ҚР неке және отбасы құқығы

Жоспар

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.6

І.ТАРАУ. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қайнар
көздері мен құрылысы.

1.1. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының
қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.15
1.2. Неке және отбасы құқықтарының дәстүрлі бастаулары
мен қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.22

ІІ.ТАРАУ. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының
негізгі институттары.

2.1. Неке құру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.25
2.2. Неке және отбасы құқықтарынң негізгі институттары.26.32

ІІІ.ТАРАУ. Қазіргі кездегі отбасы және некелік қарым.қатынастар.

3.1. Тәуелсіздікке дейінгі неке және отбасы ... ... ... ... ... ..33.39
3.2. Қазіргі кездегі неке мен отбасын нығайтудағы дәстүрлік неке және отбасы заңдарының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.47

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48.50

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 51.53

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- -----
--------2-6

І-ТАРАУ. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қайнар
көздері мен құрылысы.

1. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының
қалыптасу кезеңдері-------------------------- -------------
--------7-15
2. Неке және отбасы құқықтарының дәстүрлі бастаулары
мен қайнар көздері---------------------------- ------------
---------16-22

ІІ-ТАРАУ. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының
негізгі институттары.

1. Неке құру түрлері---------------------------- ----------------------
23-25
2. Неке және отбасы құқықтарынң негізгі институттары-26-32

ІІІ-ТАРАУ. Қазіргі кездегі отбасы және некелік қарым-қатынастар.

1. Тәуелсіздікке дейінгі неке және отбасы----------------------33-39
2. Қазіргі кездегі неке мен отбасын нығайтудағы дәстүрлік неке және
отбасы заңдарының рөлі------------------------------- ---40-47

ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- -----
48-50

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- ---51-53

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік жүйеде қазақ халқының да басқа халықтар
секілді алар орны ерекше. Өйткені, Қазақ деген этноним соңғы ғасырларда
қалыптасқанымен, қазақтардың тарихы үш жарым мың жылдық дәуірлерге барып
тіреледі. Оның үстіне қазақтардың басқа халықтарды былай қойғанда, өз
туыстары-түркі тектес халықтардан өзгешеленетін әрі ежелден келе жатқан
дәстүр-салттары бар. Бұл дәстүр салттарды, қағида-ережелерді мықты қоғамдық
құрылысы болмаса сақтап қалуы екіталай екені даусыз. Сондықтан да, сол
қоғамның ең негізгі майда бөлшегі отбасы, біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс
тіршілігінде ең маңызды саналып, оны мықты ұстауға өмірдің өзі мәжбүрленген
дей аламыз. Отбасы мықты болмаса, қоғам берік болмайтындығын терең ұғынған
ата-бабаларымыз отбасын әлсіретіп, күйретпейтіндей қағида-ережелерді
қалыптастырып, оны көздің қарашығындай сақтаған. Негізгі отбасы
институттары (қалыңмал, жасау, әмеңгерлік, жеті атаға дейін қыз беріп, қыз
алмау, мұрагерлік, енші беру, жетімдерді жат жұртқа бермеу, рулық
қабырстандарыынң болуы, т.б.) тым ертеден ақ қалыптасып, әр дәуірде
сомдалып, ширатыла түскен. Әрине, бұл отбасы заңдары қатаң қорғалғандықтан
отбасы күйреуі, ажырасу секілді күнараттар өте сирек кездескен. Өкінішке
орай, ата-бабаларымыыздың отбасы және некеге қатысты-қағида ережелерін
егжей-тегжей зерттеу әлі күнге мықтап қолға алынбай отыр. Соның нәтижесінде
отбасы мен неке заңдары солғын тартып, отбасылар жиі күйреуде. Қара көз
қыздарымыз жат жұрттарға тұрмысқа шығуда. Қазқа халқының демографиялық өсіп-
өнуі мәз емес. Қазақ халқының тек қана болмысын танып білуде ғана емес, бұл
ата-баба заңдары тұрмыс тіршілігімізді нығайтып, жақсартуда да алар орны
ерекше. Еліміз тәуелсіздігін алып егеменді ел болғалы біраз жылдар өтті..
Кешегі патшалық және кеңес өкіметі бұрыннан мызғымай келе жатқан отбасы
және неке заңдарымыздың тамырына балта шауып, іріткі салғаны әмбеге аян.
Отбасы және неке құқықтары әрине, қоғам, мемлекет болғаннан соң оның күн
тәртібіне түспей, үнемі қадағаланып отырады. Алайда, ол қандай қоғам не
мемлекет, оның сол мемлекетте бірге жасаушы басқа халықтарға ұстанған
саясаты, мәселенің түп-төркінін шешіп тастайды. Оны біз кешегі кеңестік
мемлекет саясатынан өте жақсы білеміз. Сол саясат тұсында да отбасы және
неке құқықтарына ерекше көңіл бөлініп отырылды. Бірақ, басты мемлекеттік
мақсат аз халықтарды ассимиляция жасап, орыстандыру болғанын несіне
жасырамыз?
Бітіру жұмыстың зерттелуі. Бұл дәуірде жарық көрген қазақ қоғамындағы
құқықтық өмір жайлы әдебиеттерінің құндылығы-олардың біреуін де, сол
кездегі нормативті өмір шындығының жазба куәгері болуында жатыр. Ресей
дәуірінде жарық көрген материалдарда әдет-ғұрып және отбасы құқықтарының
институттары мен нормалары жинақталып, сарапталды. Олардың қатарына А.И.
Левшинді, Н.И. Гродековты, Г.Броневскийді, Д.Я. Самоквасовты, Л.Ф.
Баллюзекті, Г.Спаскийді, П.И. Рычковты және т.б. жатқызамыз. Бұл
авторлардың еңбектерінде қазақ әдет - ғұрпы және отбасы құқықтарының
нормалары жайлы алғашқы ойлар, тұжырымдар айтылды (1).

----------------------------------- ---------------------

1.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских орд и степей
ч. ІІІ, С-Петербург 1832., Броневский Г. Записки о киргиз-кайсаках Средней
Орды.-Отечествен. записки . 1830, ч.42; Гродеков Н.И. Киргизы и кара-
киргизы Сыр-Дарьин. Обл. Т.1. Т., 1889. Самоквасов Д.Я. Сб. обычного права
Сибирских инородцев В., 1876.Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а
отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизс. орде силу Закона К.,1871. , Рычков
П.И. Типография Оренбург. Губ. О., 1887.

Рас, қазақ отбасы мен неке құқықтарына патшалық Ресей Қазақстанды өз
боданы етіп тұрғанда көп көңіл бөліп, оларды жинастырып, оқып-үйренді.
Ондағы басты мақсат, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін жете біліп, оған
іріткі сала отырып, күресу еді. Кеңес дәуірінде С.М.Абрамзан (1),
Т.А.Жданко (2), Н.А.Кисляков (3), Н.Сарсенбаев (4), Х.А.Арғынбаев (5),
т.б. ғалымдар еңбек етті. Әсіресе, бұл авторлардан Х.А. Арғынбаевтың Қазақ
халқындағы семья және неке атты монографиясын ерекше атағымыз келді.
Автор бұл еңбегінде кеңестік идеология жетегіне ере бермей, көптеген
шындықтарды ашып көрсетеді. Дегенмен, бұл зерттеулердің бәрі кеңестік
идеология шеңберіне асып шыға алмады. С.Л. Фукстің еңбегінде таласты
болмағанмен біраз отбасына қатысты мәселелер сөз болды (6). Тек соңғы
кездері арнайы зерттелмегенімен мерзімді баспасөздерде отбасы және неке
жайлы мақалалар жарық көре бастады.
Қазақ халқының әдет-ғұрып заң нормаларын, әсіресе неке және отбасы
құқықтарын зерттеу 40-жылдардың аяғында, 50-жылдардың басында қайта қолға
алынғанымен, кеңес өкіметінің ұлтшыл, ескіні көксеу, қазақ әдет-ғұрпы
нормаларының жинағы және еңбектері
----------------------------------- --------------------------
1. С.М. Абрамзон. Страничка из истории Киргизской семьи Фрунзе, 1945.-320
б.
2. Т.А. Жданко Очерки исторической этнографии каракалпаков М., 1950-160
б.
3. Н.А. Кисляков Очерки по истории семьи, брака у народов Средней Азии и
Казахстана Л., 1969-148 б.
4. Н. Сарсенбаев Обычай и традиции в развитии А., 1965 -280 б.
5. Х. А. Арғынбаев Қазақ халқындағы семья мен неке А., 1973 -326 б.
6. С.Л. Фукс Обычное право казахов в ХҮІІ-первой половине ХІХ века А.,
1981 -222 б.
М.Г.Масевичтің (1), Т.М Култелеевтің (2) мақалалары мен еңбектері жазылды.
Ал, 1955 жылы Т.М.Култелеевтің С.З.Зимановтың редакторлық етіуімен
қылмыстық әдет – ғұрып құқықтары (3) атты монографиялық зерттеуі жарыққа
щықты. Әрине, бұл еңбек кеңестік идеология аясында жазылғанымен әдет-ғұрып
мәселелерін зерттеудегі ең алғашқы, сүбелі еңбек болып саналды. Сол секілді
А.Жақыпованың қазақы от басының неке қатынасының дамуы (4) еңбектері неке
және отбасы құқықтары зерттеудегі өзіндік ізі бар, маңызды зерттеулер.
Өкінішке орай, еліміз тәуелсіздігіне ие болғалы біраз жылдар
өткенмен, маңыздылығына қарамай отбасы және неке құқықтары сараланып,
екшелмей, әлі сол кеңестік көзқарас пен қағида ережелері бұл мәселеде
қалып отыр.
Тіпті Еуропа заңдарына еліктеушілік сарыныда баршылық. Оған біз
үйленетін екі жастың алдын-ала контракт жасауын айтсақ та жеткілікті. Біз
мұндай әсіре қызығушылықтан ұтылмасақ ұта алмаймыз. Осындай бейберекет
уақыт ішінде ата-бабаларымыздың отбасы мен неке заңдарын оқып-үйрену өте
керекті болғанмен, оны мықтап қолға алып отыр. Нәтижеде отбасы мен неке
заңдарын солғын тартып, отбасы шаңырақтары ыдырап, күйреу үстінде.
----------------------------------- --------------------------
1. Материалы по казахскому обычному праву Сб. 1. А., 1948
2. Масаевич М.Г. К вопросу истории развития советского законодательства о
семейно-брачных отношениях в Казахстане Известия АН Каз ССР, серия
юрид., 1951 вып. 7.
3. Культелеев Т.М. К истории развития советского уголовного законодат.в
Казахстане Труды третьей сессии АН КазССР, А., 1949
4. Жакипова А. Развитие семейно-брачных отношений в Казахстане А.,1971

Халқымыздың демографиялық өсіп-даму да онша мәз емес. Қайта құлдырай
төмендеп барады. Қаракөз қарындастарымыз жат-жұрттықтарға тұрмысқа жиі шыға
бастады. Тіпті, кім көрінгенге тәндерін сатып жатыр. Көшеде тастанды
сәбилер көбейе түсті. Мұның бәрі қоғамымызды қатты ойландыруы тиіс.
Сондықтан да, отбасы және неке заңдарына мемлекеттік саясат есебінде қарап,
зерттеу жұмыстарының ауқымын кеңейту, баспасөздер мен телеканалдарда отбасы
мәселелері басты тақырып болуын, бала шыр етіп дүниеге келгеннен ата-баба
қағида-ережелерімен сусындап өсіуін қамтамасыз ету қажет. Сонда ғана тұрмыс-
тіршілігіміз нығайып, қоғамдық қарым-қатынастарымыз жақсарады.
Бітіру жұмыстың мақсатына келсек, отбасы мен неке жайлы қағида
ережелердің пайда болып, қалыптасу барысы сөз етіле отырып, оның жақсы
тараптарын қазіргі отбасы және неке заңдарына кіріктіру ұсыныстары қойылды.
Әсіресе, отбасы мен неке заңдарынан мемлекет қалыс қала алмайтыны, үнемі
етене араласып, жіті қадағалап отыруы қажеттілігі айтылады. Бұрын қазақ
халқында не себепті отбасы күйремегені нақты дәлелдермен зерттелініп,
қазіргі ақаулықтар арнайы әңгімеленеді.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Кіріспе, үш тараудан, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен және әр тарау екі тақырыпшалардан тұрады.
Қазір Қазақстан үшін отбасы және неке мәселесі бірінші орында тұрған
мемлекеттік саясатқа айналуы қажет. Өйткені, Қазақстан мемлекетінің мығым
болу-болмауы осы отбасы және неке құқықтарының реттелуіне байланысты. Сол
себепті де, бұл тақырыптың маңыздылығы өте үлкен. Бұл мәселеге мемлекеттік
тұрғыдан қарап, оның маңызын ешуақытта да төмендетуге әсте болмайды.

І-тарау. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қайнар көздері мен
құрылысы
1.1. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының қалыптасу кезеңдері

Қазір қазақ халқы атанған жұрттың тарихы сағымданып, үш жарым мың
жылдық дәуірлерге сіңіп кетеді. Ол кезде бабаларымыз қандай атпен мәлім
болғаны әзірге белгісіз, тек қытайдың ұлы қорғанына Еуропадағы Балқан
тауына дейінгі ұлан-асыр Еуразия аталған кең даланы мекендеп, көшіп-қонғаны
талассыз.
Бүкіл дүние жүзі халықтары секілді қазақ халқының да өзіне тән
отбасылық тарихы бар. Әзірге қалыптасқан пікірі бойынша алғашқы қауымдық
құрлыстағы ең алғашқы отбасы түрі-топты некеге негізделген. Былайша
айтқанда адамзат баласы жақын туыс, бауырлас бола тұра, некелескен.
Әзірге қалыптасқан пікірі бойынша алғашқы қауымдық құрылыс ыдыраған
соң, бұрынғы топты неке орнына жұптық неке дүниеге келгені рас. Өндіргіш
күштер дамып, еңбек бөлісінің пайда болуы нәтижесінде жекеменшік келіп
шықты. Жекеменшікке топты неке сыйымсыз еді.Тайпалық-рулық одаққа ойысқан
қауымдастықтар патриархаттық отбасын қолдап-қуаттады. Әсіресе, мал бағып,
көшіп қонған тайпаларға жұмысқа қол күші көп болуын қажетсінді. Біз
В.Батраков, П.Погарельский секілді ғалымдардың үлкен патриархаттық отбасы
тек егіншілікпен айналысқан отырықшы елдерге ғана тән. Көшпелілерге оның
экономикалық тұрғыдан қарағанда қажеті жоқ, сондықтан қазақ, қырғыз сияқты
халықтар өз дамуында үлкен патриархаттық отбасына соқпай, рулық құрлыстан
шағын отбасына бірден өтті- (1) деген тұжырымдарын
----------------------------------- ---------------
1. П. Погорельский, В.С. Батраков Экон-а кочев.аула Киргиз-а М., 1930
қолдай қоймаймыз. Өйткені, шағын отбасына енші беру дәстүрі енуі
нәтижесінде өткен. Енші беру институты кейін пайда болғаны белгілі.
Қазақтардың арғы бабалары үлкен патриахаттық отбасын ұстанған. Оны біз
Қара шаңырақтың үлкен отбасы сипаттарын сақтап, көптеген құқықтарына ие
болуынан көреміз.
Үлкен патриархаттық отбасының ыдырауына көптеген себеп салдардың әсері
болған. Ең алдымен, қоғамдық таптық жіктелудің күшеюі. Көшпелі және
жартылай көшпелі тұрмыспен күнелткен ата-бабаларымыз рулық-патриархаттық
құрлысты жан-тәнімен сақтауға тырысқанымен, мал мен мүлік теңсіздігі,
қалыңмал, енші беру, экзогомиялық табу кері әсерін тигізді. Әсіресе,
келіндер арасында туыстық нышандар болмауы (келін жағы-нағашы жұрт, өз
руындай туыстықты ұзақ сақтай алмады) нәтижесінде әр әйелден туылған бала
үлкен патриархаттық отбасының күйреуіне жол ашты. Сол үшін де халық: екі
қатынның баласы-екі рулы ел деп текке айтпаған. Міне, осыдан келіп
сыйыспаған ұлдарына енші бөліп бер дәстүрі амалсыз пайда болды. Алайда, біз
қазақ халқы алғашқы қауымдық құрлысы ыдырағаннан кейін пайда болған
тайпалық-рулық одақтың барлық сипаттарын өз ішіне ала отырып, ХХ ғасырға
жылжытпай жеткізгенін мақтан етуге тиіспіз. Өйткені, көшпелі қоғамға
тайпалық-рулық одақтың ең қолайлы да көпке тиімді жақтарын қалыптастырып,
оған сызат түсірмеді. Басқа халықтар іспетті бабаларымыз бастарынан әртүрлі
қоғамдық формацияларды толық өткермеді. Өздеріне ыңғайлы рулық – тайпалық
жүйені мығым ұстанып, оны ұрпақтан – ұрпаққа сақтап отыруды кейінгілерге
қасиеттеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз басқа халықтар өткерген құлдық,
феодалдық, капиталистік формаларды басынан шыңдап өткермеді. Олардан бұл
формациялар құйын секілді ғана әсер етті. Бұл жайт әлі күнге ешбір ғылым
тарапынан терең зерттеліп, қазақ қоғамның өзіндік ерекшеліктері
көрсетілмеді.
Үлкен патриархаттық отбасында әке құқығы шексіз болды. Әкелі ұл,
қожалы құл дегендей, үлкен патриархаттық отбасы ыдыраған кезде де қара
шаңырақ қожасы әке, ықпалы өте күшті болады. Бөлек отырған ұлдары мен
немерелері үшін әке үкімі заң, екі етуге жол берілмеген. Үлкен үй мәніне
ие болған қара шаңырақ бәрінен де қасиетті саналған. Тіпті, құда-жекжаттары
қара шаңыраққа алдымен сәлем беретін, арнайы көмек көрсетіп, сыбағаларын
әкелетін. Сөйтіп, қара шаңырақты қадірлеу, үй қожасы өлгенде жалғасып,
қайта аруақты қастерлеу дәстүрі күшейе түскен. Әр балаға үлес бөлгенде,
қара шаңырақ үшін екі үлес қалдырған. Оның бірі кенже бала үшін, екіншісі
қара шаңырақ-үлкен үй үшін берілетін. Қашанда, бәй-бішеден туылған кенже
бала қара шаңырақты басатын. Әлі күнге бұл дәстүр күшін жоя қойғаны жоқ.
Қайта мұндай отба-сының ауыз-бірлігі мықты, бір қазаннан дәм жеген жандар
өзара мейірімді болып өседі, тәртіп-тері де жақсы болады.
Ежелден-ақ бабаларымыз үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету қағидасын
берік ұстанып, үлкен патриархаттық отбасының қожасы әкеге (ата) көп
құқықтар берген. Ол көш–қонды реттеуден бастап, отбасына қатысты барлық
мәселелерді шешкен.
Қазақтар үлкен патриархаттық отбасының сипаттарын мығым ұстанғанын
жоғарыда ескертіп өткенбіз. Өйткені, ежелден көшпелі, мал шаруашылығымен
айналысқан ата-бабаларымыз еңбек етпесе, туысқандық қарым-қатынастарды жеті
атаға дейін сақтамаса, онда табиғат дүлейін былай қойғанда, ішкі
қақтығыстар мен тартыстардың өзінен қатты күйзелген болар еді. Сондықтан
жеті ата ғана емес, бүкіл руластарының ауызбірлігіне нұқсан түссе, қағида-
ережелерін сақтап, тәртіпті өз дәрежесінде ұстап тұра алмас еді. Үлкен
патриархаттық отбасындағы әкеден кейінгі орында ана тұрған. Сондықтан болса
керек, әдет-ғұрып заң ережелерінде әйел құқығына ерекше көңіл бөлінген.
Өйткені, әйел отбасының ұйытқысы, босағаның алтын діңгегі, ұрпақ жалғастыру
көзі.
Қазақтар ұлын ұяға, қызын қияға деген мағыналы ұғымға үлкен мән
береді. Он бесте отау иесі деген қағиданы бетке тұтып, өздері жақсы
білетін, аралас-құралас жүрген текті де көргенді жерге құда түсіп, ұлдарын
үйлендірген, қыздарын ұзатқан.
Қазақтар құдалықты қызбен жігіттің қосылуы деп емес, екі отбасының,
қала берді екі рудың туыстасуы деп ұққан. Қазақтар ажырасу үшін үйленбеген.
Әрине, отбасылық құқық нормалары құда-жекжат, нағашы-жиен, туыс-бауыр
принциптеріне орай құрылып, ең алдымен бір тектес өмір заңдарының
шыңдалуына, біртұтас біркелкі моральдық-этникалық нормалардың қалыптасуына
жағдай жасады.
Осындай жақындастықты тудырушы адам күні адаммен деген ережені ата-
бабаларымыз нық ұстады. Жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алмау тереңнен
ойластырылған, текті таза сақтап қана қоймай, алысты жақындастыратын құрал,
мәнді заң болған. Тіпті, ұлдың өзін айтпағанда, қыз ұзатылғанда, түскен
жеріне өзінің ортасының тілін, дәстүр салтын, қағида-ережелерін, моральдық-
этникалық құлықтарын бірге алып барып, таратушысы болған. Бұл бір.
Екіншіден, барған жерінің де заң-ережелері екі жақты байыта түскен. Бұл жай
тарату емес. Үштік одақтық жүйе ата-бабаларымыздың демократиялық үлгі-
моделі болған. Бұл үлгі-модельдің мақсаты да үшеу: бірлесе қорғану,
материалдық және рухани мұқтаждарын қамтамасыз ету.
Осындай алғырлық пен білгірліктен туындаған заңдар ортада адамды
жалғыз қалдырмайды, берісі өз руынан, арысы нағашы-жиенінен арқа сүйер
сүйеніш табарына сенім береді. Бұдан артық қандай тағлым қажет?
Отбасынан басталған моральдік-этникалық нормалар осылайша үш жұртқа
ұласып, одан әрі бүкіл қазақтың бұлжымас заңына айналған. Мұны бұзу ата
салтын аттаған, аруаққа асы болған, қара бет, жетесіз деген айдарға
ие етіп, халық қарғысына ұшыратқан. Осындай бейәдеп, бейтәртіп иелерін
етегін кесіп, елден қуған, қоғамнан шеттеткен. Елден қуылғандарды ешкім
қабылдамаған. Ең ауыр жаза осы саналған. Мұның да түп-төркіні ата-
бабаларымыз жасап, өмір салтына айналдырған заңдар-адамдық нормаларға
негізделген. Оған қарсы шығу-еліне, жұртына қарсы шығу деп ұғылған.
Өмір кодекстері отбасынан басталатыны даусыз. Ол абстракты талғам
емес, шындық. Әрбір жеке адам осы отбасында дүниеге келеді, осы отбасында
өсіп-өнеді, осы отбасында үйленеді, яғни бар өмірі осы отбасымен байланысты
болады. Соны әдемі түсіне білген ата-бабаларымыз заңның әліппесін осы
арадан бастаған. Бесікте не көрсең, ұшқанда соны қыласың деген
қағидаларға ерекше мән берген.
Ата-бабаларымыз отбасын құруды әлеуметтік тұрғыдан қарап, тек екі
жастың үйленуі деп ұқпаған, қайта таныс емес екі отбасынан басталған екі
рудың туыстасуы деп ұққан. Сондықтан да, екі жұртты қанағаттандыратын
құқықтық ережелерді шығарып, оны бүкіл қоғам қолдап-қуаттаған.
Ата-бабаларымыз отбасы беріктілігі әйелзатына байланысты екенін де
көре білген. Әлемдегі кез келген халық әйел теңдігі жөнінде ата-бабаларымыз
жасаған қағида-ережелермен таласа алмайтыны әмбеге аян. Өркениетке жетіп,
демократия кәелеттігін жасағандардың өздерінде де әлі күнге олқы тұстраы
баршылық. Оларда туыстық сезім кемшілігін айтпағанның өзінде, отбасы
құқықтарында жетіспеушілік тұстары бары жасырын емес.
Отбасы-адам баласының өсіп-өнер, қаз тұрар, қанат қағар ұясы, алтын
бесігі. Бірінші байлық-денсаулық, екінші байлық-ақ жаулық, яғни үй болу,
некелесу,-дейді халық. Сонда некелесіп, отау тігу деген не? Бұл-жігіт пен
қыздың ресми праволық негізде, яғни заңды түрде ерлі-зайыптылық қарым-
қатынасқа түсуі, қосылып үй болған екі жастың материалдық және жеке бас
мүдделері, бала туу мен оны тәрбиелеудің заңмен бекітілуі. Мұны некелесу-
некеге тұру дейді. Жігіт пен қыздың некеге тұрып, бірігуі-жеке отау
тігіп,өз отбасын құруы.
Отбасы дегеніміз-туысқандық байланыста болатын (күйеуі, әйелі,
балалары,ата-анасы,әжесі т.б), бірлесіп, әлеуметтік-тұрмыстық өмір сүретін
адамдар. Олар отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды. Демек,
некелік-отбасылық қарым-қатынастың биологиялық тарихи, әлеуметтік және
праволық мәні бар.
Адам өміріндегі қызығы, дәурені, тұрмыстық ахуалы осы өздері құрған
отбасы-ошақ қасында өтіп жатады. Ол-қоғамдағы алғашқы ұйымдардың бірі, оның
өзіндік міндеттері болды. Олар үш түрге бөлінеді:
1. Репродуктивтік
2. Шаруашылық-экономикалық
3. Бос уақытты ұйымдастыру.
Репродуктивтік қызметтің мәні-баланың дүниеге келуі, өмірдің, ұрпақтың
жалғас табуында. Шаруашылық-экономикалық қызметтің мәні- материалдық
жағдайды қамтамасыз етуі, үй және жекеменшік шаруашылығын жүргізу,
отбасылық қор-қаражатын сақтау болып табылады, ал үшінші, ең негізгі
қызметтің бірі- тәрбие және бос уақытты ұйымдастыру.
Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап ата-ана өздерінің негізгі
борыштарын атқаруға кіріседі, яғни олар тәрбиеші бола бастайды. Болашақ
ұрпақты күшті де рухты етіп тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен
қиыншылықтарды бастарынан өткізеді, жан-жақты дамуға баулиды. Өмір жолында
туындап жатқан жайттардың шешімдерін іздестіруге тура келеді.
Қыз бен жігіт рәсім бойынша некеге тіркелгеннен кейін ғана ерлі-
зайыптылық праволық мен міндеттері заңды түрде күшіне енеді. Біздің елде
жастарға 18-ге толған соң некелесуге құқ берілген. Оған қарамастан ерте
үйлену кездеседі. Бірақ туысқан адамдар мен отау құруға болмайды, оны
жастар жақсы білгені жөн. Мұнда заңдық қайшылық жоқ болғанымен, әдеп-
ғұрыпқа жатпайтын жағы, генетикалық зияндылығы бар. Кімге болса да, отбасы
өмірінің қаыптасу заңдылығын білмейінше, қоғамның белді мүшесі болу қиын.
От басындағы міндет аса жауапты іс. Отбасы-некеге немесе қандас
туысқандыққа негізделген қоғамдық шағын топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың
бастапқы формасы. Сөйтіп, ол-бір-бірін шын сүйетін, бір-біріне қамқор,
ортақ шаруаны жүргізу ісіне үлкендермен бірге балалар да ат салысатын,
үлкендердің де балалардың да мұқтажы өтеліп жататын біртұтас ұжым. Мұндағы
өзара қарым-қатынас сүйіспеншілікке, ер мен әйелдің барлық жағынан да толық
тең праволылығына негізделген. Әр ұрпақтан құралса да отбасындағылардың
туысқандығы мен рухани жағынан тілегі, мүддесі бір.
Оның үлкендері мен кішілері өздерінің өмір тәжірбиелерімен, еңбектегі
алатын орнымен ажыратылады, бірақ олардың бәрі де ата ұрпақтың түтінін
жаллғастырушылар. Балалар мен ата-аналар қуаныш-реніші ұштасып жатады.
Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне көңіл бөліп, оны түсінуге тырысады.
Ата-аналар да балаларыныңкүн сайын басынын кешіріп отыратын жағдайларын
біліп отырады. Отбасының берік негізі міне, осы рухани мүдденің бірлігінде.
Оның біртұтас тату болуы, береке бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні
мен мағынасына, әке мен шешенің бір-біріне, балаларына, олардың достары мен
жолдастарына қалай қарайтындарына байланысты.
Егер ері немесе әйелі тек өзімшіл, өрескел мінезді болып өзінің іс-
әрекетімен басқалардың ықылас-ынтасын басып отыруға, отбасында тек өзі
үстемдік етуге тырысатын болса, онда отбасында татулық, береке
болмайды.Отбасы бақыттылығының қайнар көзі-оның қоғам өмірімен тығыз
байланысында. Іргесі нық отбасында әркім өзара татулық пен қамқорлыққа, үй
жұмысына жабыла кірісуге, жақсы мен жаман туралы пікірлерін ұштастыруға,
қаражатты дұрыс бөліп, ұстай білуге, ақша құнын бағалап,еңбектің әрбір
тиынын қадірлеуге үйренеді. Ошақ қасындағы тіршіліктің дұрыс ұйымдастырылуы
балалардың еңбекті жақсы көруі, қоғамдық өз міндетін сезіну, адамды
құрметтеу сияқты жоғары дәрежелі адамгершілік қарым-қатынаста болуына
мүмкіншілік туғызады.
Отбасы тәрбиесі-ата-аналар ықпалымен жүзеге асатын қоғамдық тәрбиемен
ұштас. Ол қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты
бола тұрса да, ол адамдадың белгілі дәрежедегі дербес, сырлас тобы. Отбасы
өмірі материалдық және рухани процестермен сипатталады. Табиғи-биологиялық
және шаруашылық, тұтыну қатынастары оның материалдық жағын құраса, рухани
жағын праволық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Үлкендер отбасындағы басқалар үшін қоғам алдында жауап беретін ұжымның
аға мүшелері. Азаматтық тұғырға көтерер ең маңызды ұлағатты, адамгершілік
қарым-қатынас осы отбасынан басталады. Ондағы кішілер, әдеп ережелерін және
тұрмыстағы психологияны үйде ата-анаға қарап үйренеді.
Отбасының аса маңызды міндеттерінің бірі-жас ұрпақты жарқын
сезімдерге, нұрлы мұраттарға тәрбиелеу. Жауапкершілік, достық, ар-намыс
сезімдері, негізінен ошақ қаснда қалыптасады. Ересек адамдар жеке
бастарының өнегесімен жас балалардың бойына осындай сезімдерді азаматтық
парызды ұялатады. Әке-шеше және басқа да ересектер жеткіншектерге сөзбен
ғана емес, жеке бастарының өнегесімен, іс-әрекеттерінің үлгісімен ықпал
жасайды. Отбасы-шағын ұжым. Оның басшылырының мінез-құлықтарындағы олқылық
бала бойына күйкі, тұрпайы сезім ұрығын ұялатады.
Отбасы, оның барлық өмір тіршілігі, ата-ананың адамгершілік сенімі мен
сезімі, олардың бір-бірімен қарым-қатынасы, айналасындағы адамдарға,
қоғамға деген көзқарастары-осылардың бәрі балаларға ұмытылмас терең әсер
етеді.
Өз өмірін басқаға қосып, бірге жасау, мына фәнидің жақсы-жаманын бірге
көру, ұрпақ өсіру әркімді де әбден ойланып-толғанып барып шешім қабылдатуға
жетелейді. Сол үшін ата-бабаларымыз жар таңдауға екі жаққа да ерік берген.
Сол замандардың өзінде-ақ екі жақтың келісімі, біріне-бірі теңдігі, жақын
туыс болмауы секілді құқықтар қалыптасқан.
Түрік деген атымен белгілі болған ата-бабаларымыз жаңа дәуірді бастап
жіберді. Этникалық, дін мен тілдік, құқықтық тұрғыдан айтарлықтай
өзгерістер бастау алып, қоршаған ортасында түркі тілдес тайпалар
ынтымақтастығы тез артып, үстемдікке ие бола бастады. Өз мемлекетінде күшті
әскери-әкімшілік жүйе орнатты. Ұлы жібек жолына қожалық етті. Осы сауда-
саттық жолы арқылы түріктес халықтар тек байып қана қоймай, Иран, Византия
секілді мемлекеттер мәдениетімен де тікелей араласты. Алайда, соғыстың жиі
болуы, мемлекттің кеңдігі, басшылардың дербес билік жүргізуге ұмтылуы екіге
бөлініп, бірі шығыс екіншісі батыс түрік қағанатына бірікті.
Қазіргі қазақ және оған өте жақын (ұйғыр, өзбек, қырғыз, т.б.)
халықтар мекендеген бөлігін Батыс түрік қағанаты алып жатты. Бұл дәуір
нағыз түркі тектес халықтардың пісіп-жетілу, отырықшылыққа, сауда-саттық,
қолөнер кәсібіне ден қоюмен ерекшеленеді. Мұндай өзгерістер тіл мен
сеніміне, мінез-құлқына да өзгерістер енгізді. Алайда мемлекет ішіндегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси қарым-қатынастардың дамуы этнонимдік
жіктелу процестерін тездете түсті. Көптеген түркі тайпалары отырықшы
тұрмысқа ауысты.Тек қазіргі қазақ аталған ата-бабаларымыз ежелден келе
жатқа тұрмыс тіршілігін, заңдарын мығым ұстай отырып, рулық-патриархаттық
тұрмыс-тіршілігінен айырылмады. Бұл процестер мен онан туындаған өзгерістер
дамуынан келіп енген ислам діні тездете түсті.

1.2. Неке және отбасы құқықтарының дәстүрлі бастаулары мен қайнар көздері.

Осы дәуірлерде бұл таптық топтар қалыптасып, сатылы әдет-ғұрып заңдары
жасаған жол реттермен құрылған әлеуметтік жүйе қайта тірілді. Жоғарғы топ-
сұлтан (төре), оларға теңдес болып-қожа (арабтар) жатқызылды. Қара-халықтан-
би, батыр, бай, шаруа, малшы топтары құралды. Сол секілді төлеңгіт, қоңсы
деп аталаған әлеуметтік топтар да қалыптасты.
Қара халықтың ықпалы күшті болды. Өйткені олар рулық-патриархалдық
тұрмысын өзгертпей, сонымен бірге туыстық тамырларында терңмен сақтады.
Мұндай генетикалық байланыс олардың шаруашылық және мәдени өмірлерінің
біртұтастығын нығайтып, нықтауда елеулі роль атқарды. Түркі тектес тарихын
әдет-ғұрып заңдарын, тұрмыс тіршілігін сөз етердей қазір әлемдік ғылым
мойын бұрып, санаса бастаған ислам діні тұжырымдарының да берері көп.
Адамзат баласының бастаулары бір, қайнар көздері ұқсас. Исламдық
көзқараста мұны жоққа шығармаайды. Адамзат баласы –Адам. Ата мен Һауа
Анадан өрбіген.Тармақталып,ұрпақтары көбейген сайын шартарапқа таралып,
тұрмыс-тіршілік еткенінде дау жоқ. Осылардың бір паршасы-түркілер.Бұларда
өзгелердей өмірдің қатаң талқысына, сынына түсіп, солар арқылы сомдалды.
Нәтижесінде, әлемдік жүйенің өз тәртібі мен заңдылығы барын ұғынып, оның
басқарушысы-Тәңірі деп санады. Бұл наным-сенімдегі бірден-бір жетістік еді.
Кең далада мал шаруашылығымен айналысушы тайпалар өте көп болып,
олар өзара қырқысып жауласып отырған. Кімнің күші көп, тәртібі мықты?-тек
солар ғана тіршіліктерін уайымсыз жалғастырушы еді.
Осыдан келіп, әрбір тайпа не ру өз тәртіптеріне назар аударды. Әдет-
ғұрып заңдарын нықтады. Мысалы, жылу, асар, туыстық көмек, рулық таңба
мен ұрандар және т.б айтсақ болады.Тек өз ру не тайпа бірлігі де жеткілікті
болмауы себепті, туыс-жекжаттық тамырын тереңдету жолдарын қарастырып,
қағида ережелер шығарды. Солардың бірі-жақын туыстарына үйленбеу. Одан да
тереңдегенде- жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алыспау қағидасы жүзеге
келді. Енді осыдан келіп, құда мың жылдық деп туыстасу жолдары дамып,
сүйеніш тіректерінің негізі күшейе түсті. Сөйтіп нағашы, жиен, құда-жекжат
тармақтары түсті.Алайда ,ертеден қалыптасқан сүйеніш- тіректер мен оның
қағида- ережелері көп түркі тайпаларында сақталмай, әлсіреп, жойылып кетті.
Тек, қазіргі қазақ атанған түркі тайпаларында бекем сақталды.
Құдайға шүкір, әлем халықтары арасында қазақ халқы өзінің
менталитеттік құрылымын құрайтын адамгершілік тәлім-тәрбиесі жөнінен
басқалардан оқшауланып, жақсы сипаттарымен көзге түседі. Алдымен айтар
болсақ, тәртіп, тәлім-тәрбие отбасынан, нәресте шыр етіп, жарық дүниеге
келгеннен бастаулары даусыз. Оған бір дәлел, ол замандарда туысқандық,
жекжаттық, салт-дәстүрдің тамыры енді жайылып, сүйеніш-тіректерінің қаңқасы
енді құрылып жатқан кез болатын. Сонда қабылданған өз туыстасына үйленбеу
заңын қазір әлем халықтары арасында тек қазақ халқы мықты ұсынып отыр.
Екінші бір дәлел, кез-келген қазақ өз руын, тегін жете біліп, бауырмалдылық
қасиеттерді басқа халықтарға қарағанда терең меңгерген. Үшінші бір дәлел,
бір атадан өрбігендер үшін қара шаңырақтың қасиетті саналуы. Төртінші бір
дәлелі, туыстық-жекжаттық қарым-қатынаста әлі күнге (туысқандық көмек)
институттарының (асар, жылу, жұртшылық және т.б.) барлығы.
Отбасы екі қарама-қарсы жыныстық өзара ұнатуы нәтижесінде жүзеге
келетін: келісімі, кәмелетке келуі, жақын туыс болмауы (яғни ауру сырқау
болмауы, діндес болуы, некелесуі, болған куәлардың және өкіл әкелерінің
қатысуы, қалың мал төленуі (қызды бағып қағып өсірген ата ана ақысы) және
т.б. Салт-дәстүр, қағида-ережелерден тұратын әбден реттелген дәстүр. Бұл
айтылғандардың бірі кереғар блса, отбасы құрылмайды.
Отбасын құрушыларға қасиетті міндеттер жүктеледі. Олар әрдайым бір-
біріне шын берілген, өмірде не көрсе де айнымай, қосарланып, бірге өмір
сүру қатаң тапсырылады. Бірі ол-отаға, екіншісі отана есебінде, өзінің
үлкен отанының ең майда бөлшегі өз отанын қасиеттеп, ол қасиетті шаңырақтан
еліне, жұртына лайықты ұл-қыздар өсіру жүктеледі. Оның үстіне қоғам үшін
өсер ұрпақтың тәрбиеленуінде үлкен маңыз барлығын ескертіп қызға-қырық
үйден, ұлға отыз үйден тию қағидасын қосқан. Қыз баланы еркек кіндіктілер
жазалай алмаған. Тәрбиеге көнбеген қыздың қол-аяғын байлап, анасының қолына
тапсырады. Тұрмыс құрғанда ері әйелін ұрып соқпайды, бетінен ұруға тиім
салынған. Пайғамбарымыз: Сендердің ең имандыларың әйелдеріңе, ана-
қарындастарыңмен жақсы мәміле жасағандарың - деп, текке ескертпеген. Екі
тарапы өз міндеттерін кіршіксіз адал сақтаса, ол ұядан өскен ұл-қыздар да
инабатты, адамгершілігі мол болып өседі. Кез-келген халық адамгершілік
қасиеттерін әлсіретіп алса, дағдарысқа ұшырап, имандылық қасиеттерінен
ажырай бастайды.
Өйткені, имандылық-сол халықтың күре тамыры, діні, өзегі. Ислам діні
айтарлықтай сыйластық, татулықтан туындайтын тәлім-тәрбие саласына көп әсер
еткен. Оны біз сөз барысында тереңдетіп айта жатармыз. Әзірге айтарымыз,
отбасы құқықтарына неке қию, куәлер қатыстыру, дінсіздерге некеге
шығуға тиым салу, жаназа, кебіндеу, құран оқыту, т.б. Мәселелер
исламның тікелей әсер етуімен келген рәсімдер.
Сол секілді құқықтық терминдер де көп деп енген. Мысалы, қағида, айып,
жаза, өсиет, әдет-ғұрып, уәделесу, құқық, хақ, шарт, мемлекет, дүние, мал,
қысастық, т.б.
Отбасылық құқықтарымызға кейін, қазақ хандығы жеке ту тігіп, тәуелсіз
мемлекет құрғанда Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан, т.б. Өзгерістер енгізіп,
өз дәуіріне сай қайта құрды. Осы айтылғандардың бәрі де ата-бабаларымыздың
отбасы және неке құқықтың бастаулары болып табылады.
Қазақ халқының отбасы және неке құқықтарының қайнар көздеріне негізіне
көне дәуіріндегі әдет-ғұрып заң нормалары сонымен қатар: Ақсақалдар
Ережесі; Ата-баба жолы, Оғыз ханның заңдары, Мұсылмандық шариат, Шыңғыс
ханның Жаса заңы, Хақназар шешімдері, Қасым ханның Ескі жолы Тәуке
ханның жеті жарғысы, Патшалық ресей тұсындағы Кіші Ережелер жатады.
Түркі дәуірінде мемлекеттік дін-Тәңірлік дін болды. Мемлекеті бір
тілде жазып, сөйледі. Баршаға ортақ мінез-құлық, әдет-ғұрып заң нормалары
қалыптасты.
Бұл заңдар төмендегіше тұрғыда болған:
а) Отбасы құқықтары;
б) Әскери заңдар;
в) Көш-қоныс және оны белгілеу;
г) Жеке меншіктілік құқықтары мен айыратын белгілер;
д) Өлім-жітім, ас-той жол-жоралары;
е) Басқа елдермен қарым-қатынас жоралары;
ж) Билік өнердің дамуы және бірлік процестері;
з) Қылмыстық нормалары;
и) Құда-жекжат, туыстастық нормалары мен кәделері;
Мұның өзі ең алдымен, бір тектес өмір салттың шыңдалуына бірыңғай
моральдық-этикалық нормалардың қалыптасуына мұрындық болды. Өзге жұрт наным-
сенімдерін, моральдық-этикалық нормаларын, эстетикалық таным-түсініктерін
жүз құбылтып, жеке адамды қанаудан бастап тұтас халықты отарлауға дейінгі
тарихи-әлеуметтік өрістерді шиырлап жүргенде, көшпелілер тек қана іштей
шыңдалу процесін бастан кешті (1),-деп әділ де көрегенділікпен тұжырым
жасайды.
Оғыз қаған тұсында түрік нәсілдес халықтардың гүлденуі мен рухани
биікке көтерілген кезеңі болды. Оғыз хан жылдың белгілі бір мерзімінде,
көбіне ел жайлауға орныққан соң, ақсақалдарды жинаған. Ақсақалдар ережесі
не Оғызнама аталған бұл ережелер ежелден келе жатқан әдет-ғұрып
нормаларының екшелген, заманына лайықтап жаңартылған түрі болатын. Әрине,
Ақсақалдар ережесі үздіксіз жаңа мәселелерді шешуге арналып толығып
отырған. Бұларды кейде, Ата-баба жолы, Бабалар заңы деп атаған.
Бұл дәуірде этноним болып қалыптасқан қазақи тайпалар көп болғандықтан
азшылық болған монғолдар бұл аралықта олармен сіңісіп, араласып кетті, тек
басшылық жолдарын ресми түрде сақтап отырды (мысалы: хан, сұлтан тек
осылардан сайланды).
Керей мен жәнібек ежелден келе жатқан мемлекеттік жүйені сақтап, рулық-
тайпалық әдіспен өркениетті қоғам құруға болатынына сенген еді. Сондықтан
да бұл мақсатты жүзеге асыруға ең тиімді жер Көк орда, яғни қазіргі
Қазақстан аумағы болатын. Дәл осы арада тайпалық, рулық құрамы біртұтас,
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері бірегей, бөлшектенбейтін, бәріне ортақ
тілі бар халық өсіп-жетілген еді. Бұл арадағы тайпалар жер ыңғайына қарай
ұлан-асыр аумақта мал шаруашылығымен айналысып, қарға тамырлы халыққа
айналып, өзара нағашы-жиен, құда-жекжат болып кеткендер еді.
Ақыры, Керей мен Жәнібектің ата-баба заңдарын, жолын берік ұстанған
халықты жеке бөліп, өз алдына отау құрып, қазақ деген ат. Бұл 1456 жылы
болған еді. Болса да үш жүздің басын қосып, бір орталықтан басқару оңай
болмаған. Біріктіру, үш жүзді күшейту жолында Хақназар, Қасым, Есім, Тәуке
хандар бар күшін сарп еткен. Олар сыртқы және ішкі саяси, экономикалық
жағдайларға орай жаңа заңдар қабылдап, қазақ мемлекеттігін нығайта түсті.

1. Тарақты Ақселеу. Көшпенділер тарихы А., 1998 58 б.

Қазақ халқы сүттің қаймағындай ұйып, ел болып жатқан дәуірлердегі
болған хандардың жарлықтары мен билердің билік шешімдері, қайнар көз болып
табылады. Олардың қатарына хан жарлықтары, (Хақназар), Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның жеті жарғысы және патшалық
өкімет тұсында қазақ билері шығарған Кіші ережелер.
Хандар шығарған жарлықтар құқықтық күшке ие болып, оның жүзеге
асырылуы тиіс болған. Бұл кездерде хан мен сұлтандар тек Шыңғыс әулеттері
болып, олардың жарлықтары негізінен алым-салық салу, ордасын жайғастыру,
әскери істер, көші-қон мәселелерінен тұрып, соларды реттеуге арналған. Сол
секілді хандар биле сьезін, халық мәжілісінде шақыру, мезгілін анықтау,
мекенін белгілеу, қаралатын мәселелерді нақтау, т.б. хан жарлықтары арқылы
жүзеге асырылды.
Алайда, қазақ қоғамындағы құқықтық мәселелердің көбісін билер қарап,
солар жүзеге асырып отырды. Билер басты нысана етіп,қоғамдағы талас
тартыстарды, дау-дамайларды, былайша айтқанда адам мен адамдар арасындағы
қатынастардың бұзылуын, әлеуметтік байланыстарды, қоғамдық қатынастарды,
жүйелі түрде реттеуді мақсат етіп, қылмыстадың алдын алуға, оларды
болдыртпауға тырысты.
Әдет-ғұрып деген араб сөзі, мәні ата-бабалардың жасап, кейінгі
ұрпақтарына ауызша жеткізген құқықтық принциптері, құқықтық нормалары,
тұрмыс-тіршілікті реттеуге арналған көзқарас, ой пікірлері. Бұлардың ең
басты принципі- малым-жанымның садағасы, жаным-арымның садағасы, яғни
адамның ар-ұяты, намысы, ішкі рухани дүниесі, иманы, ата-баба заңдарына бас
июінен туындаған болатын.
Олар отбасылық құқықтарымызға айтарлықтай өзгерістер енгізіп, өз
дәуіріне сай қайта құрды. Осы айтылғандардың бәрі де ата-бабаларымыздың
отбасы және неке құқықтарының бастаулары болып табылады. Рас, отбасы және
неке қарым-қатынастарына патшалық Ресей заңдарының да аздап та болса, әсер
еткені шындық. Бірақ орыс заңдары бодан болған ата бабалар заңына көп
өзгерістер енгізіп, түбірінен өзгерте алмады.

ІІ-тарау. Қазақтардың неке және отбасы құқықтарының негізгі
институттары
2.1. Неке құру түрлері.
Біздің ата-бабаларымыз сонау ғұн, сақ, оғыз деп аталатын дәуірлерден-
ақ неке мен отбасы құқықтарына табиғи сұрыптау жүргізіп, тек пәктілігін
сақтауға тырысқан. Жеті атаға дейін қыз алмау туысқандық аясын кеңітті,
құда-жекжат тамырын тереңдетті. Кәмелетке келмегендерге, есі дұрыс
еместерге, ауру-сырқауларға, жақын туысқандарға йленуге рұқсат берілмеген.
Олардың өзара келісімі болмаса, зорлап үйлену үлкен қылмыс саналған.
Дегенмен, біртұтас құйылып, бітім алған әдет-ғұрып заңдарын дағы неке
мен отбасы синкретикалық өмір кешуі нәтижесінде көп өзгерістерге ұшырай
қойғаны жоқ. Отбасы мықты болмай, туысқандық қарым-қатынас әлсірейтінін
түсінген ата-бабаларымыз отбасы және неке құқықтарына ерекше мән берді. Оны
нығайтуға арналған қағида-ережелерді қалыптастырды. Екі жұптың қосылуын ата-
бабаларымыз екі рулы елдің туыстасуы деп ұғып, сол жалғанған желіні
ешуақытта үзбеуге тырысқан. Осының салдарынан әмеңгерлік институты пайда
болды.
Қалыңмал институты мен құда түсу ежелден-ақ қалыптасып, онсыз
некелесуге жол берілмеген. Құдаласу шарты, құйрық-бауыр жесіп
баталасқаннан басталған.
Әлбетте, зиялы халық өз тәртібін отбасынан, бала шы етіп дүниеге
келегн күннен бастайды. Өйткені, тәлім –тәрбиесі жөнді болған отбасының
тату-тәттілігі мызғымай, одан өскен ұрпақтар жақсы шаңырақ көтеріп, ата-
бабасының тіршілігін жалғастырады. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ халқының
отбасын нығайтуда өзіндік ерекшеліктеріне негізделген тәсіл-амалдары бар.
Мысалы, жаңа туылған баласының, мейлі ол ұл, не қыз болсын болашағын алдын
ала ойлап, өзіне етене таныс, инабатты адамдармен балаларын жастайынан
атастырып қояды. Бұл не деген сөз, сол екі жақтың ата-аналары, туыстары
балалары өскенше өзара араласып, ыстық-суықты бірге өткеріп, бір-біріне
қадірлі болады. Бірін-бірі жақсы білісіп, араласып тұрады. Әрі ұл-қыздары
ержеткенде танымаған жерге құда болмай оларды қосады.
Әрине, отбасы-әлеуметтік топ болып, ол арқылы шынайы, қандас
туысқандары және басқа рудан келген келін мен оның туыстары байланысын
түзеді. Бір ру мен екінші ру өзара туыс-тасып (халық сол үшін Құда мың
жылдық дейді), бір-бірінің силастығын ғана емес, салт-дәстүрлерін де
байытады.
Құда түсіп, сөз байланысқаннан кейін екі арада құқықтық міндеттер де
жүзе шығады. Қалыңмал, жасау институттарын айтпағанның өзінде, қанша
әдет-ғұрыптық салт-дәстүрлер, кәде-қауметтер бар. Бұлардың бәрі екі арадағы
желісті үзбей, қайта ширата түсетін дәстүрлер. Бұл дәстүрлердің құқықтық
мәндері де бар.
Екі жақ құйрық-бауыр жеп, баталасқаннан соң күшіне енеді. Бірақ, осы
дәстүр-салттардың негізгі обьектілері қыз бен жігіттің бас қсқанда бақытты
болып, ұрпақ өсіруі басты нысанаға алынады. Сондықтан да олардың келісімі,
жас шамасы алшақ болмауы, ақыл есінің бүтін болуы, денсаулығы жақсы болуы,
7 атаға дейін туыс болмауы көзде тұтылады. Егер де осы айтылғандарды біріне
кереғар болса, онда құда түсіп, баталаспайды.
Қалыңмал мөлшері әр дәуірде, экономикалық жағдайларға орай әртүрлі
болған. Құдалар арасында киіт кигізу жолы әріде қалыптасып, өзінің жолы мен
кәделері жүзеге асырылған. Қызға қалыңмал төлеуге бүкіл руластары
араласқан. Қалыңмал алынған жерде жасаусыз аттандырмаған. Киіт-мініт, жол-
кәделер қалыңмалға кірмеген. Қыз жағы жасау беруі міндеттелген. Берілген
жасау қыз иелігінде болып, басқалардың иеленуге құқығы болмаған. Қалыңмал
түгел төленген соң қыз жасауымен тұрмысқа берілген.
Құда болудың яғни келісімнің түрі әралуан болуы мүмкін. Кейде
кездесіп, тағдыры ұштасып, достасқан екі адамның әйелдері екі қабат болса,
олар босанбай тұрып, кімде ұл, кімде қыз боларын білмей тұрып-ақ, келісіп
құда бола береді. Мұны бел құда дейді (1).
Құда болудың тағы бір түрі- бесік құда (2), яғни бесікте жатқан екі
нәрестені атастырып қою. Кейде атастырып құда деп те айтылады.
Некелесудің тағы бір түрі қарсы құдалық. Келісетін екі жақ бір-
біріне қыздарын беріп, ұлдарын үйлендіреді- оны қарсы құда дейді.
Әмеңгерлік институты да өте көнеден келе жатқан институт. Оның
негізгі мәні өлген жақын туысқаны отанын күйретпей, қамқоршылық ету.
Әмеңгер әйелге де, бала-шағасына да қамқорлық етіп, мал-мүлкіне заңды түрде
ие болады. Неке құрудың ең көне түріне әмеңгерлік пен балдыз алу
жатады. Мұндай неке түрлері тіпті ежелден келе жатқан дәстүрлер.
Әмеңгерлік-аға өлсе жеңге мұра, іні өлсе келін мұра деген нақыл сөзге
байланысты, жақын туыстары мұрагерлік есебінде жесіріне үйленуі. Мұның
басты себебі-өз туысының отын өһшірмеу, артында қалған жас балаларын жетім,
жат етпей, қамқоршы болу жауапкершілігін алуда жатыр. Ал, балдыз алу-
ұрпақ жалғастыру, апасынан қалған ұл-қыздарын жетімсіретпеу себебінен
туындаған.

----------------------------------- ----------------------
1. Козлов И.А. Обычное право киргизов Памятная книжка Западной Сибири
Омск, 1882 -330 б.
2. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацских орд и
степей ч. ІІІ, С-Петербург, 1832

2.2. Неке және отбасы құқықтарының негізгі институттары.

Отбасы және неке мәселесі бұрын біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-
тіршілігінде айрықша орын алған. Өйткені, негізінен мал бағып, көшпелі
тұрмыспен күнелткен ата-бабаларымыз ежелгі заманалардан ақ рулық- тайпалық
одақтар құрып, кең далада көшіп қонған. Осындай тауқыметі мол тұрмыс-
тіршілік әрбір ру-тайпаның ішкі ауызбірлігі мықты болуын талап еткен.
Мұндай ауызбірлік отбасынан, ағайын-туыстардан және жекжаттардан тұратынын
ұғынған ата-бабаларымыз алыстан қыз алып, алысқа қыз беру арқылы жат ру-
тайпаларымен достық қарым қатынасын нығайтып отырған. Әсіресе, мұндай қарым-
қатынасты жалғайтын қыз деп түсініп, қыз баланың тәлім-тәрбиесіне ерекше
мән берген. Барған жерінде қыз бала тәрбиелілігімен көзге түсіп қана
қоймай, сол барған жеріне өз елінің дәстүр салтын, қағида ережелерін
таратады депи санаған.
Әрине, отбасындағы басты институттар: құда болу, құдаласу,
қалыңмал, көп әйел алу, жасау, қыз алып қашу, әмеңгерлік, енші
беру, барымта, мұрагерлік, бала асырап алу, некелесу, қара шаңырақ т.б.
болған. Бұл институттар әр заманның өз кезеңінде өзгеріске ұшырап заманына
орай лайықталып, дамып отырған.
Екі адамның жұптасып, өмір сүруі қалыңмалсыз, жасаусыз өпейді қалыңмал
төрт түлік малмен төленген. Ертеректе, қалыңмалға құл мен күң қоса
берілген. Бұл жайлы деректер өте көп. Қазақ әдет-ғұрып заң нормаларында
қалыңмалға берілетін бас жақсыға бір күң, аяқ жақсыға бір құл беретіні
белгілі (1).
----------------------------------- -------------------
1. Спаский Г.И. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды Сибирский
вестник С-Петербург, 1820 ч-ХҮ 152 б.

Қалыңмал мөлшері әр заманның экономикалық әлеуметтік жағдайына орай
әртүрлі болған. Қалыңмал түгел төленбей қыз ұзатылмаған.
Қалыңмал мөлшерінде шек болмаған. Оны бір қызға берілетін жасаудың
бірі-сәукеле, кейде 300 жылқы құнына жететінін ескертсек болады.
Сондықтан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.