Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы төрт жаһандық дағдарыс

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы төрт жаһандық дағдарыс

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан бірқатар күрделі кезеңдерден өтті, Ел төрт дағдарыстың салдарын бастан кешірді. КСРО-ның бірінші жүйелік дағдарысы, 1998 жылғы екінші азиялық дағдарыс, 2007-2008 жылдардағы жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс және 2014 жылы басталған геосаяси санкциялық дағдарыс тағы бірнеше жыл жалғасады.

Сонымен қатар, тарих көрсетіп отырғандай, мемлекет әрбір жолы шығынсыз жағдайлардан шешу жолдарын тапты. Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың бұл жерде басты рөлге ие.

1991-1996 жылдардағы дағдарыс. Кеңес жүйесінің қирауы Себептер : тиімсіз басшылықтың және қалыпты нарықтық жүйенің жоқтығынан жоспарлы кеңес экономикасы көптеген жылдар бойы бұзылды. 1980 жылдардың соңында-1990 жылдардың басында одақтас экономикалардың жалпы құлдырауы 50%-дан асты. Экономиканы құтқару бойынша ұсынылған барлық бағдарламалар тиімсіз болды: Рыжков-Абалкина бағдарламалары (uchebnik-online. com" 500 күн " ru. wikipedia. org), Горбачева (historykratko. com) .

Өндірістік қатынастар жүйесі түбегейлі қайта құруды талап етті, бұл бірінші кезекте өндіріс құралдарына меншік нысанын ауыстыруды білдіреді. Экономикадағы терең кешенді қайта құрулармен бекітілмеген ішінара шараларды енгізу өндірістің құлдырауының күшеюіне, макроэкономикалық деңгейде инфляция және тұрақсыздандыру тетігін іске қосуға алып келді. Бұрынғы КСРО экономикасындағы дағдарыс оның саяси ыдырауының негізгі себебі болып табылады.

Тәуелсіздікті алғаннан кейін Қазақстан ауыр мұрадан құтылмады-инфляция айына 57-58% - ға жетті, оған Ресей мен Өзбекстаннан рубльдік инвестиция, төлем жасамау дағдарысымен және халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуімен ұштасқан республикааралық өндірістік-шаруашылық байланыстардың үзілуі жағдайында өндірістің толық тоқырауы (ұзақ уақыт кезеңінде өндіріс пен сауданың тоқырауымен сипатталатын экономика жағдайы) ықпал етті.

Дағдарысқа қарсы негізгі бағдарлама : 1992 жылдың сәуірінде Қазақстан Президенті Н. Назарбаев елдің саяси және экономикалық дамуының 2005 жылға дейінгі Стратегиясын ұсынды. Экономикада мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағыты жарияланды.

Негізгі шаралар : 1. мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жолымен Мемлекеттік кеңес экономикасын меншіктің әртүрлі нысандарымен қазіргі заманғы нарықтық экономикаға реформалау. Жекешелендірудің төрт кезеңінің нәтижесінде (шағын, бұқаралық, жеке) 1991-2000 жылдары жаңа жеке меншік иелеріне коммерциялық, инвестициялық, купондар, рубль және теңге үшін ашық конкурстар арқылы жалпы сомасы 215, 4 млрд. теңгеге 34, 5 мың мемлекеттік меншік объектісі сатылды. Жекешелендіру процесінің өзі елде жеке меншік иелері мен еркін кәсіпкерлердің класының пайда болуына алып келді. Жекешелендіру процесінің өзі өте ауыр болды, өйткені қатаң ақша-кредит саясаты жағдайында өтті және тиімсіз кәсіпорындар қаржылық субсидиядан айрылды. 2. 1993 жылдың қараша айында рубльдік аймақтан шұғыл түрде, абсолюттік құпиялылық режимінде шыққан Қазақстан теңгенің ұлттық валютасын енгізді, және бұл сәт дербес және тәуелсіз экономикалық даму жолында жөнелтілді. 3. Шетелдік инвестицияларды тарту маңызды бағыт болды. Нәтижесінде 1996 жылға қарай Қазақстан посткеңестік кеңістікте тікелей шетелдік салымдарды тарту бойынша көшбасшы болды.

Қол жеткізілген нәтиже : төрт жыл ішінде дағдарысқа қарсы шаралардың арқасында өндірістің дағдарысты құлдырауы тоқтатылды. Инфляция деңгейі 1994 жылғы желтоқсанда 10% - дан 1995 жылғы желтоқсанда 1, 6% - ға дейін төмендеді, инфляцияның орташа айлық қарқыны бір жыл ішінде 23, 5% - дан 4% - ға дейін қысқарды. Инфляцияның күрт төмендеуі халық шаруашылығындағы нақты жалақының қысқаруын тоқтатуға ғана емес, оның өткен жылдың деңгейіне 3-5% - ға өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік берді.

1997 жылы алғаш рет ЖІӨ - нің 2% - ға, ал өнеркәсіп өндірісінің көлемі 4% - ға өсуі тіркелді. Бұл ретте өнеркәсіптік өнім көлемінің 79% - ы жеке кәсіпорындарда шығарылды.

Осылайша, 1994-1997 жылдары негізгі әлеуметтік салалар мен көрсеткіштерді тікелей мемлекеттік қолдау арқылы бірегей нарықтық тетік қалыптасты. Дәл осы уақытта Үкімет Президенттің тікелей бақылауымен жалақыны, зейнетақылар мен жәрдемақыларды уақтылы төлеу проблемаларын жедел түрде шешті.

Мемлекеттік бюджетте әлеуметтік салаларды ұстауға арналған шығыстар ұлғайды. 1996 жылдың соңында тұрмысы төмен азаматтарды қолдау жөніндегі жалпыұлттық қор құру мүмкіндігі пайда болды.

1997-1998 жылдардағы дағдарыс. Азия нарығының құлдырауы

Себебі : оңтүстік-шығыс Азиядағы 1997 жылдың шілде айында таралып қалған экономикалық дағдарыс әлемдік экономиканың ең маңызды күйзелісіне айналды. "Төрт азиялық жолбарыс" (60-шы жылдардың басынан бастап ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қаржы дағдарысына дейін экономикалық дамудың өте жоғары қарқынын көрсеткен Оңтүстік Корея, Сингапур, Гонконг және Тайвань экономикаларының бейресми атауы) экономикаларының өте жылдам өсуі оң әсер етті, ол осы елдерге капиталдың жаппай құйылуына, мемлекеттік және корпоративтік борыштың өсуіне, экономиканың қызып кетуіне (экономикалық өсу қарқыны бақылаусыз сипатқа ие болатын және жеке және мемлекеттік сектордың барлық ресурстарын, (құлдыраумен аяқталады) және жылжымайтын мүлік нарығындағы серпіліс. Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Азия экономикаларындағы дағдарыстық құбылыстар ұзақ уақыт бойы өсті. ІЖӨ мен Сыртқы қарыз алу көлемінің арақатынасы бойынша 1997 жылдың мамыр-маусымында банкроттыққа бірінші кандидат Таиланд болды. Одан кейін дағдарыс Индонезия, Малайзия және Оңтүстік Корея экономикасына көшті. Жапония, Гонконг, Лаос, Филиппин, Қытай, Үндістан және Вьетнам дағдарысынан аз дәрежеде зардап шекті. "Азия Жолбарыстары" арасында Сингапур мен Тайвань дағдарысы аз болды. 1997-1998 жылдар ішінде аталған барлық экономикалар үшін ұлттық валюта бағамының құлдырауы, инфляцияның өсуі, корпоративтік борыш көлемінің ұлғаюы, корпорациялардың қатты банкроттығы тән болды. Дағдарыс салдары бүкіл әлемге тез тарады. Америкалық, еуропалық және жапондық трансұлттық корпорациялар миллиардтаған доллар жоғалтты.

Капиталдың кетуі және шикізат тауарларына бағаның төмендеуі 1998 жылғы ресейлік экономикалық дағдарыстың туындауына ықпал етті. АҚШ долларына қатысты рубль бағамының бірнеше рет құлдырауы қолданылып жүрген рубль бағасын сақтай отырып, Қазақстан нарығында ресейлік тауарлардың күрт арзандауына әкелді. Қазақстандық тауар өндірушілерді қолдау мақсатында мемлекет алдымен импортты шектеуге тырысты, содан кейін теңгенің девальвациясына барды. Осы уақытта бүкіл әлем бойынша мұнай бағасы барреліне тоғыз долларға дейін төмендейді. Қазақстанның негізгі экспорттық тауарларына әлемдік бағаның төмендеуі мемлекеттің ЖІӨ-нің 2, 5% - ға төмендеуіне алып келді, ал инфляция деңгейі қайта өсе бастады және 117% - ға жетті.

Дағдарысқа қарсы негізгі бағдарлама : Азия нарықтарындағы ағымдағы жағдайды талдауға сүйене отырып, Президент Назарбаев 1997 жылдың басында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының прогрессивті Стратегиясын ұсынды. Жалпы саяси міндеттерден басқа, бағдарлама Үкіметке 1998 жылға арналған тапсырмаларға шоғырланған дағдарысқа қарсы практикалық шараларды жүзеге асырды.

Негізгі шаралар : 1. Үкіметке бюджеттік ұйымдарда зейнетақыларды, жәрдемақыларды және жалақыны толық және уақтылы төлеуді қамтамасыз ету тапсырылды;

2. Бірінші кезекте ауылда жұмыс орындарын құру үшін кемінде 30 мың аз қамтамасыз етілген азаматтарға 3 жыл мерзімге 400 долларға баламалы сомада микрокредиттер беру;

3. Кемінде 100 млн АҚШ доллары сомасына шағын және орта бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды дамытуға, жұмыс орындарын құруға кредит беруді қамтамасыз ету;

4. Шаруа және фермер қожалықтары үшін несиелерді кемінде 2, 5 млрд теңгеге арзандатуды қамтамасыз ету;

5. Бұл мақсатқа кемінде 40 млн АҚШ долларын бөле отырып, тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыруды бастау керек.

Сонымен бірге Жекешелендірудің үшінші толқыны жүріп, инвесторларды белсенді іздеу жалғастырылды. 1997 жылғы ақпанда "тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы"заң қабылданды. Қазақстан аумағында тікелей инвестицияларды қолдауды жүзеге асыру үшін тікелей инвестицияларды қолдау жөніндегі Комитет құрылды. Заң инвесторларға ерекше жеңілдіктер мен преференциялар берді: мемлекеттік гранттар; келісім-шарт жасалған сәттен бастап бес жылға дейінгі мерзімге жер салығын және мүлік салығын төлеуден босату; салық салынатын табыс алынған сәттен бастап бес жылға дейінгі мерзімге табыс салығын төлеуден босату; инвестициялық жобаны іске асыру үшін қажетті жабдықтар, шикізат және материалдар импортының кеден баждарын салудан толық немесе ішінара босату. Сондай-ақ, 1998 жылы Қазақстанда Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан Шетелдік инвесторлар кеңесі құрылды.

1999 жылы Азия дағдарысының толқыны Қазақстанға жеткен кезде Ұлттық банк уақытша теңгені еркін жүзуге жіберді. Сонымен қатар, бірқатар өтемақы шаралары жүзеге асырылды:

- теңгенің еркін өзгермелі бағамы енгізілгеннен кейін тоғыз ай ішінде теңгеде өз депозиттерін алмаған банктердің салымшыларына оларды девальвацияға дейін қолданыста болған бағам бойынша АҚШ долларына толық айырбастауға мүмкіндік берілді;

- Қаржы министрлігі Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін қорғау үшін айналыс мерзімі бес жыл болатын номиналдық құны 100 АҚШ доллары болатын арнайы валюталық облигацияларды шығарды.

Қол жеткізілген нәтиже : қабылданған шаралардың арқасында банк жүйесінің жұмысын қауіпсіздендіруге қол жеткізілді. Валюта бағамы тұрақтанды, өндірістің өсуі жаңартылды, қазақстандық экспорттың бәсекелестік позициялары қалпына келтірілді. 1998 жылдың соңына қарай инфляция 7, 3% - ға дейін төмендетілді. 1998 жылы экспорт деңгейі 6, 012 млрд долларды құрады.

Экономикада оң өзгерістер болды. Егер 1998 жылы экономикалық құлдырау 1, 9% құраса, онда 1999 жылы сарапшылар экономикалық өсуді 2, 7% - ға белгіледі. 2000 жылы 1999 жылмен салыстырғанда Қазақстанның ЖІӨ 8% - ға, ал келесі жылы 13, 1% - ға ұлғайды. Кәсіпкерлік 6, 2 млн-нан астам адамды жұмыспен қамтамасыз етті. Халықтың табысы өсті. Елдің жаңа экономикалық орталығы Астана болды. 1998 жылғы дағдарыс Қазақстанның сыртқы экономикалық әріптестерінің артуына ықпал етті.

2000 жылдардың басында әлеуметтік саясатты жүргізуде түбегейлі төңкеріс болды, ол экономиканы тұрақтандыру және дамыту жағдайында жүзеге асты. 2001 жылы "Мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы" заң қабылданды, жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама әзірленді, Ұлттық қор құрылды. Сол кезде өзгертілген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі. Тек 1994 жылдан 2004 жылға дейінгі кезеңде қазақстандықтардың орташа ақшалай табысы бес есе өсті; орташа айлық жалақы алты есе дерлік өсті, ең төменгі жалақы 25 есе өсті, зейнетақының орташа айлық мөлшері 4, 6 есе өсті, банктердегі жеке тұлғалардың депозиттері және бір тұрғынға салынған салымдар көлемі тиісінше 35 және 37 есе өсті.

Осылайша, Қазақстан 1990 жылдардағы жүйелі дағдарысты табысты еңсеріп, үдемелі даму жолына нық қадам басты. Мемлекет қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар - сауатты Инвестициялық саясат, халыққа уақытылы көмек көрсету бойынша шараларды көрсете отырып, теңгенің еркін өзгермелі бағамын дайындау және өткізу, мұнай саласындағы іс - шаралар-сайып келгенде Қазақстан экономикасын тұрақтандыру процесіне ықпал етті.

2008-2009 жылдардағы дағдарыс. Американдық ипотекалық құрылымның құлдырауы

Себебі : Қазақстан Республикасының үшінші тарихының жаһандық дағдарыс 2008 жылғы 15 қыркүйекте басталды, Lehman Brothers (АҚШ) ірі инвестициялық банкі сотқа банкроттық туралы өтінішпен және оны кредиторлардан қорғау туралы өтінішпен жүгінгеннен кейін. АҚШ - та басталған қаржы дағдарысын тек 1930-шы жылдардағы Ұлы депрессиямен салыстыруға болады. 2009 жылы әлемдік ІЖӨ Екінші дүниежүзілік соғыс кезінен бастап алғаш рет теріс динамиканы көрсетті.

Әлемдік қаржы дағдарысының салдарын Қазақстанда да сезінді. Ұзақ мерзімді кредиттер бүкіл әлемде аяқталды, жаһандық экономика құлдырады, банктер мен бизнес одан әрі айналым үшін қаражат ала алмады.

Қазақстан үшін басталған дағдарыс барынша уақытсыздыққа айналды. Жаңа 2008 жылы ел экономикалық табыс ескегіне енді. 2007 жылы экономиканың өсу қарқыны 8, 5% - ды құрады-бүкіл әлем үшін әсерлі сандар. Елдің алтын-валюта қоры да өсіп, 40 млрд долларды құрады. 2008 жылы мұнайдың бір баррелі үшін тарихи максимумға 140 долларға жеткен мұнайдың жоғары бағасының салдарынан теңге долларға қысым көрсете бастады. Бағам бір доллар үшін 119 теңге деңгейінде тұрақты сақталды. Сондықтан да дағдарыс мемлекет қатып қалмаса да, Қазақстанға рекордтық қысқа мерзімде өзінің гүлденуінің шыңына шығуға бермегені тұрғысынан өте жағымсыз шөгінді қалдырды.

Дағдарысқа қарсы негізгі бағдарлама : Қазақстанның әлемдік қаржы дағдарысының сын-қатерлеріне берген жауабы бірден бірнеше ауқымды бағдарлама болды, олардың ең ірілері "бес үлкен іс" (құны 14 млрд теңге немесе елдің ІЖӨ 16% - дан астамы) және "жол картасы"болды. Олар әлеуметтік мәселелерді шешуге барынша байланысты болды, сондықтан бүкілхалықтық қолдауға ие болды.

Негізгі шаралар: 1. Жүйе құраушы банктерден дауыс беретін акциялардың 25% сатып алуға қаражат бөлінді. Осылайша, мемлекет тәуекелдерді елдің қаржы секторымен бөлісті. 2009 жылғы ақпанда БТА Банкінің 78% акцияларын және Альянс Банкінің 76% акцияларын сатып алу жүзеге асырылды, олар өз салымшыларына өз бетімен ақша қайтара алмады.

2. Экономиканың басқа да салаларын қолдау туралы шешім қабылданды: аграрлық сектор, шағын және орта бизнес, инфрақұрылымды салу және жаңғырту, сондай-ақ жылжымайтын мүлік нарығын тұрақтандыру бойынша шаралар.

3. Активтердің шоғырлануы. 2008 жылы "Самұрық-Қазына"ұлттық әл-ауқат қоры пайда болды. Оның міндетіне экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға, сондай-ақ оны тұрақтандыруға жәрдемдесу кірді. Осылайша, қор Үкіметпен қатар дағдарысқа қарсы бағдарламалардың операторы ретінде сөз сөйледі.

4. "Жол картасы" бағдарламасы іске қосылды, ол бойынша әлемде өсіп келе жатқан дағдарыс аясында 400 мың қазақстандық жұмысқа ие болды.

5. Алғаш рет әлеуметтік міндеттерді шешуге шикізат компанияларының кірістерінен құралатын Ұлттық қордың активтері пайдаланылды. 2009 жылдың І тоқсанында оның активтері шамамен 20% - ға азайды. Бұл халыққа дағдарыстың салдарын іс жүзінде ауыртпалықсыз бастан кешіруге мүмкіндік берді.

Қол жеткізілген нәтиже : ел басшылығының жедел араласуы 2009 жылды оң аяқтауға мүмкіндік берді. Әлемде жалпы құлдырауға қарамастан ЖІӨ өсімі 1, 1% - ды құрады. Мемлекеттік шаралардың тиімділігі инвесторлардың сенімділігін арттырды және 2010 жылы Қазақстан үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың толық ауқымды бағдарламасын іске қосты. 2008 жылдың соңына қарай жан басына шаққандағы ЖІӨ мөлшері 2000 жылмен салыстырғанда жеті есе дерлік өсті. Нақты ЖІӨ екі есе өсті. 2006-2009 жылдар кезеңінде бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасы 12, 8 трлн теңгені құрады, оның ішінде салық түсімдері - 9, 6 трлн. теңге.

Халықтың жан басына шаққандағы тікелей шетелдік инвестицияларды тарту бойынша 2009 жылға қарай Қазақстан әлем мемлекеттерінің алғашқы үштігіне енді. Бұл мәртебені Катар мен Қытаймен қатар біздің еліміз соңғы жылдары ұстап тұрды. Дәл осы кезеңде мемлекет құрудың әлеуметтік принципі қайта пайда болды. Мысалы, "100 мектеп, 100 аурухана" бағдарламасын жүзеге асыру басталды, ол бойынша 1000-нан астам білім беру және 1000-ға жуық медициналық мекеме салынды.

2014 - . . . жылдардағы дағдарыс. Дамушы нарықтардың тежелуі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.