Шешен сөйлеу мәдениеті. Сырым аңыздары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:
1. Шешен сөйлеу мәдениеті
2. Сырым аңыздары
3. Глоссарий
4. Тест
5. Сұрақтар
6. Семантикалық кесте
7. Ребус

Шешен сөйлеу мәдениеті
Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпия қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен байланысты. Сөйлеу нормалары орфографияға бағынышты емес. Қалай жазылса, солай оқуды тіліміз көтере бермейді. Өйткені қазақ тілі - болмысында, табиғатында үнді, әуезді тіл. Дұрыс сөйлеу мәдениеті дыбыс тілімен тікелей байланысты болғанымен, жазу тілінің шығуымен бірдей емес. Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстардың қырын сындырып айту - сонау ауыз әдебиеті үлгілерінен, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық.(құрғол-құр қол емес, негерек-не керек емес), қатар тұрған екі даусты дыбыстың бірін түсіріп қолдану (Дәметкен-Дәме еткен емес, Сарарқа-Сары арқа емес), ерін үндестігін сақтау (құрұқ-құрық емес, өсүм-өсім емес) сияқты орфоэпия заңдылықтарына көңіл бөлу міндетті.
Ауызша сөйлеу тілі әдеби тілде сөйлеу және ауызекі сөйлеу тілі болып бөлінеді. Әдеби сөйлеу тілінің де сан алуан түрлері бар: Олар лекторлардың, үгітшілер мен баяндамашылардың, актерлердің т.б. болып та бөлінеді. Әрқайсысының сөз қолдану ерекшелігі, айтайын деген ойын тыңдаушылыарына жеткізу әдіс-тәсілі әртүрлі болғанымен, бәріне ортақ заңдылық-орфоэпия қағидаларын сақтау.
Ауызша сөйлеу кезінде тілдің ішкі заңдылықтарын сақтаумен қатар, сөйлеу техникасын да меңгеру қажет. Тақырыптың мазмұнына қарай лектор өзінің ішкі тебіренісі мен толқынысын, көзқарасын көбіне дауыстың ырғағы күші ым-ишара, қимыл-қозғалыс арқылыда жеткізіп отырады.
Мәнерлі сөйлеу мәдениеті лектордың дауыс ырғағына, интонациясына да байланысты. Өйткені сөйлеу кезіндегі дауыстың сан түрлі құбылуы адамның сол өзі баяндап тұрған мәселесіне қатысын, эмоциясын, сезімін білдіреді. Интонация летордың әр сөйлеміне жан беріп қана қоймайды, оның эмоциональдық бояуын күшейтеді.
Сөз қолдану мәдениеті ең алдымен сөздің емле ережесіне сай жазылуымен байланысты. Дұрыс жазу талабы-ресми түрде қабылданған жалпыға ортақ емле ережесін сақтау. Орфографиялық нормадан ауытқуға, оны өзгертіп жазуға болмайды. Себебі емле ережелері заңды түрде бекітіледі, жалпыға ортақ, міндетті сөз қолдану мәдениеті сөздің мағанасына сай, дәл, сәйкес жұмсалуымен тығыз байланысты.
Айқын ойлап, дәл айту үшін сол айтылуға тиісті зат пен оның санамыздағы көрінісі-сөздің арсындағы байланысты, қатнасты жақсы білуіміз керек. Ой айқындылығы, мағана дәлдігі логикалық дәлдікпен ұштасады. Сөздер мағанасына қарай бір-бірімен көп мағаналы, омонимдес, мәндесте болып келеді. Мағаналас сөздерді айырым мағанада ара жігін айқын аңғарып қолдану арқылы сөздік қорымызды молайта түсуге болады.
Сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі-тіл тазалығы. Тіл тазалығы дегенде айтайын деген ойымыздың, сөзіміздің бөтен, бөгде элементтермен шұбарланбауын талап етеміз. Әрине бөтен тілден сөз алмай, таза анатілі материялының негізінде ғана өмір сүретін әдеби тіл деген болмайды. Көркем шығарманы, сондай-ақ, әдеби нормадан ешбір ауытқымай бөтен тілді элементтерді қоспай, сірестіріп "таза әдеби" тілде де жаза беруге болмайды. Өйткені, көркем сөз шеберлері оқырмандарына өмірдің өзі көтерген саласын жан-жақты көрсету, олардың дүниетанымын, эстетикалық талғамын арттыру мақсатын көздейді.

Сырым аңыздары
Жігіттің түп атасын қазған ит.
Cырымның атасы Шолан батырды төрелер қылыштап өлтіреді. Шоланнан Дат іште қалып дүниеге келгесін, қара қазақ жиналып төрелерменен арадағы зіт (зіт-деген ескі сөз, бұл жерде кек деген мағнада алынған) ұмытылмас үшін жас баланың атын Дат қояды. Дат атасының кегін ала алмайтын жасықтау болып өседі.
-- Ей, Дат, сенің атың заманында қойған Дат еді-ау, есіміңе жесімің лайықты емес, тек бір қоя салған ат еді-ау -- деп қазақтың қарттары Даттың бетіне соғып жүреді.
Дат өсіп бір тәуір әйелге үйленеді, одан Сырым туады. Сырым өсіп ат арқасына мініп, ағайын аралап Байбақтының Сасай дейтін атасының аулына келеді. Келсе ағайындары қаумалап ортаға алып, жылап қоя береді.
-- Мына атаңа нәлет Нұралының баласы Есім сұлтан біздің бір ағайынның Ақмоншақ дейтін жүйрік атын ылауға мінемін деп ұстатып алып еді, енді бәйгеге қосып Есімнің Ақмоншағы атанып, атағын шығарып тасып жүр. Міне биыл екі жыл болады, талай рет кісі жіберіп сұрадық, берер емес. Бүгінде құлаққа құлақ, тұяққа тұяқ ал дейтінді шығарды,-дейді.
-- Ақмоншақты бір жесірге балайтын едік, бүкіл Байбақтының атағын шығарған Ақмоншақ еді. Шырағым, сол атқа сен бар, саған берер, -- дейді ағайындары.
-- Ей, ағайын, сіздер мені Нұралыға жұмсамаңдар, ол ит маған да бермес. Берсе жақсы, бермесе тегін қайтпаспын, бір жанжал туып кетер,- деп өтінеді Сырым. Ағайындары қаумалап болмайды, ақырында Сырым көнеді. Барып Нұралы ханның өз үйіне түседі.
-- Сырым, жай жүрмісің, жұмысың не? -- дейді Нұралы.
-- Сіздің Есім деген балаңыз менің бір ағайынымның атын ұстап ылауға мінген екен, оған екі жыл толыпты.
-- Мауқы басылса, сол аттың сүйегі болса да алып кетейін деп келіп едім, - дейді Сырым.
-- Жарайды, олай болса Есімді шақыртып айтайын, - дейді хан.
-- Есім шырағым, мына Сырым Ақмоншақты сұрай келіпті. Бірталай міндің ғой, енді берсейші, - дейді Нүралы баласына.
-- Ағайыннан бір ат міне алмасам, мен несіне сұлтан болып жүрмін? Мен атты беремін деп алғаным жоқ, Сырымға ат керек болса құлаққа-құлақ, тұяққа-тұяқ алсын да кетсін, - дейді Есім. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.