Улану түрлері
Карбаматтардан улану. Карбаматтардан улану: Карбаматтар эритроциттердің осмостык резистенттілігін төмендетіп,каннын формалык элементтерін гемолизге ушыратады.Торшанын биокабыгынын функционалды жагдайын бузып,калии мен неъатрии иондарынын тасымалдануына кері әсерін тигізеді.Осынын нәтежиесінде натрии калии және кальции иондарынын дитиокарбаматтардые дисульфидтік топтарымен байланысып,канда кальции иондары молшері азаяды.Ягни калции мен фосфордын аракатынасын озгертеди. Севин, триаллат секілді карбаматтар ацетилхолинэстераза ферментінің белсенділігін 40% дейн бәсендетеді.Севин, ТМТД әсерінен ммуногенез, пируватдегидрогеназа, сукцинатдегидрогеназа және ксантиноксидаза ферменттерінің белсенділігі төмендеп,курамында мыс бар ферменттердің,церулоплазминнің белогынын белсенділігін жогарлатып жібереді.Нәтежиесінде,нуклеин кышкыл алмасуы және биосинтезі бұзылып,гипергликемия калыптасады.Севин,ТМТД және цинебжануарлардың өсіп өну кызметіне уытты, кері әсерін тигізеді.СЕвин ргашы малдардын хромомсомаларына уытты әсер етеди,буаз малдардын иш тастауына акеп согады. Диметиламин,күкіртсутек,күкіртті көміртек, тиомочевина секілді карбаматтардың метаболиттері,өз кезкгінде иммунды реактивті жүйені, тотыгу тотыксыздану үрдісін өзгертіп, акзат, көмірсу және минералды алмасуды нашарлатады,гормоналды баланс бузылады. Бауыр мен бүйрек кызметіне закым келеди. Клиникалык белгилери-удын молшери және улану дәрежесіне байланысты улану-жіті жітілеу созылмалы.Севинмен ауыр түрде уланган малдар тынышсызданып, сілекей ағу,булшык еттердің дірілі, ентігу,туншыгу секілді белгілер көрсетеди. Карбаматтар акзаттармен кешенді турде байланысып, аллергия, экзема және астма секілді аурулар шакырады. Патантом.өзг-Бауырдын кантамырларында кан толып,бауыр улкейеди,майлы дистрофияланады.Аналык без өліеттеніп өкпе ісінеді тамырларда тромб пб.ТМТД уланган кезде өкпе кабынады,паренхиматозды мүшелерде өлі еттенген ошактар кан куйылулар,кокбауырдың атрофиясы, сүйек кемігінінң аплазиясы байкалады. Балау.Анамнестік мәліметтерге клин.белгілерге,патантом.сою және химтоксикологиялык тексеру. Емдеу.Ен алдымен күдікті пестицидтермен малдардың карым катынасын жою, айетилхолинэстераза ферментінің жүмысын жаксарту үшін булшык етке 0,5мгкг молшерде атропин сульфатын егу.
Жануарлардың зығыр күнжарасынан уланудағы токсикология. Малдардың улануының себебі синиль қышқылының түзілуінен туындайды. Күнжараның әр сұрыбындағы мөлшері әр түрлі болады. Бұл зат темп. мен ылғалдылықтың әсерінен гидролизге тез ұшырайды. Доңыздардың улануының бірнеше жағдайы тіркелген. Клиникалық көріністер мен өтуі уланудың негізгі себебі синиль қышқылы екендігін көрсетті. Клиникалық белгілері: Ірі қара малда жіті және созылмалы түрде өтеді. Негізінен улану тәбетінің төмендеуімен, шөлдеумен, сүттің азайып қалуымен байланысты. Дене қызуы қалыпты. Малдар аздап мазасызданады, күйзеледі. Қозғалысының бұзылғандығы, бұлшық еттерінің сіресуі, әлсіздік көрінеді. тыныс алуы терең, жиіленген. Кілегей қабықтары көгеріп, жүрек жұмысы әлсіреген, тамыр соғуы жиі (80-100рет). Өлім көрсеткіші жоғары 35%. Мал арықтап кетеді. Емі: зығыр күнжарасын рационнан біртіндеп алып тастайды. Іш өткізгіштерді берсе, глаубер тұзы және сода клизмасын жасаса жақсы нәтиже береді. Жүрек препараттарынан кофеинді қолданған дұрыс. Маргенец қышқыл калийді тұз қышқылымен араластырып, күніне 3 ас қасық зондпен енгзгенде жақсы әсер етеді. Бірақ симпатикалық ем әр кезде нәтиже бере бермейді. Пат-анатомиялық өзгеріс: уланып өлген ірі қараның қарнын жарып көргенде, ірі азыққа толы болады. Бұл әсіресе қатпаршаққа қатысты. Азық қорытылмауына байланысты, сіңірілмеуіне байланысты, оның мөлшері 2есе ұлғаяды. Көзге көрінетін кілегей қабықтары бозарған. Кеуде және құрсақ қуыстарына сұйықтық жиналған. Бауыр, бүйрек, талақ босаңсыған, қан құйылулар бар.
Қоршаған ортанының токсиндік заттар және пестицидтермен ластанбауының алдын алудағы ветеринар дәрігерінің міндеті.
Токсикология, оның мазмұны және ветеринариялық-санитариялық тәжірибедегі маңызы Токсикология - улы заттар және олардың тірі азаға тигізетін әсерін зерттейтін ілім; бұл ілім улы заттардың табиғатын, олардың әртүрлі қасиеттерін, жан-жануарлардың улы заттарға деген сезімталдығын, уланудың ағзада әртүрлі түрленуін, уланудың себептері мен салдарын, улардың ағзаға енуі және одан бөлінуін, уланудың негізгі клиникалық белгілері мен патологиялық өзгерістерін зерттейді; сонымен қатар уланудың алдын алу, уланған кезде көрсетілуге тиіс көмектер мен емдік тәсілдерді де зерттеумен шұғылданады. Токсикология гр. toxicon-жебе уы, logos- ілім деген мағына береді. Малдәрігерлік токсикологияның негізгі міндеті - ауыл шаруашылық малдары мен үй жануарларының, пайдалы жәндіктердің (ара, жібек құрты т.б.) улануларының алдын алу бағытында атқарылатын іс шаралар. Бұл ғылым ауыл шаруашылық малдарының патологиясы, ішкі жұқпайтын аурулар секілді ғылымдармен және биология ғылымымен байланысты. Орта ғасырларда улал және уланулар жайлы зерттеулерге араб дәрігерлері Абу Али Ибн Сина және Ибн Вашияда көп үлес қосқан. Тәжірибелік токсикологияның дамуына ұлы француз физиологі биохимигі Клод Бернар өте зор үлес қосқан. Одан бөлек М.Орфила да үлес қосқан.
Фосфорорганикалық қосылыстардың жанасып әсер ететін препараттарына сипаттама:оған :Дифос,Хлорофос,Карбофос,Тиофос,Окт ометил,Меркаптофос,ДДВД,Циодрин жатады.Дифос:ақ түсті кристалды зат.суда нашар толуолда жақсы ериді.Жылы қанды жануарларға уытты әсері әлсіз.Шыбын шіркей лечинкаларына ,әр түрлі жәндіктерге қарсы қолданады.Өсімдіктердің өсу үдерісіне зиянын тигізетін жәндіктерге де әсері айтарлықтай күшті.Хлорофос ақ түсті суда және көптеген органикалық ерітінділерде жақсы еритін кристалды ұнтақ.Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында кеңінен қолданылатын,уытты әсері төмен препарат.Мақтаның ,күнбағыстың,жүгерінің,картоптың,қы зылшаның және т.б дәнді дақылдардың зиянкестеріне ,онымен қатар жануарлардың эктопаразиттеріне,оқыраға қарсы пестицидтер ретінде қолданылады.ануарларға өлтіре әсер етеін мөлшері:300-350кг,организмде жинақталу дәрежесі төмен.Тиофос күңгірт қоныр түсті ,иісі сарымсақтікі секілді,қою майлы сұйықтық.Сумн жақсы араласып,сарғыш жасыл түсті эмульсия түзеді.Қайнатқан кезде уыттылығы жоғарылайды.Малдар үшін уытты.Өлтіре әсер ететін мөлшері 13-25 kg Октометил: жабысқақ,тұтқыр,күңгірт қоныр түсті,иіссіз,судағы ерітіндісі бұзылмай ұзақ сақталатын сұйықтық.Тері арқылы тез сіңіп ,малдар өте уытты,кумулятивті әсер етеді.Өлтіре әсер ететін мөлшері:10-30 kg ДДВД (диметил,дихлорвинил фосфат,дихлорофос,вапона,нуван)ацет онда және т.б органикалық ерітінділерде жақсы,суда нашар еритін түссіз сұйық.Тері арқылы өлімге ұшырататын мөлшері 23-87 кг .Аралар жиі уланады.Өсімдіктерден жануарларға зиянды әсер ететін жәндіктерге және кеңелерге қарсы,сонымен қатар,қора қопсларды дезинфекциялау үшін өолданылады.Циодрин:керосинде ,ацетонда ,және т.б органикалық ерітінділерде жақсы ,суда нашар еритін,ашық сары түсті сұйық зат.Өте уытты препарат.Ауыл шаруашылығы малдарының эктопаразиттеріне қарсы,сауылатын сиырларды өңдеу үшін қолданылады.
Сүт және сүт өнімдеріне санитарлық-токсикологиялық баға беру қағидасы1. Сүттің орташа үлгісін алу .
Әдістемелік нұсқау. Сүттің орташа үлгісін алу оның сапасын дұрыс анықтаудағы ең маңзды шарттары болып саналады. Оны берлген сүттің мөлшеріне дәлме-дәл пропорционалды түрде алады. Сүттің үлгісін дұрыс алу үшін оны араластыруға көп көңіл бөледі.
Сүттің орташа үлгісін алу кезінде мынадай мемлекеттік стандарттардың элементтеріне жүгінеді: Биохимиялық талдау жасау үшін МЕСТ 3622-68 және 13928, Микробиологиялық зерттеулер МЕСТ 9225-68.
Толық биохимиялық талдау (анализ) жүргізу үшін үлгінің мөлшері 200-250 мл болу керек, ал тек қана қышқылдары мен майлылығын анықтауға 50 мл сүт жеткілікті.
Сүт үлгісінің цистерналардан, немесе т.б. терең ыдыстардан алу үшін ұзын темір түтікше (мутовка) қолданылады.Әрбір секциядағы сүтті 2 мин. Уақыт мөлшерінде жақсылап араластыру керек.
Егер алынған сүт үлгісін бірден зерттемей ертеңгі күнге қалдырса, онда оны сутып, 3-5° та тоңазытқышта сақтайды. Егер сүт үлгісін ұзақ сақтауға тура келсе, онда оған әртүрлі консерванттар қосады. (сүтті бұзылудан сақтайтын заттар).
2. Сүтті консервілеу әдістері.
Консервант қосылған сүт үлгісінің органолептикалық көрсеткіштерін, қышқылдығын, бактериялық ластығын т.б. қасиеттерін анықтауға болмайды, ал сүтті адамдарға тамаққа қолдануға және малға беруге болмайды. Зерттеу аяқталған соң, мұндай сүт үлгісін жойып жібереді. Сүтке 10 % калий қос хромды қышқылын қосып консервілеу, оның күшті тотықтырғыш ретінде микроорганизмдердің протоплазмасын жою қасиетіне негізделген. Сүт ішінде ол хом альдегидіне дейін ыдырап, соның нәтижесінде белоктар тотығып сүттің қышқылдығы 7°Т дейін жоғарылайды. 100 мл сүтке 1 мл консервант қосады. Осылай 10-12 тәулік сақтауға болады. Сүтке 40% формалин ертіндісінмен консервілеу оның бактерицидтік қасиетіне негізделген: бактериялық клеткалардың өмір сүруі мүлдем тоқтайды. Сонымен қатар белоктар тотығып, сүттің қышқылдығы 6-7°Т дейін жоғарылайды. 100 мл сүтке 2-3 тамшы консервант қосады. Сақталуы 15 тәулікке дейін. Сутегінің асқын тотығымен консервілеу бұл консервант сүт ферменттерінің (пероксидаза, каталаза) әсерімен атомарлы оттегіне дейін ыдырауының нәтижесінде бактериялық клеткалардың ішіне өтіп, олардың жойылуына себеп болады. Әрбір 100 мл сүтке 2-3 тамшы 30-33% H2 O2 тамызады. Сақталуы 8-10 тәулік.
3. Сүттің органолептикалық көрсеткіштері.
Сүттің органолептикалық қасиеттеріне баға беру үшін оның түсін, дәмін, иісін, консистенциясын анықтайды.
Сүттің түсі ақ, аздап сарғыштау болады. Ол шыны ыдыстың ішіндегі табиғи күндізігі жарықта жақсы көрінеді.
Сүттің иісін әртүрлі жануарлардың өзіне тән, жағымды иісі болады. Сүттің иісін жабық тұрған ыдыста сақтап, қақпағын ашқан кезде анықтайды.
Сүттің дәмі аздап тәтті келеді. Оны анықтау үшін бір жұтым сүтті ұрттап, тілідің ұшынан бастап түбіне дейін жайып өтеді. Содан соң ауа жұтып, жайлап мұрынмен шыңарады.
Сүттің консистенциясы бір келкі болуы керек, ол шыны ыдысқа құйғанда жақсы көрінеді.
4. Сүттегі бөгде қоспалары анықтау.
а) Сүттегі соданы анықтау. Сүт ашымас үшін және қышқылдығын азайту үшін оған сода қосады. Сода қосылған сүт тез бұзылады, өйткені ол өзінің бактерицидтік қасиетінен айырылады да, зиянды бактериялар дами бастайды. Сүтте сода бар жоғын розол қышөылы арқылы анықтайды.
Розол қышқылымен байқау. Розол қышқылы индикатор болғандықтан өзінің түсін қызғылт сары түске боялады, ал сіліт ортасында қызыл түске айналады.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, пипеткалар 5 мл, розол қышқылының 0,2 % тік ертіндісі.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға бірдей мөлшерде сүт және розол қышқылын араластырады. Сода қосылған сүттің түсі қызылға, ал содасы жоқ сүт сарғыш қызылға боялады.
б) Крахмалды анықтау. Сүттің қоюлығын арттыру үшін оған крахмал немесе ұн қосады.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, 5 мл пипеткалар, 0,5% иод ертіндісі.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға 5 мл сүт және 3 тамшы иод ертіндісін араластырады. Крахмал қосылған сүт көк түске, крахмалы жоқ сүт сарғыш түске айналады.
в) Формалинді анықтау. Сүтке формалинді консервант ретінде қосады. Мұндай сүтті мүлде ішуге, малға беруге, өңдеуге болмайды.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, 5 мл пипеткалар, 2 мл пипеткалар күкірт қышқылы мен азот қышқылының қоспасы.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға 2 мл қышқыл, оның үстіне аз аздан 2 мл сүт құяды. Егер сүтте формалин болса, ондп екі сұйықтық қиылысқан жерде сия көк шеңбер (сақина) пайда болады, ал формалин болмаса сары шеңбер пайда болады.
Уыттылығына байланысты улы заттың жіктелуі.Уыттылығына байланысты улы заттар 4 топқа бөлінеді: 1) өте қауіпті улы улар; 2) жоғары улы улар; 3) шамалы улылығы бар улар; 4) улылығы төмен улар.
Фенол туындыларымен улану: Фенол әмбебеп пестицид, инсектицид, акарацид, фунгицд, гербицид болып табылады. Жануарлар үшін өте қауіпті, әрі улы. Фенол туындыларына: пентахлорфенол, динитрофенол, дихлорфенолсірке қышқылы т.б жатады. Клиникалық белгілері: улану жіті өтеді. Тәбеті жоқ. Мал шөлдейді, құсады, әлсізденеді. Іш өтеді. Сілекей көп бөлінеді. Бұлшық етте дірілпайда болады. Тыныс алу жиілейді, устірт, кілегей қабықтар бозарған. Патогенезі: организмде тотығу тотықсыздану процессін бұзады. Энергия алмасуды бұзады. АТФ синтезін тежейді. Қанның формалық элементтерін гемолиздейді. Пат анатом.өзгерістер: ішкі мүшелер қанға толған. Өкпеден және басқа органдардан қанталауларды көруге болады. Бүйрек талақ бауры ұлғайған. Көгерген
Удың эмбриогенді, тератогенді, мутагенді және канцорегенді әсерлері туралы түсінік.Көптеген уытты заттар организмге түскенде бірқатар патологиялық өзгерістер туғызады. Бұндай өзгерістердің дамуы түскен удың мөлшеріне, организмнің жағдайына, сыртқы орта факторларына тікелей байланысты. Уытты заттар организмге былай әсер етеді: Эмбриотоксикалық, Гонадотоксикалық, Тератогенді, Мутогенді, Канцерогенді. Эмбриотоксикалық әсері: Химиялық заттар малдардың буаздық уақытында олардың төлдерінде мынадай әсерлер туғызады: Тератогенді (ұлпалар мен жасушалардың дифференцировкасы бұзылады); Эмбриотоксикалық әсер (төлдің жетілуіне әсер етіп, оның өлуіне әкеп соқтырады). Мутагенді әсері: Уытты заттар әсерінен туындайтын мутогенді процестерді екі топқа бөлуге болады: 1. Ұрық жасушаларындағы мутогенез - эмбрионның өлуіне және мутацияның келесі үрпақтарға берілуіне әкеліп соғады. 2. Соматикалық жасушалар мутогенезі - ісіктердің пайда болуына әкеп соғады. Мутагендік әсер көрсететін бұл заттар -хлоропрен, винилхлорида, этилен тотығы, диметилфталата. Канцерогенді әсері: Канцерогенді әсерді канцерогенді заттар тудырады. Бұлардың әсерінен организмде қатерсіз және қатерлі ісіктер пайда болып дамиды. Канцерогенді заттардан басқа коканцерогенді деген заттар болады. Бірақ бүл заттардың ісік тудыра алатын қасиеті жоқ, яғни канцерогендік активсіз заттар. Алайда бұл коканцерогендер канцерогендермен бірігіп белсенді әсер етеді. Қазіргі уақытта канцерогенді заттарды 4 топқа бөледі:1)Қысқа уақыт аралығында 100% ісік тудыратын канцерогендер. 20-дан астам өкілі тіркелген. 2) 6 ай уақыт ішінде 80% ісік тудыра алатын канцерогендер. 60-тан астам өкілі бар. 3)Организмде 30% ісік тудыра алатын канцерогендер. 4) Канцерогендік қабілеті төмен заттар. Тератогендік әсер көрсететін заттар мыналар : фенолформальдегидті шәйір, кремнийорганикалық лактар.
Жануар тектес улардан малдың уланудағы токсикология.Табиғатта ауыл шаруашылығы малдарын уландыратын тірі жәндіктер жеткілікті.Олардың ішінде токсикологиялық маңызы ерекше жәндіктер тобына төмендегі өкілдерін жатқызуға болады:
1.Рептилий класы-әр түрге және туысқа жататын жыландар тобы
2.Амфибиялар-саламандра,бақалар
3.Моллюскалар-осминог
4.Жәндіктер-ара маса шіркей
5.Буынаяқтвылар-қарақұрт шаяндар тарантуул
6.Қоңыздар-колорад қоңызы алагүлік(шпанка) және тб
7.Балықтар-алабұға(окунь) мурена
Жануарлардың бал ара уынан улануы.Ауыл шаруашылық малдары бал ара уын өте қиын көтереді.Бұл уға жылқылар сезімтал келеді.Қойлар мен ешкілердің улануы да өліммен аяқталуы мүмкін.Үйректер мен қаздардың арасында бал ара уымен улану өте жіті түрде өтіп,өлІмге ұшыратады.Бал ара уына аю,кірпінің сезімталдығы төмен болады.Бал ара уы(апитоксин)-түссіз,мөлдір,сұйық,б ал иісті,ащы-қышқыл дәмді.Құрамы 41% құрғақ заттан,майлардан,минералдвы заттардан,аминқышқылдарынан,ақ заттан,сонымен қатар,ацетил холин,гистамин,норадреналин,фосфами н,құмырсқа,тұз,фосфор қышқылдарынан және хмиялық элементтерден тұрады.
Бал ара уының организмге әсері:ара уының организмге әсері өте күрделі,сонымен қатар,шағудың санына,локализациясына және организмнің индивидуальды сезімталдығына байланысты,удың организмге көп мөлшерде түсуі жергілікті реакциямен қоса жалпы реакцияда көрінеді,жеңіл жағдайда температураның көтерілуімен,бастың ауыруы,крапивница тәрізді бөртпелерлің пайда болуымен сипатталады.Әдетте 1-5 немесе 10 бір уақыттағы аралардың шағуы дені сау адаммен жеңіл көтеріледі де,әлсіз жергілікті реакцияға әкеледі,ол терінің қызаруымен,ісінуімен,күйдіру сезімімен сипатталатын.,бірақ бір уақыттағы 200-300 шағуы организмнің улануына әкеліп соқтырады.400-500 және одан да көп шағулар тыныс алу орталығының салдануы нәтижесінде өлімге әкеледі.Патогенезі.Бал ара уының әсеріне жануар организмінде кері реакция қалыптасады.Орталық жүйке,жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысы,қанның түзілуі бұзылады.Бал ара уымен улану аллергиялық белгілер түрінде білінеді.Ацетилхоин және гистамин әсерінен қан тамырының капиллярлары кеңейіп,артериялық қысым төмендейді.Клиникалық белгілері.Ауыл шаруашвлық малдарының улануы бал ара уының мөлшеріне,организмге түсу мен сезімталдығына байланысты.Терінің зақымданған жерлерінде ісінулер пайда болады.Жануарлар жалпы қозады,тыныс алуы баяулайды,кейбір жағдайларда терісінде бөртпелер байқалады. Балау.Балаудың анамнездік,клиникалық көрсеткіштеріне және зертханалық тексеру қорытындыларына қарап қояды. Емі.Жануарлардың зақыданған жерлеріндегі тері бетін суық сумен жуып,вена арқылы 40% глюкоза ерітіндісін егеді.Тырысып-бүрісу кезінде тыныштандырғыш ,ұйықтатқыш дәрілер береді.
Улы заттардың организмдегі кумуляциясы және оның түрлері. Кумуляция, дегеніміз дәрілерді қайталап қолданғанда денеде жиналуы. Оны екі түрге бөледі: материалдық кумуляция, яғни дәрінің өзі жиналады, қызметтік кумуляция дәрі әсерінің жиналуын айтады.Кейбір улар ағзаға сорылып, ұлпалар мен торшаларға таралады. Улы заттардың ағзада таралуы бірдей немесе кейбір мүшелерге көп мөлшерде таңдамалы түрде жинақталуы мүмкін. Сондықтан да мүшелердің зақымдалуы әртүрлі бағытта болады. Әсіресе алиментарлы (азық арқылы) улану кезінде улы заттар бауырда көп жинақталады.
Азот қосылыстарының токсикологиясы. Азот - (Nitrogenium), N- жер шары атмосферасын қүрайтын газ тэрізді заттардың ішінде бірінші орын алатын газ (75.5%). Сондықтан да оның жер бетіндегі тірі жан үшін маңызы зор. Азот бос күйінде жэне қосынды түрінде кездеседі. Қалыпты жағдайда азот оттегімен қосылмайды, сондықтан да ауада бос күйінде кездеседі. Белгілі бір жагдайларда азот оттегімен эр түрлі косындылар түзеді. N20 азот қышқылынан бастап, N,0. азот ангидридіне дейін, ал бүл екі аралықта оның 3 тотығы болады.(NO. N203. N02). Патогенезі. Нитраттардың негізінен уытты әсері жоқ. Ол ас түзы сияқты бейтарап жэне ағзадан бүйрек арқылы шығып, диуретиқалық эсер етеді. Нитрат оттегі атомының азаюына байланысты қүрамын өзгертіп, аса уытты зат нитритке айналады.Малдың асқорыту жолында олар денитрификациялық (азотты әдепкі қалпына келтіру) бактериялардың көмегімен аммиакқа дейін озгереді: нитрат-нитрит-гибонитрит-гидроксила мин аммиак. Күйістілерде бұл процес мес қарында, ал басқа малдарда тоқ ішекте өтеді. Ағзаға азоттың көп мөлшерде түсуі, оның аралық өнімдерінің (нитрит жэне гидроксиламин) жинақталуына эсерін тигізеді. Кейін олар қанға сіңіп эр түрлі деңгейде патологиялык процестер туғызады. Қанға сіңген нитриттер гемоглобинмен әсерлесіп, оны метгемоглобинге айналдырады, нэтижесінде тотығу-тотықсыздану процесі бүзылады.Токсикологиясы. Қүрамында нитрат жэне нитриттер бар жем-шөптің немес судың уыттылыгы коптеген факторларга байланысты болады. Олар: ағзаға түсетін нитрат пен нитриттің молшері рацион қүрамында газ түзуші азықтардың коп болуы, малдың физиологиялық күйі. Күйістілер нитритке қарағанда нитраттарға сезімтал келеді, ол күйістілердің ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты. Шошқа, қоян жэне күстар нитраттардың жоғарғы мөлшерін қабылдай алады, себебі нитраттар қарыннан қанға отіп, еш озгеріссіз ағзадан шығарылады. Нитриттер қан уы болып табылады, себебі олар қан тамырларын кеңейтіп кан қысымын төмендетеді, жүрек жүмысын элсіретеді. Ал, қандағы гемоглобинмен қосылып, метгемоглобин түзеді. Соның салдарынан ағзада газ алмасу бүзылып, үлпаларда атоксия қүбылысы байқалады. Клиникалық белгілері. Көбіне жіті түрде өтеді. Ал созылмалы түрі сирек кездеседі. Ірі кара малының тәбеті нашарлайды, жалпы элсірейді, қозғалыс координациясы бүзылады, қүрсақ қуысының маңын басқанда ауырсынады, бүлшық еттер дірілдейді, тыныс алу жиілейді, кілегейлі қабықтары көгереді, іші отеді. Аз уақыт мал кома жағдайында болып, ақырында өледі. Буаз малдар іш тастайды. Yenсақ малдарда нитраттармен улану сирек кездеседі, клиникалық белгілері ірі қара малға үқсас. Шошқа - өте жиі уланады, себебі оларды азықтандыруда асханалық жэне қант қызылшасы жиі қолданылады. Әсіресе, азотқа бай топырақта өсірілген асханалық қызылша өте қауіпті. Қүрамында нитраты бар азықты беру шошқалар үшін кауіпті емес. Ірі кара малдарындағыдай шошқа қарнында нитраттар ни триттерге айналмайды. Ал егер нитратқа бай азықтарды дайындау барысында нитраттар нитриттерге айналса, онда ол шошқалар үшін өте уытты болып табылады. Мысалы, пісірілген қызылшаны жылы жерде 12 сағат бойы салқындатқанда нитриттер көптеп жинақталады. Мұндай қызылшамен азықтандырылғаннан кейін алғашқы екі сағат ішінде-ақ шошқада уланудың клиникалық белгілері көріне бастайды. Олар әлсіреп жатып қалады. Орнынан тұрып, қайтадан қүлайды, сілекей көп бөлінеді, тыныс алуы қиындайды, кейде кұсады. Көз жэне ауыз қуысы, кілегейлі қабықтары анемия жағдайында болады. Дене кызуы қалыпты, ал өлер алдында төмендеп кетеді (37-37,5), бұлшық еттері тырысып салдану нәтижесінде мал өледі. Созылмалы улану кезінде шошқа іш тастайды, торайлар өлі немесе өте әлсіз туылады.Патологиялың-анатомиялың өзгерістер. Өлексені сойып, қарағанда қанның түсі қызғылт-қоңыр, нашар үйиды. Ас корыту ағзаларында эртүрлі қанталаулар, паренхиматозды агзалар канта толған, куықтың көлемі үлғайған, іші зэрге толы, қарыннан күйген мүйіздің иісіндей болып азот тотығының иісі шығады. Балау. Улануды анықтау кешенді түрде жүргізілуі керек. Клиникалық белгілерінде, патанатомиялық озгерістерінде, химиялық-токсикологиялық талдау нәтижесімен балау қойылады.Мал тірі кезінде қаннан, танау сүйықтығынан нитрат пен нитриттерді анықтау керек. Күре тамырдан кан алып, ондагы метгемоглобиндерді анықтайды. Болжау. Алғашқы белгілері көрінгеннен кейін-ақ болжау колайсыз деп табылады. Шошқа бірден өліп кетеді, ал егер жалпы жагдай жақсаргандай болса, 1-2 күннен кейін өледі. Емі. Ірі кара мал мен койларға 1 кг салмакқа 1 Омг мөлшеріндегі метилен көгі емдік эсер етеді. Оны 1% сулы ерітінді түрінде венаға егеді. Ал шошқаларға Ікг салмаққа 0,01-0,02г метилен көгін 2% ерітінді түрінде қолданады. Сақтандыру шаралары. Мал азыгы мен суға азот тыңайтқышының түспеуін кадағалау керек. Осы тыңайтқыштар шашылган шабындықтар мен жайылымдарға малды жауын жауған соң ғана жаю керек. Қүрамында 5%-ды нитраты бар пішенмен малды азықтандыруға болмайды.
Ветеринариялық токсикология және дербес бөлімдеріне сипаттама беріңіз.Токсикология-гректің toxicon-жебе уы және logos-ілім,деген сөзінен шыққан.ветеринариялық токсикология мынадай негізгі үш бөлімнен тұрады:жалпы токсикология,жеке токсикология және өсімдіктер токсикологиясы.Ал басқа көптеген әдебиеттерде химиялық-токсикологиялық талдау әдістері токсикология саласының бір бөлігі болып енгізілген.Жалпы токсикология уланудың себептері мен улану патологиясының даму механзмін,улану кезіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістерді зерттейді,сонымен бірге,улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы әдістерін қарастырады.Жеке токсикологияның өзін бірнеше жолдармен жіктеуге болады.:
Улы химикаттардан улану;
Минералдық улардан улану;
Улы өсімдіктерден улану;
Сапасыз азықтық заттардан улану;
Жануар тектес улардан улану;
Өсімдіктер токсикологиясы бөлімі улы өсімдіктерден уланудың себептерін,улану патологиясының даму механизмін,улану кезіндегі пат-анатомиялық өзгерістерді зерттейді,сонымен бірге улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы әдістерін қарастырады.Химиялық-токсикологиялы қ талдау әдістері бөлімінде токсикологиялық-зертханалық зерттеулер жүргізудыің жалпы ережелері мен қағидалары жайлы баяндалады.
Соттық-ветеринариялық токсикологиялық сараптаудағы өлексені жару-союдағы хаттаманы толтыру ерекшеліктері.Соттық-ветеринариялық сою-тергеу орындарының жазбаша рұқсатымен жүргізілетін,соттық-ветеринариялық сараптаудың бір бөлімі.Союды тек күдік туған жағдайда ғана,жергілікті басқару орындарының немесе мал дәрігерінің шешімімен,екі-үш адамнан комиссия құрып,сою шараларын жүзеге асыруға болады.Комиссия құрылмайынша соттық-ветеринариялық сою жүргізілмейді.Союдың нәтижелері бойынша хаттама толтырылады.Сою барысында ағзаның барлық мүшелері,ұлпалары толық тексеруден өтуі керек.Хаттамада:
Сою жүргізілген күн(жыл,ай,күн және кейбір кездері уақыты).Комиссияның құрылу себебі және олардың тізімі(мамандығы,атқаратын қызметі көрсетілуі керек)
Өлексені жалпы тексеру көрсеткіштері
Союдың нақты нәтижелері
Қорытынды
Соттық-ветеринариялық тексерудің хаттамасы төмендегідей жазылуы тиіс:ағзада және мүшелерде болған өзгерістер қатаң түрде толық,анық,қарапайым сөзбен,латын терминдері араластырылмай жазылуы тиіс.Себебі:комиссия мүшелері бұл сөздермен таныс болмауы мүмкін.Мүшелерді суреттеу:оның түсі,көлемі,тығыздығы,ағза ішіндегі орны,саны толық айтылуы тиіс.Суреттеу әрі қысқа,анық,қарапайым сөзбен,әр түрлі күдікті ойларсыз жазылады.Сою толық жүргізілуі және ағзаға толық тексерілуі керек.Соттық ветеринариялық хаттамада қай мүшеден тексерілуге зерзат алынғаны,көлемі,қалай оралғаны,жіберілген жері және өлексемен не істеу керек екендігі жазылады.Хаттаманың қорытынды бөлімінде ағзадағы микроскопиялық тексерудегінегізгі өзгерістер жазылады.Қорытынды химиялы-тосикологиялық талдау шешімінен кейін қойылады.Хаттамны тексеріліп,оқылғаннан кейн комиссия мүшелерінің барлығы қолдарын қояды.
Нитриттер мен нитраттарды анықтау.Нитраттардың негізінен уытты әсері жоқ.Ол ас тұзы сияқты.Ол ас тұзы сияқты бейтарап және ағзадан бүйрек арқылы шығып,диуретикалық әсер етеді.Нитрат оттегі атомның азаюына байланысты құрамын өзгертіп,аса уытты нитритке айналады.Күйістілерде бұл процесс мес қарында,ал басқа малда тоқ ішекте өтеді.Ағзаға азоттың көп мөлшерде түсуі,оның аралық өнімдерінің жинақталуына әсерін тигізеді.Кейін олар қанға сіңіп әр түрлі деңгейде патологиялық процесстер туғызады.Қанғва сіңген нитриттер гмоглобинмен әсерлесіп,оны метгемоглобинге айналдырады,нәтижесінде тотығу-тотықсыздану процесі бұзылады.Құрамында нитрат және нитриттер бар жем-шөптң немесе судың уыттылығы көптеген факторларға байланысты болады.Олар ағзаға түсетін нитрат пен нитриттің мөлшері,рацион құрамында газ түзуші азықтардың көп болуы,малдың физиологиялық күйі.Күйістілер нитритке қарағанда нитраттарға сезімтал ,ол күйістілердің ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты.Шошқа қоян және құстар нитраттардың жоғарғы мөлшерін қабылдай алады,себебі нитраттар қарыннан қанға өтіп,еш өзгеріссіз ағзадан шығарылады.
Микотоксикоздар. Микотоксикоздар дегеніміз - жануарлар ағзасына микоз тәріздес уытты заттардың (саңырауқұлақтар) енуі нэтижесінде пайда болатын ауылшаруашылық малының аурулары. Оларға:аспергилло, дендрохио, стахиоботрио жэне фузариотоксикоздар жатады.Аспергиллотоксикоздар - аспергиллюс туысына жататын (20-астам) уытты саңырауқүлақ эсерінен пайда болатын аурулар. Олар ылғалдылығы 18 ден 35 градус аралығындағы жемдерде пайда болып, афлотоксин деп аталатын уытты зат бөліп шығарады. Афлотоксиндер суда жэне органикалык ертінділерде жақсы ериді. Судағы ерітінділері жоғары температураға төзімсіз,күн сәулесіне төзімді. Қышқылдар мен сілтілердің әсеріненбелсенділігін жояды.Токсикологиясы.Малдың организміне ене отырып афлотоксиндер бауырдың функционалдық қызметін бүлдіреді, кейбір ферменттердің белсенділігін төмендетеді, РНК-ның метаболизмін өзгертеді, белоктардың синтезін бүзады, мүшелерді майлы жэне белоктык дистрофияга ұшыратады, гепатоцидтерді өліеттендіреді, канцерогенді, тератогенді жэне мутагенді әсер етеді.
Клиникасы. Алғашқы белгілері 1-3 күннен кейін байқала бастайды. Улану жіті, жітілеу жэне созылмалы түрде кездеседі. Жылқыларда аздаған қозу пайда болып, ол тежелу сатысына алмасады. Жем-шөптен қалады, шөлдейді. Ауыз қуысының кілегейлі қабықтары қызарады, ішектің перистальтикасы күшейеді, нәжіс кілегейлі заттармен араласады. Температура төмендейді, тамыр соғуы жэне тыныс алу жиілейді, мал жатаған келеді,бұлшық еттері тартылады. Ірі карада алғашкы белгілер 4-6 күннен кейін пайда болады.Көз карашығы үлкейеді, бұлшық еттері тартылады, құлактарының үштары, аяқтарында, бас терілерінде өліеттенулер көрінеді,жалпы әлсірейді, кілегейлі қабықтар сарғаяды, тәбеті төмендейді, сілекей көп бөлінеді, жөтеледі, тремор, асқорыту жэне жүйке
жүйесі жүмысы нашарлайды. Буаз мал іш тастайды, бүзаулардың іші өтеді, тамыр соғуы жэне тыныс алуы жиілейді.Қойларда:Жалпы әлсірейді,тәбеті төмендейді,саливация,несеп бөлу жиілейді,гипотония,атония және тимпания қалыптасады,қарын ісінеді.Шошқаларда:жалпы қозу,атаксия,тремор,іш өту,парез секілді белгілерімен қатар,ас қорыту жолының функциясы бүлінеді,құсады,салданады,тілі,қызы л иегі,желінінің,құлағының ұштары, аяқтарының,бас терісінің кейбір бөліктері өліеттенеді.Құстарда:Жалпы әлсірейді,тәбеті төмендейді,айдары мен сырғалығы көгереді. Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Кілегейлі қабықтар катаральді түрде қабынады, асқазан мен кейбір ішектердің кілегейлі қабықтары өліеттенеді. Бауыр үлкейеді, жүректе қан ұюлар байқалады, өкпесі қызарған әрі ісінген. Миы қанға толы,паренхимтозды мүшелерде дистрофиялық өзгерістер білінеді. Бронхтар мен бронхиолалар көбіктенген, қан аралас сұйықтыққа толы.Емдеу жэне алдын алу шаралары. Рационнан аспергилл штамдарымен зақымданған азықты алып алып тастау керек. Адсорбенттер, қүстырғыштар, іш өткізгіштер береді. Сіресуге қарсы тері астына 2-10,0 мл, 30 пайызды магний сульфатын, глюкоза егуге болады. Дәндердің тазалыгын анықтау үшін натрий хлоридімен талдау жүргізеді. 4 кг. натрий хлоридін алып, оны 10 л. суга ерітеді. Алынған дәндерді осы дайындалган ерітіндіге салады. Егер де қастауыш мүйізшелері бар болса, онда олар судың бетіне шығады.
Пестицидтер туралы түсінік.Пестицидтер (лат. pestis - жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) - мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Химилық құрамы бойынша өндірісте пестицидтер негізгі 3 топқа бөлінеді: 1) органикалық қосылыстар (Фосфорорганикалық , хлорорганикалық, жасанда пиретройдтар) 2) бейорганикалық қосылыстар (сынап, мыс, циан, родон) 3) бактерия, вириу, саңырауқұлақ және өсімдік өнімдерінен алынатын пестицидтер. Ағзаға енуіне байланысты пестицидтер жүйелі (өсімдік бойына сіңіру арқылы), контактілі ( малдың терісі арқылы) және фумиганттар (тыныс алу жолдары арқылы) түрінде әсер етеді. Өндірістік қолданылуына байланысты пестицидер (зиянкестерге қарсы қолданылатын уытты заттар) мынадай топтарға жіктеледі: акарицидтер-кенелерге қарсы қолданылатын заттар, гербицидтер - арам шөптерді жоятын заттар, зооцидтер - кеміргіштерге қарсы қолданылатын заттар, инсектицидтер- зиянкес жәндіктерді жойғыш заттар, фунгицидтер- әртүрлі саңырауқұлақтарды жойғыш заттар, альгицидтер- су қоймаларындағы балдырларды жоятын заттар және т.б. түрлері болады. Пестицидтер әр түрлі формада шығарылады: ұнтақ күйінде - дусттар, дымқылдатылған ұнтақтар- сумен араластырылатын, түйіршікті препараттар- топыраққа себу үшін, ерітінді күйіндегі пестицидтерде шығарылады. Пестицидтер классификациясы: Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады: 1. Хлорорганикалық қосылыстар - гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді. 2.Фосфорорганикалық инсектицидтер - карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды. 3. Карбаматты инсектицидтер - карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ. 4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары - дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады. 5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер - транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.Адамдарға зиян келтірмейтін пестицидтерді атап кетейік. Олар: гидрохинон І туындылары, триазиндер (ІІ) және азолдар (ІІІ),
Жайылымда улы өсімдіктердің кездесуін санитарлық-токсикологиялық бағалау.Токсикологиялық талдаудың негізгі тексеру әдістерінің бірі-ботаникалық әдіс болып табылады.
Ботаникалык әдіс.Улы өсімдіктің бар-жоғын аныкіауда мал жейтш азықты тексерудің маңызы өте зор. Мұндай жағдайда біріншіден, жайылым, кейбір жағдайларда астаудағы азық қалдығы тексеріледі. Тексерілетін азық құрамынан улы өсімдіктерді табу тексерудің ботаникалық әдісіне негізделген.Азықты және жайылымды ботаникалык тексеру улы өсімдіктердің токсикологиясын және морфологиясын жақсы білетін мамандардың қатысуымен жүргізілуі кажет.Ботаникалық және фитотоксикалык тексерудің мақсаты - жайылымнан немесе азык кұрамынан уландыруга күдікті улы өсімдіктерді табу. Егер ондай өсімдіктер кездессе, оның азықтағы мөлшерін, өсу орнын жэне уытты бөлімдерін аныктау.
Улы өсімдіктер жайлы толык деректер алу үшш, төмендегі көрсеткіштерге көңіл бөлген жоғары дәрежелі нәтиже беретіні даусыз:1)Өсімдіктің түрімен танысу;2)Жайылымдағы малдың улы өсімдікке деген тәбеті, яғни малдың улы өсімдікті жеу - жемеуі;3)Улану сәтін жэне күнін анықтау.
Мұндай деректерді есепке алу, синил кышкылының түзілуінен,өсімдікке күн көзінін эсер етушен болатын өзгерютерді анық- тауға мүмкіпдік береді.
4)Мал бағушылардан, жергілікті түрғындардан жайылым жағдайын, мал күйі жайлы анамнездік деректер жинау. Мүңдай деректер нәтижесінде патологиялық процесс басталардағы малдың көңіл-күйін, улану сипатын, улану себебін білуге болады.
Химиялық-токсикологиялық сараптауға сынаманы жолдау қағидасы.Химиялық токсикологиялық тексеруге жіберілетін барлық зерзаттар бұған дейін дәрі дәрмек сақталмаған таза ыдыстарда буылып түйілуі керек .Ботаникалық талдау жүргізілетін көлемді азықтарды құрамын сақтап, бұзылмай жеткізуге ыңғайлы қаптармен жіберуге болады.Тексеруге жіберілетін зерзат мөлшері мал түріне қарай әр түрлі болады.Мысалы,ұсақ жануарларды (қоян, құстар, теңіз шошқасы) соймай ақ ,тұтас күйінде жіберуге болады. Ал үлкен малдардың мүшелерінің (бауыр, көк бауыр ,өкпе және ішек қарын ішіндегі азығымен) әр қайсысын 250-300г. Сынама алынады. Астаудағы азық және су қалдықтарында да улы затқа деген күдік болса, әрқайсынан 1кг сынама алып, тексеруге жібереді. Жолдама қағазында алынған сынамалардың мөлшері (кг немесе г), түсі ,иісі, және сақтауға қолайлы жағдайлар секілді азықты сипаттайтын белгілер жазылуы тиіс .Зертханаға түскен зерзаттар үш топқа бөлінеді: 1. Тексеруге қолданылады.2. қосымша ретінде.3.мөрленіп ,сақтауға жіберіледі.Зерзаттарды қабылдаған зертхана қабылдау қолхатын беруге, ал тексеруге қортындысын жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Пестицидтер. Пестицидтер (лат. pestis - жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) - мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Химилық құрамы бойынша өндірісте пестицидтер негізгі 3 топқа бөлінеді: 1) органикалық қосылыстар (Фосфорорганикалық , хлорорганикалық, жасанда пиретройдтар) 2) бейорганикалық қосылыстар (сынап, мыс, циан, родон) 3) бактерия, вириу, саңырауқұлақ және өсімдік өнімдерінен алынатын пестицидтер. Ағзаға енуіне байланысты пестицидтер жүйелі (өсімдік бойына сіңіру арқылы), контактілі ( малдың терісі арқылы) және фумиганттар (тыныс алу жолдары арқылы) түрінде әсер етеді. Өндірістік қолданылуына байланысты пестицидер (зиянкестерге қарсы қолданылатын уытты заттар) мынадай топтарға жіктеледі: акарицидтер-кенелерге қарсы қолданылатын заттар, гербицидтер - арам шөптерді жоятын заттар, зооцидтер - кеміргіштерге қарсы қолданылатын заттар, инсектицидтер- зиянкес жәндіктерді жойғыш заттар, фунгицидтер- әртүрлі саңырауқұлақтарды жойғыш заттар, альгицидтер- су қоймаларындағы балдырларды жоятын заттар және т.б. түрлері болады. Пестицидтер әр түрлі формада шығарылады: ұнтақ күйінде - дусттар, дымқылдатылған ұнтақтар- сумен араластырылатын, түйіршікті препараттар- топыраққа себу үшін, ерітінді күйіндегі пестицидтерде шығарылады. Пестицидтер классификациясы: Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады: 1. Хлорорганикалық қосылыстар - гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді. 2.Фосфорорганикалық инсектицидтер - карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды. 3. Карбаматты инсектицидтер - карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ. 4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары - дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады. 5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер - транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.Адамдарға зиян келтірмейтін пестицидтерді атап кетейік. Олар: гидрохинон І туындылары, триазиндер (ІІ) және азолдар (ІІІ),
Дәрілік заттардан уланудың жалпы сипаттамасы.Дәрілік заттардан уланудың жалпы сипаттамасы: Улы эсер ететін дәрілік заттар. Амидопирин, аналгин, фенацитин, бутадиен - ауру басқыш, ыстық түсіргіш жэне кабынуга карсы колданылатын дэрілер. Мөлшерден тыс көп қолданғанда организм уланады. Улану жіті жэне созылмалы түрде өтеді. Жіті түрінде - күлақ шыңылдап, ентігеді, дене температурасы төмендеп, жүрек согу жиілейді, қүсады, элсірейді, мидриоз, естен танады, қан кыеымы төмендейді.Созылмалы улану кезінде жалпы әлсіреуі, бас ауруы, козу,үйқының бүзылуы, жүрек шаншуы жэне айнуы, тәбеттің нашарлауы секілді белгілер байкалады. Солармен катар, орталык жүйке жүйесі кызметі бүзылып ішкі органдар зақымданады. Аминазин жэне т.б фенотиазин туындыларымен улану - бұл дәрілер нейролептикалық заттар. Организмді тыныштандырады. Мөлшері көбейіп кеткенде уланып, жалпы элсіздік, ауыздың кебуі, жүрек айну, бас айналу, қарашықтың тарылуы, естен тану секілді белгілер көрсетеді. Сонымен қатар тері дерматитін, экзема, т.б аллергиялык аурулар байкауға болады. Емі. қарынды әлсіз тұзды сумен шаю, Bt-6 %-2мл, коллапс кезінде кофеин бензоат натрий 10%-1мл, 5% 2мл эфедрин гидрохлоридін, йод қолдану керек. Антибиотиктер - микробтардан, өсімдіктерден жэне мал өнімдерінен алынатын микробтарға қарсы заттар. Адамға егілетін мөлшері - стерептомицин 0,1мгм3, тетрациклин 0,1мгм3 олармен жанасу теріні зақымдайды (бөртпе, дерматит, экзема), коньюктивит, ринит, астма, жиі несеп болу, есту қабілетінің нашарлауы, бас айналу сияқты белгілер біліиеді. Антибиотиктер ас корыту жүйесіндегі микрофлоралар күрамын өзгертіп, дисбактериоз шақырады.Сонымен қатар, патогенді микробтар әсерін күшейтіп, Candida түкымдас саңырауқүлақтардың көбеюін мүмкіндік жасайды осының нәтижесінде іш өту эрозия жэне тік ішек жарасы т.б патологиялық өзгерістер дамиды. Bj жэне В, витамин жетіспеуінен витамин жетіспеушілігі, аллергия байқауға болады. Емі. Саңыраукүлақтармен уланғанда тері жаракаттанады 1-2% иод ерітіндісі, эозинменнің спирттегі ерітіндісі, күкірт салицил сүртпесімен ішке-ниститин, декомиен.
Жануарлардың құрамында циангликозидтері бар өсімдіктерден улануы. Миядән (Манник водяной, Glyceria aquatic). Биіктігі 2 м болатын шөптесін өсімдік.Жоғарғы бөлігі қалың сабақшалы,жуан,тік сабағы бар,жапырағы лента тәрізді ұзын, сабағына оралып өседі. Гүлдері көп масақты.Еуропаның сазды жерлерінде өседі. Бұл өсімдіктерден басқа,құрамында циан гликозидтері бар-Вика (Vicia sativa), бухарник (Holcus lanatus),бобовник (Amyqdalis nana),үштік (Triglochin) секілді түрлері кездеседі.Патогенезі. Құрамында цианогликозидтері бар өсімдіктерден малдардың улануы жиі кездеседі. Тікелей - өсімдік құрамында немесе қарында түзілген синиль қышқылы (HCN) қанға тез сіңіп, торшалардың тыныс алуын реттейтін фермент - цитохромоксидазаның жұмысын тежейді. Соның нәтижесінде ұлпаларға оттегі жетіспей, гипоксия қалыптасады,орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.Синиль қышқылының малдарға өлтіре әсер ететін мөлшері 0,1-0,5 грамм.Клиникалық белгілері.Улану синиль қышқылының организмге түсуіне байланысты жіті,жітілеу және созылмалы түрде өтеді.Алғашқы белгілері 15-30 минуттан кейін байқалады.Мал тынышсызданады,қорқақ келеді,аузынан сілекей,көзінен жас ағады,әлсірейді.Көзге көрінетін кілегейлі қабаттары қызарып кетеді,өлер алдында кома жағдайына көшіп,сезімталдықтың бәрі жойылады. Созылмалы түрінде аузынан,мұрнынан сұйық ағып тұрады,көзі қызарып кетеді,өнімділігі төмендейді.Патологиялық-анатомиялық өзгерістер.Ішкі мүшелердің (өкпе,перикард,қуық,бүйрек) кілегейлі қабаттары қанталайды.Жіті түрінде бауырдың ақ заттық және майлы дистрофиясы байқалады.Лажсыз сою кезінде тамырдағы қан ашық - қызыл болып кетеді,ұюы нашарлайды.Егер мал арам өлмесе, еті жеуге жарамды.Емі.Қолданған ем нәтижелі болу үшін,көмекті дер кезінде көрсету керек.Венаға 30-50 мл, 8-10%-ды натрий тиосульфатын егеді.Осының нәтижесінде синиль қышқылының уытты әсері жойылады.Сонымен қатар,венаға 0,5-1%-ды 50-100 мл метилен көгін, 500-1000 мл, 10%-ды глюкоза егуге болады.
Улы заттардың токсикодинамикасы. Токсикодинамика - немесе удың мал ағзасына әсері токсикологияның негізгі бөлігі болып табылады. Ол мал ағзасына улардың уытты әсер ету механизмін қарастырады. Ағза мен улы заттардың өзара әсері екі жағдайда болады. Оның біріншісі - контактілі, екіншісі - ағза мен удың тәндік әрекеттесуші қасиеттері. Ағзаның удың зиянды әсеріне қарсы жауап реаакциясы көптеген факторларға байланысты. Олар: малдың уға сезімталдығы; ағзаның жағдайы; удың ағзаға ену жолдары; удың ағзаға таралуы және оның талғамалы әсері.
Жануарлардың фосфорорганикалық қосылыстардан улануы.Фосфорорганикалық қосылыстар фосфор қышқылының ,күкірттік немесе азоттық туындылары.Олар инсектицидті,акарицидті және фумигантты әсер етеді.Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында ФОҚ тың жанаса және жүйелі түрде әсер ететін жиырма бестен аса түрлері бар.ФОҚ тын жанаса түрде әсер ететін препараттары:Хлорофос,ДДВД,метафос, дифос,этафос,циодрин,карбофос,диази нон,дурсбан,үшхлорлыметафос.Жүйелі түрде әсер ететін:гардона?селикрон,токутионон, фозалон,бутифос,неоцидол,золон және жанаса жүйелі әсер ететін:антио,фосфамид,фталофос,гете рофос.ФОҚ тар көбінесе мида,жұланда,өкпеде,жүректе, бауырда, бүйректе, бұлшықеттерде жинақталады.ЖАнуарлар ФОҚ дан ас қорыту және тыныс алу жолдары, тері арқылы уланады.Сонымен қатар,уытты заттармен ластанған азықтарды,мал өнімдерін қолдану,уланудың негізгі көзі.Жүйке жүйесіне әсер ету ерекшеліктеріне ,клиникалық белгілеріне қарай фосфорорганикалық қосылыстарды үш топқа бөледі:Мускарин тәрізді ФОҚ тармен уланғанда көрінетін клиникалық белгілер:миоз,бронхоспазма,сілекей ағу шектен тыс терлеу,ішектің жиырылуының күшеюі және іш өту секілді белгілермен сипатталады.Никотин тәрізді ФОҚ тармен уланғанда:қаңқа бұлшықетінің треморы,аяқтардың дірілі ,қан қысымының жоғарлануы,орталық жүйке жүйесінің қозуы және салдануы сияқты белгілер көрсететіндер.Кураре тәрізді ФОҚ тармен уланғанда қаңқа бұлшықеттерінің соның ішінде мойын ,кеуде бұлшықеттері тонусының әлсіреуі сияқты беогілірімен ерекшелінеді.ФОҚ ға сезумтал жануарлар:мүйізді ірі қара мал,қой ешкі,сезімталдығы төмен:жылқы,шошқа,тауықтар және үйректер.
Құрамында гликозидтері бар өсімдіктерден уланудағы токсикология
Гликозидтер- сумен косылып ыдырағанда глюкоза және аглюкондар (углеводсыз компонент) түзетін, эфирге ұксас, азотсыз, органикалык косылыстар. Улылык касиеті түзілетін "аглюкондарга" байланысты. Олар альдегидтер, кышқылдар, алкалоидтар т.б болуы мүмкін.Гликозидтер қүрамына қарай үш топқа бөлінеді: 1.Қүрамында азоты жоқ гликозидтер (сапониндер, оймақгүл гликозидтері және т.б). 2.Құрамында азоты бар гликозидтер: а) нитрил-гликозид-амигдамин; б) синиль қышқылын түзбейтін гликозидтер; 3.Қүрамында азот пен күкірт бар гликозидтер (синигрин, синалбин, алиин-чеснок пен қыша майлары) Ең көп тараган гликозидтердің түрлері сапониндер. Судагы ертіндісі көпіршіп түратындықтан сапонин атанган (sapo-сабын). Сапониндер клетка улары, кілегей қабықтарды, тері рецепторларын тітіркендіреді, қарын мен ішектердің қабыну процесінің белгілері байкалады (кұсу, іш өту және т.б). Сапониндер канга түскенде кызыл кан түйіршіктерін ерітеді (гемолиз). Гликозидтер (глюкозидтер) гидролиз кезінде бөлінген минералды қышқылдардың немесе ферменттердің әсерінен қантты (гликондар) немесе кантсыз (агликондар) бөлігіне ыдырайтын, өсімдік тектес, эфир тәрізді, күрделі органикалык косылыстар. Ғалымдардың зерттеу деректері (А.К.Голосницкий) бойынша, токсикологиялық мәні бар барлық гликозидтер 4 топқа бөлінеді: 1.Қүрамында азоты бар агликондардан тұратын, ыдыраған кезде өте улы синиль қышқылын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жануарлардың зығыр күнжарасынан уланудағы токсикология. Малдардың улануының себебі синиль қышқылының түзілуінен туындайды. Күнжараның әр сұрыбындағы мөлшері әр түрлі болады. Бұл зат темп. мен ылғалдылықтың әсерінен гидролизге тез ұшырайды. Доңыздардың улануының бірнеше жағдайы тіркелген. Клиникалық көріністер мен өтуі уланудың негізгі себебі синиль қышқылы екендігін көрсетті. Клиникалық белгілері: Ірі қара малда жіті және созылмалы түрде өтеді. Негізінен улану тәбетінің төмендеуімен, шөлдеумен, сүттің азайып қалуымен байланысты. Дене қызуы қалыпты. Малдар аздап мазасызданады, күйзеледі. Қозғалысының бұзылғандығы, бұлшық еттерінің сіресуі, әлсіздік көрінеді. тыныс алуы терең, жиіленген. Кілегей қабықтары көгеріп, жүрек жұмысы әлсіреген, тамыр соғуы жиі (80-100рет). Өлім көрсеткіші жоғары 35%. Мал арықтап кетеді. Емі: зығыр күнжарасын рационнан біртіндеп алып тастайды. Іш өткізгіштерді берсе, глаубер тұзы және сода клизмасын жасаса жақсы нәтиже береді. Жүрек препараттарынан кофеинді қолданған дұрыс. Маргенец қышқыл калийді тұз қышқылымен араластырып, күніне 3 ас қасық зондпен енгзгенде жақсы әсер етеді. Бірақ симпатикалық ем әр кезде нәтиже бере бермейді. Пат-анатомиялық өзгеріс: уланып өлген ірі қараның қарнын жарып көргенде, ірі азыққа толы болады. Бұл әсіресе қатпаршаққа қатысты. Азық қорытылмауына байланысты, сіңірілмеуіне байланысты, оның мөлшері 2есе ұлғаяды. Көзге көрінетін кілегей қабықтары бозарған. Кеуде және құрсақ қуыстарына сұйықтық жиналған. Бауыр, бүйрек, талақ босаңсыған, қан құйылулар бар.
Қоршаған ортанының токсиндік заттар және пестицидтермен ластанбауының алдын алудағы ветеринар дәрігерінің міндеті.
Токсикология, оның мазмұны және ветеринариялық-санитариялық тәжірибедегі маңызы Токсикология - улы заттар және олардың тірі азаға тигізетін әсерін зерттейтін ілім; бұл ілім улы заттардың табиғатын, олардың әртүрлі қасиеттерін, жан-жануарлардың улы заттарға деген сезімталдығын, уланудың ағзада әртүрлі түрленуін, уланудың себептері мен салдарын, улардың ағзаға енуі және одан бөлінуін, уланудың негізгі клиникалық белгілері мен патологиялық өзгерістерін зерттейді; сонымен қатар уланудың алдын алу, уланған кезде көрсетілуге тиіс көмектер мен емдік тәсілдерді де зерттеумен шұғылданады. Токсикология гр. toxicon-жебе уы, logos- ілім деген мағына береді. Малдәрігерлік токсикологияның негізгі міндеті - ауыл шаруашылық малдары мен үй жануарларының, пайдалы жәндіктердің (ара, жібек құрты т.б.) улануларының алдын алу бағытында атқарылатын іс шаралар. Бұл ғылым ауыл шаруашылық малдарының патологиясы, ішкі жұқпайтын аурулар секілді ғылымдармен және биология ғылымымен байланысты. Орта ғасырларда улал және уланулар жайлы зерттеулерге араб дәрігерлері Абу Али Ибн Сина және Ибн Вашияда көп үлес қосқан. Тәжірибелік токсикологияның дамуына ұлы француз физиологі биохимигі Клод Бернар өте зор үлес қосқан. Одан бөлек М.Орфила да үлес қосқан.
Фосфорорганикалық қосылыстардың жанасып әсер ететін препараттарына сипаттама:оған :Дифос,Хлорофос,Карбофос,Тиофос,Окт ометил,Меркаптофос,ДДВД,Циодрин жатады.Дифос:ақ түсті кристалды зат.суда нашар толуолда жақсы ериді.Жылы қанды жануарларға уытты әсері әлсіз.Шыбын шіркей лечинкаларына ,әр түрлі жәндіктерге қарсы қолданады.Өсімдіктердің өсу үдерісіне зиянын тигізетін жәндіктерге де әсері айтарлықтай күшті.Хлорофос ақ түсті суда және көптеген органикалық ерітінділерде жақсы еритін кристалды ұнтақ.Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында кеңінен қолданылатын,уытты әсері төмен препарат.Мақтаның ,күнбағыстың,жүгерінің,картоптың,қы зылшаның және т.б дәнді дақылдардың зиянкестеріне ,онымен қатар жануарлардың эктопаразиттеріне,оқыраға қарсы пестицидтер ретінде қолданылады.ануарларға өлтіре әсер етеін мөлшері:300-350кг,организмде жинақталу дәрежесі төмен.Тиофос күңгірт қоныр түсті ,иісі сарымсақтікі секілді,қою майлы сұйықтық.Сумн жақсы араласып,сарғыш жасыл түсті эмульсия түзеді.Қайнатқан кезде уыттылығы жоғарылайды.Малдар үшін уытты.Өлтіре әсер ететін мөлшері 13-25 kg Октометил: жабысқақ,тұтқыр,күңгірт қоныр түсті,иіссіз,судағы ерітіндісі бұзылмай ұзақ сақталатын сұйықтық.Тері арқылы тез сіңіп ,малдар өте уытты,кумулятивті әсер етеді.Өлтіре әсер ететін мөлшері:10-30 kg ДДВД (диметил,дихлорвинил фосфат,дихлорофос,вапона,нуван)ацет онда және т.б органикалық ерітінділерде жақсы,суда нашар еритін түссіз сұйық.Тері арқылы өлімге ұшырататын мөлшері 23-87 кг .Аралар жиі уланады.Өсімдіктерден жануарларға зиянды әсер ететін жәндіктерге және кеңелерге қарсы,сонымен қатар,қора қопсларды дезинфекциялау үшін өолданылады.Циодрин:керосинде ,ацетонда ,және т.б органикалық ерітінділерде жақсы ,суда нашар еритін,ашық сары түсті сұйық зат.Өте уытты препарат.Ауыл шаруашылығы малдарының эктопаразиттеріне қарсы,сауылатын сиырларды өңдеу үшін қолданылады.
Сүт және сүт өнімдеріне санитарлық-токсикологиялық баға беру қағидасы1. Сүттің орташа үлгісін алу .
Әдістемелік нұсқау. Сүттің орташа үлгісін алу оның сапасын дұрыс анықтаудағы ең маңзды шарттары болып саналады. Оны берлген сүттің мөлшеріне дәлме-дәл пропорционалды түрде алады. Сүттің үлгісін дұрыс алу үшін оны араластыруға көп көңіл бөледі.
Сүттің орташа үлгісін алу кезінде мынадай мемлекеттік стандарттардың элементтеріне жүгінеді: Биохимиялық талдау жасау үшін МЕСТ 3622-68 және 13928, Микробиологиялық зерттеулер МЕСТ 9225-68.
Толық биохимиялық талдау (анализ) жүргізу үшін үлгінің мөлшері 200-250 мл болу керек, ал тек қана қышқылдары мен майлылығын анықтауға 50 мл сүт жеткілікті.
Сүт үлгісінің цистерналардан, немесе т.б. терең ыдыстардан алу үшін ұзын темір түтікше (мутовка) қолданылады.Әрбір секциядағы сүтті 2 мин. Уақыт мөлшерінде жақсылап араластыру керек.
Егер алынған сүт үлгісін бірден зерттемей ертеңгі күнге қалдырса, онда оны сутып, 3-5° та тоңазытқышта сақтайды. Егер сүт үлгісін ұзақ сақтауға тура келсе, онда оған әртүрлі консерванттар қосады. (сүтті бұзылудан сақтайтын заттар).
2. Сүтті консервілеу әдістері.
Консервант қосылған сүт үлгісінің органолептикалық көрсеткіштерін, қышқылдығын, бактериялық ластығын т.б. қасиеттерін анықтауға болмайды, ал сүтті адамдарға тамаққа қолдануға және малға беруге болмайды. Зерттеу аяқталған соң, мұндай сүт үлгісін жойып жібереді. Сүтке 10 % калий қос хромды қышқылын қосып консервілеу, оның күшті тотықтырғыш ретінде микроорганизмдердің протоплазмасын жою қасиетіне негізделген. Сүт ішінде ол хом альдегидіне дейін ыдырап, соның нәтижесінде белоктар тотығып сүттің қышқылдығы 7°Т дейін жоғарылайды. 100 мл сүтке 1 мл консервант қосады. Осылай 10-12 тәулік сақтауға болады. Сүтке 40% формалин ертіндісінмен консервілеу оның бактерицидтік қасиетіне негізделген: бактериялық клеткалардың өмір сүруі мүлдем тоқтайды. Сонымен қатар белоктар тотығып, сүттің қышқылдығы 6-7°Т дейін жоғарылайды. 100 мл сүтке 2-3 тамшы консервант қосады. Сақталуы 15 тәулікке дейін. Сутегінің асқын тотығымен консервілеу бұл консервант сүт ферменттерінің (пероксидаза, каталаза) әсерімен атомарлы оттегіне дейін ыдырауының нәтижесінде бактериялық клеткалардың ішіне өтіп, олардың жойылуына себеп болады. Әрбір 100 мл сүтке 2-3 тамшы 30-33% H2 O2 тамызады. Сақталуы 8-10 тәулік.
3. Сүттің органолептикалық көрсеткіштері.
Сүттің органолептикалық қасиеттеріне баға беру үшін оның түсін, дәмін, иісін, консистенциясын анықтайды.
Сүттің түсі ақ, аздап сарғыштау болады. Ол шыны ыдыстың ішіндегі табиғи күндізігі жарықта жақсы көрінеді.
Сүттің иісін әртүрлі жануарлардың өзіне тән, жағымды иісі болады. Сүттің иісін жабық тұрған ыдыста сақтап, қақпағын ашқан кезде анықтайды.
Сүттің дәмі аздап тәтті келеді. Оны анықтау үшін бір жұтым сүтті ұрттап, тілідің ұшынан бастап түбіне дейін жайып өтеді. Содан соң ауа жұтып, жайлап мұрынмен шыңарады.
Сүттің консистенциясы бір келкі болуы керек, ол шыны ыдысқа құйғанда жақсы көрінеді.
4. Сүттегі бөгде қоспалары анықтау.
а) Сүттегі соданы анықтау. Сүт ашымас үшін және қышқылдығын азайту үшін оған сода қосады. Сода қосылған сүт тез бұзылады, өйткені ол өзінің бактерицидтік қасиетінен айырылады да, зиянды бактериялар дами бастайды. Сүтте сода бар жоғын розол қышөылы арқылы анықтайды.
Розол қышқылымен байқау. Розол қышқылы индикатор болғандықтан өзінің түсін қызғылт сары түске боялады, ал сіліт ортасында қызыл түске айналады.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, пипеткалар 5 мл, розол қышқылының 0,2 % тік ертіндісі.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға бірдей мөлшерде сүт және розол қышқылын араластырады. Сода қосылған сүттің түсі қызылға, ал содасы жоқ сүт сарғыш қызылға боялады.
б) Крахмалды анықтау. Сүттің қоюлығын арттыру үшін оған крахмал немесе ұн қосады.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, 5 мл пипеткалар, 0,5% иод ертіндісі.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға 5 мл сүт және 3 тамшы иод ертіндісін араластырады. Крахмал қосылған сүт көк түске, крахмалы жоқ сүт сарғыш түске айналады.
в) Формалинді анықтау. Сүтке формалинді консервант ретінде қосады. Мұндай сүтті мүлде ішуге, малға беруге, өңдеуге болмайды.
Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, Құралдар мен реактивтер: пробиркалар, 5 мл пипеткалар, 2 мл пипеткалар күкірт қышқылы мен азот қышқылының қоспасы.
Анықтау тәсілі: Пробиркаға 2 мл қышқыл, оның үстіне аз аздан 2 мл сүт құяды. Егер сүтте формалин болса, ондп екі сұйықтық қиылысқан жерде сия көк шеңбер (сақина) пайда болады, ал формалин болмаса сары шеңбер пайда болады.
Уыттылығына байланысты улы заттың жіктелуі.Уыттылығына байланысты улы заттар 4 топқа бөлінеді: 1) өте қауіпті улы улар; 2) жоғары улы улар; 3) шамалы улылығы бар улар; 4) улылығы төмен улар.
Фенол туындыларымен улану: Фенол әмбебеп пестицид, инсектицид, акарацид, фунгицд, гербицид болып табылады. Жануарлар үшін өте қауіпті, әрі улы. Фенол туындыларына: пентахлорфенол, динитрофенол, дихлорфенолсірке қышқылы т.б жатады. Клиникалық белгілері: улану жіті өтеді. Тәбеті жоқ. Мал шөлдейді, құсады, әлсізденеді. Іш өтеді. Сілекей көп бөлінеді. Бұлшық етте дірілпайда болады. Тыныс алу жиілейді, устірт, кілегей қабықтар бозарған. Патогенезі: организмде тотығу тотықсыздану процессін бұзады. Энергия алмасуды бұзады. АТФ синтезін тежейді. Қанның формалық элементтерін гемолиздейді. Пат анатом.өзгерістер: ішкі мүшелер қанға толған. Өкпеден және басқа органдардан қанталауларды көруге болады. Бүйрек талақ бауры ұлғайған. Көгерген
Удың эмбриогенді, тератогенді, мутагенді және канцорегенді әсерлері туралы түсінік.Көптеген уытты заттар организмге түскенде бірқатар патологиялық өзгерістер туғызады. Бұндай өзгерістердің дамуы түскен удың мөлшеріне, организмнің жағдайына, сыртқы орта факторларына тікелей байланысты. Уытты заттар организмге былай әсер етеді: Эмбриотоксикалық, Гонадотоксикалық, Тератогенді, Мутогенді, Канцерогенді. Эмбриотоксикалық әсері: Химиялық заттар малдардың буаздық уақытында олардың төлдерінде мынадай әсерлер туғызады: Тератогенді (ұлпалар мен жасушалардың дифференцировкасы бұзылады); Эмбриотоксикалық әсер (төлдің жетілуіне әсер етіп, оның өлуіне әкеп соқтырады). Мутагенді әсері: Уытты заттар әсерінен туындайтын мутогенді процестерді екі топқа бөлуге болады: 1. Ұрық жасушаларындағы мутогенез - эмбрионның өлуіне және мутацияның келесі үрпақтарға берілуіне әкеліп соғады. 2. Соматикалық жасушалар мутогенезі - ісіктердің пайда болуына әкеп соғады. Мутагендік әсер көрсететін бұл заттар -хлоропрен, винилхлорида, этилен тотығы, диметилфталата. Канцерогенді әсері: Канцерогенді әсерді канцерогенді заттар тудырады. Бұлардың әсерінен организмде қатерсіз және қатерлі ісіктер пайда болып дамиды. Канцерогенді заттардан басқа коканцерогенді деген заттар болады. Бірақ бүл заттардың ісік тудыра алатын қасиеті жоқ, яғни канцерогендік активсіз заттар. Алайда бұл коканцерогендер канцерогендермен бірігіп белсенді әсер етеді. Қазіргі уақытта канцерогенді заттарды 4 топқа бөледі:1)Қысқа уақыт аралығында 100% ісік тудыратын канцерогендер. 20-дан астам өкілі тіркелген. 2) 6 ай уақыт ішінде 80% ісік тудыра алатын канцерогендер. 60-тан астам өкілі бар. 3)Организмде 30% ісік тудыра алатын канцерогендер. 4) Канцерогендік қабілеті төмен заттар. Тератогендік әсер көрсететін заттар мыналар : фенолформальдегидті шәйір, кремнийорганикалық лактар.
Жануар тектес улардан малдың уланудағы токсикология.Табиғатта ауыл шаруашылығы малдарын уландыратын тірі жәндіктер жеткілікті.Олардың ішінде токсикологиялық маңызы ерекше жәндіктер тобына төмендегі өкілдерін жатқызуға болады:
1.Рептилий класы-әр түрге және туысқа жататын жыландар тобы
2.Амфибиялар-саламандра,бақалар
3.Моллюскалар-осминог
4.Жәндіктер-ара маса шіркей
5.Буынаяқтвылар-қарақұрт шаяндар тарантуул
6.Қоңыздар-колорад қоңызы алагүлік(шпанка) және тб
7.Балықтар-алабұға(окунь) мурена
Жануарлардың бал ара уынан улануы.Ауыл шаруашылық малдары бал ара уын өте қиын көтереді.Бұл уға жылқылар сезімтал келеді.Қойлар мен ешкілердің улануы да өліммен аяқталуы мүмкін.Үйректер мен қаздардың арасында бал ара уымен улану өте жіті түрде өтіп,өлІмге ұшыратады.Бал ара уына аю,кірпінің сезімталдығы төмен болады.Бал ара уы(апитоксин)-түссіз,мөлдір,сұйық,б ал иісті,ащы-қышқыл дәмді.Құрамы 41% құрғақ заттан,майлардан,минералдвы заттардан,аминқышқылдарынан,ақ заттан,сонымен қатар,ацетил холин,гистамин,норадреналин,фосфами н,құмырсқа,тұз,фосфор қышқылдарынан және хмиялық элементтерден тұрады.
Бал ара уының организмге әсері:ара уының организмге әсері өте күрделі,сонымен қатар,шағудың санына,локализациясына және организмнің индивидуальды сезімталдығына байланысты,удың организмге көп мөлшерде түсуі жергілікті реакциямен қоса жалпы реакцияда көрінеді,жеңіл жағдайда температураның көтерілуімен,бастың ауыруы,крапивница тәрізді бөртпелерлің пайда болуымен сипатталады.Әдетте 1-5 немесе 10 бір уақыттағы аралардың шағуы дені сау адаммен жеңіл көтеріледі де,әлсіз жергілікті реакцияға әкеледі,ол терінің қызаруымен,ісінуімен,күйдіру сезімімен сипатталатын.,бірақ бір уақыттағы 200-300 шағуы организмнің улануына әкеліп соқтырады.400-500 және одан да көп шағулар тыныс алу орталығының салдануы нәтижесінде өлімге әкеледі.Патогенезі.Бал ара уының әсеріне жануар организмінде кері реакция қалыптасады.Орталық жүйке,жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысы,қанның түзілуі бұзылады.Бал ара уымен улану аллергиялық белгілер түрінде білінеді.Ацетилхоин және гистамин әсерінен қан тамырының капиллярлары кеңейіп,артериялық қысым төмендейді.Клиникалық белгілері.Ауыл шаруашвлық малдарының улануы бал ара уының мөлшеріне,организмге түсу мен сезімталдығына байланысты.Терінің зақымданған жерлерінде ісінулер пайда болады.Жануарлар жалпы қозады,тыныс алуы баяулайды,кейбір жағдайларда терісінде бөртпелер байқалады. Балау.Балаудың анамнездік,клиникалық көрсеткіштеріне және зертханалық тексеру қорытындыларына қарап қояды. Емі.Жануарлардың зақыданған жерлеріндегі тері бетін суық сумен жуып,вена арқылы 40% глюкоза ерітіндісін егеді.Тырысып-бүрісу кезінде тыныштандырғыш ,ұйықтатқыш дәрілер береді.
Улы заттардың организмдегі кумуляциясы және оның түрлері. Кумуляция, дегеніміз дәрілерді қайталап қолданғанда денеде жиналуы. Оны екі түрге бөледі: материалдық кумуляция, яғни дәрінің өзі жиналады, қызметтік кумуляция дәрі әсерінің жиналуын айтады.Кейбір улар ағзаға сорылып, ұлпалар мен торшаларға таралады. Улы заттардың ағзада таралуы бірдей немесе кейбір мүшелерге көп мөлшерде таңдамалы түрде жинақталуы мүмкін. Сондықтан да мүшелердің зақымдалуы әртүрлі бағытта болады. Әсіресе алиментарлы (азық арқылы) улану кезінде улы заттар бауырда көп жинақталады.
Азот қосылыстарының токсикологиясы. Азот - (Nitrogenium), N- жер шары атмосферасын қүрайтын газ тэрізді заттардың ішінде бірінші орын алатын газ (75.5%). Сондықтан да оның жер бетіндегі тірі жан үшін маңызы зор. Азот бос күйінде жэне қосынды түрінде кездеседі. Қалыпты жағдайда азот оттегімен қосылмайды, сондықтан да ауада бос күйінде кездеседі. Белгілі бір жагдайларда азот оттегімен эр түрлі косындылар түзеді. N20 азот қышқылынан бастап, N,0. азот ангидридіне дейін, ал бүл екі аралықта оның 3 тотығы болады.(NO. N203. N02). Патогенезі. Нитраттардың негізінен уытты әсері жоқ. Ол ас түзы сияқты бейтарап жэне ағзадан бүйрек арқылы шығып, диуретиқалық эсер етеді. Нитрат оттегі атомының азаюына байланысты қүрамын өзгертіп, аса уытты зат нитритке айналады.Малдың асқорыту жолында олар денитрификациялық (азотты әдепкі қалпына келтіру) бактериялардың көмегімен аммиакқа дейін озгереді: нитрат-нитрит-гибонитрит-гидроксила мин аммиак. Күйістілерде бұл процес мес қарында, ал басқа малдарда тоқ ішекте өтеді. Ағзаға азоттың көп мөлшерде түсуі, оның аралық өнімдерінің (нитрит жэне гидроксиламин) жинақталуына эсерін тигізеді. Кейін олар қанға сіңіп эр түрлі деңгейде патологиялык процестер туғызады. Қанға сіңген нитриттер гемоглобинмен әсерлесіп, оны метгемоглобинге айналдырады, нэтижесінде тотығу-тотықсыздану процесі бүзылады.Токсикологиясы. Қүрамында нитрат жэне нитриттер бар жем-шөптің немес судың уыттылыгы коптеген факторларга байланысты болады. Олар: ағзаға түсетін нитрат пен нитриттің молшері рацион қүрамында газ түзуші азықтардың коп болуы, малдың физиологиялық күйі. Күйістілер нитритке қарағанда нитраттарға сезімтал келеді, ол күйістілердің ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты. Шошқа, қоян жэне күстар нитраттардың жоғарғы мөлшерін қабылдай алады, себебі нитраттар қарыннан қанға отіп, еш озгеріссіз ағзадан шығарылады. Нитриттер қан уы болып табылады, себебі олар қан тамырларын кеңейтіп кан қысымын төмендетеді, жүрек жүмысын элсіретеді. Ал, қандағы гемоглобинмен қосылып, метгемоглобин түзеді. Соның салдарынан ағзада газ алмасу бүзылып, үлпаларда атоксия қүбылысы байқалады. Клиникалық белгілері. Көбіне жіті түрде өтеді. Ал созылмалы түрі сирек кездеседі. Ірі кара малының тәбеті нашарлайды, жалпы элсірейді, қозғалыс координациясы бүзылады, қүрсақ қуысының маңын басқанда ауырсынады, бүлшық еттер дірілдейді, тыныс алу жиілейді, кілегейлі қабықтары көгереді, іші отеді. Аз уақыт мал кома жағдайында болып, ақырында өледі. Буаз малдар іш тастайды. Yenсақ малдарда нитраттармен улану сирек кездеседі, клиникалық белгілері ірі қара малға үқсас. Шошқа - өте жиі уланады, себебі оларды азықтандыруда асханалық жэне қант қызылшасы жиі қолданылады. Әсіресе, азотқа бай топырақта өсірілген асханалық қызылша өте қауіпті. Қүрамында нитраты бар азықты беру шошқалар үшін кауіпті емес. Ірі кара малдарындағыдай шошқа қарнында нитраттар ни триттерге айналмайды. Ал егер нитратқа бай азықтарды дайындау барысында нитраттар нитриттерге айналса, онда ол шошқалар үшін өте уытты болып табылады. Мысалы, пісірілген қызылшаны жылы жерде 12 сағат бойы салқындатқанда нитриттер көптеп жинақталады. Мұндай қызылшамен азықтандырылғаннан кейін алғашқы екі сағат ішінде-ақ шошқада уланудың клиникалық белгілері көріне бастайды. Олар әлсіреп жатып қалады. Орнынан тұрып, қайтадан қүлайды, сілекей көп бөлінеді, тыныс алуы қиындайды, кейде кұсады. Көз жэне ауыз қуысы, кілегейлі қабықтары анемия жағдайында болады. Дене кызуы қалыпты, ал өлер алдында төмендеп кетеді (37-37,5), бұлшық еттері тырысып салдану нәтижесінде мал өледі. Созылмалы улану кезінде шошқа іш тастайды, торайлар өлі немесе өте әлсіз туылады.Патологиялың-анатомиялың өзгерістер. Өлексені сойып, қарағанда қанның түсі қызғылт-қоңыр, нашар үйиды. Ас корыту ағзаларында эртүрлі қанталаулар, паренхиматозды агзалар канта толған, куықтың көлемі үлғайған, іші зэрге толы, қарыннан күйген мүйіздің иісіндей болып азот тотығының иісі шығады. Балау. Улануды анықтау кешенді түрде жүргізілуі керек. Клиникалық белгілерінде, патанатомиялық озгерістерінде, химиялық-токсикологиялық талдау нәтижесімен балау қойылады.Мал тірі кезінде қаннан, танау сүйықтығынан нитрат пен нитриттерді анықтау керек. Күре тамырдан кан алып, ондагы метгемоглобиндерді анықтайды. Болжау. Алғашқы белгілері көрінгеннен кейін-ақ болжау колайсыз деп табылады. Шошқа бірден өліп кетеді, ал егер жалпы жагдай жақсаргандай болса, 1-2 күннен кейін өледі. Емі. Ірі кара мал мен койларға 1 кг салмакқа 1 Омг мөлшеріндегі метилен көгі емдік эсер етеді. Оны 1% сулы ерітінді түрінде венаға егеді. Ал шошқаларға Ікг салмаққа 0,01-0,02г метилен көгін 2% ерітінді түрінде қолданады. Сақтандыру шаралары. Мал азыгы мен суға азот тыңайтқышының түспеуін кадағалау керек. Осы тыңайтқыштар шашылган шабындықтар мен жайылымдарға малды жауын жауған соң ғана жаю керек. Қүрамында 5%-ды нитраты бар пішенмен малды азықтандыруға болмайды.
Ветеринариялық токсикология және дербес бөлімдеріне сипаттама беріңіз.Токсикология-гректің toxicon-жебе уы және logos-ілім,деген сөзінен шыққан.ветеринариялық токсикология мынадай негізгі үш бөлімнен тұрады:жалпы токсикология,жеке токсикология және өсімдіктер токсикологиясы.Ал басқа көптеген әдебиеттерде химиялық-токсикологиялық талдау әдістері токсикология саласының бір бөлігі болып енгізілген.Жалпы токсикология уланудың себептері мен улану патологиясының даму механзмін,улану кезіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістерді зерттейді,сонымен бірге,улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы әдістерін қарастырады.Жеке токсикологияның өзін бірнеше жолдармен жіктеуге болады.:
Улы химикаттардан улану;
Минералдық улардан улану;
Улы өсімдіктерден улану;
Сапасыз азықтық заттардан улану;
Жануар тектес улардан улану;
Өсімдіктер токсикологиясы бөлімі улы өсімдіктерден уланудың себептерін,улану патологиясының даму механизмін,улану кезіндегі пат-анатомиялық өзгерістерді зерттейді,сонымен бірге улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы әдістерін қарастырады.Химиялық-токсикологиялы қ талдау әдістері бөлімінде токсикологиялық-зертханалық зерттеулер жүргізудыің жалпы ережелері мен қағидалары жайлы баяндалады.
Соттық-ветеринариялық токсикологиялық сараптаудағы өлексені жару-союдағы хаттаманы толтыру ерекшеліктері.Соттық-ветеринариялық сою-тергеу орындарының жазбаша рұқсатымен жүргізілетін,соттық-ветеринариялық сараптаудың бір бөлімі.Союды тек күдік туған жағдайда ғана,жергілікті басқару орындарының немесе мал дәрігерінің шешімімен,екі-үш адамнан комиссия құрып,сою шараларын жүзеге асыруға болады.Комиссия құрылмайынша соттық-ветеринариялық сою жүргізілмейді.Союдың нәтижелері бойынша хаттама толтырылады.Сою барысында ағзаның барлық мүшелері,ұлпалары толық тексеруден өтуі керек.Хаттамада:
Сою жүргізілген күн(жыл,ай,күн және кейбір кездері уақыты).Комиссияның құрылу себебі және олардың тізімі(мамандығы,атқаратын қызметі көрсетілуі керек)
Өлексені жалпы тексеру көрсеткіштері
Союдың нақты нәтижелері
Қорытынды
Соттық-ветеринариялық тексерудің хаттамасы төмендегідей жазылуы тиіс:ағзада және мүшелерде болған өзгерістер қатаң түрде толық,анық,қарапайым сөзбен,латын терминдері араластырылмай жазылуы тиіс.Себебі:комиссия мүшелері бұл сөздермен таныс болмауы мүмкін.Мүшелерді суреттеу:оның түсі,көлемі,тығыздығы,ағза ішіндегі орны,саны толық айтылуы тиіс.Суреттеу әрі қысқа,анық,қарапайым сөзбен,әр түрлі күдікті ойларсыз жазылады.Сою толық жүргізілуі және ағзаға толық тексерілуі керек.Соттық ветеринариялық хаттамада қай мүшеден тексерілуге зерзат алынғаны,көлемі,қалай оралғаны,жіберілген жері және өлексемен не істеу керек екендігі жазылады.Хаттаманың қорытынды бөлімінде ағзадағы микроскопиялық тексерудегінегізгі өзгерістер жазылады.Қорытынды химиялы-тосикологиялық талдау шешімінен кейін қойылады.Хаттамны тексеріліп,оқылғаннан кейн комиссия мүшелерінің барлығы қолдарын қояды.
Нитриттер мен нитраттарды анықтау.Нитраттардың негізінен уытты әсері жоқ.Ол ас тұзы сияқты.Ол ас тұзы сияқты бейтарап және ағзадан бүйрек арқылы шығып,диуретикалық әсер етеді.Нитрат оттегі атомның азаюына байланысты құрамын өзгертіп,аса уытты нитритке айналады.Күйістілерде бұл процесс мес қарында,ал басқа малда тоқ ішекте өтеді.Ағзаға азоттың көп мөлшерде түсуі,оның аралық өнімдерінің жинақталуына әсерін тигізеді.Кейін олар қанға сіңіп әр түрлі деңгейде патологиялық процесстер туғызады.Қанғва сіңген нитриттер гмоглобинмен әсерлесіп,оны метгемоглобинге айналдырады,нәтижесінде тотығу-тотықсыздану процесі бұзылады.Құрамында нитрат және нитриттер бар жем-шөптң немесе судың уыттылығы көптеген факторларға байланысты болады.Олар ағзаға түсетін нитрат пен нитриттің мөлшері,рацион құрамында газ түзуші азықтардың көп болуы,малдың физиологиялық күйі.Күйістілер нитритке қарағанда нитраттарға сезімтал ,ол күйістілердің ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты.Шошқа қоян және құстар нитраттардың жоғарғы мөлшерін қабылдай алады,себебі нитраттар қарыннан қанға өтіп,еш өзгеріссіз ағзадан шығарылады.
Микотоксикоздар. Микотоксикоздар дегеніміз - жануарлар ағзасына микоз тәріздес уытты заттардың (саңырауқұлақтар) енуі нэтижесінде пайда болатын ауылшаруашылық малының аурулары. Оларға:аспергилло, дендрохио, стахиоботрио жэне фузариотоксикоздар жатады.Аспергиллотоксикоздар - аспергиллюс туысына жататын (20-астам) уытты саңырауқүлақ эсерінен пайда болатын аурулар. Олар ылғалдылығы 18 ден 35 градус аралығындағы жемдерде пайда болып, афлотоксин деп аталатын уытты зат бөліп шығарады. Афлотоксиндер суда жэне органикалык ертінділерде жақсы ериді. Судағы ерітінділері жоғары температураға төзімсіз,күн сәулесіне төзімді. Қышқылдар мен сілтілердің әсеріненбелсенділігін жояды.Токсикологиясы.Малдың организміне ене отырып афлотоксиндер бауырдың функционалдық қызметін бүлдіреді, кейбір ферменттердің белсенділігін төмендетеді, РНК-ның метаболизмін өзгертеді, белоктардың синтезін бүзады, мүшелерді майлы жэне белоктык дистрофияга ұшыратады, гепатоцидтерді өліеттендіреді, канцерогенді, тератогенді жэне мутагенді әсер етеді.
Клиникасы. Алғашқы белгілері 1-3 күннен кейін байқала бастайды. Улану жіті, жітілеу жэне созылмалы түрде кездеседі. Жылқыларда аздаған қозу пайда болып, ол тежелу сатысына алмасады. Жем-шөптен қалады, шөлдейді. Ауыз қуысының кілегейлі қабықтары қызарады, ішектің перистальтикасы күшейеді, нәжіс кілегейлі заттармен араласады. Температура төмендейді, тамыр соғуы жэне тыныс алу жиілейді, мал жатаған келеді,бұлшық еттері тартылады. Ірі карада алғашкы белгілер 4-6 күннен кейін пайда болады.Көз карашығы үлкейеді, бұлшық еттері тартылады, құлактарының үштары, аяқтарында, бас терілерінде өліеттенулер көрінеді,жалпы әлсірейді, кілегейлі қабықтар сарғаяды, тәбеті төмендейді, сілекей көп бөлінеді, жөтеледі, тремор, асқорыту жэне жүйке
жүйесі жүмысы нашарлайды. Буаз мал іш тастайды, бүзаулардың іші өтеді, тамыр соғуы жэне тыныс алуы жиілейді.Қойларда:Жалпы әлсірейді,тәбеті төмендейді,саливация,несеп бөлу жиілейді,гипотония,атония және тимпания қалыптасады,қарын ісінеді.Шошқаларда:жалпы қозу,атаксия,тремор,іш өту,парез секілді белгілерімен қатар,ас қорыту жолының функциясы бүлінеді,құсады,салданады,тілі,қызы л иегі,желінінің,құлағының ұштары, аяқтарының,бас терісінің кейбір бөліктері өліеттенеді.Құстарда:Жалпы әлсірейді,тәбеті төмендейді,айдары мен сырғалығы көгереді. Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Кілегейлі қабықтар катаральді түрде қабынады, асқазан мен кейбір ішектердің кілегейлі қабықтары өліеттенеді. Бауыр үлкейеді, жүректе қан ұюлар байқалады, өкпесі қызарған әрі ісінген. Миы қанға толы,паренхимтозды мүшелерде дистрофиялық өзгерістер білінеді. Бронхтар мен бронхиолалар көбіктенген, қан аралас сұйықтыққа толы.Емдеу жэне алдын алу шаралары. Рационнан аспергилл штамдарымен зақымданған азықты алып алып тастау керек. Адсорбенттер, қүстырғыштар, іш өткізгіштер береді. Сіресуге қарсы тері астына 2-10,0 мл, 30 пайызды магний сульфатын, глюкоза егуге болады. Дәндердің тазалыгын анықтау үшін натрий хлоридімен талдау жүргізеді. 4 кг. натрий хлоридін алып, оны 10 л. суга ерітеді. Алынған дәндерді осы дайындалган ерітіндіге салады. Егер де қастауыш мүйізшелері бар болса, онда олар судың бетіне шығады.
Пестицидтер туралы түсінік.Пестицидтер (лат. pestis - жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) - мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Химилық құрамы бойынша өндірісте пестицидтер негізгі 3 топқа бөлінеді: 1) органикалық қосылыстар (Фосфорорганикалық , хлорорганикалық, жасанда пиретройдтар) 2) бейорганикалық қосылыстар (сынап, мыс, циан, родон) 3) бактерия, вириу, саңырауқұлақ және өсімдік өнімдерінен алынатын пестицидтер. Ағзаға енуіне байланысты пестицидтер жүйелі (өсімдік бойына сіңіру арқылы), контактілі ( малдың терісі арқылы) және фумиганттар (тыныс алу жолдары арқылы) түрінде әсер етеді. Өндірістік қолданылуына байланысты пестицидер (зиянкестерге қарсы қолданылатын уытты заттар) мынадай топтарға жіктеледі: акарицидтер-кенелерге қарсы қолданылатын заттар, гербицидтер - арам шөптерді жоятын заттар, зооцидтер - кеміргіштерге қарсы қолданылатын заттар, инсектицидтер- зиянкес жәндіктерді жойғыш заттар, фунгицидтер- әртүрлі саңырауқұлақтарды жойғыш заттар, альгицидтер- су қоймаларындағы балдырларды жоятын заттар және т.б. түрлері болады. Пестицидтер әр түрлі формада шығарылады: ұнтақ күйінде - дусттар, дымқылдатылған ұнтақтар- сумен араластырылатын, түйіршікті препараттар- топыраққа себу үшін, ерітінді күйіндегі пестицидтерде шығарылады. Пестицидтер классификациясы: Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады: 1. Хлорорганикалық қосылыстар - гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді. 2.Фосфорорганикалық инсектицидтер - карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды. 3. Карбаматты инсектицидтер - карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ. 4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары - дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады. 5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер - транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.Адамдарға зиян келтірмейтін пестицидтерді атап кетейік. Олар: гидрохинон І туындылары, триазиндер (ІІ) және азолдар (ІІІ),
Жайылымда улы өсімдіктердің кездесуін санитарлық-токсикологиялық бағалау.Токсикологиялық талдаудың негізгі тексеру әдістерінің бірі-ботаникалық әдіс болып табылады.
Ботаникалык әдіс.Улы өсімдіктің бар-жоғын аныкіауда мал жейтш азықты тексерудің маңызы өте зор. Мұндай жағдайда біріншіден, жайылым, кейбір жағдайларда астаудағы азық қалдығы тексеріледі. Тексерілетін азық құрамынан улы өсімдіктерді табу тексерудің ботаникалық әдісіне негізделген.Азықты және жайылымды ботаникалык тексеру улы өсімдіктердің токсикологиясын және морфологиясын жақсы білетін мамандардың қатысуымен жүргізілуі кажет.Ботаникалық және фитотоксикалык тексерудің мақсаты - жайылымнан немесе азык кұрамынан уландыруга күдікті улы өсімдіктерді табу. Егер ондай өсімдіктер кездессе, оның азықтағы мөлшерін, өсу орнын жэне уытты бөлімдерін аныктау.
Улы өсімдіктер жайлы толык деректер алу үшш, төмендегі көрсеткіштерге көңіл бөлген жоғары дәрежелі нәтиже беретіні даусыз:1)Өсімдіктің түрімен танысу;2)Жайылымдағы малдың улы өсімдікке деген тәбеті, яғни малдың улы өсімдікті жеу - жемеуі;3)Улану сәтін жэне күнін анықтау.
Мұндай деректерді есепке алу, синил кышкылының түзілуінен,өсімдікке күн көзінін эсер етушен болатын өзгерютерді анық- тауға мүмкіпдік береді.
4)Мал бағушылардан, жергілікті түрғындардан жайылым жағдайын, мал күйі жайлы анамнездік деректер жинау. Мүңдай деректер нәтижесінде патологиялық процесс басталардағы малдың көңіл-күйін, улану сипатын, улану себебін білуге болады.
Химиялық-токсикологиялық сараптауға сынаманы жолдау қағидасы.Химиялық токсикологиялық тексеруге жіберілетін барлық зерзаттар бұған дейін дәрі дәрмек сақталмаған таза ыдыстарда буылып түйілуі керек .Ботаникалық талдау жүргізілетін көлемді азықтарды құрамын сақтап, бұзылмай жеткізуге ыңғайлы қаптармен жіберуге болады.Тексеруге жіберілетін зерзат мөлшері мал түріне қарай әр түрлі болады.Мысалы,ұсақ жануарларды (қоян, құстар, теңіз шошқасы) соймай ақ ,тұтас күйінде жіберуге болады. Ал үлкен малдардың мүшелерінің (бауыр, көк бауыр ,өкпе және ішек қарын ішіндегі азығымен) әр қайсысын 250-300г. Сынама алынады. Астаудағы азық және су қалдықтарында да улы затқа деген күдік болса, әрқайсынан 1кг сынама алып, тексеруге жібереді. Жолдама қағазында алынған сынамалардың мөлшері (кг немесе г), түсі ,иісі, және сақтауға қолайлы жағдайлар секілді азықты сипаттайтын белгілер жазылуы тиіс .Зертханаға түскен зерзаттар үш топқа бөлінеді: 1. Тексеруге қолданылады.2. қосымша ретінде.3.мөрленіп ,сақтауға жіберіледі.Зерзаттарды қабылдаған зертхана қабылдау қолхатын беруге, ал тексеруге қортындысын жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Пестицидтер. Пестицидтер (лат. pestis - жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) - мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Химилық құрамы бойынша өндірісте пестицидтер негізгі 3 топқа бөлінеді: 1) органикалық қосылыстар (Фосфорорганикалық , хлорорганикалық, жасанда пиретройдтар) 2) бейорганикалық қосылыстар (сынап, мыс, циан, родон) 3) бактерия, вириу, саңырауқұлақ және өсімдік өнімдерінен алынатын пестицидтер. Ағзаға енуіне байланысты пестицидтер жүйелі (өсімдік бойына сіңіру арқылы), контактілі ( малдың терісі арқылы) және фумиганттар (тыныс алу жолдары арқылы) түрінде әсер етеді. Өндірістік қолданылуына байланысты пестицидер (зиянкестерге қарсы қолданылатын уытты заттар) мынадай топтарға жіктеледі: акарицидтер-кенелерге қарсы қолданылатын заттар, гербицидтер - арам шөптерді жоятын заттар, зооцидтер - кеміргіштерге қарсы қолданылатын заттар, инсектицидтер- зиянкес жәндіктерді жойғыш заттар, фунгицидтер- әртүрлі саңырауқұлақтарды жойғыш заттар, альгицидтер- су қоймаларындағы балдырларды жоятын заттар және т.б. түрлері болады. Пестицидтер әр түрлі формада шығарылады: ұнтақ күйінде - дусттар, дымқылдатылған ұнтақтар- сумен араластырылатын, түйіршікті препараттар- топыраққа себу үшін, ерітінді күйіндегі пестицидтерде шығарылады. Пестицидтер классификациясы: Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады: 1. Хлорорганикалық қосылыстар - гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді. 2.Фосфорорганикалық инсектицидтер - карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды. 3. Карбаматты инсектицидтер - карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ. 4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары - дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады. 5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер - транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.Адамдарға зиян келтірмейтін пестицидтерді атап кетейік. Олар: гидрохинон І туындылары, триазиндер (ІІ) және азолдар (ІІІ),
Дәрілік заттардан уланудың жалпы сипаттамасы.Дәрілік заттардан уланудың жалпы сипаттамасы: Улы эсер ететін дәрілік заттар. Амидопирин, аналгин, фенацитин, бутадиен - ауру басқыш, ыстық түсіргіш жэне кабынуга карсы колданылатын дэрілер. Мөлшерден тыс көп қолданғанда организм уланады. Улану жіті жэне созылмалы түрде өтеді. Жіті түрінде - күлақ шыңылдап, ентігеді, дене температурасы төмендеп, жүрек согу жиілейді, қүсады, элсірейді, мидриоз, естен танады, қан кыеымы төмендейді.Созылмалы улану кезінде жалпы әлсіреуі, бас ауруы, козу,үйқының бүзылуы, жүрек шаншуы жэне айнуы, тәбеттің нашарлауы секілді белгілер байкалады. Солармен катар, орталык жүйке жүйесі кызметі бүзылып ішкі органдар зақымданады. Аминазин жэне т.б фенотиазин туындыларымен улану - бұл дәрілер нейролептикалық заттар. Организмді тыныштандырады. Мөлшері көбейіп кеткенде уланып, жалпы элсіздік, ауыздың кебуі, жүрек айну, бас айналу, қарашықтың тарылуы, естен тану секілді белгілер көрсетеді. Сонымен қатар тері дерматитін, экзема, т.б аллергиялык аурулар байкауға болады. Емі. қарынды әлсіз тұзды сумен шаю, Bt-6 %-2мл, коллапс кезінде кофеин бензоат натрий 10%-1мл, 5% 2мл эфедрин гидрохлоридін, йод қолдану керек. Антибиотиктер - микробтардан, өсімдіктерден жэне мал өнімдерінен алынатын микробтарға қарсы заттар. Адамға егілетін мөлшері - стерептомицин 0,1мгм3, тетрациклин 0,1мгм3 олармен жанасу теріні зақымдайды (бөртпе, дерматит, экзема), коньюктивит, ринит, астма, жиі несеп болу, есту қабілетінің нашарлауы, бас айналу сияқты белгілер біліиеді. Антибиотиктер ас корыту жүйесіндегі микрофлоралар күрамын өзгертіп, дисбактериоз шақырады.Сонымен қатар, патогенді микробтар әсерін күшейтіп, Candida түкымдас саңырауқүлақтардың көбеюін мүмкіндік жасайды осының нәтижесінде іш өту эрозия жэне тік ішек жарасы т.б патологиялық өзгерістер дамиды. Bj жэне В, витамин жетіспеуінен витамин жетіспеушілігі, аллергия байқауға болады. Емі. Саңыраукүлақтармен уланғанда тері жаракаттанады 1-2% иод ерітіндісі, эозинменнің спирттегі ерітіндісі, күкірт салицил сүртпесімен ішке-ниститин, декомиен.
Жануарлардың құрамында циангликозидтері бар өсімдіктерден улануы. Миядән (Манник водяной, Glyceria aquatic). Биіктігі 2 м болатын шөптесін өсімдік.Жоғарғы бөлігі қалың сабақшалы,жуан,тік сабағы бар,жапырағы лента тәрізді ұзын, сабағына оралып өседі. Гүлдері көп масақты.Еуропаның сазды жерлерінде өседі. Бұл өсімдіктерден басқа,құрамында циан гликозидтері бар-Вика (Vicia sativa), бухарник (Holcus lanatus),бобовник (Amyqdalis nana),үштік (Triglochin) секілді түрлері кездеседі.Патогенезі. Құрамында цианогликозидтері бар өсімдіктерден малдардың улануы жиі кездеседі. Тікелей - өсімдік құрамында немесе қарында түзілген синиль қышқылы (HCN) қанға тез сіңіп, торшалардың тыныс алуын реттейтін фермент - цитохромоксидазаның жұмысын тежейді. Соның нәтижесінде ұлпаларға оттегі жетіспей, гипоксия қалыптасады,орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.Синиль қышқылының малдарға өлтіре әсер ететін мөлшері 0,1-0,5 грамм.Клиникалық белгілері.Улану синиль қышқылының организмге түсуіне байланысты жіті,жітілеу және созылмалы түрде өтеді.Алғашқы белгілері 15-30 минуттан кейін байқалады.Мал тынышсызданады,қорқақ келеді,аузынан сілекей,көзінен жас ағады,әлсірейді.Көзге көрінетін кілегейлі қабаттары қызарып кетеді,өлер алдында кома жағдайына көшіп,сезімталдықтың бәрі жойылады. Созылмалы түрінде аузынан,мұрнынан сұйық ағып тұрады,көзі қызарып кетеді,өнімділігі төмендейді.Патологиялық-анатомиялық өзгерістер.Ішкі мүшелердің (өкпе,перикард,қуық,бүйрек) кілегейлі қабаттары қанталайды.Жіті түрінде бауырдың ақ заттық және майлы дистрофиясы байқалады.Лажсыз сою кезінде тамырдағы қан ашық - қызыл болып кетеді,ұюы нашарлайды.Егер мал арам өлмесе, еті жеуге жарамды.Емі.Қолданған ем нәтижелі болу үшін,көмекті дер кезінде көрсету керек.Венаға 30-50 мл, 8-10%-ды натрий тиосульфатын егеді.Осының нәтижесінде синиль қышқылының уытты әсері жойылады.Сонымен қатар,венаға 0,5-1%-ды 50-100 мл метилен көгін, 500-1000 мл, 10%-ды глюкоза егуге болады.
Улы заттардың токсикодинамикасы. Токсикодинамика - немесе удың мал ағзасына әсері токсикологияның негізгі бөлігі болып табылады. Ол мал ағзасына улардың уытты әсер ету механизмін қарастырады. Ағза мен улы заттардың өзара әсері екі жағдайда болады. Оның біріншісі - контактілі, екіншісі - ағза мен удың тәндік әрекеттесуші қасиеттері. Ағзаның удың зиянды әсеріне қарсы жауап реаакциясы көптеген факторларға байланысты. Олар: малдың уға сезімталдығы; ағзаның жағдайы; удың ағзаға ену жолдары; удың ағзаға таралуы және оның талғамалы әсері.
Жануарлардың фосфорорганикалық қосылыстардан улануы.Фосфорорганикалық қосылыстар фосфор қышқылының ,күкірттік немесе азоттық туындылары.Олар инсектицидті,акарицидті және фумигантты әсер етеді.Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында ФОҚ тың жанаса және жүйелі түрде әсер ететін жиырма бестен аса түрлері бар.ФОҚ тын жанаса түрде әсер ететін препараттары:Хлорофос,ДДВД,метафос, дифос,этафос,циодрин,карбофос,диази нон,дурсбан,үшхлорлыметафос.Жүйелі түрде әсер ететін:гардона?селикрон,токутионон, фозалон,бутифос,неоцидол,золон және жанаса жүйелі әсер ететін:антио,фосфамид,фталофос,гете рофос.ФОҚ тар көбінесе мида,жұланда,өкпеде,жүректе, бауырда, бүйректе, бұлшықеттерде жинақталады.ЖАнуарлар ФОҚ дан ас қорыту және тыныс алу жолдары, тері арқылы уланады.Сонымен қатар,уытты заттармен ластанған азықтарды,мал өнімдерін қолдану,уланудың негізгі көзі.Жүйке жүйесіне әсер ету ерекшеліктеріне ,клиникалық белгілеріне қарай фосфорорганикалық қосылыстарды үш топқа бөледі:Мускарин тәрізді ФОҚ тармен уланғанда көрінетін клиникалық белгілер:миоз,бронхоспазма,сілекей ағу шектен тыс терлеу,ішектің жиырылуының күшеюі және іш өту секілді белгілермен сипатталады.Никотин тәрізді ФОҚ тармен уланғанда:қаңқа бұлшықетінің треморы,аяқтардың дірілі ,қан қысымының жоғарлануы,орталық жүйке жүйесінің қозуы және салдануы сияқты белгілер көрсететіндер.Кураре тәрізді ФОҚ тармен уланғанда қаңқа бұлшықеттерінің соның ішінде мойын ,кеуде бұлшықеттері тонусының әлсіреуі сияқты беогілірімен ерекшелінеді.ФОҚ ға сезумтал жануарлар:мүйізді ірі қара мал,қой ешкі,сезімталдығы төмен:жылқы,шошқа,тауықтар және үйректер.
Құрамында гликозидтері бар өсімдіктерден уланудағы токсикология
Гликозидтер- сумен косылып ыдырағанда глюкоза және аглюкондар (углеводсыз компонент) түзетін, эфирге ұксас, азотсыз, органикалык косылыстар. Улылык касиеті түзілетін "аглюкондарга" байланысты. Олар альдегидтер, кышқылдар, алкалоидтар т.б болуы мүмкін.Гликозидтер қүрамына қарай үш топқа бөлінеді: 1.Қүрамында азоты жоқ гликозидтер (сапониндер, оймақгүл гликозидтері және т.б). 2.Құрамында азоты бар гликозидтер: а) нитрил-гликозид-амигдамин; б) синиль қышқылын түзбейтін гликозидтер; 3.Қүрамында азот пен күкірт бар гликозидтер (синигрин, синалбин, алиин-чеснок пен қыша майлары) Ең көп тараган гликозидтердің түрлері сапониндер. Судагы ертіндісі көпіршіп түратындықтан сапонин атанган (sapo-сабын). Сапониндер клетка улары, кілегей қабықтарды, тері рецепторларын тітіркендіреді, қарын мен ішектердің қабыну процесінің белгілері байкалады (кұсу, іш өту және т.б). Сапониндер канга түскенде кызыл кан түйіршіктерін ерітеді (гемолиз). Гликозидтер (глюкозидтер) гидролиз кезінде бөлінген минералды қышқылдардың немесе ферменттердің әсерінен қантты (гликондар) немесе кантсыз (агликондар) бөлігіне ыдырайтын, өсімдік тектес, эфир тәрізді, күрделі органикалык косылыстар. Ғалымдардың зерттеу деректері (А.К.Голосницкий) бойынша, токсикологиялық мәні бар барлық гликозидтер 4 топқа бөлінеді: 1.Қүрамында азоты бар агликондардан тұратын, ыдыраған кезде өте улы синиль қышқылын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz