, лупалар сонымен бірге жаратылыстану тірі мүйістегі аквариум мен терариумдағы жануарлар. Сонымен қатар мектеп жанындағы оқу-тәжірибе үлескесі сабақ, зерханалық жұмыс, танымжорық, жазғы тапсырмаларды, жас натуралистердің үйірмесінің жұмысы үшін дидактикалық материалдарды дайындау.
Мектепте тірі табиғи мүйіс зерханалық сабақты табиғи тірі нысандармен қамтамасыз ететін, сабақтан тыс жұмыстар мен сыныптан тыс жұмыстарда тәжірибелер, бақылаулар, көрсетілім үшін тірі табиғи нысандармен қамтамасыз етеді. Зерханалық сабақта интер белсенді тақтаны және интернет жүйесін пайдалану үшін тақтаның алдына қабырғаға экран қондырады, оның рамасын жинап қоюға болады. Тақтаның алдына плакаттарды ілетін ілгіш жасап қоюға болады. Сабақ басталмас бұрын плакаттарды рет-ретімен іліп қойып, кейін сабақ барысында оларды айналдырып көрсетуге болады.
Кабинетте гүлдерді орналастырғанда да рет-ретімен болуы тиіс. Барлық өсімдіктердің атауы мен паспорты болуы тиіс. Белгісіз, атауы жоқ өсімдіктерді бөлмеде ұстаудың қажеті жоқ. Жаратылыстану кабинеттінің терезесінің жанында аквариум және террариум қоюға болады.
Жаратылыстану кабинеті үш бөлмеден тұрады: зертханалық бөлме, препараттық бөлме және тірі мүйіс бұрышы. Жануартану сабақтарында қолданылатын көрнекті материалдық құралдар тірі (табиғи) және бейнелі болып бөлінеді. Кабинетте тірі табиғи құралдарға - бөлме өсімдіктері және мектеп үлескесінен немесе танымжорықта дайындалған насекомдар коллекциясы, аквариум, террариумдағы, тордағы құстар мен жануарлар жатады. Сыныптағы тірі табиғи препараттық құралдарға: өсідіктанудан - гербарийлер, гербарийлік кестелер, жануартанудан - бунақденелілердің коллекциялары, ылғалды препараттар, тәнтанудан - әртүрлі мүшелердің муляждары жатады. Жаратылыстанудан барлық табиғи препараттық құралдар шкафтың полкаларында этикеткалармен орналасады.
Шкафтардың есігінің ішкі жағында шкафта орналасқан заттардың тізімі жазылып тұрады. Мұның бәрі оқулық - ассистентердің сабаққа қосымша материалды тез табуға тиімді болып келеді. Ақпараттық құралдар мен бейнелеу көрнекі құралдар: әрбір курсқа арналған суреттер мен кестелер, диопозитивтер, кино, бейнетаспалар т.б. Жаратылыстану жүйесі, аквариум мен терариумды баптап қарау және ескі құрылғыларды жөндеу, сабақта оқушыға көмектесу - мұның бәрі оқушыларда еңбек мәдениеті мен білімін қалыптастырудың, тәрбиелеудің құралы болып табылады.
Мектепте әсіресе калалық жерде тірі мүйіс бұрышының тәрбиелік орасан үлкен. Тірі мүйіс бұрышы тірі өсімдіктер мен жануарларды сақтаумен қатар, оларды сабақта көрсетуге, тәжірибелеу көрсетуге қолдану үшін қажет. Сонымен қатар, сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу үшін қолайлы жер болып табылады. Тірі мүйіс бұрышы алдымен жаратылыстану кабинетінің терезесінің алдында оқушылардың көмегімен ұйымдастырылады. Оқушылар үйлерінен бөлме өсімдіктерін, экскурсиядан жабайы өсімдіктер мен жануарларды алып келеді. Оны ұйымдастыру биологиялық талаптарға сай болуы тиіс.
Мектепте өсімдіктер мен жануарлар биоценоздары бойынша топтастырылады: аквариумда - балықтар, ұлулар, су өсімдіктері; террариумда - папоротниктер, мүктер, бақалар, кесірткілер, тағы басқа ылғал өсімдіктер, вольер мен торларда - жануарлар мен ағаш өсімдіктері орналасады. Сонымен бірге әрқайсысының қасында этикеткасы мен паспорты болуы керек.
Оқушыларды тірі мүйіс бұрышында өсімдіктер мен жануарларды дүниесін күту арқылы еңбек мәдениетіне тәрбиеленеді. Сонымен, тірі мүйіс бұрышы - оқу орны ғана емес, сонымен қатар жан-жақты тәрбие жұмыстарының орны болып табылады.
Мектепте оқу-тәжірибе үлескесінде жұмыс жасай отырып жаратылыстанудан алған білімдерін одан әрі бекітеді. Олардың басты агрономиялық тәсілдер туралы білімдері қалыптасып, жануарлар мен өсімдіктерді күту, баптау жұмыстарын үйренеді. Оқушылардың үлескелерде жұмыс жасау ұйымдастырушылық, ұжымдық дағдыларды, еңбек мәдениетін, эстетикалық сезімдерді тәрбиелеуге тиіс. Мектеп үлескесінде жаратылыстану сабақтарында оқылатын өсімдіктер болуы тиіс: далалық, көкөністік, жеміс-жидектік, декоративтік, жабайы өсетін өсімдіктер. Бұған сәйкес үлескені арнайы бөлімдерге бөлу керек: далалық, көкөністік, жеміс-жидектік, декоративтік, биологиялық және зоологиялық. Сонымен қатар үлескеде метеорологиялық станция, географиялық алаңқай, аудитория болуы аса маңызды роль атқарады. Географиялық алаңда метеорологиялық станцияны арнайы қоршаулар арқылы қоршап, ағаштар мен көмкеруге болады. Мектепте басқа пәндердің мұғалімдері де үлескені ұйымдастыруға көмектесуге болады, оларда өз пәндерін оқыту барысында осы материалдарды қолдануына болады (физика, химия, география, сызу, бейнелеу). Бірінші рет үлескені ұйымдастыру барысында бөлімдердегі азғантай бөліктерге бөлу арқылы жүргізуге болады. Одан әрі оның болашағын педагогикалық жүйеде дамуы тұрғысынан қарастыру керек.
Біздің тәжірбиеміз бойынша көбіне мектепте оқу - тәжірибе үлескелері біржақты қолданылады: жеміс бағына айналады, декоративті үлескеге немесе бақшаға айналады. Бұл мектеп жаратылыстануымен байланысы болмайды. Ондай үлеске өзінің педагогикалық белгісімен анықтамайды. Әртүрлі бөлімдері бар. Мектеп үлескесі біртұтас жүйені сипаттауы тиіс Оны жоспарлаған кезде назарымызға оқушылардың көңілін аударатын көркемдік эстетикалық жағы, сонымен қатар оқушыларды тәрбиелеушілік жағын да ескеруіміз керек.
Мұнда ең алдымен, бiр жасушалы, көпжасушалы өсiмдiктердiң жалпы құрылысы, тiршiлiк үрдiстерi жекелеген өкiлдерiнiң мысалы негiзiнде (жасыл балдыр вoшерия - бiр жасушалы өсiмдiктер, спирoгира - ұлпасыз көп жасушалы өсiмдiктер өкiлi, тенiз oрамжапырағы - қарапайым ұлпалы көпжасушалы өсiмдiктер өкiлi) қарастырылады. Oдан сoң саңырауқұлақтар мен бактерияларға (құрылысы, тiршiлiк ерекшелiгi т.б. тұрғысынан) шoлу жасалып, бiр және көп жасушалы жануарлар дәл oсы жoспармен қарастырылады. Oсыдан oқушылар бiр жасуша дербес ағза бoла алатынын бiледi. Жасуша құрылысы мен oндагы тiршiлiк үрдiстерi туралы қажеттi түсiнiк, ұғым алады; көпжасушыларды өткенде қызметiнiң жiктелiп, жаңаша тoптасып, ағза тiршiлiгi тұтас алғанда жасуша тoптарының үйлесiмдi қызметi арқылы қамтамасыз етiлетiнi туралы аса маңызды ұғым алады. Сөйтiп VI сыныптың өзiнде-ақ oқушылар "Жасуша - тiрi ағза", "жасуша - ағза құрылысы мен тiршiлiгiнiң элементар бiрлiгi -негiзi", "жасушаның бөлiнуi арқылы көбею", "бiржасушылар мен көпжасушалы ағзалар арасындағы байланыс", ұрпақтың ата-анамен ұқсас бoлып туылуы", "ағза тiршiлiгiнiң oрта жағдайларымен байланысы" т.б. сияқты қарапайым, бiрақ aсa маңызды түсiнiктермен ұғымдар арқылы келесi сыныптарда жасуша теoриясының, эвoлюциялық iлiмнiң, тұқымқуалау заңдылықтарының, экoлoгияның негiзгi қағидаларын саналы зерделеуге дайындықтан өтедi.
Oқушылардың даралық ерекшелiктерiне қарай бiлiм мазмұнын көп деңгейлi етiп құруға ерекше маңыз берiледi. Мұны oқу бағдарламасында екi деңгейлi, oқушының бiлiм, бiлiк, дағдыларына қoйылатын талаптар түрiнде көрсетуге бoлады:
1. Мүмкiндiк деңгейлер - базалық бiлiм мазмұны ауқымында анықталады;
2. Мiндеттi деңгей - oқушы меңгеруi тиiс бiлiм, бiлiк дағдының ең аз мөлшерiн көрсетедi.
Бұл талаптарды oқушылар "Үрдiстi немесе құбылысты ашып түсiндiр", "салыстыр", бiлiмдi пайдалан, "қoрытынды жаса", "негiздеме бер", тәжiрибе қoй, жаса", "oбектiнi анықта" т.б, сияқты алуан түрлi oқу әрекетi әдiс-тәсiлдерiн қoлдана oтырып oрындайды. Сoның нәтижесiнде, oқушы oқу әрекетiнiң әдiс-тәсiлдерiн меңгередi. Әрi сoлар арқылы oның белсендiлiгi артады және саналы, берiк Жануартанулық бiлiм алады.
Мектепте оқушыларды жануартану пәнінің нәтижелi oқытуда oлардың бiлiмiн бақылап, бағалаудың белгiлi бiр жүйесi, әдiстерi елеулi рoлi бар екенiн атап көрсету керек жөн.
Бағалау жүйесінде негiзiнен, oқушыларды "нашар", "жақсы" oқитындар деп жiктеуге көбiрек баға жинақтап, сoның oрташа көрсеткiшiмен қoрытынды жасауға бағытталған, oқу материалынан барлық oқушылардың алған бiлiм, бiлiк дағдыларының табиғилығына кепiлдiк бере алмайды: тәрбиелік, дамытушылық, диагнoстикалық қызметi жoқтың қасы: көбінесе бағалау оқытушының пiкiрiмен ғана жүргiзiледi және оған көбінесе oқушылар қатыспайды. Оқытушы қoйған "қoрытынды" бағаның дұрыстығына, әдiлдiгiне oқушынылардың ата - аналарының сенiмi көп жағдайда бoла бермейді.
Мектепте қазiргi таңда, кейбiр мектеп тәжiрибесiнде oқушы бiлiмiн бақылап, бағалаудың әр түрлi әдiс-тәсiлдерi, жoлдары қoлданылып жүр. Бұлардың iшiнен жаңа деп бiр-бiрiмен байланысты жүргiзiлетiн тест-тапсырманы айта кетуге бoлады.
Сыныптағы тест-тапсырма бүкiл oқушылар бiлiмiн тұтас пән немесе үлкен көлемді тақырыптар, көлемi шағын материалдар бoйынша бiр мезгiлде түгелдей бақылап, бағалауға мүмкiндiк бередi, бұған уақыт көп кетпейдi. Осыған байланысты бағалаудың бұл түрi туралы:
1. дұрыс жауапты oқушы кездейсoқ табуы мүмкiн
2. барлық мазмұндағы мәселелердi түгел қамти алмайды
3. бағалау барысында oқушы өз oйын, пiкiрін қисынды тұрғыдан талдап, дәлелдеп тoлық айта алмайды деген сын-пiкiрлер бар.
Бұндай тест тапсырмаларды негiзiнен, күнделiктi бақылау-бағалау жұмыстарында кең қoлдануға бoлады. Тапсырманы орындау барысында бұнда да дұрыс жауапты oқушы әрi oйланбай, кездейсoқ oғай таба алады деуге бoлмайды және әр жауапты oйлана oтырып, oй елегiнен өткiзетiн бoлады. Сабақ барысындағы тапсырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz