Ертіс атауының этимологиясы
Қ. Т. Сапаров
ҚАЗАҚ ШЫҒЫСЫНЫҢ ӨЗЕН – КӨЛ АТАУЛАРЫ
География және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қ. Т. Сапаров
ҚАЗАҚ ШЫҒЫСЫНЫҢ ӨЗЕН – КӨЛ АТАУЛАРЫ
География және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 911.2 (574.4)(075.8)
КБЖ 26.82 (5Каз) я 73
С21
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми
кеңесімен басуға ұсынылды
Пікір сарапшылар:
Ж. Д. Достай – география ғылымдарының докторы, профессор, ҚР БҒМ
География институтының Су мәселелері бөлімінің меңгерушісі;
К. Д. Каймулдинова – география ғылымдарының докторы, профессор, Абай
атындағы ҚазҰПУ, Елтану кафедрасының меңгерушісі;
С. Н. Мамытова – тарих ғылымдарының докторы, профессор, С.Торайғыров
атындағы ПМУ Тарих кафедрасының меңгерушісі.
Сапаров Қ. Т.
С21 Қазақ шығысының өзен – көл атаулары : география және туризм, экология
мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы Қ. Т. Сапаров. –
Павлодар : Кереку, 2012. – 214 б.
ISBN
Оқу құралында жоғары оқу орындарында география және туризм
мамандықтары бойынша оқытылатын Топонимика пәнінің теориялық қолданбалық
астарлары қарастырылып, Шығыс Қазақстан облысының гидронимиялық жүйесінің
қалыптасуы мен дамуының географиялық негіздері нақты деректер арқылы
талданған.
Оқу құралы география, туризм, экология, тарих, лингвистика
мамандықтарының студенттеріне және қызығушылық танытқан көпшілік қауымға
арналған.
ӘОЖ
911.2 (574.4)(075.8)
КБЖ 26.82 (5Каз) я 73
ISBN
© Сапаров Қ. Т., 2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Тарихы күрделі қазақ қоғамының құрамдас бөлігі болып табылатын Шығыс
Қазақстан облысы аумағының географиялық кеңістігінің игерілуінің терең
тарихы географиялық атауларда, яғни топонимдерде сақталғандығында күмән
жоқ.
Жер шарының су қабығын – гидросфераны, оның қасиеттерін, ондағы өтіп
жатқан үдерістерді оның басқа қабықтармен байланысын гидрология ғылымы
зерттесе, осы гидрологиялық нысандарға қойылған атауларды топонимиканың
ірі саласының бірі гидронимия зерттейді.Гидронимия грек тілінен аударғанда
гидро - су, оним - атау, яғни су атаулары деген ұғымды беріп, өзендер
мен көлдер, қайнарлар, бастау, бұлақ, құдық т.б. гидрологиялық нысан
атауларының қалыптасу жолдарын зерттеулермен шұғылданады. Топонимика пәні
географияның барлық салаларымен байланысты болып келеді. Біріншіден, кез
келген географиялық атау кеңістікте орны бар нысанға беріледі, яғни
географиялық номенклатураның карталармен тікелей байланысы бар. Екіншіден,
сол аумақтың табиғат ерекшеліктерімен, ресурстарымен, халықтардың қоныстану
сипатымен, шаруашылық түрлерімен тығыз байланысты.
Қазақстанның шығыс өңірін ежелден мекендеген сақ, ғұн, түркі т.б
тайпалардың тарихы, дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі аумақтардағы қоғамдық
өзгерістерді, тарихи-географиялық, физикалық-географиялық ерекшеліктерді
айғақтайтын топонимдерді өмірге алып келді.
Қазақстанның шығыс өңір топонимиясы тілдік тұрғыдан арнайы
зерттелгенімен (Г. Б. Мадиева 1990, Б. Г. Бияров 2000, А. Әлімхан, 2001)
алайда осы аумақтарға қатысты арнайы топонимдер жайлы географиялық
зерттеулер жүргізілген жоқ. ШҚО–ның гидронимиялық жүйесінің қалыптасу
заңдылықтарын зерттеу және географиялық атаулардың қалыптасуының физикалық
– географиялық, геоэкологиялық негіздерін анықтау болып табылады.
Географиялық ғылымдар тұрғысында тұңғыш рет қазақ топонимдерінің ақпараттық
жүктемесінің этноэкологиялық, геоэкологиялық және физикалық-географиялық
негіздері К. Д. Каймулдинованың (1998, 2010),
Қ. Т. Сапаровтың (2004, 2010) зерттеулерінде талқыланды. Қазақстанда
топонимияның ландшафттар динамикасы және табиғатты қорғау мәселелеріне
қатысты қырларын қазақ топонимдері негізінде, географиялық ғылымдар
тұрғысында зерттеу А. С. Омарбекова, Ә. Е. Аяпбекова, А. У. Мақанова,
З. Қ. Мырзалиева, К. Т. Мәмбеталиев, Ө. Ж. Сағымбай т.б. ғылыми
туындыларында жүзеге асырылды. Бұл еңбектердің барлығы топонимика
ғылымындағы табиғатты пайдалану және қорғау, экономикалық және әлеуметтік,
физикалық география, геоэкология бағыттарын дамытуға негіз болды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
ШҚО – ның гидронимиялық жүйесінің заңдылықтарын зерттеу және
географиялық атаулардың қалыптасуының географиялық негіздерін анықтау болып
табылады. Аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешуге тура келді:
- ШҚО гидронимиясының қалыптасуының тарихи – географиялық
жағдайларына талдау жасау;
- нақты деректер негізінде ШҚО табиғат жағдайларының географиялық
атауларда бейнелену заңдылықтарына талдау жасау;
- аумақта кездесетін географиялық және халықтық – географиялық
терминдерді топтастыру;
- аумақтың географиялық атауларда бейнеленген флорасы мен
фаунасының ерекшеліктерін анықтау;
- ШҚО табиғи – антропогендік геожүйелерді қорғау ісінде гидронимиялық
деректерді пайдаланып, талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Тұңғыш рет ШҚО – ның гидронимдер жүйесі географиялық, тұрғысынан
арнайы зерттеліп, аумақтың табиғат жағдайларын бейнелейтін ақпарат көзі
ретінде географиялық ғылымдар тұрғысынан баға берілді.
Табиғи орта мен географиялық атаулардың өзара байланысы және
топонимдерде табиғат жағдайларының бейнелену заңдылықтары жөнінде тұжырым
жасалынып, табиғи нысандарды айқындайтын арнайы карталар жүйесі (табиғи су
көздері мен антропогендік әрекеттердің гидронимдердегі көрінісі) атты
карталары құрастырылды.
Алғаш рет бір аумаққа тән гидронимдер жүйесі, тілдік қабаттары нақты
деректер арқылы дәлелденді. Қазақ топонимиясы негізінде өсімдік жамылғысы
және жануарлар дүниесінің байырғы ареалдарын анықтауда топонимиялық
мәліметтер пайдаланылды.
Аумақ топонимдерін физикалық-географиялық тұрғыда зерттеудің ғылыми-
қолданбалы аспектілері талқыланып, географиялық атаулардың ландшафтылық –
экологиялық мәселелері мен қалыптасу заңдылықтары қарастырылды.
1 Шығыс Қазақстан облысының физикалық - географиялық жағдайы және
топонимдер қалыптасуындағы рөлі
1.1 Шығыс Қазақстан облысының физикалық – географиялық жағдайы және
топонимикалық жүйе кеңістігі
Шғыс Қазақстан облысының аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 480–510
солтүстік ендік және батыстан шығысқа қарай 770-870 шығыс бойлық
аралықтарын қамтиды. Облыстың батысы – 76050; шығысы – 87020 ш.б. жатыр.
Облыс Алтай тауларының оңтүстік-батысын (Қазақ Алтайы), Жайсаң
қазаншұңқыры, Қалба жотасы, Сауыр-Тарбағатай жоталары, Ертіс маңы жазығы
мен Сарыарқаның шығыс бөлігі аралығында орналасқан, ауданы – 283,3 мың
шаршы км-ге тең. Шығыс Қазақстан облысы солтүстігінде Ресей Федерациясымен,
шығысында Қытай Халық Республикасымен, батысында Қарағанды облысы және
солтүстік-батысында Павлодар облысымен шектеседі. 1997 жылы 3 мамырда
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен ШҚО-ның аумағына бұрынғы
Семей облысының аумағы қосылды. Шығыс Қазақстан облысының географиялық
орнының бірден-бір ерекшелігі мынада: облыс ең ірі Еуразия континентінің
дәл ортасында, Ұлы жазықтар (Батыс Сібір, Орта Азия) және Қазақстан
шекараларының аралығында орналасқан. Облыс аумағында ғаламшардың
континентальдік полюсі және Еуразияның географиялық орталығында орналасуы
табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігі шаруашылықтың дамуына
қолайлы жағдай жасайды.
Шығыс Қазақстан облысы – өзінің табиғат жағдайларымен, флорасы мен
фаунасының байлығы, ландшафт ерекшеліктерімен адамзат баласын
таңдандырарлық өлке. Оның айғағы тарихта өшпес із қалдырған Алтай (Мұзтау),
Қоңыржон, Сарытау, Сарымсақты, Шыңғыстау (Наймантау), Қазыналы Қалба,
Тарбағатай секілді ну орманды шалғынды биік тау жоталары мен жүйелері,
Марқакөл, Жайсаң, Сібе көлдері, кең арналы жайылмалы суы мол Ертіс, сонымен
қатар Бұқтырма, Күршім, Қалжыр, Қаба, Оба, Үлбі, Шардай тасқын секілді
өзендері өлкеге ереше әсем көрініс берген.
Шығыс Қазақстан облысының аумағы ереше географиялық орнымен
анықталады. Еуразия құрлығының кіндігінде орналасқан аумақты Үнді мұхитынан
Азияның биік тау жоталары бөліп тұр. Шығыс Қазақстанның климаты қоңыржай
континентті климаттан біртіндеп, күрт континентті климатқа ауысады. Таулы
бедердің күрделі болуына байланысты Шығыс субаймағының ТТК климат жағдайы
біртіндеп биіктік белдеулілік заңдылықтарына бағынса, Батыс субаймағында
ендік зоналылық орын алған. Тәуліктік және жылдық температурасының үлкен
амплитудасына байланысты климаттың күрт континентілігі артады. Климаттың
қалыптасуына географиялық ендік, күн радиациясы және атмосферада жүріп
жатқан күрделі үдерістер айрықша әсер етеді.
Жер бетінің күрделі пішіндері ылғалдың таралуына біршама кедергілер
жасайды. Жауын-шашын түсімі оңтүстіктен солтүстікке, батыстан шығысқа қарай
және тау беткейлерінде биіктеген сайын артады. Көкпекті-Шар ұсақ шоқысы,
Шыңғыстау, Ертіс өзенінің жазықты бөлігі (200-280 мм) тау аралық ойыстары
мен қазаншұңқырлар (Жайсан-Алакөл) маңында (120-220 мм) ылғалдың
жетіспеушілігі анықталған. Жауын-шашынның түсімі Қалба жотасының етегінде
300–400 мм, шығыс биік беткейлерінде 700-800 мм-ге жеткен.
Шығыс Қазақстан өзендері Солтүстік мұзды мұхит және ішкі ағынсыз
Балқаш – Алакөл алабына жатады. Облыстық су кадастрының мәліметтеріне
қарағанда аумақта 1200-ден астам өзен бар. Оның 885-інің ұзындығы – 10–100
км-ге, 20-дан астамы 100 км-ге жетеді. Өзен желісінің жиілігі табиғат
жағдайларына (жер бедері, климат, өсімдік және топырақ жамылғысы)
байланысты болады.
Ертіс өзені Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарының негізгі су
магистралы болып табылады. Ол теңіз деңгейінен – 2400 м биіктіктен (Моңғол
Алтайы) бастау алады да, Алтайдың мұздықтарынан басталатын Қара Ертіс, Қу
Ертіс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын, Қаба өзендерінің суын қосып алып,
ағысы толы тау өзені ретінде Қазақстан шекарасына шығады. Бұл жерден
Алқабек саласы құйып, Марқакөлден ағып шыққан Қалжыр өзенін қабылдап, Қара
Ертіс деген атпен Жайсан көліне (Бұқтырма) келіп құяды да, ұзындығы 4248 км
Ертіс өзені ағып шығады. Ертіс өзенінің арнасының ені 120–150 м, облыс
бойынша ұзындығы – 1311 км және Ертістің бойында Өскемен, Бұқтырма, Шүлбі
СЭС-і орналасқан. Төменгі ағысы жазықты келетін Семей қаласы маңы және
Павлодар облысының аумағында өзен арнасының ені 500-600 м, кейде 2150 –
3350 м, жайылмасының ені 15–18 км –ге жетеді. Өзен арнасы тармақтарымен,
құмқайырлар, аралдар, бөгеттер, ескі арналарымен ерекшеленеді. Ертістің
бойында көптеген ірі салалары бар. Әсіресе оң жақ салалары Бұқтырма, Үлбі,
Оба, Күршім, Қалжыр, Нарын, Қарақаба, Аққаба өзендерінің суы мол. Сол жақ
қанаттан құятын өзендердің суы аз, қысқа келеді. Құлынжон, Қайыңды, Қанай,
Үлкен Бөкен, Көкпекті, Тайынты, Песчанка, Ұлан, Аблакетка (Аблайхит), Сібе,
Қызылсу, Ащысу, Шар, Мұқыр, Шаған, Қалба қыраты және Шыңғыстаудан бастау
алады. Облыстың оңтүстік бөлігіндегі өзендер: Бақанас, Аягөз, Үржар, Ая,
Қаракөл, Қатынсу, Емел бастауларын Шыңғыстаудың оңтүстік беткейі және Батыс
Тарбағатай жоталарынан алып, Алакөл, Сасықкөл, Ұялы көлдеріне қарай ағады.
Сауыр және Тарбағатайдан ағып шығатын кішігірім өзендер Кендірлік, Қандысу,
Үйдене, Ұласты, Келдімұрат, Қарабұлақ, Базар т.б. суларын кейде Зайсан
көліне жеткізе алмайды. Шығыс Қазақстан облысының өзендерінің қоректенуі
көбінесе аралас типімен ажыратылады. Жалпы өзендердің халық
шаруашылығындағы алатын орны мен маңызы ерекше.
ШҚО аумағында 2000-нан астам көл, оның 1000-нан астамының көлемі 1
гектардан асады. Ірі көлдер (18) көбінесе жазықты келетін солтүстік және
оңтүстіктегі қазаншұңқырлар мен тауаралық ойыстар мен аңғарларда
орналасқан. Көлдер пішіні, тереңдігі, жаратылысы бойынша әркелкі келеді.
Тектоникалық, жайылымдық және тоған, бөгет т.б. түрінде кездесетін көлдер
де бар. Су ауысу жағдайына байланысты көлдер ағынсыз, сонымен қатар ағынды
көлдер де (Жайсаң, Марқакөл, Үлмейіс, Айыр, Рахман, Сасықкөл) кездеседі.
Олар қоректенудің аралас түрімен сипатталады.
Минералдану дәрежесі бойынша көлдердің көпшілігі тұщы болса, солтүстік-
батыс, солтүстік бөлігінде және Ертістің оң жағалауы (Белағаш даласы,
Балапан жоны) тұз-тұнба, хлорлы-сульфатты көлдерге бай. Шығыс Қазақстан
облысының ауданы бойынша ең үлкен көлі – Жайсаң (1800 км2). Ертіс өзенінің
бойында Бұқтырма СЭС салынғаннан кейін оның жағалау көрінісі және табиғаты
өзгеріске ұшырады. Зайсан (Жайсаң) лимнонимінің бірнеше атауы кездеседі:
(Қызыл-пу, Корцан, Бейнетеңіз, Хонхаты (Кунг-Кетунор-Қоңыраулы), Нор-Зайсан
(мейірімді). Қазіргі карталарда Жайсаң (Нұржайсаң) атауы қолданыста жүр.
Зайсан көлін гидрографиялық- навигациялық және ғылыми тұрғыдан алғаш рет М.
С. Чернышев (1885) сипаттап жазды. Зайсан көліне құятын негізгі өзендер
Қара Ертіс, Кендірлік, Қылы, Тарбағатайдан ағып шығатын өзендердің суы
Зайсанға жетпей қалады. Алакөл (Гургоноор, Алактукуль), Сасықкөл,
Жалаңашкөл, Балқаш-Алакөл қазаншұңқырларының ірі көлдері болып табылады.
Абсолюттік биіктігі – 347 м, тектоникалық көлдің ұзындығы – 104 км, ені –
52 км, ауданы 2650 км2, ең терең жері – 54 м-ге жетеді. Көлдің жағалауы
түбектер мен мүйістер, шығанақтар (Үлкен және Кіші Балғын) және қойнауларға
толы. Алакөлге (15 астам ағындар) негізгі өзен ағындары Үржар, Қатынсу,
Емел және т.б. келіп құяды. Алакөл көлі аумағының 20 мың гектары қорғауға
(Алакөл қорығы) алынған. Сасықкөл Алакөлден солтүстік-батысқа қарай
орналасқан. Ауданы (736 км2), ұзындығы – 49,6 км, ені – 20 км, ең терең
жері 4,7 м-ге жетеді. Сасықкөлге Тентек, Қаракөл және Ай өзендері құяды.
Алакөл, Сасықкөл көлдері табиғи-рекреациялық ресурстарға бай және туризмді
дамытуда мол мүмкіндіктер береді. Семей қаласынан солтүстік-шығысқа қарай
(Белағаш даласы) таспалы қарағай орманының етегінде орналасқан. Большое
көлінің аң, балық аулау және шаруашылық үшін маңызы зор. Шар-Көкпекті,
Шыңғыстау аумағында 30-ға жуық көлдер бар. Шар су қоймасының маңындағы
Арасан көлі, Құлынды жазығанда (Бесқарағай ауданы) орналасқан Шошқалы және
Тұзды көлдерінің лай батпағы мен тұзды суы емдік қасиеті үшін пайдаланып
келеді.
Гранитті тасты жоталармен ерекшелентін Қалба қыратының Көктау
массивінің оңтүстік баурайында Сібе көлдері (Сасықкөл, Қоржынкөл, Шалқар,
Төртқаракөл, Қаракөл) орналасқан. Оңтүстік Алтайдың інжу-маржаны аталған
Марқакөл көлі теңіз деңгейінен 1449 м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы (455
км2), ұзындығы – 38 км, ені – 19 км, қазаншұңқырда орналасқандықтан
тереңдігі – 27 м-ге дейін жетеді. Көлдің табиғаты көрікті жағалауын
самырсын, шыршы т.б. орман ағаштары қоршап жатыр. 1976 жылы флорасы мен
фаунасын қорғау үшін Марқакөл қорығы ұйымдастырылды. Қатонқарағай ауданында
тік беткейлі орманды таулардың арасында (абсолют биіктігі 1760 м) Үлкен
Рахман көлінің солтүстік-батыс жағалауында радонды суымен ерекшелентін
Рахман бұлағы емдік шипажайы, 3 км жерде Кіші Арасан көлі орналасқан.
Одан Арасан өзені ағып шығады.
Бұқтырманың жоғары бөлігінде Бұқтырма және Язовое көлдері орналасқан.
Бұл көлдерді кезінде А. Н. Седельников зерттеген. Бұл көлдердің
бальнеологиялық, туристік-рекреациялық маңызы зор деуге болады.
Шығыс Қазақстан сапасы жоғары ыза суларының қорына бай. Жер асты
суларының жатысы жер бетінің бедеріне байланысты болғандықтан, Ертіс маңы
жазығы, Зайсан және Алакөл қазаншұңқырларына қарай ендік бағытта қозғалып
өзгеріске ұшырайды. Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай сонымен қатар ұсақ
шоқылы келетін аудандарда жер асты суларының жатысы 15 м-ден 50–100 м-ге
жетеді. Жер асты суларының режимін, су тасуы, атмосфералық жауын-шашынның
біршама түсіп сіңуі реттеп отырады. Жер асты суларының қоры 160 млрд текше
метрге бағаланған. Жер асты арасан сулары-негізінен емдеуге қолданылатын
шипалы сулар. Олар құрамындағы түрлі тұздар ерітіндісінің көп, аздығына
байланысты әртүрлі мақсатта пайдаланылады. Қазақстандағы Сарыағаш, Арасан,
Түрген т.б. жер асты сулары емдеуге пайдаланылады. Арасан суларының емдік
қасиетін Орта Азия халықтары мен қазақтар ерте замандардан-ақ біліп,
халықтық медицинада қолданып отырған. Жер астынан шығып жатқан термальді
сулардың (Рахман қайнар бұлақтары, Зайсан қ. маңы) халық шаруашылығындағы
орнын айрықша атауға болады. Қазақстан аумағында жоғарыла емдік сулардан
басқа да толып жатқан жер асты минералды сулары ашылды. Ол жерлерде
келешекте түрлі емдеу орындарын ашу жоспарланған. Шығыс Қазақстан облысында
Талды-Арасан, Әулиеқыз жер асты минералды суларын атауға болады. Суларының
мол болуы, өзен, көл және бұлақтардың қалыптасуына және су деңгейін
қалыпты жағдайда ұстап тұруына септігін тигізеді. Шаруашылықта су көздерін
бейнелейтін (бұлақ, қайнар, жылға, тұма, сызат, қобы т.б.) микрогидронимдер
аумақта көптеп кездеседі. А. И. Левшиннің Түркістан және Қырғыз-
қайсақ жерлері картасы (1831), М.С. Чернышевтың, Ертіс өзені (Семей мен
Чернояр кемежайының аралығы) картасы (1885), Г. Н. Потанин, К. Струве
Зайсан көлі және Қара Ертіс өзені облысы мен Марқакөл және Сарытауға дейін
саяхат (1863), И. Сиверс, А. Принтце, Н.С.Ядринцев, П. Чихачев, А. И.
Седельников, В. В.С апожников т.б. ғылым саяхатшылардың еңбектерінде және
Семей облысына қарасты Зайсан, Өскемен, Семей, Павлодар уездері
Қырғыздардың жерді және жайылымдарды пайдалану картасында (м-бы 15 верст,
1903–1911 ж.ж) көптеген гидрографиялық нысандар бейнеленіп оларға физикалық
– географиялық тұрғыдан сипаттамалар берілген.
Мұздықтардың ылғал қоры мол және өзеннің ағынын реттейді.
Қазақстандағы жалпы мұздықтардың ауданы – 2000 км2, көлемі-50 млрд текше
метрге тең келеді. Мұздық ресурстарының тарихының зерттелуін 4 кезеңге
бөліп қарастырады. Өзен алабы аумағының биік таулы өңірінің мұздану
үдерістері жайлы Н.Н.Пальгов (1964), Е.Н.Вилесов (1967, 1973),
К.Г.Макаревич (1969), Г.Н.Голубев (1968), Ғ.А.Тоқмағамбетов (1969),
И.С.Соседов (1973), П.А.Черкасов (1975) т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты баяндалған. Қазіргі таңда ҚР БҒМ-нің География институтының
гляциология зертханасы және республикамыздағы танымал гляциолог-мамандар
К.Г.Макаревич, Е.Н.Вилесов, А.П.Горбунов, В.Н. Уваров және т.б. ғалымдар
кешенді ғылыми жұмыстар атқаруда.
Мұз алабының су-мұз теңдестігінің басты құрамбөліктері ретінде
мыналарды атауға болады: жазғы және қысқы атмосфералық жауын-шашындар,
конденсация мен булану арасындағы айырмашылықтар, алаптағы су қорының
өзгеруі, алаптан ағатын ағыс, мұздық массасының жылдық теңдестігі.
Мұздықтардағы қардың жиналуын оның физикалық немесе геометриялық жиналу
коэфициенттері сипаттайды. Сонымен гляциологиялық құбылыстар мен
үрдістердің маңызды ерекшелігі жер бетіндегі жылу айналымындағы мұздың
атқаратын рөлінің маңызды болуында, жылу мен ықпал теңдестігіне тән
мәндерге, көп энергия шығынын қажет ететін жиі фазалық ауысымдарға
байланысты. Соңғысы гляциальдік ландшафттардың тұрақсыздығына қар мен мұз
массасының елеулі өзгергіштігіне әкеліп соқтырды.
Қазақстан Алтайының мұздықтарын алғаш рет Ф.В.Геблер зерттеді. Ол 1835
жылы Үлкен Берел мұздықтарында болды. Алтай мұздықтарын зерттеуге М.
В.Тронов елеулі үлес қосып, сипаттап жазды. Гляциология ғылымдардың
зерттеулеріне қарағанда Оңтүстік және Батыс Алтайда ауданы – 89,6 км2
болатын 328 мұздық анықталған. Мұздықтар Сауыр жотасында да кездеседі.
М.В.Тронов мұзданудың 2 орталығын: алғашқысы Берел және Бұқтырма өзендердің
және Күршім өзендерінің және Күршім өзенінің бастауларында орныққанын
жіктеп көрсетті. Оның айғағы кезінде саяхатшы В.В.Сапожников Сарымсақты мен
Күршім өзендердің бір мұздықтан басталып, бірінің теріскейге, екіншісінің
күнгейге ағатынын жазып атап көрсетті. Алтай мұздықтарына тән ерекшелік
олардың шегінуі мен азаюында. Зерттеулер нәтижесінде жылына мұздықтардың
шегінушілігі 5–25 м-ге жететіні анықталды. Мұздық атауларымен
(гляционимдер) бірге аумақта суға байланысты атаулар (спелонимдер) мұз
үңгірлерінің кездесуі физикалық- географиялық жағдайының күрделі екенін
анықтайды.
Топырақ – табиғат туындысы, табиғи, әрі тарихи дене. Топырақтың
негізгі қасиеті – құнарлылығы. Топырақтың құнарлылығы арқасында одан қилы
өсімдіктер нәр алып, өсіп-өніп, бүкіл жануарлар дүниесі мен адамзатқа да
қорек болады. Топырақтың құнарлы қабатын түзудегі ұсақ ағзалар, өсімдік пен
жануар өкілдерінің рөлін ерекше атаған жөн. Қандай да болмасын аумақтың
топырағына тән климаттық факторлар жиынтығы, бедері, гидротермикалық режимі
қалыптасып сол жердің биоценоз жиынтығын құрайды.
Шығыс Қазақстан облысының жер бедері мен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан түрлілігі аумақтың табиғатына ерекше, қайталанбас
әсемдік береді. Кең алқапты жерлердің табиғи, климаттық жағдайлары сияқты
топырақ жамылғысы да әртүрлі. Ол таулы жерлер топырағы, таулы жазықтар,
биік таулы, ұсақ шоқылы және жазықты болып келеді. Облыстың терістігіндегі
аздаған аумақты жеткілікті ылғалды орманды-дала зонасы алып жатыр,
негізінен мұнда қара қоңыр топырақ кездеседі. Бұл аумақ суарылмайтын
егістік аймағына жатады. Қара қоңыр және ашық қоңыр, топырақты дала
зонасының оңтүстігінде құрғақ және шөлейт зонасы жатыр. Шығыс Қазақстанның
Батыс субаймағы (бұрынғы Семей облысының аумағы) топырағы (18,3 млн га)
ендік 3 өсімдік – топырақтық (дала, шөл-дала, шөлді) аймақта орналасқан,
ондағы топырақ түрлері қою және ашық қара, қоңыр мен қоңыр топырақтар
таралған. Топырақтың (4,1 млн га) бөлігі қара және қою қара, қоңыр топырақ
өндіруге игерілген, бидай мен жүгері, қант қызылшасы және жем-азықтық
дақылдар бапталады. Аймақтың климаты континенталді, 3 климаттық аймаққа
бөлінеді: солтүстік-далалық (Семияр, Семей, Белағаш маңы), орталық шөлейт
(Шар, Жарма, Көкпекті, Қайнар, Қарауыл, Аягөз, Баршатас) және оңтүстік –
шығысында (Ақсу, Үржар, Бақты) тауалды және таулы аймақтар. Семей ядролық
полигоны маңындағы топырақ құрамында (Семей қ.ә., Абай ауданы) (ашық қызыл,
қоңыр, қою қоңыр) (стронций-90, плутоний – 239, цезий – 137, уран – 238)
радиобелсенді заттар шоғырланғаны дәлелденді және одан аумақтың халқы көп
зардап шегуде. Қалба қыраты (1000–1100 м) биіктіктегі оңтүстік беткейінде
таулы-далалы топырақ таулы қара топыраққа ауысады. Шігелік пен Кіші Бөкен
өзендердің жоғары ағыстарында таулы қоңыр топырақ кездеседі.
Шөлейт зонасы топырақтың аналық құрамының әртүрлілігі, жер бедерінің
әркелкілігі, әр зонадағы топырақ жамылғысының алуан түрлі болуымен
ажыратылады. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның
құрамындағы тұздың көп болуынан. Сортаң топырақтардың бірігіп үйлесуі
өндеуге қиындық туғызады. Ертіс өзенінің сол жағалауын сортаңдар мен
құмбалшықтар топырағын қалыптастырса, оң жағалауы құрамы жеңіл (Семей маңы)
механикалық жыныстар (құм, құмайт, құмбалшықты) болып келеді. Семей
қаласының маңындағы Ертістің оң жағалауындағы экзогенді үдерістің ішінде
эолдық үдерістің басымдылығы, қазіргі кезде оның нәтижесінде Семей
қаласында шаңды-құмды ауа-райы жиілеп кетті. Үйілген құмдардың Ертіске
түсуі байқалады. Ертістің оң жағалауындағы таспалы қарағайлардың өртеніп,
кесіліп жойылуы табиғат жағдайларына зиян келтіреді. Климаттың өзгеруі, жер
асты суларының төмен түсуі, құмдардың жылжуы Ертіс өзеніне де зардап
тигізеді (1-сурет).
1-сурет – Шығыс Қазақстан облысының физикалық картасы
Ертіс өзені алабының табиғи және климаттық жағдайларының
ерекшеліктері және де техногенді ластанудың өте күштілігі, топырақ
жамылғысының бұзылуы мен ластануының жоғары деңгейде екенін анықтайды.
Топырақтың биіктік белдеулілігі, яғни жердің биіктеген сайын бір
топырақ белдеуінің басқа топырақ белдеуімен алмасу жағдайын алғаш байқаған
В.В.Докучаев болатын. Орыс жазығында зерттеулер жүргізу кезінде топырақтың
жердің биіктігімен байланысы және өзгеруі туралы нақты болжам жасады.
Әлемдік топырақтарды аудандаудың соңғы әрекетін (1981 жылы) М. А.
Глазовская құрастырды. Сонымен биік таулы аймақтарда табиғат жағдайы да
жазық алқаптарға қарағанда өзгеше. Бұл өзгерістер тау етегінен жоғары
көтерілген сайын анық білініп, көзге түседі. Әсіресе климат, топырақ,
өсімдік және жануарлар әлемі де өзгеріске ұшырайды. Сонымен топырақтың
осылай өзгеріп, әр түрлі зоналарға бөлінуін, топырақтың тік белдеулілігі
деп атайды.
Шығыс субаймақ топырақтар алабы (10 млн га) өсімдігі мен топырақ
жамылғысының таралуы Батыс, Орталық және Оңтүстік Алтай таулары
беткейлерінде қалыптасқан тік белдеулілік заңдылықтарына негізделген деуге
болады. Оның құрамында 7 табиғи топырақтық белдеу бар. (А. А. Соколов).
Мысалы: 3200–2800 м тасты қар мұзды шың; 2800–2000 м тундралы (285 мың га);
биік таулы аласа шөптесінді альпілік шалғындар (713 мың га); астында таулық
тундралы және шалғынды топырақтар дамыған. Бұл жазықты (таулы) жерлер
жайлау (1800–2000 м), орманды белдеу топырақтары (1000–1400 м)
таулық орманды күлгінді, мұнда марал және бал шаруашылығы жақсы дамыған.
Орманды дала белдеуінде (1000–700 м) (2,5 млн га ) ылғалды ұсақ
жапырақты ағаштар (көктерек, қайың) орманның сұр-күлгінді топырақтар
басымырақ келеді. Олардың астында қою сұр сәл күлгінді топырақтар және
ылғалды масақты-аралас шөптесінді, шабындықты дала астықты күлгін және
шабындықты далалық қара топырақтар сияқты түзілімдер қалыптасқан. Топырағы
жайылым мен шабындыққа қолданады биіктігі 700–400 м аралығындағы дала
белдеуінде аралас масақты шөптесіндер астында сілтісіз және далалық
топырақтар, ал ақселеулі- аралас шөптер мен бұталы дала астында кәдімгі
және оңтүстік қара, қоңыр топырақтар қалыптасқан, олар егіншілікке
пайдаланылады.
Жануарлар – табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің
де маңызы зор, жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан. Оларды адам
баласы қолға үйретіп, өзінің материалдық игілігі үшін пайдаланып келеді.
Өсімдік жамылғысымен бірге климаттық жағдайлар аумақтағы жануарлар
дүниесінің біршама таралуына әсер еткені байқалады. Табиғат жағдайлары мен
ландшафттың алашабырлығы Шығыс Қазақстан облысы жануарлар дүниесі ареалының
(сүтқоректілер 109, 373 құс, 22 бауырымен жорғалаушылар түрлері т.б.)
кеңдігін айқындап берді. Қазақстанның географиялық карталарында өзен, көл,
қоныс, орографиялық нысандарда жиі кездесетін зоонимдер, қоршаған ортаның
бұрынғы және қазіргі ландшафтының қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
А.Н.Формозов жануарларға қатысты Құндызды, Шошқакөл, Аққулы, Майтабан,
Құланды, Құланөтпес, Арқарлы, Киікті, Бүркітті, Аюлы, Бөрілі, Қоянды,
Маралды, Бұланды және т.б. географиялық нысандардың маңыздылығын атап
көрсетті. Солтүстіктегі тоғайлы аймақтардың қамысты көлдерінде ертеректе
жабайы шошқалар мол болғандықтан, Қазақстандағы көлдердің көбі Шошқакөл,
Шошқалы (Бесқарағай ауданы) болып келеді. Дала және шөлейт зоналарында
тышқан, сарышұнақ, қосаяқ, суыр тәрізді кемірушілер кездессе, өзен
жайылмасында мекен ететін құндыз көп ауланғандықтан құртылып кеткен.
Бобровка (16 атау), Бобровский ключ, Ертістің бойындағы Өскемен және Семей
қ.ә., Глубокое, Бесқарағай, Шемонаиха, Зырян, Қатонқарағай, Күршім
аудандарында зоотопонимдердің таралу ареалы анықталды. XX ғ. 30–40 ж.ж.
Солтүстік Америкадан әкелінген ондатра (су тышқаны) Қазақстанның өзен -
көлдеріне көндігіп кеткен. Сол сияқты терісі бағалы, аңшылық мақсатта
түлкі, қарсақ, қоян, тиін, сасық күзен, борсық, суыр ауланады. Тау мен
тастың еркесі – таутеке, алтай орманының патшасы – қоңыр аю, терісі бағалы
бұлғын, қызыл қасқыр, жабайы шошқа т.б. аңдар құрып бітті десе де болады.
Сілеусін, тау суыры, ақкіс, күзен, қара суыр, тиін, қоян т.б. аңдар өте
сиреп қалды. Алтайдың ең әдемі аңы – қар барысы (ілбіс) біржола жойылып
кетті.
1902–1907 ж.ж. Оңтүстік Алтайды аралаған Н. И. Яблонский кейбір бағалы
аңдардың құрып бара жатқанын жазған еді:Нысанға алдымен ілінетін негізгі
аң – тиін, бірақ аңшы одан өзге аңдардың да ешқайсысын таңдап-талғап
жатпайды, жолында кездескеннің бәрін: түлкі, бұлғын, суырды көбірек,
құндыз, сілеусін және т.б. аңдарды сирегірек атады, ал құстардан олардың
олжалайтыны – құр мен шіл. Оның пікірінше, аңды соңына түсіп аулайтын орыс
қонысаударушылары мен ұранхайлықтар деп атап көрсетеді. 1930 ж. Қиыр
шығыстан әкелінген теңбіл бұғы және маралдар Ақмарал ауылында (бұрынғы Ұра,
Парковое е.м.) өсірілуде. Сонымен қатар бұландар да кездеседі. Ертістің
таспалы ормандарында бұлан, ал құстардан құр, шіл олардың ізін аңдыған
түлкілер мен қасқырлар көптеп ұшырасады. Қазақтың құсбегілік, саяхатшылық
өмірінде бүркіт, сұңқар, қаршыға, ителгі т.б. жыртқыш құстар аң аулауда
маңызды рөл атқарған. Қазақстан жерінде де өткен ғасырларда жабайы бір
өркешті түйелер, құлан, қабылан, тарпан, жабайы тур, жолбарыс, керік т.б.
аңдардың тіршілік еткені белгілі. Тіптен, Іле тоғайының жолбарыстың
соңғысын 1947 ж. Қазақ аңшысы атып алған. Бұдан шығатын қорытынды адамның
іс-әрекетінің жануарлар үшін қаншалықты екені белгілі.
1915 ж. Запрудныйдың жазбаларынан жолбарыстарды Сырдария бойынан,
Қызылорданың төменгі жағынан, Шыршық өзенінің барлық сағасынан кездесетінін
байқауға болады. А. Н. Формозовтың пікірінше,
жолбарыстың жоғалып кетуіне, қамыс пен қоғаның жиі өртелуі, тоғайлардың
оталуы және оларға қорек болатын жабайы шошқалардан азайып кетуінің
себебімен түсіндіреді. Сонымен жануарлар дүниесін қалпына келтірудің 4
негізгі шарты бар. Олар: аулауға тыйым салу, тіршілік ортасын бұзбау,
қолдан көбейтуге бейімделу, лабороториялық жағдайда тепе-теңдік қорын
сақтап қалу жұмыстарын жүргізу. Қандай да болмасын табиғат жағдайына
бейімделген жануарлар дүниесінің географиялық атауларда кездесетіні анық.
П. С. Паллас (1769-1770 ж.ж.) еңбектерінде Ертіс бойындағы жазықтарда
марал, құлан, бұлан, қабан, бөкен т.б. жануарлар жөнінде мол мәліметтер
кездеседі. Оның айғағы Маралбұлақ, Маралды (3), Маралиха (5), Мараленок,
Маралушка, Маралұшқан, Маралье барлығы 16 атау көрініс тапты. В. А. Селевин
Семейдің таспалы қарағай орманы тайгамен өзара байланысты болып, ұштасып
жатқанын, аумаққа осыдан 150–200 жыл бұрын бұлан, марал, аюлар мекендегенін
атап көрсетті.
Деректерді жинау барысында топонимдер құрамына марал, бөкен, киік,
шошқа, құндыз, арқар аттарының қатысуы арқылы жасалған топонимдер
анықталды. Аталған жануарлар қалыптасқан топонимдер бұрын Шығыс Қазақстан
облысының аумағында осы жануарлардың кең таралғанынан және оларды
пайдалануынан геоэкологиялық мол ақпарат бере алатындығымен
палеоэкологиялық зерттеулерге кеңінен жол ашады. ШҚО аумағындағы жануарлар
дүниесінің көптеп кездесуі, шаруашылықтағы алатын орнын анықтап, оларды
жүйелі түрде топтастыруға мол мүмкіндіктер береді. Облыс аумағында
зерттелген 671 зоотопоним атауы, барлық топонимдердің (барлығы 20 мың атау)
3,3 % - н құрайтыны анықталды. Зоотопонимдердің тілдік қабаттарына
тоқталсақ, қазақ тілінде – 84 зооним (24 – дала жануары, 30 – үй
жануарлары, 17 – құс, 4 – балық, 9 – жәндік) қалыптасса, славян тілінен
енген 47 зооним (17 – дала
жануары, 9 – үй жануары, 16 – құс, 1 – балық, 4 – жәндік) атаулары
топтастырылды. Сонымен қатар монғол (қалмақ) тілі негізіндегі қалыптасқан
зоонимдерді:Қандығатай (Бұланды), Жаматы (Ешкілі), Тарбағатай (Суырлы),
Шындығатай (Аққоянды), Сарноқай (Сарыит), Сахатушка (Тауешкісі түскен) т.б.
қарастыруға болады. Аталмыш топонимиялық деректер жануарларды қайта
жерсіндіру, табиғи ландшафттарды қалпына келтіруде маңызды рөл атқарады.
1.2 Аймақ топожүйесінің зерттелу тарихы
Шығыс Қазақстанның жері әлемге Алтай тауының атымен танымал болған.
Сонау Геродот жазбаларында, қытайдың жылнамаларында, көне түркі жазба
ескерткіштерінде, Марко Поло, Плано Карпини сияқты шетелдік саяхатшылардың
жазбаларында Алтынтағ (Алтын йыш, Әктаг, Төлес, Алтай), Мұзтағ (Мұзтау),
Ертіс атаулары көрініс береді. Көне топонимдердің барлығы дерлік түркі
тілдерінен жасалғандықтан, Алтайдан бастап, Каспийге дейінгі жерлер, яғни
қазақстан аумағы тұтасымен ежелден түркі халықтарының жері болғаны дау
тудырмаса керек. Шығыс Қазақстандағы Алтай, Бұқтырма, Күршім, Марқакөл,
Ертіс сияқты макротопонимдердің негізінде түркілік мағына жатуының өзі
осыған дәлеле бола алады. Ал монғол, орыс тілді атаулар, сөз жоқ, кірме
атаулар екендігін тарихты оқыған кез келген адам біледі.
Патшалы Ресей бұл өлкеге ерекше назар аударды. Өйткені оларды Алтайдың
алтыны мен күмісі қызықтырған еді. Сондықтан 18-19 ғасырларда патшалық
Ресейдің ғалым-саяхатшылары Алтайды түбегейлі зерттей бастады. Атап
айтқанда, Н. М. Пржевальский, Г. М. Потанин, В. А. Обручев, К.
Лебедур, Ф. А. Геблер, Н. М. Ядринцев, Д. А. Клеменц,
В. В. Сапожников, А. Н. Седельников т.б. бірнеше дүркін саяхат жасады.
Олардың әрқайсысының өзінің зерттеу нысаналары болғанымен, топонимдерді
(жер-су аттарын) жанама түрде қарастырып отырған. Мәселен, 1863 жылдың
жазында өлкемізді аралап, Путешествие на озеро Зайсан и в речную область
Черного Иртыша до озера Марка- кул атты саяхатнама жазған Карл Струве мен
Григорий Потанин мынадай жер - су аттарын келтіреді: Борлытөбе, Шағыл,
Жалаңаштүбек, Ақтүбек, Борқыт, Қарабөрік, Шөңгелді, Төрткөл, Үшқара,
Сарытау, Майшілік, Ойшілік, Қызылшілік, Балақшілік, Тулақшілік, Бесбуын,
Бала Қалжыр, Үлкен Қалжыр т.б. Мұндағы Борлытөбені бөрі мағынасымен
шатастырып алмау үшін, Гипсовые сопки деп атап көрсетсе, қазақтар Керіш
деп атайтын жерлердің түрлі-түсті топырағы ман жаратылысын таңырқай
жазады. Бұл атаулардың көпшілігін қазіргі карталардан таба алмаймыз,
өйткені арадағы уақыт, саяси-әлеуметтік өзгерістер оларды жадымыздан
өшірген немесе өзгертіп жіберген.
Дәл осы кезде, 1863 жылдары, тағы бір Ресей Саяхатшысы А.Принтца
өзінің Каменщики атты зерттеу еңбегінде орыс қонысаударушыларының қалай
келгенін баяндайды. Діни көзқарастарына байланысты қуғынға ұшыраған орыс
босқындары алғаш 1761 жылдары Тұрғысын өзенін бойлай келгендерін, одан соң,
Осочиха, Быкова, Сенная, Коробиха Верхняя Бухтарма, Мало Нарымская, Язовая,
Белое, Фыкалка, Берел хуторларын салғанын жазады.
Орыстың атақты саяхатшыларының бірі, қазақ Алтайын дүркін аралаған В.
В. Сапожников қазақ атауларын барынша дәл беруге тырысқан. Отарлау
саясатының ықпалынан шыға алмаған кейбір ғалым- саяхатшылар алғашқы
карталарға көптеген атауларды орыс тіліне бұрмалап түсіруге мәжбүр болса
(МұзтауБелуха), ол оған көне бермеген. Қобда қаласының маңындағы қазақ
атауларын монғолдардың өз тілдеріне қолма-қол аударып жатқанын жазады.
Мысалы, Қызылкеңді – Уландаба, Ақсуды – Цагангол т.б. Атақты саяхатшылар
Геблер мен Ядринцев Яшпага, Проездная деп атай салған Ителген асуын
өзгертпей береді. Бұдан біз жер - су аттарын саясатпен тығыз байланысты
екенін айқан көреміз. Кезіндегі монғол басқыншылары да олардың мұрагерлері
жоңғарлар да, орыс отарлаушылары да жерді иемдену үшін, ең алдымен
атауларды ауыстыру керек екенін жақсы түсінген. Тіпті бертіндегі фашистік
Германия ауыстырып жіберген атауларын Польша мен Чехия күні бүгінге дейін
қалпына келтіру үстінде. Кеңестік саясатқа қарсы шыққан Балтық елдері де өз
елінің қамын ойлап топонимикасын реттеп алды.
В. В.Сапожников Сарымсақты мен Күршім өзендерінің бір мұздықтан
басталып, бірінің теріскейге, екіншісінің күнгейге ағатыны алғаш бағамдап
жазған. 1905 - 1909 жылдары жазған сапарнамасында Қу Ертіс, Бала Ертіс,
Қара Ертіс өзендерінің ағынды емес екенін айта келіп, көптеген
топонимдерді тізіп жазады. Мысалы, Аққаба, Чиндагаты, Ащыбұлақ, Қарақаба,
Төсқайың, Балықтыбұлақ, Жетікезең, Тарбағатай, Бұрхат асуы (2150 м),
Байбөрді асуы т.б. Бұл атаулар Қатонқарағай мен Марқакөлдің арасында
орналасқан. Қазір Шанағаты болып жүрген елді-мекен мен өзен аты өткен
ғасырдың басында ғана Шандағаты деп аталғаны оның этимологиясын ашуға
көмектеседі. Шандағаты- монғол тілінен аударғанда Қоянды болып шығады.
Ал, Шанағаты түрінде келсе, шөмішті мағынасын береді де, топонимге сәйкес
келмейді. Осы маңда Сарқамыр тауы бар екенін саяхатшы жазғанымен, ресми
карталардан оны кездестірмейміз.
1910 жылдары Шығыс Қазақстанды аралап, Озеро Зайсан атты кітап
жазған А. И. Седельниковтың деректері бойынша Зайсан, Аблакетка атауларынаң
тарихи оқиғалар барысында туған таулар екенін ұқсақ, А. А. Силантьевтің
Исследование мараловодства на Алтае (1900) атты еңбегінде мағынасы дау
туғызып жүрген Қатонқарағайдың - Котонъ-Карагай екендігі тайға таңба
басқандай етіп жазылғанын көреміз. Мұндағы Зайсан гидронимі алғашқы
карталарға Зайсан-нор, Нор-Зайсан қалпында түсіп кеткені болмаса, қазақтар
ол көлді Теңіз (Бейне Теңіз) деп атайтыны ескертеді. Ал Қатонқарағайдың -
Қатонқарағай, яғни Топқарағай екенін мойындайтын да кез жетті.
1792 жылы жазылған И. Сиверстің Письма из Сибири атты кітабында
Шығыс Қазақстан аумағы да қамтылған. Онда Тарбағатай тау жотасы, Үржар
өзені, Ұланбалық өзені, Сарыесік, Қараесік өзендері, Құсмұрын тауы,
Қызылтас сияқты топонимдер бар.
И. Сиверс басқа саяхатшылардай атауды жай ғана атап өтпейді, оны
сипаттап жазып отырады. Бұл атаудың мағынасын ашуға көп көмектеседі.
Мәселен, Жайтөбе - жеке тұрған тақыр төбе, Күршім - Ақтөбе - ортасында
ақ жолағы бар тазды тау, Қалмақтолағай - биік домалақ, тасты таулар
тізбегі дейді. Соңғы атаудағы толағай географиялық термині монғол
тіліндегі бас сөзін білдіріп, үнемі домалақ тасты тауларға қойылады деген
пікірді дәлелдеп тұр.
Осы арада Қоңқай оронимін (тау атын) әлдебір Қоңқа деген қалмақ
батырының атымен байланыстыратын аңызды атаудың этимологиясы деп
түсіндіретін пікірлер бар екенін, ол пікірдің халықтық (жалған)
этимология екенін ескерте кету керек. Қоңқай көне түркі, монғол тілдерінде
жеке, бөлектенген деген мағынада келіп, үнемі жалпы тау жүйесінен
бөлініп қалған тауларға ғана беріледі. Қазіргі тілдегі Жалғызтау, Шолақтау
атауларымен сәйкес.
1770 жылы Описание всех национальностей России атты кітап жазған И.
Фальк жоңғардың атақты ханы Галдан Цереннің Зайсанға жақын Шульдет Тау
деген жерде отырғанын атап өтеді. Ол тау атаудың орысша дұрыс жазылмауы
себепті анықталмай отыр. Орыс, әсіресе қытай жазбаларының түркі атауларын
дәл бере алмайтындығынан көптеген атаулар даулы мәселеге туғызып жататыны
белгілі. Шығыс Қазақстан жерін геологиялық мақсатта зерттеген еңбектердің
өзі бір төбе. Оларды түсті металл қоры бар деп табылған өзен атауларының
маңына топтап айып өтуге болады. Мысалы, Ұлан, Қанай, Егіндібұлақ,
Тоқпақбұлақ, Ағынықатты, Құндызқатын, Бүлкілдек, Сібе, Сынтас, Балажал,
Ақжал, Үлкен Бөкен, Құлыжұн, т.б.
Аталған авторлардың еңбегіндегі атаулардың дені қазақ тілінде, ішінара
монғол тілінде кездесетіндіктен, орыс атауларының ол кезде дендеп ене
қоймағаны байқалады. Оның үстіне атаулар табиғи нысананы дәл сипаттап
тұрады. Бұл көшпелі қазақтардың байқампаздығын білдіреді және ой-қиялының
ұшқыр, санасының таза болғанын көрсетеді.
Бұлардан басқа кезінде Семейден шығып тұрған Записки Семского
Подотдела Императорского Русского географического общества журналының
сандарында, Вопросы колонизации журналының сандарында, 1925–1926 жылғы
халық санағында, колхоз, совхоздардың шаруашылық жерін түсірген карталарда
т.б. құжаттарда көптеген географиялық атаулар мен елді-мекендер аттары
кездеседі. Ол атаулардың көпшілігі, өкінішке орай, біздің заманға дейін
қолданыста болмады, бірақ сол құжаттарда сақталып қалды.
Тілдердің таралу аймағы (ареалы) болатыны сияқты, тілдің диалект,
топонимика секілді құрамдас бөліктерінің де таралу аймақтары болады.
Қазақстан көлеміндегі диалектілер аймақ-аймаққа бөлініп, картасы түзілген
болса, топонимдердің таралу аймағын анықтап, картографиясын жасау әлі қолға
алынған жоқ. Сол себепті қазіргі Шығыс Қазақстан облысы көлемінде
кездесетін жер-су аттарын сұрыптап, ареалын айқындау мәселесі толық
зерттелмеген деуге болады.
Шығыс Қазақстан – талай халықтың қоныс аударуын бастан кешкен тарихи
өлке. Алайда жербедерін белгілеу барысында түркі, монғол және славян (орыс)
тілдік қабаттары ғана сақталып қалған. Оларды стратиграфиялық бағанаға
орналастырып көрсек, әр қабаттың көнелігі, көлемі айқын байқалады.
Мұндағы ең көне (төменгі) қабатқа жататын атаулар біздің эрамыздан
бұрын, немесе дәуірдің басында қалыптасқандықтан, қазіргі тілдер тұрғысынан
этимологиясын аша қоймайды. Олардың мағынасын тек ғылыми жорамал ретінде
ғана ұсына аламыз. Мәселен, Ертіс, Күршім, Қаба, Үлбі сияқты гидронимдердің
семантикасы әлі күнге дейін дау туғызып келеді. Бұдан біздің ең көне
атаулар гидронимдер деген ғылыми пікірдің дұрыс екенін көреміз.
Көне атаулардың көлемі аз және көпшілігінің мағынасы айқындалған соң,
белгілі бір кезеңге жатқызылып отыр. Мысалы: Алтай оронимін монғолдардың 13-
ғасырларда түркінің Алтынтағ (Алтынтау, Алтынды) атауынан өз тілдеріне
аударып алғанын қытай жылнамаларына қарап білеміз.
Өз жазбаларын б.з. – дан бұрын жүргізіп келген Солтүстік Қытай
империялары Алтайды Цзиньшань деп атаған. Бұл түркінің Алтынтағ атауының
тікелей өзгерген түрі болатын: қыт, цзинь алтын - шань тау.
Көне қабаттан кейін іле-шала шығып, танып-білуге келетін атаулар
түркі тіліндегі топонимдер. Соған қарағанда Алтай, Ертіс өңірін мекендеген
сақ, ғұн, түркі, қимақ, қыпшақ, қырғыз, теле сияқты көне тайпалар әуел
бастан бір ғана тілде, түркі тілінде сөйлеген деп батыл болжам айтуға
болады. Өйткені көне қабат пен түркі қабаты аралығында енетін басқа атаулар
жоқ. Сонымен бірге, қазақ (түркі) тіліндегі атаулар облыс топонимдерінің
74,8 %-ын құрайды. Мысалы, Азутау, Арда, Барлық, Бұқтырма, Қайырты,
Қоснарты т.б.
Екінші, монғол тілді атаулар қабаты, кейбір ғалымдар айтып жүргендей,
алтай тіл бірлестігі заманынан бері келе жатпағанын аңғарамыз. Бұл кірме
атаулар Алтай тауларының өзіне, одан соң Қыпшақтың Ұлы даласына тек 13-
ғасырдан бастап тарай бастаған. Қазақстанда кездесетін монғол атауларының
көне монғол тілінен емес, қазіргі монғол тілінен ашылатыны бұған дәлел бола
алады. Облыс көлемінде монғол тіліндегі топонимдердің көлемі 10 %–ды
құрайды. Алтай, Борғұстай, Бақанас, Қандығатай, Доланқара, Зайсан, Ұлан,
Өрел, Сайқан, Ұласты, Үйдене, Шаған, Шорға, Шабарты, Толағай т.б.
1.2.1 Ертіс атауының этимологиясы
Көне түркi тiлiнiң тасқа жазылған ескерткiштерiнiң табылу М.Қашқари
сөздiгiнiң сақталуы бұл дәуiрдiң тiлдiк жүйесiнен мол хабар берiп, көне
атауларды талдауда жол көрсетiп тұрады. Кейбiр көне атаулардан (мұзтағ,
хантағ, байтақ) тақ терминiнiң тағ формасының болғанын бiлемiз де дәлел
ретiнде көне түркi жазба ескерткiштерiне жүгiнемiз. М. Қашқарида: иайлағ-
жайлағ-жайлау, қышлағ-қыстағ-қыстау, тұрұг “тұрақ жай” т.б. көптеген
географиялық нысандар кездеседi. Облыс аумағын екiге бөлiп жатқан Ертiс
өзенiнiң атауы, осы формада VIII-ғасырда қойған Күлтегiн мен Төныкөк
ескерткiштерiнде кездеседi және онда: "...түркiлер Алтай тауынан көтерiлiп,
Ертiс арқылы өтiп, түргеш тайпасын жеңгендерi баяндалады". М. Қашқари
сөздiгiндегi Иртыш (Эртишмақ) “Кiм тез өтедi” түсiнiгi ғылыми этимологияға
жетелейтiн бiрден-бiр дерек. “Ертiштi – бәсекелесiп өтiстi; бәстесiп
өтiстi... Ертүшiр – ер түшмек – Бәске өтiсер – бәске өтiспек. Ерттi: өттi,
кештi. Өдзлек ерттi – Заман өттi... “Ертер-ертмек, өтер-өтпек”. Ертiс өзенi
ежелгi руна жазбаларында (Артис), 1546 жылы жарық көрген С. Герберштейннiң,
тiптi 1716–1733 жылдары құрастырылған швед Ренаттың “Жоңғария картасында”,
Шмидтiң сөздiгiнде Ирцыш - Erzich, Ф. А.Брокгауз бен И. А. Ефронның
энциклопедиялық сөздiгiнде ЭрчисИрцис, моңғолша Ирцис, қытайша Эрцзис
түрлерiнде кездеседi. Ертiс өзенi этимологиясы туралы В. П. Семенов, А. П.
Дульзон, Э. М. Мурзаев, В. Н. Попова т.б. ғалымдар өз пiкiрлерiн жазды.
Белгiлi саяхатшы-географ В.П. Семенов “ИртышИр-“жер”, тыш-“қазу”
мағынасында түсiнiк берген. Сiбiр топонимдерiнiң этимологиясын зерттеген
А.П.Дульзон көптеген түркi атауларын кет тiлiнен шығарады. Ир-
сес(өзен)ИрчисИрцис сөзiнен өзгерген дейдi. “Ирцис – моңғолша Иртыш –
кет тiлiндегi “цис” “өзен” аппелятивi деп Г. Рамстедтке сiлтеме бередi.
Оның пiкiрiн В. Н. Попова қолдайтынын бiлдiредi. Ертiс гидрониминiң
этимологиясы жөнiнде В. Н. Попова арнайы мақала жазды. “Ир” ежелгi үндi
тiлiнде “ар” – ағынды, ағып шығу, “тыш” кет тiлiнiң “сес”, шеш (өзен) деген
сөзiнен түрiкше өзгерген варианты деген мағынада қарастырып, А. П. Дульзон
мен Э. М. Мурзаевтың пiкiрiн қолдайды. Біздің пікірімізше А.П.Дульзонның
жорамалына екi дерек жетпей тұрғаны байқалады:
1) Кет тайпасы қазiргi Қазақстан жерiнде тұрды ма?
2) Атаудың ерир түрiндегi бiрiншi сыңары кет тiлiнде ненi бiлдiредi?
Бұл мәселелерді анықтап алмай, үзілді кесілді кет тіліне жатқызу дұрыс
болмайды. Ә.Т. Қайдаровтың пайымдауынша ириир түркi сөзi: мағынасы орысша
“извилистый” дегенге келедi. Бұл гидроним екi компоненттен құралған
ИирИiрЕр (түркiше извилистый) сесшештестыш (кетше “өзен,
су”)ЕртiсИртыш, “иiр өзен,”, иiр су дегенге келедi. Әрине орографиялық
ерекшелiктерiне байланысты Ертiс өзенiндегi ирелеңдiк айрықша көрiнiс
тапқанымен “сес” компонентi Ертiс өзенiнiң нақты этимологисынын ашып бере
алмайды. М. Қашқаридiң сөздiгiндегi ерт “өту”, кешу мағынасында тұрған “өт”
сөзi “өткел” мағынасын бередi десек онда Ерт+сiз “өткелсiз” (өзен) болып
шығады. Көне түркi жазбаларында -сыз –сiз жұрнағы жиi қолданылған: тонсыз,
иолсыз, бiлiгсiз, iдiсiз т.б.
Ертiс өзенiнiң ағысы, жылдамдығы әркелкi болғанымен, мыңдаған жылдар
аралығында жағалаулары шайылып, беткейлерінде әртүрлi пiшiндер қалыптасқан
деуге болады. Ертiс өзенiнiң орта ағысында оң жағалауы шайылып, арнаның оң
жаққа қарай жылжып бара жатқанын аңғаруға болады.Бұл ерекшелік Ертістің
басқа бөліктерінде де жиі кездеседі. Ертіс – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ШЫҒЫСЫНЫҢ ӨЗЕН – КӨЛ АТАУЛАРЫ
География және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Қ. Т. Сапаров
ҚАЗАҚ ШЫҒЫСЫНЫҢ ӨЗЕН – КӨЛ АТАУЛАРЫ
География және туризм, экология мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 911.2 (574.4)(075.8)
КБЖ 26.82 (5Каз) я 73
С21
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми
кеңесімен басуға ұсынылды
Пікір сарапшылар:
Ж. Д. Достай – география ғылымдарының докторы, профессор, ҚР БҒМ
География институтының Су мәселелері бөлімінің меңгерушісі;
К. Д. Каймулдинова – география ғылымдарының докторы, профессор, Абай
атындағы ҚазҰПУ, Елтану кафедрасының меңгерушісі;
С. Н. Мамытова – тарих ғылымдарының докторы, профессор, С.Торайғыров
атындағы ПМУ Тарих кафедрасының меңгерушісі.
Сапаров Қ. Т.
С21 Қазақ шығысының өзен – көл атаулары : география және туризм, экология
мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы Қ. Т. Сапаров. –
Павлодар : Кереку, 2012. – 214 б.
ISBN
Оқу құралында жоғары оқу орындарында география және туризм
мамандықтары бойынша оқытылатын Топонимика пәнінің теориялық қолданбалық
астарлары қарастырылып, Шығыс Қазақстан облысының гидронимиялық жүйесінің
қалыптасуы мен дамуының географиялық негіздері нақты деректер арқылы
талданған.
Оқу құралы география, туризм, экология, тарих, лингвистика
мамандықтарының студенттеріне және қызығушылық танытқан көпшілік қауымға
арналған.
ӘОЖ
911.2 (574.4)(075.8)
КБЖ 26.82 (5Каз) я 73
ISBN
© Сапаров Қ. Т., 2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Тарихы күрделі қазақ қоғамының құрамдас бөлігі болып табылатын Шығыс
Қазақстан облысы аумағының географиялық кеңістігінің игерілуінің терең
тарихы географиялық атауларда, яғни топонимдерде сақталғандығында күмән
жоқ.
Жер шарының су қабығын – гидросфераны, оның қасиеттерін, ондағы өтіп
жатқан үдерістерді оның басқа қабықтармен байланысын гидрология ғылымы
зерттесе, осы гидрологиялық нысандарға қойылған атауларды топонимиканың
ірі саласының бірі гидронимия зерттейді.Гидронимия грек тілінен аударғанда
гидро - су, оним - атау, яғни су атаулары деген ұғымды беріп, өзендер
мен көлдер, қайнарлар, бастау, бұлақ, құдық т.б. гидрологиялық нысан
атауларының қалыптасу жолдарын зерттеулермен шұғылданады. Топонимика пәні
географияның барлық салаларымен байланысты болып келеді. Біріншіден, кез
келген географиялық атау кеңістікте орны бар нысанға беріледі, яғни
географиялық номенклатураның карталармен тікелей байланысы бар. Екіншіден,
сол аумақтың табиғат ерекшеліктерімен, ресурстарымен, халықтардың қоныстану
сипатымен, шаруашылық түрлерімен тығыз байланысты.
Қазақстанның шығыс өңірін ежелден мекендеген сақ, ғұн, түркі т.б
тайпалардың тарихы, дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі аумақтардағы қоғамдық
өзгерістерді, тарихи-географиялық, физикалық-географиялық ерекшеліктерді
айғақтайтын топонимдерді өмірге алып келді.
Қазақстанның шығыс өңір топонимиясы тілдік тұрғыдан арнайы
зерттелгенімен (Г. Б. Мадиева 1990, Б. Г. Бияров 2000, А. Әлімхан, 2001)
алайда осы аумақтарға қатысты арнайы топонимдер жайлы географиялық
зерттеулер жүргізілген жоқ. ШҚО–ның гидронимиялық жүйесінің қалыптасу
заңдылықтарын зерттеу және географиялық атаулардың қалыптасуының физикалық
– географиялық, геоэкологиялық негіздерін анықтау болып табылады.
Географиялық ғылымдар тұрғысында тұңғыш рет қазақ топонимдерінің ақпараттық
жүктемесінің этноэкологиялық, геоэкологиялық және физикалық-географиялық
негіздері К. Д. Каймулдинованың (1998, 2010),
Қ. Т. Сапаровтың (2004, 2010) зерттеулерінде талқыланды. Қазақстанда
топонимияның ландшафттар динамикасы және табиғатты қорғау мәселелеріне
қатысты қырларын қазақ топонимдері негізінде, географиялық ғылымдар
тұрғысында зерттеу А. С. Омарбекова, Ә. Е. Аяпбекова, А. У. Мақанова,
З. Қ. Мырзалиева, К. Т. Мәмбеталиев, Ө. Ж. Сағымбай т.б. ғылыми
туындыларында жүзеге асырылды. Бұл еңбектердің барлығы топонимика
ғылымындағы табиғатты пайдалану және қорғау, экономикалық және әлеуметтік,
физикалық география, геоэкология бағыттарын дамытуға негіз болды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
ШҚО – ның гидронимиялық жүйесінің заңдылықтарын зерттеу және
географиялық атаулардың қалыптасуының географиялық негіздерін анықтау болып
табылады. Аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттерді шешуге тура келді:
- ШҚО гидронимиясының қалыптасуының тарихи – географиялық
жағдайларына талдау жасау;
- нақты деректер негізінде ШҚО табиғат жағдайларының географиялық
атауларда бейнелену заңдылықтарына талдау жасау;
- аумақта кездесетін географиялық және халықтық – географиялық
терминдерді топтастыру;
- аумақтың географиялық атауларда бейнеленген флорасы мен
фаунасының ерекшеліктерін анықтау;
- ШҚО табиғи – антропогендік геожүйелерді қорғау ісінде гидронимиялық
деректерді пайдаланып, талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Тұңғыш рет ШҚО – ның гидронимдер жүйесі географиялық, тұрғысынан
арнайы зерттеліп, аумақтың табиғат жағдайларын бейнелейтін ақпарат көзі
ретінде географиялық ғылымдар тұрғысынан баға берілді.
Табиғи орта мен географиялық атаулардың өзара байланысы және
топонимдерде табиғат жағдайларының бейнелену заңдылықтары жөнінде тұжырым
жасалынып, табиғи нысандарды айқындайтын арнайы карталар жүйесі (табиғи су
көздері мен антропогендік әрекеттердің гидронимдердегі көрінісі) атты
карталары құрастырылды.
Алғаш рет бір аумаққа тән гидронимдер жүйесі, тілдік қабаттары нақты
деректер арқылы дәлелденді. Қазақ топонимиясы негізінде өсімдік жамылғысы
және жануарлар дүниесінің байырғы ареалдарын анықтауда топонимиялық
мәліметтер пайдаланылды.
Аумақ топонимдерін физикалық-географиялық тұрғыда зерттеудің ғылыми-
қолданбалы аспектілері талқыланып, географиялық атаулардың ландшафтылық –
экологиялық мәселелері мен қалыптасу заңдылықтары қарастырылды.
1 Шығыс Қазақстан облысының физикалық - географиялық жағдайы және
топонимдер қалыптасуындағы рөлі
1.1 Шығыс Қазақстан облысының физикалық – географиялық жағдайы және
топонимикалық жүйе кеңістігі
Шғыс Қазақстан облысының аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 480–510
солтүстік ендік және батыстан шығысқа қарай 770-870 шығыс бойлық
аралықтарын қамтиды. Облыстың батысы – 76050; шығысы – 87020 ш.б. жатыр.
Облыс Алтай тауларының оңтүстік-батысын (Қазақ Алтайы), Жайсаң
қазаншұңқыры, Қалба жотасы, Сауыр-Тарбағатай жоталары, Ертіс маңы жазығы
мен Сарыарқаның шығыс бөлігі аралығында орналасқан, ауданы – 283,3 мың
шаршы км-ге тең. Шығыс Қазақстан облысы солтүстігінде Ресей Федерациясымен,
шығысында Қытай Халық Республикасымен, батысында Қарағанды облысы және
солтүстік-батысында Павлодар облысымен шектеседі. 1997 жылы 3 мамырда
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен ШҚО-ның аумағына бұрынғы
Семей облысының аумағы қосылды. Шығыс Қазақстан облысының географиялық
орнының бірден-бір ерекшелігі мынада: облыс ең ірі Еуразия континентінің
дәл ортасында, Ұлы жазықтар (Батыс Сібір, Орта Азия) және Қазақстан
шекараларының аралығында орналасқан. Облыс аумағында ғаламшардың
континентальдік полюсі және Еуразияның географиялық орталығында орналасуы
табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігі шаруашылықтың дамуына
қолайлы жағдай жасайды.
Шығыс Қазақстан облысы – өзінің табиғат жағдайларымен, флорасы мен
фаунасының байлығы, ландшафт ерекшеліктерімен адамзат баласын
таңдандырарлық өлке. Оның айғағы тарихта өшпес із қалдырған Алтай (Мұзтау),
Қоңыржон, Сарытау, Сарымсақты, Шыңғыстау (Наймантау), Қазыналы Қалба,
Тарбағатай секілді ну орманды шалғынды биік тау жоталары мен жүйелері,
Марқакөл, Жайсаң, Сібе көлдері, кең арналы жайылмалы суы мол Ертіс, сонымен
қатар Бұқтырма, Күршім, Қалжыр, Қаба, Оба, Үлбі, Шардай тасқын секілді
өзендері өлкеге ереше әсем көрініс берген.
Шығыс Қазақстан облысының аумағы ереше географиялық орнымен
анықталады. Еуразия құрлығының кіндігінде орналасқан аумақты Үнді мұхитынан
Азияның биік тау жоталары бөліп тұр. Шығыс Қазақстанның климаты қоңыржай
континентті климаттан біртіндеп, күрт континентті климатқа ауысады. Таулы
бедердің күрделі болуына байланысты Шығыс субаймағының ТТК климат жағдайы
біртіндеп биіктік белдеулілік заңдылықтарына бағынса, Батыс субаймағында
ендік зоналылық орын алған. Тәуліктік және жылдық температурасының үлкен
амплитудасына байланысты климаттың күрт континентілігі артады. Климаттың
қалыптасуына географиялық ендік, күн радиациясы және атмосферада жүріп
жатқан күрделі үдерістер айрықша әсер етеді.
Жер бетінің күрделі пішіндері ылғалдың таралуына біршама кедергілер
жасайды. Жауын-шашын түсімі оңтүстіктен солтүстікке, батыстан шығысқа қарай
және тау беткейлерінде биіктеген сайын артады. Көкпекті-Шар ұсақ шоқысы,
Шыңғыстау, Ертіс өзенінің жазықты бөлігі (200-280 мм) тау аралық ойыстары
мен қазаншұңқырлар (Жайсан-Алакөл) маңында (120-220 мм) ылғалдың
жетіспеушілігі анықталған. Жауын-шашынның түсімі Қалба жотасының етегінде
300–400 мм, шығыс биік беткейлерінде 700-800 мм-ге жеткен.
Шығыс Қазақстан өзендері Солтүстік мұзды мұхит және ішкі ағынсыз
Балқаш – Алакөл алабына жатады. Облыстық су кадастрының мәліметтеріне
қарағанда аумақта 1200-ден астам өзен бар. Оның 885-інің ұзындығы – 10–100
км-ге, 20-дан астамы 100 км-ге жетеді. Өзен желісінің жиілігі табиғат
жағдайларына (жер бедері, климат, өсімдік және топырақ жамылғысы)
байланысты болады.
Ертіс өзені Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарының негізгі су
магистралы болып табылады. Ол теңіз деңгейінен – 2400 м биіктіктен (Моңғол
Алтайы) бастау алады да, Алтайдың мұздықтарынан басталатын Қара Ертіс, Қу
Ертіс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын, Қаба өзендерінің суын қосып алып,
ағысы толы тау өзені ретінде Қазақстан шекарасына шығады. Бұл жерден
Алқабек саласы құйып, Марқакөлден ағып шыққан Қалжыр өзенін қабылдап, Қара
Ертіс деген атпен Жайсан көліне (Бұқтырма) келіп құяды да, ұзындығы 4248 км
Ертіс өзені ағып шығады. Ертіс өзенінің арнасының ені 120–150 м, облыс
бойынша ұзындығы – 1311 км және Ертістің бойында Өскемен, Бұқтырма, Шүлбі
СЭС-і орналасқан. Төменгі ағысы жазықты келетін Семей қаласы маңы және
Павлодар облысының аумағында өзен арнасының ені 500-600 м, кейде 2150 –
3350 м, жайылмасының ені 15–18 км –ге жетеді. Өзен арнасы тармақтарымен,
құмқайырлар, аралдар, бөгеттер, ескі арналарымен ерекшеленеді. Ертістің
бойында көптеген ірі салалары бар. Әсіресе оң жақ салалары Бұқтырма, Үлбі,
Оба, Күршім, Қалжыр, Нарын, Қарақаба, Аққаба өзендерінің суы мол. Сол жақ
қанаттан құятын өзендердің суы аз, қысқа келеді. Құлынжон, Қайыңды, Қанай,
Үлкен Бөкен, Көкпекті, Тайынты, Песчанка, Ұлан, Аблакетка (Аблайхит), Сібе,
Қызылсу, Ащысу, Шар, Мұқыр, Шаған, Қалба қыраты және Шыңғыстаудан бастау
алады. Облыстың оңтүстік бөлігіндегі өзендер: Бақанас, Аягөз, Үржар, Ая,
Қаракөл, Қатынсу, Емел бастауларын Шыңғыстаудың оңтүстік беткейі және Батыс
Тарбағатай жоталарынан алып, Алакөл, Сасықкөл, Ұялы көлдеріне қарай ағады.
Сауыр және Тарбағатайдан ағып шығатын кішігірім өзендер Кендірлік, Қандысу,
Үйдене, Ұласты, Келдімұрат, Қарабұлақ, Базар т.б. суларын кейде Зайсан
көліне жеткізе алмайды. Шығыс Қазақстан облысының өзендерінің қоректенуі
көбінесе аралас типімен ажыратылады. Жалпы өзендердің халық
шаруашылығындағы алатын орны мен маңызы ерекше.
ШҚО аумағында 2000-нан астам көл, оның 1000-нан астамының көлемі 1
гектардан асады. Ірі көлдер (18) көбінесе жазықты келетін солтүстік және
оңтүстіктегі қазаншұңқырлар мен тауаралық ойыстар мен аңғарларда
орналасқан. Көлдер пішіні, тереңдігі, жаратылысы бойынша әркелкі келеді.
Тектоникалық, жайылымдық және тоған, бөгет т.б. түрінде кездесетін көлдер
де бар. Су ауысу жағдайына байланысты көлдер ағынсыз, сонымен қатар ағынды
көлдер де (Жайсаң, Марқакөл, Үлмейіс, Айыр, Рахман, Сасықкөл) кездеседі.
Олар қоректенудің аралас түрімен сипатталады.
Минералдану дәрежесі бойынша көлдердің көпшілігі тұщы болса, солтүстік-
батыс, солтүстік бөлігінде және Ертістің оң жағалауы (Белағаш даласы,
Балапан жоны) тұз-тұнба, хлорлы-сульфатты көлдерге бай. Шығыс Қазақстан
облысының ауданы бойынша ең үлкен көлі – Жайсаң (1800 км2). Ертіс өзенінің
бойында Бұқтырма СЭС салынғаннан кейін оның жағалау көрінісі және табиғаты
өзгеріске ұшырады. Зайсан (Жайсаң) лимнонимінің бірнеше атауы кездеседі:
(Қызыл-пу, Корцан, Бейнетеңіз, Хонхаты (Кунг-Кетунор-Қоңыраулы), Нор-Зайсан
(мейірімді). Қазіргі карталарда Жайсаң (Нұржайсаң) атауы қолданыста жүр.
Зайсан көлін гидрографиялық- навигациялық және ғылыми тұрғыдан алғаш рет М.
С. Чернышев (1885) сипаттап жазды. Зайсан көліне құятын негізгі өзендер
Қара Ертіс, Кендірлік, Қылы, Тарбағатайдан ағып шығатын өзендердің суы
Зайсанға жетпей қалады. Алакөл (Гургоноор, Алактукуль), Сасықкөл,
Жалаңашкөл, Балқаш-Алакөл қазаншұңқырларының ірі көлдері болып табылады.
Абсолюттік биіктігі – 347 м, тектоникалық көлдің ұзындығы – 104 км, ені –
52 км, ауданы 2650 км2, ең терең жері – 54 м-ге жетеді. Көлдің жағалауы
түбектер мен мүйістер, шығанақтар (Үлкен және Кіші Балғын) және қойнауларға
толы. Алакөлге (15 астам ағындар) негізгі өзен ағындары Үржар, Қатынсу,
Емел және т.б. келіп құяды. Алакөл көлі аумағының 20 мың гектары қорғауға
(Алакөл қорығы) алынған. Сасықкөл Алакөлден солтүстік-батысқа қарай
орналасқан. Ауданы (736 км2), ұзындығы – 49,6 км, ені – 20 км, ең терең
жері 4,7 м-ге жетеді. Сасықкөлге Тентек, Қаракөл және Ай өзендері құяды.
Алакөл, Сасықкөл көлдері табиғи-рекреациялық ресурстарға бай және туризмді
дамытуда мол мүмкіндіктер береді. Семей қаласынан солтүстік-шығысқа қарай
(Белағаш даласы) таспалы қарағай орманының етегінде орналасқан. Большое
көлінің аң, балық аулау және шаруашылық үшін маңызы зор. Шар-Көкпекті,
Шыңғыстау аумағында 30-ға жуық көлдер бар. Шар су қоймасының маңындағы
Арасан көлі, Құлынды жазығанда (Бесқарағай ауданы) орналасқан Шошқалы және
Тұзды көлдерінің лай батпағы мен тұзды суы емдік қасиеті үшін пайдаланып
келеді.
Гранитті тасты жоталармен ерекшелентін Қалба қыратының Көктау
массивінің оңтүстік баурайында Сібе көлдері (Сасықкөл, Қоржынкөл, Шалқар,
Төртқаракөл, Қаракөл) орналасқан. Оңтүстік Алтайдың інжу-маржаны аталған
Марқакөл көлі теңіз деңгейінен 1449 м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы (455
км2), ұзындығы – 38 км, ені – 19 км, қазаншұңқырда орналасқандықтан
тереңдігі – 27 м-ге дейін жетеді. Көлдің табиғаты көрікті жағалауын
самырсын, шыршы т.б. орман ағаштары қоршап жатыр. 1976 жылы флорасы мен
фаунасын қорғау үшін Марқакөл қорығы ұйымдастырылды. Қатонқарағай ауданында
тік беткейлі орманды таулардың арасында (абсолют биіктігі 1760 м) Үлкен
Рахман көлінің солтүстік-батыс жағалауында радонды суымен ерекшелентін
Рахман бұлағы емдік шипажайы, 3 км жерде Кіші Арасан көлі орналасқан.
Одан Арасан өзені ағып шығады.
Бұқтырманың жоғары бөлігінде Бұқтырма және Язовое көлдері орналасқан.
Бұл көлдерді кезінде А. Н. Седельников зерттеген. Бұл көлдердің
бальнеологиялық, туристік-рекреациялық маңызы зор деуге болады.
Шығыс Қазақстан сапасы жоғары ыза суларының қорына бай. Жер асты
суларының жатысы жер бетінің бедеріне байланысты болғандықтан, Ертіс маңы
жазығы, Зайсан және Алакөл қазаншұңқырларына қарай ендік бағытта қозғалып
өзгеріске ұшырайды. Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай сонымен қатар ұсақ
шоқылы келетін аудандарда жер асты суларының жатысы 15 м-ден 50–100 м-ге
жетеді. Жер асты суларының режимін, су тасуы, атмосфералық жауын-шашынның
біршама түсіп сіңуі реттеп отырады. Жер асты суларының қоры 160 млрд текше
метрге бағаланған. Жер асты арасан сулары-негізінен емдеуге қолданылатын
шипалы сулар. Олар құрамындағы түрлі тұздар ерітіндісінің көп, аздығына
байланысты әртүрлі мақсатта пайдаланылады. Қазақстандағы Сарыағаш, Арасан,
Түрген т.б. жер асты сулары емдеуге пайдаланылады. Арасан суларының емдік
қасиетін Орта Азия халықтары мен қазақтар ерте замандардан-ақ біліп,
халықтық медицинада қолданып отырған. Жер астынан шығып жатқан термальді
сулардың (Рахман қайнар бұлақтары, Зайсан қ. маңы) халық шаруашылығындағы
орнын айрықша атауға болады. Қазақстан аумағында жоғарыла емдік сулардан
басқа да толып жатқан жер асты минералды сулары ашылды. Ол жерлерде
келешекте түрлі емдеу орындарын ашу жоспарланған. Шығыс Қазақстан облысында
Талды-Арасан, Әулиеқыз жер асты минералды суларын атауға болады. Суларының
мол болуы, өзен, көл және бұлақтардың қалыптасуына және су деңгейін
қалыпты жағдайда ұстап тұруына септігін тигізеді. Шаруашылықта су көздерін
бейнелейтін (бұлақ, қайнар, жылға, тұма, сызат, қобы т.б.) микрогидронимдер
аумақта көптеп кездеседі. А. И. Левшиннің Түркістан және Қырғыз-
қайсақ жерлері картасы (1831), М.С. Чернышевтың, Ертіс өзені (Семей мен
Чернояр кемежайының аралығы) картасы (1885), Г. Н. Потанин, К. Струве
Зайсан көлі және Қара Ертіс өзені облысы мен Марқакөл және Сарытауға дейін
саяхат (1863), И. Сиверс, А. Принтце, Н.С.Ядринцев, П. Чихачев, А. И.
Седельников, В. В.С апожников т.б. ғылым саяхатшылардың еңбектерінде және
Семей облысына қарасты Зайсан, Өскемен, Семей, Павлодар уездері
Қырғыздардың жерді және жайылымдарды пайдалану картасында (м-бы 15 верст,
1903–1911 ж.ж) көптеген гидрографиялық нысандар бейнеленіп оларға физикалық
– географиялық тұрғыдан сипаттамалар берілген.
Мұздықтардың ылғал қоры мол және өзеннің ағынын реттейді.
Қазақстандағы жалпы мұздықтардың ауданы – 2000 км2, көлемі-50 млрд текше
метрге тең келеді. Мұздық ресурстарының тарихының зерттелуін 4 кезеңге
бөліп қарастырады. Өзен алабы аумағының биік таулы өңірінің мұздану
үдерістері жайлы Н.Н.Пальгов (1964), Е.Н.Вилесов (1967, 1973),
К.Г.Макаревич (1969), Г.Н.Голубев (1968), Ғ.А.Тоқмағамбетов (1969),
И.С.Соседов (1973), П.А.Черкасов (1975) т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты баяндалған. Қазіргі таңда ҚР БҒМ-нің География институтының
гляциология зертханасы және республикамыздағы танымал гляциолог-мамандар
К.Г.Макаревич, Е.Н.Вилесов, А.П.Горбунов, В.Н. Уваров және т.б. ғалымдар
кешенді ғылыми жұмыстар атқаруда.
Мұз алабының су-мұз теңдестігінің басты құрамбөліктері ретінде
мыналарды атауға болады: жазғы және қысқы атмосфералық жауын-шашындар,
конденсация мен булану арасындағы айырмашылықтар, алаптағы су қорының
өзгеруі, алаптан ағатын ағыс, мұздық массасының жылдық теңдестігі.
Мұздықтардағы қардың жиналуын оның физикалық немесе геометриялық жиналу
коэфициенттері сипаттайды. Сонымен гляциологиялық құбылыстар мен
үрдістердің маңызды ерекшелігі жер бетіндегі жылу айналымындағы мұздың
атқаратын рөлінің маңызды болуында, жылу мен ықпал теңдестігіне тән
мәндерге, көп энергия шығынын қажет ететін жиі фазалық ауысымдарға
байланысты. Соңғысы гляциальдік ландшафттардың тұрақсыздығына қар мен мұз
массасының елеулі өзгергіштігіне әкеліп соқтырды.
Қазақстан Алтайының мұздықтарын алғаш рет Ф.В.Геблер зерттеді. Ол 1835
жылы Үлкен Берел мұздықтарында болды. Алтай мұздықтарын зерттеуге М.
В.Тронов елеулі үлес қосып, сипаттап жазды. Гляциология ғылымдардың
зерттеулеріне қарағанда Оңтүстік және Батыс Алтайда ауданы – 89,6 км2
болатын 328 мұздық анықталған. Мұздықтар Сауыр жотасында да кездеседі.
М.В.Тронов мұзданудың 2 орталығын: алғашқысы Берел және Бұқтырма өзендердің
және Күршім өзендерінің және Күршім өзенінің бастауларында орныққанын
жіктеп көрсетті. Оның айғағы кезінде саяхатшы В.В.Сапожников Сарымсақты мен
Күршім өзендердің бір мұздықтан басталып, бірінің теріскейге, екіншісінің
күнгейге ағатынын жазып атап көрсетті. Алтай мұздықтарына тән ерекшелік
олардың шегінуі мен азаюында. Зерттеулер нәтижесінде жылына мұздықтардың
шегінушілігі 5–25 м-ге жететіні анықталды. Мұздық атауларымен
(гляционимдер) бірге аумақта суға байланысты атаулар (спелонимдер) мұз
үңгірлерінің кездесуі физикалық- географиялық жағдайының күрделі екенін
анықтайды.
Топырақ – табиғат туындысы, табиғи, әрі тарихи дене. Топырақтың
негізгі қасиеті – құнарлылығы. Топырақтың құнарлылығы арқасында одан қилы
өсімдіктер нәр алып, өсіп-өніп, бүкіл жануарлар дүниесі мен адамзатқа да
қорек болады. Топырақтың құнарлы қабатын түзудегі ұсақ ағзалар, өсімдік пен
жануар өкілдерінің рөлін ерекше атаған жөн. Қандай да болмасын аумақтың
топырағына тән климаттық факторлар жиынтығы, бедері, гидротермикалық режимі
қалыптасып сол жердің биоценоз жиынтығын құрайды.
Шығыс Қазақстан облысының жер бедері мен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан түрлілігі аумақтың табиғатына ерекше, қайталанбас
әсемдік береді. Кең алқапты жерлердің табиғи, климаттық жағдайлары сияқты
топырақ жамылғысы да әртүрлі. Ол таулы жерлер топырағы, таулы жазықтар,
биік таулы, ұсақ шоқылы және жазықты болып келеді. Облыстың терістігіндегі
аздаған аумақты жеткілікті ылғалды орманды-дала зонасы алып жатыр,
негізінен мұнда қара қоңыр топырақ кездеседі. Бұл аумақ суарылмайтын
егістік аймағына жатады. Қара қоңыр және ашық қоңыр, топырақты дала
зонасының оңтүстігінде құрғақ және шөлейт зонасы жатыр. Шығыс Қазақстанның
Батыс субаймағы (бұрынғы Семей облысының аумағы) топырағы (18,3 млн га)
ендік 3 өсімдік – топырақтық (дала, шөл-дала, шөлді) аймақта орналасқан,
ондағы топырақ түрлері қою және ашық қара, қоңыр мен қоңыр топырақтар
таралған. Топырақтың (4,1 млн га) бөлігі қара және қою қара, қоңыр топырақ
өндіруге игерілген, бидай мен жүгері, қант қызылшасы және жем-азықтық
дақылдар бапталады. Аймақтың климаты континенталді, 3 климаттық аймаққа
бөлінеді: солтүстік-далалық (Семияр, Семей, Белағаш маңы), орталық шөлейт
(Шар, Жарма, Көкпекті, Қайнар, Қарауыл, Аягөз, Баршатас) және оңтүстік –
шығысында (Ақсу, Үржар, Бақты) тауалды және таулы аймақтар. Семей ядролық
полигоны маңындағы топырақ құрамында (Семей қ.ә., Абай ауданы) (ашық қызыл,
қоңыр, қою қоңыр) (стронций-90, плутоний – 239, цезий – 137, уран – 238)
радиобелсенді заттар шоғырланғаны дәлелденді және одан аумақтың халқы көп
зардап шегуде. Қалба қыраты (1000–1100 м) биіктіктегі оңтүстік беткейінде
таулы-далалы топырақ таулы қара топыраққа ауысады. Шігелік пен Кіші Бөкен
өзендердің жоғары ағыстарында таулы қоңыр топырақ кездеседі.
Шөлейт зонасы топырақтың аналық құрамының әртүрлілігі, жер бедерінің
әркелкілігі, әр зонадағы топырақ жамылғысының алуан түрлі болуымен
ажыратылады. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның
құрамындағы тұздың көп болуынан. Сортаң топырақтардың бірігіп үйлесуі
өндеуге қиындық туғызады. Ертіс өзенінің сол жағалауын сортаңдар мен
құмбалшықтар топырағын қалыптастырса, оң жағалауы құрамы жеңіл (Семей маңы)
механикалық жыныстар (құм, құмайт, құмбалшықты) болып келеді. Семей
қаласының маңындағы Ертістің оң жағалауындағы экзогенді үдерістің ішінде
эолдық үдерістің басымдылығы, қазіргі кезде оның нәтижесінде Семей
қаласында шаңды-құмды ауа-райы жиілеп кетті. Үйілген құмдардың Ертіске
түсуі байқалады. Ертістің оң жағалауындағы таспалы қарағайлардың өртеніп,
кесіліп жойылуы табиғат жағдайларына зиян келтіреді. Климаттың өзгеруі, жер
асты суларының төмен түсуі, құмдардың жылжуы Ертіс өзеніне де зардап
тигізеді (1-сурет).
1-сурет – Шығыс Қазақстан облысының физикалық картасы
Ертіс өзені алабының табиғи және климаттық жағдайларының
ерекшеліктері және де техногенді ластанудың өте күштілігі, топырақ
жамылғысының бұзылуы мен ластануының жоғары деңгейде екенін анықтайды.
Топырақтың биіктік белдеулілігі, яғни жердің биіктеген сайын бір
топырақ белдеуінің басқа топырақ белдеуімен алмасу жағдайын алғаш байқаған
В.В.Докучаев болатын. Орыс жазығында зерттеулер жүргізу кезінде топырақтың
жердің биіктігімен байланысы және өзгеруі туралы нақты болжам жасады.
Әлемдік топырақтарды аудандаудың соңғы әрекетін (1981 жылы) М. А.
Глазовская құрастырды. Сонымен биік таулы аймақтарда табиғат жағдайы да
жазық алқаптарға қарағанда өзгеше. Бұл өзгерістер тау етегінен жоғары
көтерілген сайын анық білініп, көзге түседі. Әсіресе климат, топырақ,
өсімдік және жануарлар әлемі де өзгеріске ұшырайды. Сонымен топырақтың
осылай өзгеріп, әр түрлі зоналарға бөлінуін, топырақтың тік белдеулілігі
деп атайды.
Шығыс субаймақ топырақтар алабы (10 млн га) өсімдігі мен топырақ
жамылғысының таралуы Батыс, Орталық және Оңтүстік Алтай таулары
беткейлерінде қалыптасқан тік белдеулілік заңдылықтарына негізделген деуге
болады. Оның құрамында 7 табиғи топырақтық белдеу бар. (А. А. Соколов).
Мысалы: 3200–2800 м тасты қар мұзды шың; 2800–2000 м тундралы (285 мың га);
биік таулы аласа шөптесінді альпілік шалғындар (713 мың га); астында таулық
тундралы және шалғынды топырақтар дамыған. Бұл жазықты (таулы) жерлер
жайлау (1800–2000 м), орманды белдеу топырақтары (1000–1400 м)
таулық орманды күлгінді, мұнда марал және бал шаруашылығы жақсы дамыған.
Орманды дала белдеуінде (1000–700 м) (2,5 млн га ) ылғалды ұсақ
жапырақты ағаштар (көктерек, қайың) орманның сұр-күлгінді топырақтар
басымырақ келеді. Олардың астында қою сұр сәл күлгінді топырақтар және
ылғалды масақты-аралас шөптесінді, шабындықты дала астықты күлгін және
шабындықты далалық қара топырақтар сияқты түзілімдер қалыптасқан. Топырағы
жайылым мен шабындыққа қолданады биіктігі 700–400 м аралығындағы дала
белдеуінде аралас масақты шөптесіндер астында сілтісіз және далалық
топырақтар, ал ақселеулі- аралас шөптер мен бұталы дала астында кәдімгі
және оңтүстік қара, қоңыр топырақтар қалыптасқан, олар егіншілікке
пайдаланылады.
Жануарлар – табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің
де маңызы зор, жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан. Оларды адам
баласы қолға үйретіп, өзінің материалдық игілігі үшін пайдаланып келеді.
Өсімдік жамылғысымен бірге климаттық жағдайлар аумақтағы жануарлар
дүниесінің біршама таралуына әсер еткені байқалады. Табиғат жағдайлары мен
ландшафттың алашабырлығы Шығыс Қазақстан облысы жануарлар дүниесі ареалының
(сүтқоректілер 109, 373 құс, 22 бауырымен жорғалаушылар түрлері т.б.)
кеңдігін айқындап берді. Қазақстанның географиялық карталарында өзен, көл,
қоныс, орографиялық нысандарда жиі кездесетін зоонимдер, қоршаған ортаның
бұрынғы және қазіргі ландшафтының қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
А.Н.Формозов жануарларға қатысты Құндызды, Шошқакөл, Аққулы, Майтабан,
Құланды, Құланөтпес, Арқарлы, Киікті, Бүркітті, Аюлы, Бөрілі, Қоянды,
Маралды, Бұланды және т.б. географиялық нысандардың маңыздылығын атап
көрсетті. Солтүстіктегі тоғайлы аймақтардың қамысты көлдерінде ертеректе
жабайы шошқалар мол болғандықтан, Қазақстандағы көлдердің көбі Шошқакөл,
Шошқалы (Бесқарағай ауданы) болып келеді. Дала және шөлейт зоналарында
тышқан, сарышұнақ, қосаяқ, суыр тәрізді кемірушілер кездессе, өзен
жайылмасында мекен ететін құндыз көп ауланғандықтан құртылып кеткен.
Бобровка (16 атау), Бобровский ключ, Ертістің бойындағы Өскемен және Семей
қ.ә., Глубокое, Бесқарағай, Шемонаиха, Зырян, Қатонқарағай, Күршім
аудандарында зоотопонимдердің таралу ареалы анықталды. XX ғ. 30–40 ж.ж.
Солтүстік Америкадан әкелінген ондатра (су тышқаны) Қазақстанның өзен -
көлдеріне көндігіп кеткен. Сол сияқты терісі бағалы, аңшылық мақсатта
түлкі, қарсақ, қоян, тиін, сасық күзен, борсық, суыр ауланады. Тау мен
тастың еркесі – таутеке, алтай орманының патшасы – қоңыр аю, терісі бағалы
бұлғын, қызыл қасқыр, жабайы шошқа т.б. аңдар құрып бітті десе де болады.
Сілеусін, тау суыры, ақкіс, күзен, қара суыр, тиін, қоян т.б. аңдар өте
сиреп қалды. Алтайдың ең әдемі аңы – қар барысы (ілбіс) біржола жойылып
кетті.
1902–1907 ж.ж. Оңтүстік Алтайды аралаған Н. И. Яблонский кейбір бағалы
аңдардың құрып бара жатқанын жазған еді:Нысанға алдымен ілінетін негізгі
аң – тиін, бірақ аңшы одан өзге аңдардың да ешқайсысын таңдап-талғап
жатпайды, жолында кездескеннің бәрін: түлкі, бұлғын, суырды көбірек,
құндыз, сілеусін және т.б. аңдарды сирегірек атады, ал құстардан олардың
олжалайтыны – құр мен шіл. Оның пікірінше, аңды соңына түсіп аулайтын орыс
қонысаударушылары мен ұранхайлықтар деп атап көрсетеді. 1930 ж. Қиыр
шығыстан әкелінген теңбіл бұғы және маралдар Ақмарал ауылында (бұрынғы Ұра,
Парковое е.м.) өсірілуде. Сонымен қатар бұландар да кездеседі. Ертістің
таспалы ормандарында бұлан, ал құстардан құр, шіл олардың ізін аңдыған
түлкілер мен қасқырлар көптеп ұшырасады. Қазақтың құсбегілік, саяхатшылық
өмірінде бүркіт, сұңқар, қаршыға, ителгі т.б. жыртқыш құстар аң аулауда
маңызды рөл атқарған. Қазақстан жерінде де өткен ғасырларда жабайы бір
өркешті түйелер, құлан, қабылан, тарпан, жабайы тур, жолбарыс, керік т.б.
аңдардың тіршілік еткені белгілі. Тіптен, Іле тоғайының жолбарыстың
соңғысын 1947 ж. Қазақ аңшысы атып алған. Бұдан шығатын қорытынды адамның
іс-әрекетінің жануарлар үшін қаншалықты екені белгілі.
1915 ж. Запрудныйдың жазбаларынан жолбарыстарды Сырдария бойынан,
Қызылорданың төменгі жағынан, Шыршық өзенінің барлық сағасынан кездесетінін
байқауға болады. А. Н. Формозовтың пікірінше,
жолбарыстың жоғалып кетуіне, қамыс пен қоғаның жиі өртелуі, тоғайлардың
оталуы және оларға қорек болатын жабайы шошқалардан азайып кетуінің
себебімен түсіндіреді. Сонымен жануарлар дүниесін қалпына келтірудің 4
негізгі шарты бар. Олар: аулауға тыйым салу, тіршілік ортасын бұзбау,
қолдан көбейтуге бейімделу, лабороториялық жағдайда тепе-теңдік қорын
сақтап қалу жұмыстарын жүргізу. Қандай да болмасын табиғат жағдайына
бейімделген жануарлар дүниесінің географиялық атауларда кездесетіні анық.
П. С. Паллас (1769-1770 ж.ж.) еңбектерінде Ертіс бойындағы жазықтарда
марал, құлан, бұлан, қабан, бөкен т.б. жануарлар жөнінде мол мәліметтер
кездеседі. Оның айғағы Маралбұлақ, Маралды (3), Маралиха (5), Мараленок,
Маралушка, Маралұшқан, Маралье барлығы 16 атау көрініс тапты. В. А. Селевин
Семейдің таспалы қарағай орманы тайгамен өзара байланысты болып, ұштасып
жатқанын, аумаққа осыдан 150–200 жыл бұрын бұлан, марал, аюлар мекендегенін
атап көрсетті.
Деректерді жинау барысында топонимдер құрамына марал, бөкен, киік,
шошқа, құндыз, арқар аттарының қатысуы арқылы жасалған топонимдер
анықталды. Аталған жануарлар қалыптасқан топонимдер бұрын Шығыс Қазақстан
облысының аумағында осы жануарлардың кең таралғанынан және оларды
пайдалануынан геоэкологиялық мол ақпарат бере алатындығымен
палеоэкологиялық зерттеулерге кеңінен жол ашады. ШҚО аумағындағы жануарлар
дүниесінің көптеп кездесуі, шаруашылықтағы алатын орнын анықтап, оларды
жүйелі түрде топтастыруға мол мүмкіндіктер береді. Облыс аумағында
зерттелген 671 зоотопоним атауы, барлық топонимдердің (барлығы 20 мың атау)
3,3 % - н құрайтыны анықталды. Зоотопонимдердің тілдік қабаттарына
тоқталсақ, қазақ тілінде – 84 зооним (24 – дала жануары, 30 – үй
жануарлары, 17 – құс, 4 – балық, 9 – жәндік) қалыптасса, славян тілінен
енген 47 зооним (17 – дала
жануары, 9 – үй жануары, 16 – құс, 1 – балық, 4 – жәндік) атаулары
топтастырылды. Сонымен қатар монғол (қалмақ) тілі негізіндегі қалыптасқан
зоонимдерді:Қандығатай (Бұланды), Жаматы (Ешкілі), Тарбағатай (Суырлы),
Шындығатай (Аққоянды), Сарноқай (Сарыит), Сахатушка (Тауешкісі түскен) т.б.
қарастыруға болады. Аталмыш топонимиялық деректер жануарларды қайта
жерсіндіру, табиғи ландшафттарды қалпына келтіруде маңызды рөл атқарады.
1.2 Аймақ топожүйесінің зерттелу тарихы
Шығыс Қазақстанның жері әлемге Алтай тауының атымен танымал болған.
Сонау Геродот жазбаларында, қытайдың жылнамаларында, көне түркі жазба
ескерткіштерінде, Марко Поло, Плано Карпини сияқты шетелдік саяхатшылардың
жазбаларында Алтынтағ (Алтын йыш, Әктаг, Төлес, Алтай), Мұзтағ (Мұзтау),
Ертіс атаулары көрініс береді. Көне топонимдердің барлығы дерлік түркі
тілдерінен жасалғандықтан, Алтайдан бастап, Каспийге дейінгі жерлер, яғни
қазақстан аумағы тұтасымен ежелден түркі халықтарының жері болғаны дау
тудырмаса керек. Шығыс Қазақстандағы Алтай, Бұқтырма, Күршім, Марқакөл,
Ертіс сияқты макротопонимдердің негізінде түркілік мағына жатуының өзі
осыған дәлеле бола алады. Ал монғол, орыс тілді атаулар, сөз жоқ, кірме
атаулар екендігін тарихты оқыған кез келген адам біледі.
Патшалы Ресей бұл өлкеге ерекше назар аударды. Өйткені оларды Алтайдың
алтыны мен күмісі қызықтырған еді. Сондықтан 18-19 ғасырларда патшалық
Ресейдің ғалым-саяхатшылары Алтайды түбегейлі зерттей бастады. Атап
айтқанда, Н. М. Пржевальский, Г. М. Потанин, В. А. Обручев, К.
Лебедур, Ф. А. Геблер, Н. М. Ядринцев, Д. А. Клеменц,
В. В. Сапожников, А. Н. Седельников т.б. бірнеше дүркін саяхат жасады.
Олардың әрқайсысының өзінің зерттеу нысаналары болғанымен, топонимдерді
(жер-су аттарын) жанама түрде қарастырып отырған. Мәселен, 1863 жылдың
жазында өлкемізді аралап, Путешествие на озеро Зайсан и в речную область
Черного Иртыша до озера Марка- кул атты саяхатнама жазған Карл Струве мен
Григорий Потанин мынадай жер - су аттарын келтіреді: Борлытөбе, Шағыл,
Жалаңаштүбек, Ақтүбек, Борқыт, Қарабөрік, Шөңгелді, Төрткөл, Үшқара,
Сарытау, Майшілік, Ойшілік, Қызылшілік, Балақшілік, Тулақшілік, Бесбуын,
Бала Қалжыр, Үлкен Қалжыр т.б. Мұндағы Борлытөбені бөрі мағынасымен
шатастырып алмау үшін, Гипсовые сопки деп атап көрсетсе, қазақтар Керіш
деп атайтын жерлердің түрлі-түсті топырағы ман жаратылысын таңырқай
жазады. Бұл атаулардың көпшілігін қазіргі карталардан таба алмаймыз,
өйткені арадағы уақыт, саяси-әлеуметтік өзгерістер оларды жадымыздан
өшірген немесе өзгертіп жіберген.
Дәл осы кезде, 1863 жылдары, тағы бір Ресей Саяхатшысы А.Принтца
өзінің Каменщики атты зерттеу еңбегінде орыс қонысаударушыларының қалай
келгенін баяндайды. Діни көзқарастарына байланысты қуғынға ұшыраған орыс
босқындары алғаш 1761 жылдары Тұрғысын өзенін бойлай келгендерін, одан соң,
Осочиха, Быкова, Сенная, Коробиха Верхняя Бухтарма, Мало Нарымская, Язовая,
Белое, Фыкалка, Берел хуторларын салғанын жазады.
Орыстың атақты саяхатшыларының бірі, қазақ Алтайын дүркін аралаған В.
В. Сапожников қазақ атауларын барынша дәл беруге тырысқан. Отарлау
саясатының ықпалынан шыға алмаған кейбір ғалым- саяхатшылар алғашқы
карталарға көптеген атауларды орыс тіліне бұрмалап түсіруге мәжбүр болса
(МұзтауБелуха), ол оған көне бермеген. Қобда қаласының маңындағы қазақ
атауларын монғолдардың өз тілдеріне қолма-қол аударып жатқанын жазады.
Мысалы, Қызылкеңді – Уландаба, Ақсуды – Цагангол т.б. Атақты саяхатшылар
Геблер мен Ядринцев Яшпага, Проездная деп атай салған Ителген асуын
өзгертпей береді. Бұдан біз жер - су аттарын саясатпен тығыз байланысты
екенін айқан көреміз. Кезіндегі монғол басқыншылары да олардың мұрагерлері
жоңғарлар да, орыс отарлаушылары да жерді иемдену үшін, ең алдымен
атауларды ауыстыру керек екенін жақсы түсінген. Тіпті бертіндегі фашистік
Германия ауыстырып жіберген атауларын Польша мен Чехия күні бүгінге дейін
қалпына келтіру үстінде. Кеңестік саясатқа қарсы шыққан Балтық елдері де өз
елінің қамын ойлап топонимикасын реттеп алды.
В. В.Сапожников Сарымсақты мен Күршім өзендерінің бір мұздықтан
басталып, бірінің теріскейге, екіншісінің күнгейге ағатыны алғаш бағамдап
жазған. 1905 - 1909 жылдары жазған сапарнамасында Қу Ертіс, Бала Ертіс,
Қара Ертіс өзендерінің ағынды емес екенін айта келіп, көптеген
топонимдерді тізіп жазады. Мысалы, Аққаба, Чиндагаты, Ащыбұлақ, Қарақаба,
Төсқайың, Балықтыбұлақ, Жетікезең, Тарбағатай, Бұрхат асуы (2150 м),
Байбөрді асуы т.б. Бұл атаулар Қатонқарағай мен Марқакөлдің арасында
орналасқан. Қазір Шанағаты болып жүрген елді-мекен мен өзен аты өткен
ғасырдың басында ғана Шандағаты деп аталғаны оның этимологиясын ашуға
көмектеседі. Шандағаты- монғол тілінен аударғанда Қоянды болып шығады.
Ал, Шанағаты түрінде келсе, шөмішті мағынасын береді де, топонимге сәйкес
келмейді. Осы маңда Сарқамыр тауы бар екенін саяхатшы жазғанымен, ресми
карталардан оны кездестірмейміз.
1910 жылдары Шығыс Қазақстанды аралап, Озеро Зайсан атты кітап
жазған А. И. Седельниковтың деректері бойынша Зайсан, Аблакетка атауларынаң
тарихи оқиғалар барысында туған таулар екенін ұқсақ, А. А. Силантьевтің
Исследование мараловодства на Алтае (1900) атты еңбегінде мағынасы дау
туғызып жүрген Қатонқарағайдың - Котонъ-Карагай екендігі тайға таңба
басқандай етіп жазылғанын көреміз. Мұндағы Зайсан гидронимі алғашқы
карталарға Зайсан-нор, Нор-Зайсан қалпында түсіп кеткені болмаса, қазақтар
ол көлді Теңіз (Бейне Теңіз) деп атайтыны ескертеді. Ал Қатонқарағайдың -
Қатонқарағай, яғни Топқарағай екенін мойындайтын да кез жетті.
1792 жылы жазылған И. Сиверстің Письма из Сибири атты кітабында
Шығыс Қазақстан аумағы да қамтылған. Онда Тарбағатай тау жотасы, Үржар
өзені, Ұланбалық өзені, Сарыесік, Қараесік өзендері, Құсмұрын тауы,
Қызылтас сияқты топонимдер бар.
И. Сиверс басқа саяхатшылардай атауды жай ғана атап өтпейді, оны
сипаттап жазып отырады. Бұл атаудың мағынасын ашуға көп көмектеседі.
Мәселен, Жайтөбе - жеке тұрған тақыр төбе, Күршім - Ақтөбе - ортасында
ақ жолағы бар тазды тау, Қалмақтолағай - биік домалақ, тасты таулар
тізбегі дейді. Соңғы атаудағы толағай географиялық термині монғол
тіліндегі бас сөзін білдіріп, үнемі домалақ тасты тауларға қойылады деген
пікірді дәлелдеп тұр.
Осы арада Қоңқай оронимін (тау атын) әлдебір Қоңқа деген қалмақ
батырының атымен байланыстыратын аңызды атаудың этимологиясы деп
түсіндіретін пікірлер бар екенін, ол пікірдің халықтық (жалған)
этимология екенін ескерте кету керек. Қоңқай көне түркі, монғол тілдерінде
жеке, бөлектенген деген мағынада келіп, үнемі жалпы тау жүйесінен
бөлініп қалған тауларға ғана беріледі. Қазіргі тілдегі Жалғызтау, Шолақтау
атауларымен сәйкес.
1770 жылы Описание всех национальностей России атты кітап жазған И.
Фальк жоңғардың атақты ханы Галдан Цереннің Зайсанға жақын Шульдет Тау
деген жерде отырғанын атап өтеді. Ол тау атаудың орысша дұрыс жазылмауы
себепті анықталмай отыр. Орыс, әсіресе қытай жазбаларының түркі атауларын
дәл бере алмайтындығынан көптеген атаулар даулы мәселеге туғызып жататыны
белгілі. Шығыс Қазақстан жерін геологиялық мақсатта зерттеген еңбектердің
өзі бір төбе. Оларды түсті металл қоры бар деп табылған өзен атауларының
маңына топтап айып өтуге болады. Мысалы, Ұлан, Қанай, Егіндібұлақ,
Тоқпақбұлақ, Ағынықатты, Құндызқатын, Бүлкілдек, Сібе, Сынтас, Балажал,
Ақжал, Үлкен Бөкен, Құлыжұн, т.б.
Аталған авторлардың еңбегіндегі атаулардың дені қазақ тілінде, ішінара
монғол тілінде кездесетіндіктен, орыс атауларының ол кезде дендеп ене
қоймағаны байқалады. Оның үстіне атаулар табиғи нысананы дәл сипаттап
тұрады. Бұл көшпелі қазақтардың байқампаздығын білдіреді және ой-қиялының
ұшқыр, санасының таза болғанын көрсетеді.
Бұлардан басқа кезінде Семейден шығып тұрған Записки Семского
Подотдела Императорского Русского географического общества журналының
сандарында, Вопросы колонизации журналының сандарында, 1925–1926 жылғы
халық санағында, колхоз, совхоздардың шаруашылық жерін түсірген карталарда
т.б. құжаттарда көптеген географиялық атаулар мен елді-мекендер аттары
кездеседі. Ол атаулардың көпшілігі, өкінішке орай, біздің заманға дейін
қолданыста болмады, бірақ сол құжаттарда сақталып қалды.
Тілдердің таралу аймағы (ареалы) болатыны сияқты, тілдің диалект,
топонимика секілді құрамдас бөліктерінің де таралу аймақтары болады.
Қазақстан көлеміндегі диалектілер аймақ-аймаққа бөлініп, картасы түзілген
болса, топонимдердің таралу аймағын анықтап, картографиясын жасау әлі қолға
алынған жоқ. Сол себепті қазіргі Шығыс Қазақстан облысы көлемінде
кездесетін жер-су аттарын сұрыптап, ареалын айқындау мәселесі толық
зерттелмеген деуге болады.
Шығыс Қазақстан – талай халықтың қоныс аударуын бастан кешкен тарихи
өлке. Алайда жербедерін белгілеу барысында түркі, монғол және славян (орыс)
тілдік қабаттары ғана сақталып қалған. Оларды стратиграфиялық бағанаға
орналастырып көрсек, әр қабаттың көнелігі, көлемі айқын байқалады.
Мұндағы ең көне (төменгі) қабатқа жататын атаулар біздің эрамыздан
бұрын, немесе дәуірдің басында қалыптасқандықтан, қазіргі тілдер тұрғысынан
этимологиясын аша қоймайды. Олардың мағынасын тек ғылыми жорамал ретінде
ғана ұсына аламыз. Мәселен, Ертіс, Күршім, Қаба, Үлбі сияқты гидронимдердің
семантикасы әлі күнге дейін дау туғызып келеді. Бұдан біздің ең көне
атаулар гидронимдер деген ғылыми пікірдің дұрыс екенін көреміз.
Көне атаулардың көлемі аз және көпшілігінің мағынасы айқындалған соң,
белгілі бір кезеңге жатқызылып отыр. Мысалы: Алтай оронимін монғолдардың 13-
ғасырларда түркінің Алтынтағ (Алтынтау, Алтынды) атауынан өз тілдеріне
аударып алғанын қытай жылнамаларына қарап білеміз.
Өз жазбаларын б.з. – дан бұрын жүргізіп келген Солтүстік Қытай
империялары Алтайды Цзиньшань деп атаған. Бұл түркінің Алтынтағ атауының
тікелей өзгерген түрі болатын: қыт, цзинь алтын - шань тау.
Көне қабаттан кейін іле-шала шығып, танып-білуге келетін атаулар
түркі тіліндегі топонимдер. Соған қарағанда Алтай, Ертіс өңірін мекендеген
сақ, ғұн, түркі, қимақ, қыпшақ, қырғыз, теле сияқты көне тайпалар әуел
бастан бір ғана тілде, түркі тілінде сөйлеген деп батыл болжам айтуға
болады. Өйткені көне қабат пен түркі қабаты аралығында енетін басқа атаулар
жоқ. Сонымен бірге, қазақ (түркі) тіліндегі атаулар облыс топонимдерінің
74,8 %-ын құрайды. Мысалы, Азутау, Арда, Барлық, Бұқтырма, Қайырты,
Қоснарты т.б.
Екінші, монғол тілді атаулар қабаты, кейбір ғалымдар айтып жүргендей,
алтай тіл бірлестігі заманынан бері келе жатпағанын аңғарамыз. Бұл кірме
атаулар Алтай тауларының өзіне, одан соң Қыпшақтың Ұлы даласына тек 13-
ғасырдан бастап тарай бастаған. Қазақстанда кездесетін монғол атауларының
көне монғол тілінен емес, қазіргі монғол тілінен ашылатыны бұған дәлел бола
алады. Облыс көлемінде монғол тіліндегі топонимдердің көлемі 10 %–ды
құрайды. Алтай, Борғұстай, Бақанас, Қандығатай, Доланқара, Зайсан, Ұлан,
Өрел, Сайқан, Ұласты, Үйдене, Шаған, Шорға, Шабарты, Толағай т.б.
1.2.1 Ертіс атауының этимологиясы
Көне түркi тiлiнiң тасқа жазылған ескерткiштерiнiң табылу М.Қашқари
сөздiгiнiң сақталуы бұл дәуiрдiң тiлдiк жүйесiнен мол хабар берiп, көне
атауларды талдауда жол көрсетiп тұрады. Кейбiр көне атаулардан (мұзтағ,
хантағ, байтақ) тақ терминiнiң тағ формасының болғанын бiлемiз де дәлел
ретiнде көне түркi жазба ескерткiштерiне жүгiнемiз. М. Қашқарида: иайлағ-
жайлағ-жайлау, қышлағ-қыстағ-қыстау, тұрұг “тұрақ жай” т.б. көптеген
географиялық нысандар кездеседi. Облыс аумағын екiге бөлiп жатқан Ертiс
өзенiнiң атауы, осы формада VIII-ғасырда қойған Күлтегiн мен Төныкөк
ескерткiштерiнде кездеседi және онда: "...түркiлер Алтай тауынан көтерiлiп,
Ертiс арқылы өтiп, түргеш тайпасын жеңгендерi баяндалады". М. Қашқари
сөздiгiндегi Иртыш (Эртишмақ) “Кiм тез өтедi” түсiнiгi ғылыми этимологияға
жетелейтiн бiрден-бiр дерек. “Ертiштi – бәсекелесiп өтiстi; бәстесiп
өтiстi... Ертүшiр – ер түшмек – Бәске өтiсер – бәске өтiспек. Ерттi: өттi,
кештi. Өдзлек ерттi – Заман өттi... “Ертер-ертмек, өтер-өтпек”. Ертiс өзенi
ежелгi руна жазбаларында (Артис), 1546 жылы жарық көрген С. Герберштейннiң,
тiптi 1716–1733 жылдары құрастырылған швед Ренаттың “Жоңғария картасында”,
Шмидтiң сөздiгiнде Ирцыш - Erzich, Ф. А.Брокгауз бен И. А. Ефронның
энциклопедиялық сөздiгiнде ЭрчисИрцис, моңғолша Ирцис, қытайша Эрцзис
түрлерiнде кездеседi. Ертiс өзенi этимологиясы туралы В. П. Семенов, А. П.
Дульзон, Э. М. Мурзаев, В. Н. Попова т.б. ғалымдар өз пiкiрлерiн жазды.
Белгiлi саяхатшы-географ В.П. Семенов “ИртышИр-“жер”, тыш-“қазу”
мағынасында түсiнiк берген. Сiбiр топонимдерiнiң этимологиясын зерттеген
А.П.Дульзон көптеген түркi атауларын кет тiлiнен шығарады. Ир-
сес(өзен)ИрчисИрцис сөзiнен өзгерген дейдi. “Ирцис – моңғолша Иртыш –
кет тiлiндегi “цис” “өзен” аппелятивi деп Г. Рамстедтке сiлтеме бередi.
Оның пiкiрiн В. Н. Попова қолдайтынын бiлдiредi. Ертiс гидрониминiң
этимологиясы жөнiнде В. Н. Попова арнайы мақала жазды. “Ир” ежелгi үндi
тiлiнде “ар” – ағынды, ағып шығу, “тыш” кет тiлiнiң “сес”, шеш (өзен) деген
сөзiнен түрiкше өзгерген варианты деген мағынада қарастырып, А. П. Дульзон
мен Э. М. Мурзаевтың пiкiрiн қолдайды. Біздің пікірімізше А.П.Дульзонның
жорамалына екi дерек жетпей тұрғаны байқалады:
1) Кет тайпасы қазiргi Қазақстан жерiнде тұрды ма?
2) Атаудың ерир түрiндегi бiрiншi сыңары кет тiлiнде ненi бiлдiредi?
Бұл мәселелерді анықтап алмай, үзілді кесілді кет тіліне жатқызу дұрыс
болмайды. Ә.Т. Қайдаровтың пайымдауынша ириир түркi сөзi: мағынасы орысша
“извилистый” дегенге келедi. Бұл гидроним екi компоненттен құралған
ИирИiрЕр (түркiше извилистый) сесшештестыш (кетше “өзен,
су”)ЕртiсИртыш, “иiр өзен,”, иiр су дегенге келедi. Әрине орографиялық
ерекшелiктерiне байланысты Ертiс өзенiндегi ирелеңдiк айрықша көрiнiс
тапқанымен “сес” компонентi Ертiс өзенiнiң нақты этимологисынын ашып бере
алмайды. М. Қашқаридiң сөздiгiндегi ерт “өту”, кешу мағынасында тұрған “өт”
сөзi “өткел” мағынасын бередi десек онда Ерт+сiз “өткелсiз” (өзен) болып
шығады. Көне түркi жазбаларында -сыз –сiз жұрнағы жиi қолданылған: тонсыз,
иолсыз, бiлiгсiз, iдiсiз т.б.
Ертiс өзенiнiң ағысы, жылдамдығы әркелкi болғанымен, мыңдаған жылдар
аралығында жағалаулары шайылып, беткейлерінде әртүрлi пiшiндер қалыптасқан
деуге болады. Ертiс өзенiнiң орта ағысында оң жағалауы шайылып, арнаның оң
жаққа қарай жылжып бара жатқанын аңғаруға болады.Бұл ерекшелік Ертістің
басқа бөліктерінде де жиі кездеседі. Ертіс – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz