Конституциялық құқық. Құқықтық норма

Жоспар

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
І тарау. Құқық туралы түсінік
1.1 Құқық ұғымы, белгілері
1.2 Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны

ІІ тарау. Құқықтық норма
2.1 Құқықтың қайнар көздері
2.2 Құқықтық норманың ұғымы, түрлері, құрылымы

ІІІ тарау. Конституциялық нормалардың түсінігі және ерекшеліктері
3.1 Конституциялық құқықтық нормалар
3.2. Конституциялық нормаларды топтастыру
3.3. Конституциялық нормаларды жүзеге асыру

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын
білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған,
мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет және құқық теориясынан басталса, аталған
пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде
“неге?” деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура
келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік
құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функцияларды біріктіре білген
жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық
ұғымына тіреледі деген сөз.
2) Құқық әлеуметтік және философиялық тұрғыдан алғанда, өте ауқымды
түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар
құқықтық сананы, құқықтық қатынастарды да біріктіреді.
3) Құқық – қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының
бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық және заңды тұрғыдан
құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет және құқық теориясы пәнінің де өз
кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы және өзге де
себептерге байланысты.
Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда
ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің
атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі
қатынастар.
Аталған құқық, құқықтық норма және құқықтық қатынас ұғымдары менің
дипломдық жұмысымның арқауы болып отыр. Жұмыс үш тараудан тұрады, әр тарау
2 бөлімді қамтиды. “Құқық туралы түсінік” атты 1-ші тарауда құқық ұғымы
жайлы жалпы түсінік пен оның белгілері және нормативтік реттеу жүйесіндегі
құқықтың алар орны жайлы сөз етіледі.
Құқық ұғымы жайлы түсінік бергенде, оның жалпы мәнін ашуға тырыстым.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқықты ресми
түрде танылған қоғам мүшелерінің әрекет ету мүмкіндігі деп қарастырса,
келесіде “құқық” деп құқық нормаларының жүйеленген жинытығы деседі. Ендігі
ретте “құқықты” оқу пәнінің ұғымы ретінде қолданылады делінеді. Осыдан өзге
ғалымдар құқыққа субъективті де, объективті де тұрғыда анықтама беруге
тырысады.
Міне, осындайлық құқық терминіне анықтама беруден бастап, бұл бөлімде
сонымен қатар оның өзіне ғана тән белгілерін аштым.
“Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны” – бөлімінде нормативтік
реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұратындығы, олар
әлеутеммік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінетіндігі жөнінде сөз
қозғалды. Осыларды аша келе І тарау мағынасы ашылды.
Құқықтық норма атты ІІ тарауда Құқықтық қайнар көздер және құқықтық
норманың ұғымы, түрлері және оның құрылымы жайлы айтылды. Аталған
бөлімдерде құқық пен мораль ара-қатынасы жөнінде, құқықтың құқықтық норма
тудыратыны және ол нормалар жазбаша нысанда болатыны жөнінде, құқықтық
нормаларға жалпы және айрықша белгілер тән болып келетіндігі жайлы ауқымды
дәлелдер келтірілді. Сонымен қатар, құқық, құқықтық норма жөнінде сөз
еткенде міндетті түрде олардың қайдан бастау алатынын, яғни қайнар көздер
жайлы айтылуы тиіс. Сол әдетінші, мен де осы бөлімде құқық негіздерін 4
түрге бөліп қарастырдым.
Құқықтық қатынас атты ІІІ бөлімде құқықтық қатынас түсінігі мен
белгілері және заңды айғаққа қатысты ғалымдардың тұжырымын келтіре отырып.

І тарау. ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.

1. Құқық ұғымы, белгілері.

Республикамыз өз тәуелсіздігін алып, небір қиыншылықтарды артқа
тастап, бүгінгі күнде экономикасы дамыған мемлекетке айналған тұста да
елімізде ақсап жатқан кейбір келесі мәселелер бар екендігі да жасырын емес.
Ел болған соң, соңғы кездері жалпы халықтық құқық бұзушылық теріс
әрекеттерінің қоғамда өршіп, оның алдын алудағы құқықтық тәрбие берудің
кемшін тартып отырғаны қоғамдағы өзекті мәселеге айналуда. Қазақта ел
боламын десең-бесігіңді түзе деген нақыл сөз бар. Осы сөз арқылы айтылған
бабалар аманатындағы жауапкершілікті ата-анаға ғана тиісті деп емес,
қоғамдағы әрбір адамзат баласының саналы ұрпақты тәрбиелеудегі, білім
берудегі қағидалы мақсаты деп түсінгеніміз жөн шығар.
Сондықтан да қоғам болашағы құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра
қарап отырған шағымызда ұлттық дәстүрлі ерекшелігімізді негізге ала
отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесін жалпы білім беру мазмұнында
қарастырудың маңыздылығы бүгінгі күні өз қажеттілігін танытып отыр.
Себебі күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ұжданын,
ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, заңды
сыйламау арқылы қоғамда құқық бұзушылықтың кең өршіп отырғаны ойланарлық
жағдай. Осының өзі жас ұрпақтың, одан қала берсе жалпы халықтың құқықтық
санасын жетілдіру идеясын қуаттайды.
Бұл идея тек халық арасында айтылып қалмай, билік тізгінін ұстаған
лауазым иелерін ойлантқаны да көңілімізге сенім үмітін ұялатады. Олай
дейтініміз, қоғамда орын алған құқық бұзушылық сипаттағы келеңсіз
құбылыстарға үн қатып, оған білім беру мекемелері арқылы құқықтық насихат
жүргізу іс-шарасы ұйымдастыру жұмыстары Қазақстан Республикасының Білім
және ғылым Министрлігі тарпынан арнайы қолдау тапты[1].
“Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті
өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан,
әрбір адамның құқықтық мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны
сөзсіз.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. “Құқық – ресми
түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет
жасау мүмкіндігі. Мысалы, адамзаттардың еңбек ету бостандығы, білім алу,
меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да
құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда “құқық” түсінігі
субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады[2].
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері.
Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез-
құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа
тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер
пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол
құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне
бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз иелігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдалануда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
“Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс” (6 бап)[3].
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының заңи мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық
тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі[4].
Екіншіден, “құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттың және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. (4 бап).
Үшіншіден, “құқық” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық тағы басқа. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық – мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, “құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты “құқық жүйесі” деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың
өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттілігі туады. Азаматтарға сан-қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады[5].
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір
текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты тараптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады.
Бірақ Маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңдегені
белгілі. Бірақ, бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай
анықтама беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық[6].
Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның
бір бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына
байланысты әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі,
денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге
бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің өмір сүруге
құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. (15 бап)[7].
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық
заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік
(тұлғалар) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде
байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы,
тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы
қамтамасыз етілмесе, адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі
болмаса, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам
өзіне қажетті рухани және мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді
әрекет жасауы қажет. Адамның әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы –
оны мемлекеттің тануы, қорғауы қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты – құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық
қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың мінез-
құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз
іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері
қажет. Сондықтан құқықтың нормалары – тұлғалардың іс-әрекетінің, мінез-
құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы.
(Қазақстан Республикасының Конституциясының 19-бабы)[8]. Тұлғалардың мінез-
құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға
бағыттап, жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады,
бассыздықтан қорғайды. Формальдық анықтылық – құқықтың тағы да бір
маңызды белгісі. Ол құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді[9].
Құқықты, оны құратын заңдарды, басқа да нормативтік актілерді
жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет.
Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды
жасайды. Заң - ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атынан
жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрбір ереже, қағида заң
шығарушының тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде
тұжырымдайды. Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің
әлеуметтік мәні болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың
мінез-құлқын анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді.
Құқықтың енді бір белгісі – мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет
құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе,
олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның
органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай
жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде
азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда
көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген
нормаларға сәйкес, мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы
көтеретін ақыға беріледі. (25 бап) Егер азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар
құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына
келтіріледі[10].
Құқықтың тағы бір белгісі – адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-
бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді. (3бап)[11] Сонымен халық заңдарды өзі
тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайды заң тікелей халықтың еркін паш
етеді. Оған мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының
Конституцияны қабылдауы. Конституция – құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса,
Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін
білдіреді, ойын жүзеге асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың
ойын, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы
жүзеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап,
өз өкілеттігінің шеңберінде нормативті актілер – заң күші бар жарлықтар,
жай нормативті жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті
актілері Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты
құратын нормалар тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп,
мүддесін ғана қорғамайды. Ол – халық үшін қызмет істейді.
Сонымен, қорыта келе айтарым, құқықтық норманың түсінігін ашпастан
бұрын құқық ұғымын ашу керек екен. Ал құқық ұғымы – бұл ресми түрде
танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау
мүмкіндігі.

1.2 Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны.

Адам қоғамында сан алуан қатынастар, яғни байланыстар туындайды. Осы
қатынастарды реттеу, тәртіптеу ережелер, қағидалар, нормалар негізінде
болады. Норма дегеніміз мінез-құлықтың, жүріс-тұрыстың мөлшері, үлгісі,
эталоны.
Нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан
тұрады. Олар әлеуметтік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінеді.
Қоғамның әлеуметтік нормалары дегеніміз қоғамдық қатынастарды
реттейтін, қоғамдық пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен
қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары
ережелерінің жүйесі. Әлеуметтік нормаларға жататындар құқық нормалары,
мораль (имандық, өнеге) нормалары, қоғамдық ұйымдар (корпоративтік)
нормалары, әдет-ғұрыптар, дін нормалары және тағы басқа.
Әлеуметтік-техникалық нормалар – техникалық құралдарды пайдалану,
қолдану ережелері; санитарлық-гигиеналық нормалар; агрономиялық нормалар
және тағы басқа.
Әлеуметтік нормалар белгілеу және қамтамасыз ету тәсілдері бойынша
ерекшеленеді. Мысалы, құқық нормаларын мемлекет белгілейді және қамтамасыз
етеді, имандылық, әдет-ғұрып нормалары қоғам өмірінен туындайды және қоғам
пікірімен, адамның сана-сезімі арқылы қамтамасыз етіледі, діни нормалар
діннен туындайды және Алла тағаланың күшімен, адам сана-сезімімен
қамтамасыз етіледі[12].
Жасалу тәсілі бойынша нормалар саналы және стихиялық (сұрапылдық)
түрге бөлінеді. Баяндау және көріну тәсілдері бойынша нормалар ауызекі және
жазбаша түрге бөлінеді. Мысалы, құқық нормалары әрқашан да жазбаша, ал
өнегелік нормалар ауызекі болады.
Әдет-ғұрып дегеніміз, адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, дағдыға
айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мінез-құлық қағидасы. Әдет-ғұрыптар ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып, адамдардың сана-сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің
үлгісімен сіңіп, адамдардың мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін бағыттап
отырады. Мысалы, қазақ даласында, қазақ халқында әдет-ғұрыптар, дәстүрлер
құқықтың қайнар көзі болған.
Қазіргі заманда әдет-ғұрыптар әр түрлі дәрежеде сақталған. Негізінде
әдет-ғұрыптар отбасы, туыстық қатынастарды реттейді.
Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың жалпылама
ерекшеліктерін және айырмашылықтарын көрсету қажет.
Жалпылама ерекшеліктері құқық пен мораль экономикалық базиске
жасалған қондырма болып табылады, қоғамдық қатынастарды реттейді,
әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді.
Құқық пен мораль көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады
және жүзеге асырылуының ішкі кепілі – адамның ар-ұяты мен намысы[13].
Құқық нормаларының талаптары моральдық талаптарға негізделеді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 бабында былай
айтылған: Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында
болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар
еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті[14].
Бұл талапта құқық нормасының талабы және мораль нормасының талабы
бірдей көрініс табады.
Кейбір құқық салаларында моральдық талаптардың ықпалы аздау. Мысалы,
салалық құқықта, азаматтық құқықта, қаржылық құқықта және тағы басқа. Ал
отбасы, қылмыс, халықаралық құқықта моральдың маңызы өте зор[15].
Енді құқық пен моральдың айырмашылығына тоқталу қажет.
1. Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болады, ал мораль мемлекеттен бұрын
пайда ьолады. Құқық жазылған нормалардан тұрады, ао мораль күрделірек
құрылым және жазылмаған ережелер, талаптардан тұрады. Құқық мемлекеттік
мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі, ал мораль дағды
арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі.Нормативтік
реттеу жүйесінде құқық ерекше орын алады. Бұның себебі құқықтың айрықша
белгілеріне байланысты.
2. Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол өте кең
түсінік болып, оған құқық нормаларымен қатар қатынастар да жатады.
Құқыққа, ерекше әлеуметтік құбылыс ретінде, жалпы және айрықша
белгілер тән.
1. Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құыққа тән жағдай
емес. Ол адамның табиғатымен байланысты және кез-келген әлеуметтік ұйымға
тән. Нормативтік дегеніміз, адамдардың ой жүйесін, қоғамдық өмірін
тәртіппен, соның нәтижесінде белгілі ережелерге бағындыру.
2. Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік пен
бостандыққа адамзат ежелден ұмтылып, оларды армандаған. Әділдік – адамның
игілігіне бағытталған жағдай, ол басқа адамның мүддесіне зиян
келтірмейді, қоғамға пайдалы. Осы талаптарға сай келетір адамның әрекеті
әділ болып саналады.
Марксизм-ленинизм негізін қалаушылар әділдікті тек таптық мүдделермен
байланыстырады.
Бостандық – адамның ажыратылмайтын қасиет. Тек бостандық болса ғана
адам лайықты өмір сүре алады, барлық өзіне тән шығармашылық мүмкіндіктерін
аша алады.[16]
3. Құқықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар – билік, мемлекет,
қоғамдағы тәртіп. Солар арқылы әділдік пен бостандық жүзеге асырылады.
Әрине, әділдік пен бостандық шектелсе де, сол аталған құбылыстар арқылы
жүзеге асырылады. Құқықтың нормалары мен мемлекет органдарының арасында
қайшылық, үйлеспеушілік болуы мүмкін. Заңдарда адамдардың құқықтары мен
бостандықтары жарияланғанымен, мемлекет органдары олардың жүзеге
асырылуын қамтамасыз етпеуі мүмкін.
4. Құқық адамның іс-әрекетін реттейді, оның ойына, сезіміне әсер етеді.
Егер адам заңдарда әділдік пен бостандық баянды етілетініне көзі жетсе,
оларды орындау қажет деп есептейді. Мұндай жағдайда адам өз еркімен заң
талабын орындайды. Заң талабын бұзса, кінәліге мәжбүрлеу шаралары
қолданылады.
5. Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі баянды
етіледі. Адамдардың еркін заң шығаратын орган ресмилендіреді. Сондықтан
құқық – мемлекет таныған адамдардың еркі. Егер құқық әділдік пен
бостандықты паш етсе, ол жалпы халықтық құқық деп саналады.
6. Құқықтың формальды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар
ерекше қасиетке ие болады. Ол – формальды анықтылық. Оның белгілері:
айқындығы, бір мағыналылығы, қысқалылығы. Бұл құқық субъектісінің не
нәрсені істеуге болады, нені болмайтындығын білуіне ыңғайлы, әрі қолайлы.
Мысалы, біреудің мүлкін ұрлау – қылмыс[17].
Құқықтың жүйелілігі - оның тағы бір қасиеті. Заңдарда жазылған
құқыфқтық нормалар өзара байланысты, үйлесімді болады. Құқықтың нормалары
тек осындай негізде жазылып, қалыптасса ғана құқық өзінің борышын орындауға
қабілетті болады.
Құқықтың тағы бір қасиеті – оның өзгермелілігінде. Қоғамдық өмір
сүрісіп қалмай, құбылып өзгеріп тұрады. Соған сәйкес құқық нормалары да
өзгерген қатынастарды лайықты түрде реттеу үшін өзгеріп тұруы қажет. Осыған
байланысты ескірген заңдар күшін жояды, жаңа заңдар қабылданады. Құқық
біркелкі қалыпты түрде адамдарға қолданылады. Осының өзі құқықты
теңсіздіктің баянды етілетінін байқатады. Адамдар әртүрлі: біреу әлсіз,
біреудің қабілеті мол, екіншісінікі кем, біреудің отбасы бар, біреу бойдақ.

Адамдардың мұндай айырмашылығын заң ескере бермейді. Сондықтан заң
адамдарды іс жүзінде теңдестіре алмайды.
Әрине өмірдің кейбір салаларында, мысалы, саяси құқықтармен
пайдаланғанда барлық азаматтардың жағдайы бірдей[18].
Құқықты мемлекет қорғайды. Құқықтың барлық нормаларының талаптарын
адамдар өз еркімен орындай бермейді. Соған байланысты мемлекет құқық
талабын бұзғандарға мәжбүрлеу тәсілін қолданады. Мұндай қорғау болмаса,
құқық жоқ деп есептеу керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы
халыққа жолдауында он жыл біздің конституциямыздың мерей тойы, осы он жыл
ішінде еліміз тұрақты экономикалық дамуда, деп көрсетті.
Сонымен ел Президенті ерекше атап өткендей әрекет етуші
конституцияның потенциалын ары қарай да максималды түрде қолдану керек.
Бүкіл әлем демократия мен заңдардың сақталуы ажырағысыз деп мойындайды.
Конституция мемлекеттің негізгі заңы және ол сол мемлекеттің құқықтық
жүйесінде приоритетті жағдайды иеленеді. Конституция құрамына мемлекет және
құқықтың әлеуметтік сфералары саясаттың, экономиканың, қоғамның мәнін
анықтайтын базалық идеяларды білдіреді.Конституцияда мемлекеттік реттеудің
мәні мен шектері бекітілген, мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі
бастаулары анықталған, ұлттық және халықаралық құқықтардың ара-қатынасы
көрсетілген.
ҚР-ның Конституциясымен ҚР-да Президенттік басқару формасы анықталған
және мемлекеттің басты қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары және
бостандықтары.
Республика қызыметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін
демократиялық әдістермен,оның ішінде республикалық референдумда немесе
Парламентте дауыс беру арқылы шешу.19
Мемлекетіміздің құқықтық-демократиялық даму жолында өркендеуінің
бірден-бір ұйытқысы-тәуелсіз еліміздің Конституциясына он жыл толды. Тарих
үшін бұл уақыттың бір ғана сәті екендігіне қарамастан, еңсесін тіктеп,
таяуда ғана тәуелсіздік алған еліміз үшін бұл оқиғанын маңызы ерекше.
Себебі, Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,...,-деп
басталатын ата заңымыз біздің ата-бабаларымыздың аңсап кеткен егемендігі
мен тәуелсіздігіне қол жеткізуінің куәсі іспетті. Тарихи сонау тереңде
жатқан қазақ елі үшін тәуелсіз ел болып, еліміздің мемлекет болып бой
көтеруі-үлкен жетістік екені даусыз.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына дәстүрлі
жолдауында Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдылану қажеттігі, оның
әлемдегі демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні
танылып отырғандығын және Конституцияда берілген құқықтарды айқын пайдалану
жайында ғана болуға тиістігін атап көрсетеді.
Бүгінгі елімізде жүргізіліп жатқан сот реформасындағы оң өзгерістер
біртіндеп жүзеге аса бастағаны және соның арқасында сотқа деген халықтың
сенімі күннен күнге артып келе жатқанын айта кетпесе болмас.Көптеген заңдар
қабылданып, өзгерістер енгізілді, әрине алда, шешімін табуға тиіс басқа да
келесі мәселелер бары белгілі. Дегенмен, басшылыққа алып,бағдар беретін
негізгі заң өз әлеуетін әлі жоғалтқан жоқ. Мәселе оның орындалуына қатысты
болуға тиіс.
Сондықтан, Қазақстанның әл-ауқаты мен тұрақтылығының, демократиялық
жолмен дамуының іргетасы болған Конституцияны құрметтеу және оны сақтау-
әрбір азаматтың борышы.Еліміздің тұрақтылығы мен тыныштығының кепілі-
Конституция.
Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамдық тіршілік тынысын
реттеуші және қазақ халқын басқа мемлекеттерден қалмай биік шыңға жетелеуші
және ол шынайы демократиялық құжат екеніне көзіміз жеткен секілді.Еліміз
Конституцияға бағынғанда ғана ол бізге қызымет ететіндігін ұғынуымыз
қажет20.

Кесте1

Құқық нормалары; техникалық құралдарды
пайдалану,
қолдану
ережелері;
Мораль (имандылық, өнеге)
нормалары;

санитарлық-гигиеналық нормалар;
қоғамдық ұйымдар
(корпоративтік)
нормалары; агрономиялық
нормалар;

әдет-ғұрыптар; басқалары.

дін нормалары;

басқалары.

Кесте 2

құқық нормалары; саяси; стихиялық ауызекі
(сұрапылдық)
түрде; жазбаша.
имандылық (мораль, ұйымдық;
өнеге) нормалары;

әдет-ғұрыптар; этикалық саналы түрде.
(әдептік);

корпоративтік
нормалар; эстетикалық;

дін нормалары; басқалары;

басқалары.

Кесте 3

ҚҰҚЫҚ ПЕН МОРАЛЬДЫҢ (ИМАНДЫЛЫҚТЫҢ, ӨНЕГЕНІҢ) ЖАЛПЫЛАМА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

• Экономикалық базиске жасалған қондырма болып табылады;
• Нормативтік мазмұнда болады;
• Қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып табылады;
• әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді;
• көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады;
• жүзеге асырылудық ішкі кепілі – адамның ар-ұяты мен намысы.

Кесте 4

ҚҰҚЫҚ: ИМАНДЫЛЫҚ, ӨНЕГЕ (мораль)

• мемлекетпен бірге қатар пайда болады;
• нормалардан (жүріс-тұрыс ережелерінен) тұрады;
• нақтылығы (деректілігі), айқындылығы арқылы сипатталады;
• мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі;
• нақты шаралар мен мәжбүрлеудің түрлері күні бұрын көрсетілген болады;
• тек қана құқық бұзушының жүріс-тұрысын жан-жақты бағалайды;
• мемлекетпен бірге қатар жойылады;
• мемлекеттен бұрын пайда болады;
• күрделірек құрылымды болады;
• мазмұнының тым күрделі болуымен сипатталады;

• дағды арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі;
• мәжбүрлеудің шаралары мен түрлері күні бұрын көрсетілмеген болады;
• адамның жүріс-тұрысы жан-жақты бағаланады;

• кез-келген қоғамда орын алады.

Корпоративтік нормалар (қоғамдық ұйымдардың нормалары) дегеніміз
қоғамдық ұйымдардың қызмет атқаруда мақсаттарына жету үшін жасалған
жарғыларында, ережелерінде, шешімдерінде бар болатын, белгіленген жүріс-
тұрыс ережелері.

Кесте 5

Айқын, нақты жүріс- қамтамасыз ету дәрежесі
тұрыс ережелері болады;

Арнайы актілерде мәжбүрлеу түрлері;
баяндалған болып келеді;
құқық нормаларының
Нормалары жүйеге басымдылығы.
келтірілген болады.

ІІ тарау. ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМА

1. . Құқықтың қайнар көздері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында былай делінген:
1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
2. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешікім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады.
3. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып,
міндеттер атқарады.
4. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады,
сондай-ақ міндеттер атқарады
5. Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы
мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге
арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі,
үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік-жігері және ең соңында қоғамның
материалдық тұрмыс жағдайлары21.
12.1. Бұл бап Республикада адам қүқықтары мен бостандықтарын тану мен
қорғаудың негізгі ережелері мен принциптерін тану мен қорғаудан тұрады.
Онда еліміздің қүқықтық жүйесінде адамның құқықтары мен бостандықтарын
тану институты, сондай-ақ заң шығарушылардың оларды - экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және саяси-құқьіқтық жағынан қорғалу кепілдігін
қамтамасыз ету міндеттемесі бар екендігі танылған. Бұл кепілдіктер әртүрлі
нысанда Конституцияның II-бөлімінің келесі бөлімдерінде де жазылған, алайда
тұтас алғанда олар сығымдалып түсіндірілген деуге болады. Мысалы, саяси-
қүқықтық кепілдіктер айтар-лықтай толық ашылса, әлеуметтік-экономикалык,
және мәдени кепілдіктер ықшамдалып берілген22.
12.2. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің басты ілімі және
негізгі принципі ретінде адамның табиғи құқығының теориясы тұжырымдамасы
алынған. Сөйтіп, осы нормаға сәйкес заң шығарудың және заң қолданудың басты
өлшемі олардың жеке адамның құқықтары мен бостандықтарына сәйкестігі болып
табылады. Яғни, осы тармақ мемлекет саясатындағы жүйелік орталықтандырудан
жеке бастық орталықтандырудың басымдығын ресми түрде орнықтырды. Ол
мемлекеттің бұрынғы кеңестік режимі кезінде үстемдік еткен ұжымдық
демократия тұжырымдамасынан ресми түрде бас тартуды білдіреді. Аталған
қағиданың іс жүзінде қолданылуына әр заңды және әр заң жобасын
гуманитарлық, оның ішінде қоғамдық сараптамадан өткізу және мемлекеттік
органдардың қызметіне конституциялық бақылау жасау үшін іргелі негіздер
қалау мүмкіндігін жатқызуға болады.
Еліміздің құқықтық жүйесінде бірлестіріліп жүйеленген табиғи-құқықтық
теория құқықтың мемлекет қызметінен басымдығын табиғи түрде қамтамасыз
етеді, сөйтіп Президентті қоса алғанда лауазымды адамдарға қоғамдық
қадағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
12.3. Осы тармақта адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі ерекшеленген.
Егер адам құқығы тумысынан жазылған болса, азаматтың құқығы кейін пайда
болады. Азаматтың құқықтық мәртебесіне табиғи түрде адам құқығы, сондай-ақ
жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепілдігі негізіне
қызмет ететін, азамат пен оның мемлекеті арасындағы ерекше билік
қатынастарын қоғамдық шарттар түрінде белгілейтін саяси қүқықтар мен
міндеттер кешені кіреді. Азаматтың мәртебесі, осы аталғандарға қоса, тек
құқықтар ұғымын ғана емес міндеттер ұғымын да қамтиды, айталық азамат
иеленген саяси билікке деген құқығы осы билікті мемлекеттің осы адамға
қатысты құқығының екінші жағы ретінде арнау міндетінің болуы қажеттігімен
де ерекшеленеді.
12.4. Конституцияның осы нормасына сәйкес шетелдіктер мен отансыз
адамдардың (апатридтердің) Қазақстан Республикасы азаматтарымен әлеуметтік-
экономикалық және тиісінше саяси салада азаматтық құқықтары мен
міндеттерінің толық теңдігі белгіленген. Әдеттегідей, мемлекет азаматтары
барынша кең саяси құқықтық субъектілікті пайдаланады, алайда жекелеген
жағдайларда, айталық, дипломатиялық корпус үшін, Республиканың халықаралық
келісім жасасуларынан туындайтын ішінара ерекшеліктер болуы мүмкін.
12.5. Осы норма бұзылған жағдайда кері зардаптарға әкеліп соқтыруы
мүмкін құқықтары мен бостандықтарын жеке адамның іске асыруының шегін
орнықтырады. Бұл, мысалы, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтары,
конституциялық құрылыс және қоғамдық; имандылық. Аталған шектеулер құқықтық
практикада жалпыға мәлім шектеулер болып табылады. Мәселе заң
қолданушылардың осы шектеуді түсінуіне келіп тіреледі. Орталықтандырылған
құқықтық саясат кезінде мұндай түсіндірме бүкіл ел "көлемімде айтарлықтай
жеңіл таратылуы да, кеңейтілуі де мүмкін, ол - қорғауды, тіпті жеке адамның
құқықтық мәртебесінің өзін биліктің толық жоққа шығаруына мүмкіндік
жасайды. Сондықтан аталған ереже тиісті нормативтік актілермен дәл
нақтылауды қажет етеді.23
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында былай делінген:
1. Әркімің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы
қорғалуына құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген
жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі24
13.1. Конституцияның 13-бабының 1-тармағының нормалары азаматтық
заңдарда дамытылған. Конституцияның 13-бабында айтылатын "құқық субъектісі"
санаты азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің
азаматтық-құқықтық ұғымын құрайды.
ҚР АК-інің 13-6абында азаматтық құқығы және міндеттілік жүктеу
қабілеті болудың (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтар үшін бірдей
дәрежеде танылатындығы белгіленген. Азаматтық құқық қабілеті ол туған
сәттен бастап болады және ол қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азамат Қазақстан Республикасы шегінде де, сондай-ақ шет елдерде де
мүлікке, оның ішінде шет ел валютасына меншік құқығына; мүлікті мұралыққа
алу және мұралыққа беруге; реслублика аумағында еркін жүру және тұратын
орнын еркін таңдауға; Республика шегін еркін тастап шығу және оның аумағына
еркін қайта оралуға; заң актілерімен тыйым салынба-ған кез келген қызметпен
айналысуға; занды тұлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірлесе құруға; заң актілерімен тыйым салынбаған кез келген
мәміле жасауға және міндеттемелерге қатысуға; жаңалық ашуға, ғылым, әдебиет
және өнер шығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке меншік құқығы болуға;
материалдык, және моральдық зардаптардың орны толтырылуын талап етуге;
басқа да мүліктік және жеке құқықтарды иеленуге құқылы (ҚРАК-інің14-
бабы).25
Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық құқықты иелену және оны жүзеге
асыру, өзі үшін азаматтық міндеттерді туғызу, оларды орындау (азаматтык,
қабілеттілік) оның кәмелеттік жасқа келуімен, яғни жасының он сегізге
толуымен толық көлемінде туады.
Заң актілерімен он сегіз жасқа толмай некеге отыруға жол берілген
азаматтың әрекет қабілеттілігі толық, көлемінде ол некеге отырған күннен
басталады. Егер заң актілерімен өзгеше кезделмесе барлық азаматтың әрекет
қабілеттілігі бірдей болады (ҚР АК-інің 17-бабы).26
ҚР АК-інің 18-бабында құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен
айыру мен оны шектеуге жол берілмейтіні туралы ереже белгіленген. Атап
айтқанда, заң актілерімен көзделген реттер мен тәртіптен өзге жағдайда
ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне шектеу қоя
алмайтындығы белгіленген.
Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің заң актілерімен
белгіленген шарты мен тәртібін немесе олардың кесіпкерлікпен не өзге
қызметпен айналысу құқығын сақтамау тиісті шектеулерді белгіленген
мемлекеттік немесе өзге орган актісінің заңсыздығын көрсетеді.
Азаматтың құқықтық қабілеттілігінен немесе әрекет қабілеттілігінен
және құқықтық қабілеттілігін немесе ерекет қабілеттілігін шектеуге
бағытталған басқа да мәмілелерден толық немесе ішінара бас тартуы, заң
актілерімен рұқсат етілгендерден өзге реттерде заңсыз болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғау тәсілдері ҚР АК-інің 9-бабында белгіленген.
Азаматтық құқықтарды қорғауды: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейінгі
жағдайды қалпына келтіру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауіп
төндіретін іс-әрекеттердің жолын кесу; міндеттіліктің іс жүзінде
орындалуына үкім ету; шығындарды, айыптарды өтеу; мәмілелерді заңсыз деп
тану; моральдық зардаптардың орнын толтыру; құқықтық қатынастарды тоқтату
немесе өзгерту; мемлекеттік басқару немесе жергілікті өкілді не атқарушы
органдардың заңдарға сәйкес келмейтін актілерін заңсыз немесе қолдануға
жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқық иеленуіне немесе
оны жүзеге асыруына кедергі келтіргені үшін мемлекеттік органнан немесе
лауазымды адамнан айып өндірту жолымен, сондай-ақ заң актілерімен көзделген
өзге де тәсілдермен сот немесе аралық сот жүзеге асырады.
Бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет немесе басқару органына жүгіну,
егер заң актілерімен көзделмеген өзге реттерде, құқықты қорғау туралы сотқа
жүгінуге кедергі келтірмейді.
Заң актілерімен арнайы көзделген реттерде азаматтық құқықтарды қорғау
құқығы бұзылған жеке немесе заңды тұлғалардың тікелей өздері арқылы жүзеге
асырылады (өзін-өзі қорғау).
Егер заң актілерімен немесе шарттармен өзгеше көзделмесе құқығы
бұзылған адам оған келтірілген зиянның толық өтелуін талап ете алады.
Шығындар дегеніміз - құқығы бұзылған адамның өндірілген немесе өндіріліп
алынуы тиіс болатын шығындары, оның, жоғалған немесе зақымданған мүліктері
(нақты залал), сондай-ақ осы адам, егер оның құқығы бұзылмаған болса
айналымның әдеттегі жағдайында ала алатын алынбаған кірістері (жоғалған
тиімділік).
Мемлекеттік өкімет органының, өзге де мемлекеттік органның заңға
сәйкес келмейтін актілерін шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
адамдарының іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) нәтижесінде азаматқа немесе заңды
тұлғаға келтірілген зиянды Қазақстан Республикасы немесе тиісінше әкімшілік-
аумақтық бірліктің өтеуі тиіс.
Егер жолсыздықтан құқықтық зардап шегу тәртіп бұзушының кінәсінен
болса, заң актілерілнен кезделгеннен басқа реттерде оның кінәлілігі
жорамалданады.
Қажетті қорғану үғымы 1997жылғы 16 шілдеде Парламент қабылдаған
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 32-бабында беріледі. Атап
айтқанда, қажетті қорғаныс жағдайында, яғни қорғанушынын, немесе өзге
адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және басқа
құқықтарын, сондай-ақ қоғамның немесе мемлекеттің қоғамдық қауіпті қол
көтерушіліктен заңмен қорғалатын мүдделерін қол көтерушіге зардап келтіру
арқылы қорғау, егер бұл ретте ол қажетті қорғаныс шегінен шығып кетпесе
оның қол көтерген адамға келтірген зардабы қылмыс болып табылмайды.
Қажетті қорғаныс құқығына, олардын,кәсіптік немесе өзгелей арнайы
дайындығына және қызмет жағдайына қарамастан, барлық адамдар тең дәрежеде
құқылы. Бұл құқық адамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылып кету не көмек
сұрап басқа адамдарға немесе мемлекеттік органдарға жүгіну мүмкіндігіне
қарамастан беріледі.
Қол көтерушіге зардап шектіру мұқтаждығы болмаған жағдайда айқын
шамадан тыс зардап шектіру нәтижесінде қорғанудың қол көтерудің қоғамдық
қауіптілік сипаты мен деңгейіне сәйкес келмеуі қажетті қорғаныс шегінен
шығып кету деп танылады. Мұндай шектен шығу тек қасақана зар-дап шектірген
реттерде ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы
мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге
арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі,
үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік жігері және ең соңында қоғамның
материалдық тұрмыс жағдайлары.
Бұл тұрғыдан құқық негіздерін кең мағынада түсіндіреді. Сондай бола
тұрса да құқық негіздері дегеніміз – қоғамдық қатынастарды реттейтін,
ресми түрде бекітілген, жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін
қоғамның ерік-жігері.
Әдетте құқық негіздері төрт түрге бөлінеді: құқықтың әдеттері,сот
прецеденттері (үлгілері), құқықтық келісім-шарттар, нормативтік-құқықтық
актілер.
Құқықтық әдеттер – қоғам өмірнен шыққан, адамдардың қарым-қатынасын
реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілетін
әдет-ғұрыптар.
Кезінде қазақ даласында құқықтық әдет-ғұрыптар қоғамдық қатынастардың
негізгі реттеушісі болған.
Оған дәлел Қасым ханның қасқа жолы (XV ғ.), “Есім ханның ескі жолы”
(XVI ғ.), Тәуке ханның “Жеті жарғысы” (XVIІІ ғ.). Сонымен қатар қазақ
қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін
дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді
қарағанда күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. ХІХ ғасырдың билер
съезінде қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативті
актілер ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден
қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып
отырған.
Құқық прецеденті – жоғары мемлекет (сот) органдары қабылдаған нақты
шешім. Осы шешім төменгі мемлекет (сот) органдарына ұқсас істерді шешкенде
негіз болады. Құқық прецендентінің шыққан елі – Англия. Қазіргі заманда
құқық прецеденті Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың
негізгі қайнар көзі болып табылады.
Құқықтық келісім-шарт екі немесе көп жақтың өз еркімен жасалған,
ресми түрдет бекітілген, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін келісім-шарт.
Қазіргі заманда құқықтық келісім-шарттар халықаралық қатынастарда
құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Нормативтік-құқықтық актілер – құқықтың ең басты қайнар көзі, негізі
ретінде танылады27.
Нормативтік-құқықтық акті (НҚА) – мемлекеттік органдар ресми түрде
қабылдаған, жалпы ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
жалпыға бірдей міндетті құжат, яғни акті.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында ұлттық құқық тек қана нормативтік
актілер арқылы қалыптасуда. Құқықтың нәр алатын бастауы – Қазақстан
Республикасының Конституциясы. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар
және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Одан төмен –
конституциялық заңдар. Ондай заңдар ерекше қатынастарды реттейді. Одан
кейінгі – жай заңдар. Конституцияға өзгерістер мен қосымшаларды
республикалық референдум немесе Парламент енгізеді. Конституциялық және жай
заңдарды Парламент қабылдайды. Парламент Президентке бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге қақылы. Конституцияда аталған
жағдайда Президент заң күші бар Жарлық шығаруға қақылы. Президент өз
өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативті Жарлық шығарады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзырындағы мәселелер бойынша
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады.
Конституциялық Кеңес өз құзырындағы мәселелер бойынша нормативті қаулылар
шығаруға құқылы. Ол Қазақстан құқығының құрамды бөлшегі болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты да құзырына жататын мәселелер
бойынша норматвиті қаулылар қабылдауға құқылы28.
Қазақстан 2030 жылы Орта Азияның Барысына айналады дегенге сенсек,
онда ол үшін мемлекетіміздің құқықтық жүйесі мығым болуы тиіс. Ал құқықтық
жүйенің берік болуы құқық саласының оңды дамуымен байланысты болса,
құқықтық норма бұл ретте өзіне тиесілі орынды алады деген ойдамын.
Дегенмен, 2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны
біз өз қалауымызбен және табысқа жетуге талпынған ерік-жігеріміз арқылы
тұрғызамыз. Егер біз осы мүмкіндікті сәтімен пайдалана алмасақ, егер біз
болшағымызға жоспар құрмай және бүгінгі күні нақты іс-қимылдарды іске
асырмай күндер мен апталарды уысымыздан шығарып алсақ, егер сәтсіздікке
ұшырасақ, онда өзімізден басқа ешкімге кінә арта алмаймыз.
Еш нәрсеге бірден қол жетпейді. Табысты әрі тұрақты дамуға объективті
түрде белгілі бір сатылар тән, оған құлашты бір сермегеннен жетуге
болмайтыны да белгілі. Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз
қуатты мемлекет пен Қарулы Күштер құра алмаймыз, демографиялық, экологиялық
және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-
қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз.
Экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу өз кезегінде саяси
тұрақтылық пен тұрлаулылықты, қуатты әрі нысаналы реформаларды талап етеді.
Ал бұл үшін Президенттің саясатын іске асыруға, ескінің қарсылығын
еңсеруге, әрі күмәнданушыларды соңынан ерте білуге қабілетті кәсіпқой,
зерделі, батыл және отансүйгіш Үкімет қажет.
Бідің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар
жоғары ақы төленетін, жақсы оқытып-үйретілген, Қазақстан мен Қазақстан
халқының мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола
отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады.
2030 жылдың азаматтары мемлекеттің өздерінің құқықтарын қорғайтынына
және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.