Әзірет Сұлтан тарихи-мәдени қорық-мұражайының құрамындағы ескерткіштер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Әзірет Сұлтан тарихи-мәдени қорық-мұражайының
құрамындағы ескерткіштер

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Өткен дәуірлерде құрылыс саласында қол
жеткен табыстардың көпшілігін өз бойына жинақтаған ғимараттардың бірі
Түркістан қаласындағы күні бүгінге дейін жақсы сақталып келген Ахмет Ясауи
сәулет ғимараты.
Ғимарат әлемге аты мәшһұр қолбасшы Әмір-Темір көрегеннің пәрменімен
салынған.
Алтын Орда ханы Тоқтамыс Түркістанды сан мәрте шауып, кесенені бірнеше
рет тонауға салады. Ұлық әулиені жебеушім деп құрметтеген Әмір-Темір 1390-
95 жылдардағы қан төгіс ұрыстарда Алтын Орданың өктемдігін жойып, астанасы
- Сарай Беркені өртеп жібереді. Міне, осы жеңістің кұрметіне Ахмет Ясауидің
ескі мазарының орнына жаңа зор мемориалды ескерткіш орнатуды ұйғарды. 1396
жылдың қыркүйек айында алып құрылысты салуға бұйрық береді.
Көреген әмірші құрылысты жүргізуді Мәулен Убайдулла Садырға жүктеді.
Кесенені салу жедел қолға алынып сол заманғы деңгейден қарағанда, аса
қарқынды жүргізілді. Жазба деректерге қарағанда, болашақ құрылыстың жобасын
жасауда Темір тікелей өзі қатысып негізгі өлшемдерін анықтаған.
ХIVғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде тарихи жағдайларға қарамастан Әмірдің
бұйрығы бойынша құрылыс тоқтамайды. Бірақ 1405 жылдың 20-шы ақпанында
қазіргі Отырар ауданының Темір станциясы маңында Әмір Темір қайтыс болады
да, құрылыс тоқтап қалады.
Қазіргі кезде "Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы
қарамағына 114 тарихи-мәдени ескерткіштер кіреді. Қорықтың жалпы ауданы
562.9 га.
Бұл Азиядағы теңдесі жоқ сәулет ғимараты болып есептеледі. Қазіргі
кесене тұрған орында мұсылманның атақты әулиелерінің бірегейі, Сұлтан-ул-
Ғарифин (Алланы танығандардың патшасы, яғни әулиелердің патшасы) Шайқы
Ахмет Ясауи жерленген. Ол 1166-67 жылдардың бірі

нде дүние салды. Алғашқыда әулиенің қабіріне XII ғасырдың
өзінде-ақ халық шағын кесене орнатады. Кейіннен бұл жер әлемдегі ең бай
зираттардың бірі ретіңде мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.
Қазақ елінің негізін қалаған бірнеше хан, би-сұлтандар, қолбасшылар мен
батыр-баһадүрлер өз өтініштері бойынша осы кесенеге жерленген.
Ахмет Ясауи кесенесі аса үлкен порталды-күмбезді құрылыс. Оның ені
46,5 ұзындығы 65м. Ғимараттың орасан зор порталы және бірнеше күмбезі бар.
Кесене түрлі мақсатқа арналған 35 бөлмеден тұрады. Темірдің кезінде бас
порталдың барлық құрылымы бітпеген, тек нұсқасы ғана болған. Оның құрылысын
Хижра бойынша 1000-шы жылы Бұхарды билеген Абдолла хан II жалғастырады,
бірақ ол да құрылысты бітіре алмайды. Осы кезде бас арканың ұшы
түйістіріліп, түпкі қабырға және осы қабырғадан жоғарғы үлкен ойық салынды.
II Абдолла хан заманындағы құрылыс жұмыстарына арналған ағаш діңгектер
бүгінге дейін сақталған.
ХVІ-ХІХ ғасырлар аралығында Әзірет Сұлтан кесенесі Қазақ хандарының
Ақ Ордасы қызметін атқарды. XIX ғ. Қоқан билігі тұсында мұнаралар мен
қорғаңдар салынып, мавзолей қамалға айналдырылған. Мұнан кейінгі ғасырларда
Түркістан билеушілері өз кезеңіне сәйкес кесене құрылысын аяқталуына
тырысқанымен ешқайсысы да белгілі бір нәтижеге келе алмаған.
Алып құрылыс халқымыздың тарихы мен негізін, тілі мен дінін, дәстүрі
мен мәдениетін зерттеп зерделеуде баға жетпес құнды дерек болып табылады.
.
Рабия Сұлтан Бегім кесенесі. XV ғасырдың тарихи-сәулет ескерткіші. Ол
Ахмет Ясауи кесенесінің оңтүстік-шығыс беткейінен 60м. қашықтықта
орналасқан. Кесененің қасбеті сүйір ұшты биік арка түрінде жасалған.
Орталық бөлігі цилиндр тәрізді биік барабанға орнатылған, күмбезбен
жабылған. Әуелгі кезде құрылыс ғимараты негізінен 5 бөлмеден тұрған.
Ескерткіш біздің уақытқа дейін өте қатты қиратылып кеткен қалпында жеткен.
1980-ші жылдардың бас кезінде толығымен қайта қалпына келтірілді. Алғаш
ескерткішке зерттеу жұмыстарын жүргізген 1954 жылы К.А.Шакурин болды. 1989
жылы "Әзірет Сұлтан" қорық музейі құрамына енгізілді.
Рабия Сұлтан Бегімнің құлпытасында: Бұл құдіретті Әмір-Темір
Көрегеннің ұлы, азапты ажалдан қаза тапқан, құдіретті ұлы сұлтан Ұлықбек
Гураганның қызы, ақсүйек, Құдай кешіріп, рақымшылық жасаған, ізгі жанды
Рабия Сұлтан Бегімнің тыныштық тауып жатқан жері деген сөздер жазылған.
Рабия Ұлықбектің қызы, 1451 жылы Әбілхайыр ханға ұзатылған, Көшкінші және
Сүйінші ханның анасы, Әбілхайыр хан қайтыс болған соң 16 жыл Түркістанда
өмір сүреді. Арнайы салынған кесенеде өзі және төрт немересімен қоса
жерленген.
Есім хан бейіті Ахмет Ясауи кесенесінің оңтүстік-батыс мұнарасынан 12
м. қашықтықта орналасқан. Ортағасырлық архитектуралық ескерткіш. Есім хан
орта ғасырдағы Қазақ елінің ірі саяси қайратқері. Қазақ елінің жадында
Еңсегей бойлы ер Есім деген өжет рухтың символындай болған өшпес белгісін
қалдырған батыр-баһадүр. 1628 жылы қайтыс болған. Есім ханның бейіті деп
жергілікті ақсақалдардың айтуымен, тарихи мағлұматтардың сәйкес келуіне
байланысты анықталған. Бейіттің жоғары бөлігі толығымен қиратылып тек,
төменгі мүрдеханасының орны ғана сақталған. Алғаш рет 1958 жылы зерттеу
жұмыстары жүргізіледі. 1980 жылдары ешқандай сызбалардың сақталуына
байланысты жартылай қиратылған қалпында жөндеу жұмыстары жүргізілді.
.
Қорған қақпасы ХVШ-ХІХ ғасырлардағы Түркістан қаласындағы
архитектуралық ескерткіштің бірі. 19
80-ші жылдары толығымен қайта қалпына келтірілген. Қақпа қала
қорғанының шығыс бетінде кейінгі ортағасырлық құрылыс мәнерінде салынған,
оның өзі ежелгі порталды құрылыс. Екі жағында мұнарасы бар. Мұнараға
айналма басқыштар арқылы шығады. Сол арқылы қорған дуалымен жағалай жүруге
болады. Қорған дуалы тәрізді қақпаның да жоғары бөлігінде оқ атқыш көздер
мен жеті дуал қарастырылған. Қақпаның өзі екі жақтаулы ағаш есіктен тұрады.
Бұл қақпа әулиенің кесенесіне кіретін негізгі қақпалардың бірі болып
саналады. Қақпадан кірген кісі ескі Түркістан көшесі арқылы кесенеге
барады.
Қорған дуалы ХVІ-ХІХ ғасырлардан қалған құнды архитектуралық
ескерткіш. Ахмет Ясауи кесенесінің шығыс жақ бөлігін қоршай орналасқан.
1980-ші жылдары қайта қалпына келтірілген. Қорған дуалы қыш кесектен
тұрғызылған. Биіктігі 10 м. Оңтүстік шығыс және солтүстік шығыс бөлігінде
мұнараларымен қоса 150 метрдей қорған дуалын 1998-99 жылдары Түркістан
өңірінің шеберлері жөндеуден өткізді.
Алғашқы зерттеу жұмыстары барысында дуал арасында тас атқыштардың (3-
10см.) оқтары табылған. Қорған дуалы қала тарихынан құнды мағлұмат беретін
тарихи-архитектуралық ескерткіш ретінде "Әзірет-Сұлтан" тарихи-мәдени қорық-
мұражайы құрамына 1989 жылдан бастап алынды.
Белгісіз мазар XVI ғасырдың тарихи құнды архитектуралық
ескерткіштерінің бірі. Ол Ахмет Ясауи кесенесінің оңтүстік-батыс беткейінен
30 м. қашықтықта орналасқан. Бейіттің жоғары бөлігі қандай болғандығы
белгісіз, толығымен қиратылған тек төменгі мүрдеханасы жақсы сақталып
қалған. Бейітте 7 үлкен және бір жас баланың мәйіті жерленгендігі және
зерттеулер нәтижесінде бұл Түркістан қаласында өмір сүрген беделді кісінің
жанұялық бейіті екендігі анықталды. Бұл бейітке байланысты ешқандай жазба
деректері табылмағандықтан "белгісіз мазар" деп аталды.
.

Шілдехана ХІІ-ХІV ғасырлардың архитектуралық ескерткіші. Ол Ахмет
Яеауи кесенесінің солтүстік-батыс беткейінен 15 м. қашықтықта орналасқан.
Кезінде толығымен бұзылған діни-архитектуралық құрылыс. 1980 жылдары қайта
қалпына келтіріледі. Құрылыс тік төрт бұрышты болып жартылай жер-астынан
салынған. ХІІ-ХІV ғасырларда діни әдет-ғұрыптарды орындау үшін арнайы
салынған. Шілдехана сөзінің түбірі парсының чеһел яғни қырық деген
сөзінен шығады.
Мұхаммед с.ғ.с. пайғамбар: Кімде-кім ықыласпен 40 күн Алла разылығы
үшін зікір айтып таң атырса, Алла тағала оның жүрегінен тіліне қарай
даналықтың бұлағын ағызады деген өсиет қалдырған. Осы себепті шілдехана
даналыққа ұмтылған ар ілімі жолындағы Ясауи мұрагерлерінің қырық күн жатып
зікір салатын мінәжат орны.
Сегіз қырлы бейіт ХІV-ХVІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Ахмет
Ясауи кесенесінің оңтүстік-шығыс мұнарасынан 40 м. қашықтықта орналасқан.
Қазіргі күні бұзылып-қиратылған тарихи орын. Кесенеге өте жақын орналасуы
мен негізгі қас бетінің солтүстік шығыс беткейге қаратылуы бейіттің
ертеректе, яғни XIV ғасырға дейін салынғандығын көрсетеді. Бірақ ол жердегі
қазба жұмыстары кезінде табылған заттардың көпшілігі XVI ғасырға тән.
"Сегіз қырлы" деп аталуы оның ішкі құрылысында бірдей сегіз ойық
қарастырылған. Зерттеу барысында жазуы өшкен үш құлпытас бейіт ішінде
сақталғандығы анықталды.
Қылует жер асты мешіті "Әзірет Сұлтан" мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-
мұражайының құрамына кіретін ортағасырлық ескерткіштердің бірі. ХІІ-ХХ
ғасырдың 40 - жылдарына дейін мұсылмандардың Жаратушыға құлшылық ететін
орны болып келген жартылай жер асты мешіті. А.Ясауи кесенесінен оңтүстік
батысқа қарай 120 м. жерде орналасқан. 18 бөлмеден тұратын жер асты мешіті
ғимаратына кіру үшін 7-есік қарастырылған. Екеуі солтүстіктен, бесеуі батыс
тұстан. Ал қазіргі қалпына келтірілген жер асты мешітінде екі есік бар.
Оңтүстікте негізгі есік және батыстан шаруашылық қызметке арналған есік.
Құрылысты салу барысында адам өмір сүруі үшін және діни әдет
ғұрыптарды орындауға қажетті нәрсенің барлығы қарастырылған. Мұнда жер
астындағы Қожа Ахмет Иасауи салдырған бір аудандық "Ғар" бөлмесіне қоса
"Мешіт" бөлмесі, "Жамағатхана" залы, қызметкерлерге арналған "Худжра"
бөлмелері, vыстық су дайындайтын, жуынатын, дәрет алатын бөлме ескерілген.
"Қылует" мешітінің 1942 жылғы архитектор А.Д.Шмидт жасаған макеті
бойынша қабырға іздері зерттелді. Ескерткішті зерттеу барысында жер асты
"Қылует" мешіті бөлмелерінің бірнеше кезеңде тұрғызылғаны белгілі болды.
Қылует мешітінде Ясауи ілімін жалғастырушылар дөңгеленіп алқа-қотан
отырып, Алланы еске алып, жария зікір салып отырған. Мешіт ішінде Мұхаммед
пайғамбар кезінен осы уақытка дейін өзгермей жеткен зікір салу мәтіні
жазылған. Мешіт құрылысы 1942 жылы бұзылып кірпіштер май зауытын салуға
жүмсалған. Тек төменгі қабаты ғана қалып қойған. 1972-1973 жылдардағы және
1979 жылдардағы Е.А.Смағұлов жүргізген археологиялық зертеу жұмыстары
нәтижесінде ХV-ХVІ ғ.ғ. тән "Қылует" мешітінің орны анықталып, қайта
салынып, қалпына келтірілді.
"Ғар" бөлмесі. Бұл құрылымы бойынша төрт бұрышты (1,5 х 1,5) болып
келетін бөлме. Жер астында төрт метр тереңдікте орналасқан. Қабырғалары
және күмбезі төрт бұрышты күйдірілген кірпіштен қаланған. Бөлменің биіктігі
1,6 м. Күмбезі Балхи тәсілі бойынша қаланып шыққан. Қабырғаларында шам
қойылатын ойықтар қарастырылған.
"Қылует" мешітінің Яссы қаласында салынуы көне түркі ақыны Ислам дінін
уағыздаушы әулие Қожа Ахмет Ясауидің есімімен тығыз байланысты. Пайғамбар
жасы 63-ке толғанда Қ.А.Ясауи Мұхаммед Пайғамбарға көрсеткен құрметі
ретінде қалған өмірін жер асты "Қылует" мешітінде өткізеді. Қылует-сөзі
арабша жалғыз қалу, оңашалану деген сөзден шыққан.
Қ.А.Ясауи жер асты "Қылует" мешітінде отырып, халық арасында "Диуани
хикмет" (Даналық кітабы), Мират-ул-қулуб, Пақырнама және т.б. көптеген
өзінің еңбектерін жазады. Ақиқатты іздеп табу, адамның өмірінің таза болуы
сияқты құбылыстарды Ахмет Ясауи ислам дінінің шарттары арқылы түсіндіруге
әрекет жасады. Түркі халқы ислам дінін қабылдаған соң, араб-парсы
тілдерінде оқу бұқара халыққа көпке дейін ауыр тиіп, түсініксіз болып
келді.
Осындай тарихи бетбұрыс кезеңінде Ахмет Ясауидің хикметтері түркі
жұртына мұсылманшылықты түсінудегі Құранның аудармасы болды. Диуани хикмет
кітабын шағатай тілінде (оғыз-қыпшақ диалектінде) жазды. Әулиенің Даналық
кітабы атты еңбегі арқылы қарапайым халық ислам әлемімен, сол дәуір үшін
ілгерішіл саналған хақ ілімінің философиялық ой-пікірлерімен танысты.
.
Шығыс моншасы ортағасырлық тарихи-мәдени сәулет ескерткішінің бірі.
Кесененің оңтүстік - батыс бетінен 80 м қашықтықта жартылай жер астына
орналасқан 5 күмбезді 9 бөлмелі құрылыс. Археологтардың айтуы бойынша монша
1580-1590жж. Абдулла хан тұсында кесенеге зиярат етіп келуші көпшілік
қауымға арналып салынған. Себебі оның ішкі не сыртқы құрылысында ешқандай
әшекейлі ою-өрнектер салынбаған. Шығыс моншасы өзінің күрделі конструкциясы
мен ерекше архитектуралық құрылымында орта ғасыр шеберлерінің мол
тәжірибесі айқын көрінетін ескерткіш.
Моншаның жалпы көлемі 17x15 м. биіктігі 4,80 м. Кірпіштерінің көлемі
түгел біркелкі 25х25х5см. 1975 жылға дейін жергілікті халық монша ретінде
пайдаланып келген. 1979 жылдан орта ғасырлық сәулет өнерінің керемет
үлгісін болашаққа сақтау мақсатында мұражайға айналдырылды.
Монша жартылай жерасты, бес күмбезді, күйген кірпіштен тұрғызылған. Әр
түрлі кезенде, әр түрлі мақсатта пайдаланған тоғыз бөлмеден тұрады: жуыну
бөлмесі, ыстық, салқын су бөлмелері, массаж т.б. бөлмелер. Жылыту жүйесінің
құрылысы өте шебер жасалған, от жағатын бөлмеден бөлінген ыстық ауа жер
асты түтікшелерімен бар бөлмелерді еденнің асты арқылы жылытады.
Моншаға түсу ережелері (XI ғасыр әдеби мұрасынан):
Балам саған айтам: - моншаға қарныңды толтырып барма, - ол залал,
күнде бара берме, - ол зиян... Моншаға екі күнде бір рет барған жөн. Қыста
да, жазда да денеңді үйрету үшін алдыңғы бөлмеде біраз бол, келесі бөлмеде
де аялда, сонан кейін ғана ыстық, бөлмеде масаттануыңа болады. Бірақ оңда
да көп отырып қалма.
Моншаның ыстығы тәніңе толық әсер еткен соң оңаша бөлмеге барып жуын,
басынды жу.
Моншада тәніңе ыстық-суық суды құя берме, оның да шарқын біл. Оңаша
бөлме бос болса бақыттымын деп біл. Өйгкені, ғұламалар бос моншаны олжаның
олжасы деп есептеген. Шығарда шашыңды құрғат, сулы шашпен тысқа шығу
парасатты және құрметті адамдарға лайықсыз. Сулы шашпен тысқа шығып,
қадірлі қауымға көріну - әдепсіздік.
Моншада сыра-су ішуден аулақ бол. Бұл өте зиян және денеңңің ісінуі
мүмкін... деген өсиет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.