Обалардың үйіндісінің астына жылқыны жерлеу рәсімі - скиф мәдениетінің рулық белгісі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Тарихи ескерткіштердің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Жерлеу ғұрпы (б.з.д. VI-I ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Құрал саймандарды топшалау мен жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Ақтөбе өлкесіндегі ерте темір дәуірі тұрғындарының тарихы мен
мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. Көшпенділердің тарихы жөніндегі жазба деректер
... ... ... ... ... ... ... 29
2.2. Сармат тайпаларының Еуразия тарихындағы рөлі
... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..57
Қосымшалар ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 62
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.
Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасына қарай Қазақстанның кең даласында
көптеген көшпелі тайпалар мекендеген. Олардың қоныстануы мен тарихы жөнінде
антикалық авторлар үзік-үзік жазады. Одан да аз мәліметтер шығыстың жазба
деректерінде бар. Сондықтан ерте темір дәуірінің тарихи-мәдени
реконструкциясын жасаудың негізгі жолы көшпенділердің бүгінде дала
пирамидалары деп аталып кеткен тарихи ескерткіштерін зерттеуден тұрады.
Соңғы он жылда жекелеген облыс, аймақтарға байланысты зерттеулер
кеңінен етек алуда. Мысал ретінде 2006 жылы жарық көрген облыстың 75-
жылдығына арналған Ақтөбе облысының тарихы мен Батыс Қазақстан тарихы
екі томды ұжымдық монографиялық еңбектерді атаған жөн. Бұнда авторлар облыс
пен өлкенің үзілмес тарихын оқырманға ашып беру мақсатын алға қойған
болатын, сонымен қоса олар мәліметтерді барынша қысқарту барысында, ежелгі
дәуірлердің тарихи-мәдени оқиғалары толығымен ашылмай қалған секілді. Бірақ
бұны ұжымның қатесі деп санамау қажеттігін еске алып, біз тек ерте темір
дәуірінің зерттеулеріне үлес қосып, өз пікірімізді білдірмек боламыз.
Ақтөбе облысының пайдалы қазбаларға байлығы, тиімді стратегиялық
жағдайы, Азия мен Еуропа торабында орналасқаны оның ертедегі дәуірден Жаңа
кезеңге дейінгі Қазақстан тарихында маңызды рөлді иеленетінін айқындады.
Ерте көшпелілер дәуірінде малмен бірге меридиандық бағытта көшіп қонып
жүрген тайпалар үшін өлкедегі Елек пен Ор, Жем мен Ойыл өзендерінің
аралығындағы шұрайлы жерлер мал жайлауға нағыз шұрайлы жерұйық болса керек.
Бұған дәлел болып, сол гидро жүйелерінің бойындағы сол заманның сансыз
бейіттері болмақ. Өкінішке орай облысымыздағы археологиялық зерттеулері
біркелкі болған жоқ және территория біркелкі зерттелмеген. Қазіргі таңда
тек облыстағы солтүстік аудандарында ғана (Мәртөк, Қарғалы, Хобда) қазба
жұмыстары жүргізіліп, ғылыми айналымға енген, ал оңтүстік бөлігіндегі
мұралар есепке әзір алынбады да. Оңтүстік бөлігіміздегі мұраларды зерделеп
зерттеу үшін, көп жылдық еңбек пен шыдамдылықты қажет етеді.
Келесі мұңаяр жайт, бұл кешегі ХХ ғ. екінші жартысында болған тың игеру
науқанындағы мыңжылдар бойына далалық сақтап келген обалардың жерді жырту
барысында жойылып кеткенінде. Мысалға 1984 жылы Попов пен Макаревичтің
басшылығымен АПИ-нің барлау экспедициясы тіркеп, паспорттаған обалары
бүгінде үс-түссіз жоғалды.
Еліміз егемендік алған соң тарихты жаңарту үрдісі кең етек алды. Бұл
қурап бара жатқан гүлді есіне түсіріп суарғандай болды. Бұрынғы Маркстік-
Лениндік көзқарас жойылып, идеологизация жаңартылған болатын.
Бүгінгі таңда қоғамдық өмірдегі өзгерістермен қатар, тарих ғылымында да
елеулі өзгерістер байқалады. Осындай жағдайда ел басшылығының саясаты,
Мәдени мұра атты Мемлекеттік бағдарламаның қабылдануы, мемлекетіміздің
тарихи-мәдени мұраларын сақтауға бағытталған зерттеулерді жан-жақты
қолдауы, елдің әр түкпірінде зерттеу орталықтарының ашылуы өзектілікке ие
болды.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Арал-каспий аймағы мен онымен шекаралас өңірде ерте темір дәуірі
археологиялық зерттеулердің тарихы революцияға дейінгі кезеңнен басталады.
Орынбор мен оған оңтүстіктен шектесіп жатқан Ақтөбе даласының археологиялық
ескерткіштерінің бірінші тізбесін П.И.Рычков 1762 жылы жасады [1, б 42-
204]. ХІХ ғасырдың екінші жартысында реформа кезеңіндегі экономикалық
өсуге байланысты аймақтағы археологиялық зерттеулер белсенді жүргізіле
бастады. Орынборлық өлкетанушылар А.А.Аниховский [2, б 69-79],
И.А.Кастанье [3, б 332], П.Д.Нефедов [4, б 1-43], А. В. Попов [5, б 213-
214] және басқаларының еңбегімен ХІХ ғ. соңына қарай Орынбор ғылыми архив
комиссиясының (ОУАК) атынан жүргізілген барлау және қазба жұмыстары
өлкенің ертедегі тарихын зерттеудің бастауы болып табылады. ОУАК мүшесі
И.А.Кастанье 1910 жылы ертедегі Орынбор өлкесінің мәліметтер жиынтығын
басып шығарды, оған зерттеліп отырған аймақтың археологиялық обьектілерінің
басым бөлігі енгізілді. ХХ ғасырдың басында Кастанье Жаман Қарғала өзенінің
бойында ерте темір дәуірінің обаларда қазбаларды жүргізген еді. Осы
жоғарыда аталған зерттеулерді нақты археологиялық зерттеулерге әрине
болмайтынын есекерген жөн. Бұларды өлкетанушылық бағыттағы зертеулерге
жатқызамыз.
Қазан революциясынан кейінгі кезеңде Батыс Қазақстан даласында
зерттеулер одан әрі жүргізіліп, дереккөздерін жинақтау процесі жалғасын
тапты. Осылайша, 1926 жылы М.П.Грязнов Оралдың оңтүстік жағаларының бойында
орналасқан Эбет, Қиялы-Бөрте, Кіргелді, Әлімбет, Теректі және басқаларында
ертедегі обаларда барлау жүргізіліп, оның барысында қола, ерте және орта
ғасырлық көшпенділер дәуіріне жатқызылатын Оралсай, Құмсай обалары қазылды
[6, б 26-30]. Б.Н.Граков 1930 және 1932-33 жылдары Ор және Сүйіндік
өзендері бассейндеріндегі обаларды барлау мен қазу жүргізілді, ол Ордың
орта ағысындағы Матвеевский поселкесіндегі бірқатар обаларды қазып алды [7,
б 102, 8, б 100-121].
Көрсетілген аймақта б.з.б. І мың жылдықта қандай халықтардың тұрғаны
туралы зерттеушілер бірнеше мәрте көтерілді. Бұл проблема жөнінде алғаш рет
өзінің негізді тұжырымын М.И. Ростовцев Орынбор облысында табылған ерте
және соңғы эллинизм дәуірлеріндегі қорымдар [9, б 56-64] деген мақаласында
білдіріп, Оңтүстік Оралдың ертедегі көшпенділерінің пайда болуын Оңтүстік
Сібірдің еуропалық скифтерімен және тайпаларымен байланыстырады.
Бірақ, 40-ыншы жж. соңында Б. Н. Граков сарматтардың матриархат
сарқыншақтары деген мақаласында Орал-Волга бойы даласы көшпенділерінің
мәдениетінің дамуы жөніндегі жаңа тұжырымын ұсынады. Ол бірнеше пікірлерді
ұсынады, біздің тақырыбымызға қатыстысына тоқталсақ, Төменгі Волга өңірі
мен Оңтүстік Оралдың (соның ішінде Батыс Қазақстанның) көшпенділерінің
мәдениеті б.з. бұрынғы І мың жылдықтың ортасынан бастап ертедегі грек
тарихшысы Геродоттың белгілі хабарларына сүйенсек, савроматтарға тиесілі.
Кейінірек савроматтарды олардың туысы сарматтар алмастырды[10, б 100-121].
Аймақта түрлі дәуірлердің ескерткіштерін қазу 50-жылдардың ортасында
жалғасты. 1955 жылы Ақтөбе облысында қола және ерте темір дәуірлерінің
обаларын барлау мен қазу жұмысын В.С.Сорокин басқаратын ИИМК Батыс
Қазақстан отряды жүргізді. Олар Өлке, Ақжар және Жақсы Қарғалыдағы обаларды
ашып, Еділ-Жайық даласындағы қола дәуірінің алакөл мәдениетінің эталонды
ескерткішіне айналған Ордағы Тасты Бұтақ қонысын зерттеудің негізін қалады
[11, б 70-86].
60-70 жылдарының соңында А.С.Пушкин атындағы УПИ-дің архелогиялық
экспедициясы Г.А.Кушаевтың, сонымен қатар Б.Ф.Железчиковтың, В.А.Кригердің
басшылығымен көптеген барлаулар жүргізіледі, Оралдың оң және сол жағалауы
аумағындағы көптеген қорған, молаларды қазды. Бұлардың қатарына Шалқар
көліндегі жекелеген обалар [12, б 156], сонымен бірге Алебастрово,
Барбастау, Новопавловка, Лебедевка, Жарсуат және Көшім, Қособа, Вишневая
балка, Свистун-гора, Базартөбе сияқты және басқа да жерлеу ескерткіштері
жатады. УПИ-дің археологиялық лабораториясында түрлі дәуірлердің кездейсоқ
табылған жәдігерлері жинақталды [13, б 134].
Тағы бір белгілі зерттеуші К.Ф.Смирнов савромат-сармат мәдениетінің
этникалық мазмұны туралы мәселені бірқатар еңбектерінде көтерді. Ол
савромат ескерткіштерінің самара-орал нұсқасының төменгі волгадағымен
салыстырғанда бір текті еместігін білдіріп, савромат кезеңінде Төменгі
Волга өңірі мен Оңтүстік Орал маңының аумағында этникалық мазмұны жағынан
әртүрлі екі ірі тайпалық одақтың өмір сүргені туралы тұжырым жасайды.
Оларды Оңтүстік Орал өңірінде алмастырған прохоров мәдениетінің
жеткізушілерін протоаорс деп атады [14, б 45-63]. Бірақ, К.Ф.Смирновтың
савроматтардың этникалық бір текті еместігі жөніндегі пікірі айқын
айтылмағандықтан сынға ұшырады. Алдымен Д.А.Мачинский [15, б 30-54],
соңынан В.П.Шилов [16, б 65-78] жазба және археологиялық деректерге
сүйеніп, Оңтүстік Орал өңіріне скифтердің кезінде исседондардың
қоныстанғаны жөнінде тоқтамға келді. К.Ф.Смирнов тұтасымен алғанда олардың
сын пікірлерін қабылдап, оппоненттерінің идеяларын әрі қарай дамытты.
Оларға орал бойындағы ескерткіштерді исседондармен байланыстыру ұсынылды,
ал Батыс Қазақстандық ескерткіштерді тайпалардың дахо-массагеттік ауқымымен
жалғастыру айтылды [17, б 52-85]. 1975 жылы оның Сарматы на Илеке деген
еңбегі шығып, ол аталмыш өзен бойындағы көшпелілердің Батыс Қазақстан
аумағында маңызды орынды иеленгендігін айтты.
Қаз КСР ҒА ТЭАИ Батыс Қазақстан отряды М.К.Қадырбаев пен Ж.
Құрманқұловтың басшылығымен 70-жылдары Електің жоғары ағысындағы сармат
қарауылдарының обалары зерттелді. Сынтас, Бесоба, Жалғызоба, Күміссай
сияқты бірінші дәрежелі ескерткіштер ғылымның жетістігіне айналды [18, б
123-145]. Бұл ескерткіштер кейінгі кезде бестомдық ҚазССР тарихы мен
кейінгі кездегі Қазақстан тарихының бірінші томында жария етілді. Сонымен
қоса Ор мен Електің бойындағы мұртты обалар саналатын Усуп І, ІІ обалары
зерттелді.
М.К. Қадырбаевтың көмегімен Ақтөбе өлкетану музейінде археологиялық
отряд құрған тамаша ақтөбелік өлкетанушы В.В.Родионов Ақтөбе облысында
ертедегі ескерткіштерді іздестіруді кеңінен өрістетті. Егжей-тегжейлі
барлау мен қазу барысында ол Бесоба, Иманғазы-Қарасу, Оқу полигоны және
басқа обалар сияқты ескерткіштерді зерттеді. В.В.Родионовтың АОИКМ-дегі
кездейсоқ табылған жәдігерлерді тәртіпке келтіруге қосқан еңбегі зор, мұны
құруға елеулі үлес қосты. 1984 жылдан бастап АОТӨМ археологиялық отрядын
С.Ю.Гуцалов басқарды. 1984\85 жылдары отряд Болгарка 1,2 обаларын,
Қызылжар, Жаман Қарғалы ІІ молаларын зерттеді. 1986 жылы АОИКМ-нің тікелей
қатысуымен ол Ақтөбе пединститутының археологиялық экспедициясының
қазбаларын ұйымдастырды. 1986-1993 жылдар аралығында Атпа І, ІІ, ІҮ, Жаман
Қарғалы І, Целинный І, Шығыс Қурайлы І, Танаберген ІІ, Орқаш І және
басқалары сияқты молалар қазылды.
80-жылдардың ортасынан бастап Орал облысында ООТӨМ отряды Б.Райымқұлов
пен Ю.Кочубейдің басшылығымен қазу жұмысын жүргізіп, облыстың көлеміндегі
бірқатар ескерткіштерді зерттеді.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап ҚазКСР ҒА ҚР БҒМ –нің З.С.
Самашев басқаратын Батыс-Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы
аймақтағы ертедегі мәдениеттің қызықты ескерткіштерін зерттеді: сақ
дәуірінің ондаған тас мүсіндері ретінде көрінетін Бәйте типтес жерлеу-
ғибадат ету орыны; Дықылтас жерлеу және ғибадат ету обьектісі [19, б 49-
68]. Қазіргі уақытта бұл экспедиция Үстірттің солтүстігіндегі Қызылүйік
діни ғұрыптық кешенін (Байғанин ауданы, Дияр ауылының маңында) зерттеуде.
1988 жылы А.Д.Таиров пен А.Г.Гаврилюк прохоров мәдениетін көп
компонентті және күрделі құбылыс деп есептеп, мұны қалыптастыруға сақ-
савромат тайпаларымен қатар Шығыс Еуропа даласының көшпенділері де қатысты
деген ұсынысын білдірді [20, б 141-159].
ХХ-ХХІ ғасырлардың тоғысында бірқатар еңбектерінде Арал-Каспий көшпелі
мәдениетінің б.з.б. ҮІ ғ. екінші жартысында қалыптасуы жөніндегі пікірді
С.Ю.Гуцалов білдірді [21, б 58-74]. Ол О роли скифов в формировании
раннесарматской культуры деген мақаласында зерттеушілердің назарын мұны
жеткізушілердің тоғайлы-далалық Украина мен Солтүстік Кавказдың халқымен
әлдеқайда тығыз байланысы болғандығына, демек, Батыс Қазақстандық этногенез
үдерістерінде соңғыларының үлкен рөліне аударды. Мұндай болжам жасауға бір
жағынан қару-жарақтың (семсер, жебенің ұштары, найза), жылқының жүгенінің
ұқсастығы, екінші жағынан Електің, Ордың және Оңтүстік Орал бойының
обаларының жерлеу рәсімдері мен Солтүстік Кавказдың, тоғайлы-далалық және
далалық Украинаның ерте скиф кезеңіндегі ескерткіштерінің жақындығы негіз
болып отыр. Соңғы кездегі Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстанның аумағында
табылған тас мүсіндер сенімді этноиндикаторлар болып есептеледі, соңғы
пікірді дәлелдей түседі. Зерттеліп отырған аймақтың тас антропоморфтары
Солтүстік Кавказ және Украинадағы б.з.б. ҮІІ-ІҮ ғғ. ескерткіштерімен
морфологиялық және иконографикалық параллельдер жасауға негіз болады [22,
б 38-53].
ХХ ғасырдың 90-жылдарында археология саласындағы өздерінің дербес
қызметін Қ.Жұбанов атындағы АПИ-дің тарих факультетінің бітірушілері
В.В.Ткачев пен А.А.Бисембаев бастады. Олардың жанқиярлық қызметінің
арқасында аймақтың тарихы жөніндегі дереккөздер базасы әлдеқайда толықты.
Осылайша аймақтық ескерткіштерді археологиялық зерттеудің тарихында тұңғыш
рет тас мүсіндер мен сақ дәуірінің стелалары сияқты ескерткіштердің сирек
түрі ашылды. А.А.Бисембаев 90-жылдардың аяғында Орскінің оңтүстігіндегі,
Оралдың сол жағалауындағы Танаберген, Салтак І, ІІ, Кенсайран сияқты ерте
темір дәуіріне жататын обаларды қазуға қадамдар жасады.
Бұлармен қоса Ақтөбе Педагогикалық Институты тарих факультетінің
археологиялық экспедициясын басқарып келе жатқан С.М. Виноградов рөлін де
айта кетуге болмайды. Ол 2004-2006 жылдары Ұлы Хобда бойындағы Талдысай
бейіттерін зерттеп, прохоров мәдениетінің нағыз шарықтау шегінің
жәдігерлерін жария еткен болатын.
Осылайша, ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары материал аймақ тарихының бас
кезеңіндегі тарихи оқиғалардың тұтастай картинасын жасауға мүмкіндік
береді. Сонымен қазбалар мен кездейсоқ тапқан жәдігерлердің материалдарын
қайта зерделеуге алғышарттар жасалды, сонымен қатар аймақ халқының ертедегі
мәдениетінің генезисіне жаңаша тұрғыдан қарауға мүмкіндік пайда болды.
Қазіргі кезде ертедегі мәдениетін зерттеуде өзінің шешімін табуды талап
ететін проблемалардың бір парасы айқындалды. Олар бұл еңбекте көрсетіледі,
тіпті ақыр соңында олардың кейбіреуін шешуге ұмтылыс жасалады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты ерте сармат (прохоров) мәдениетінің
генезисін айқындау, тайпалық одақтың әлеуметтік қатынастарына, мәдениетіне
көңіл бөлу, ерте көшпенділердің мемлекеттілігі жөнінде проблемасын
көтеру;
Осы мәселені шешу барысында алдымызға келесі міндеттер қойылды:
- Жинақталған тарихи материалдарды бір жүйеге келтіру;
- Мәдениеттің хронологиялық ауқымын бекіту;
- Жергілікті тұрғындардың көршілес территориядағы тайпалармен қарым-
қатынастары мен байланыстарына тоқталу.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Хронологиялық шеңбер б.з.д. VI ғасырдың ортасынан басталады. Яғни бұл
уақытты көне прохоров мәдениетінің пайда болуымен айқындайды. Және б.з.
дейінгі І ғасырының басына дейінгі мерзімді қамтиды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысы Батыс Қазақстан өлкесіндегі ерте көшпенділерінің
мәдениеті мен саяси тарихына арналған.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы келешекте осы бағытта ізденушілерге, өлкетанушыларға
және оқытушыларына бағыт-бағдар, көмекші құралы ретінде, сонымен қоса
келешекте мақала мен ғылыми зерттеу жұмастарына негіз бола алады деген
ойдамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Бұл зерттеу жұмысы қазіргі қалыптасқан тарихи зерттеу әдіс-тәсілге
сүйене отырып, тақырыбына байланысты деректер мен әдебиетке негізделіп
жазылды. Тарихи талдау, салыстырмалылық тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің территориялық ауқымы.
Қазіргі Ақтөбе облысы үлкен әкімшілік бөлініс ретінде, батыста Атырау
мен Батыс Қазақстан облыстарымен, солтүстігінде Ресей Федерациясының
Орынбор облысымен, солтүстік шығыста Қостанай облысымен, оңтүстік шығыста
Қарағанды мен Қызыл Орда облыстарымен, оңтүстігінде Қарақалпақ
автономиясымен (Өзбекстан республикасы). Географиялық жағынан алғанда Орал
өзеніне құятын Ор және Елек өзендерінің бассейндері мен Орал тауларының
оңтүстік сілемдері-Мұғалжар тауларынан батысына қарай зерттеу аймағы боп
табылады.
Тарау 1. Тарихи ескерткіштердің сипаттамасы.
1. Жерлеу ғұрпы (б.з.д. VI-I ғғ.).
Ерте көшпенділердің мәдениетінің аса маңызды компоненті – жерлеу ғұрпы
боп табылады. Қарастырып отырған мәдениеттің уақыт аралығында болған
өзгерістеріне орай негізгі үш кезеңге бөлу ықтимал болып отыр.
І. Б.з.д. VI ғ. екінші жартысы - б.з.д. V ғ.
Батыс Қазақстан аумағындағы б.з.б І мың ж. ортасына жатқызылатын
археологиялық қазбалардың материалдарын талдау б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. кедей
және бай зираттардың елеулі айырмашылығы бар екендігін көрсетті. Обалар
мен зираттардың көлеміндегі (демек, бұған жұмсалған шығын деңгейі де
әртүрлі) айырмашылықтарды былай қойғанда, бір жағынан көшпенді
аристократтарға арналған, екінші жағынан қарапайым халыққа арналған
көптеген рәсімдік элементтер белгілі болды. Көшпенді элитаның жерлеу
дәстүріне мыналар жатады: зираттың үстіне қуатты ағаш құрылыстарын салу,
мұны жүзеге асыру кезінде адам шығыны да болған, жылқыны да қоса көмген,
ертедегі көкжиек деңгейінде жерлеген, камералық зираттар болған, ұжымдық
жерлеу де болған. Қарауылдар мен әскерилердің басын оңтүстікке қаратқан.
Белгілі адамдар жерленген молаларда инвентарьдың көптігі көзге түседі.
Қатардағы малшыларды жерлеу кешенінің де өзіндік белгілері аңғарылады:
зираттардың конструкциясының барынша қарапайымдылығы, зираттың стандартты
өлшемдері, өлгендерді батысқа бағыттап қою және т.б.
Бұған қосымша прохоров мәдениетінің негізгі белгілері әскери
басшылықтың қорымдарында, бірімен-бірі тығыз байланыста б.з.б. ҮІ ғ. өзінде
көрінеді. Осылайша, барлық жасақтарды жерлеуде өлгендердің басы оңтүстік-
батысқа немесе оңтүстік –шығысқа бағытталды.
Мұндай рәсімдердің арасындағы ұқсастықтарды іздеу бірінен бірі қашық
жатқан аймақтарға әкелді. Мысалы, Лебедевка жерлеу кешені Нижний Волга
өңіріндегі б.з.б. ҮІ-ІҮ ғғ. савромат мәдениетінің ескерткіштеріне өте жақын
болып шықты. Бұларда да обалардың ағаштан жасалған конструкциясы басым және
жерлегендерді батысқа бағыттау орын алған. Волга бойының ертедегі
көшпенділер мәдениетімен параллельдерді бірге жерленген инвентарьлардан да
көруге болады.
ҮІІ-ҮІ ғғ. көшпенділердің ескерткіштеріне жататын Електегі Сынтас,
Бисоба, Нагорный, Күміссай және Ордың басындағы Орқаш молаларының обалары
рәсім жағынан өзгеше боп келгеніне байланысты оны зерттеушілер шартты түрде
савроматтық дегенмен, бұны төменгі Еділ бойындағы мәдениетпен шатастыруға
болмайды. Осы уақытқа жататын ескерткіштер Батыс Қазақстан мен Оңтүстік
Орал аумағында небәрі 11 ғана айқындалды.
Мұндай жағдайларда археологтар көші-қонның өлшемдерінің барлығына көңіл
бөледі. Бұларға мыналар жатады: хронологиялық өлшем, бұл бойынша көшетін
мәдениеттің бұл ауданда жаңасынан бұрын болғанын дәлелдеу қажет; лекальдық
өлшем, бұған сәйкес көшетін мәдениет жаңа жерде бұрын пайда болған
жердегісінің көшірмесі болуға тиіс; түйісу өлшемі, бұл бойынша көшетін
мәдениет өзінің таралу аймағында бұрынғы аймақпен жақын жерге көшсе түйісіп
жатуы керек, немесе алысқа көшсе, онда олардың арасын қосатын тізбек немесе
ескерткіштердің шоғыры болуға тиіс [23, б 19-73].
Жоғарыда скифтер мен массагеттердің мәдениеттерінің көрінісі бірімен
бірі тығыз байланыстан байқалатындығы атап көрсетілді, бұлар көсемдер мен
олардың әскерінің элиталық жерлеуі, сонымен қатар Оңтүстік Орал өңіріндегі
б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. абыздық арқылы тіркеледі.
Скифтердің этникалық әскери-абыздық мәдени кешенін бөле-жара
қарастырған кезде аса маңыз беруге лайық жәйт - оңтүстік орал номадтарының
мәдениетінде әскери жерлеуден және әскерлерге байланысты заттардан, яғни
қару-жарақ пен жылқыны жегуден байқалады. Бұған ұқсас элементтер Украинаның
тоғайлы-далалық бөлігіндегі ерте скиф қорғандарында, ең бастысы Днепрдің
сол жағалауынан, ең айшықтысы – Посульеден аңғарылады. Б.з.б. ҮІІ ғ. соңы-
ҮІ ғ. басында тұрғызылған Сула өзенінің бойындағы Аксютинцы, Волковцы,
Басовка, Поповка селоларындағы зор обаларда (биіктігі 20 метрге дейін)
скиф көсемдері дромостық орда ағаш шатырлардың астында және бәрі де
оңтүстікке бағытталып жерленген [24, б 90-104]. Этнографияда оңтүстік
идеясы жауынгерлермен, даңқтыларымен байланысты қарастырылады. Бұл жерде
Посульедегі скифтің белгілі адамының әскери инвентарьмен – семсермен,
жебемен және аттың жүгенімен қоса жерленгенін атап көрсетуге болады.
Скифтердің сенімді этникалық индикаторына археологиялық ескерткіштердің
қызықты түрі соңғы кезде Елек пен Ордың бойында ашылған скифтік
антропоморфтық мүсіндерді жатқызуға болады. Қызықты жәйт, прохоров
мүсіндері Солтүстік Кавказдың Ставрополья, Дағыстан, Шешенстан сияқты тау
маңындағы аймақтарындағы осындай ескерткіштерге әлдеқайда ұқсас келеді [25,
б 114-119].
Батыс Қазақстанның прохоровшыларына тән заттардың жиынтығында скифтік
этномәдениеттің белгілерін білдіретіндер жебенің қола ұштары, темір
семсерлер, қанжарлар, құмнан жасалған ыдыстардың кейбір түрлері, аттың
жүгеніне кіретін тарақтар бар. Соңғылары туралы айтсақ, тек Скифияда ғана
олар кеңінен тараған, ал зерттеліп отырған аймақта бірен-сараны ғана
табылды!
Осылайша, ертедегі номадтарды жерлеу бірнеше дәстүрдің синтезі
екендігіне қарамастан, бұлардың ішінде скиф элементі айқын көрінеді, бұған
қарап, екі салыстырылып отырған мәдениеттердің лекальдық өлшемінің бар
екендігін сеніммен айтуға болады.
Массагеттік этникалық ерекшеліктер біріншіден, ағаш бағана
конструкцияларының жерлеу алаңында да, зираттарда да болуынан; екіншіден,
қасиетті оттың ( үйілген топырақпен және құмнан жасалған қабырғалармен
қоршалған табыну алаңдары) кеңінен тарауынан; үшіншіден, жерлеу негізінде
ұжымдық зираттар практикасының орын алуынан көрінеді [26, б 156-158].
Ұжымдық жерлеу рәсімі әсіресе Талдысай І обасында анық тіркелген болатын.
Өлке номадтардың көшпенділерді жерлеген кезде құмнан соғылған
кірпіштерден құралған квадрат немесе тік бұрышты формалы құрылыстарды
тұрғызатын архитектуралық дәстүрлері елеулі дәлел бола алады [27, б 89-
100]. Соңғы құрылыс дәстүрі Орта Азияда энеолит дәуірінен бері өмір сүруі
мүмкін. Кейбір зерттеушілердің пікірінше қазіргі дөңгелек форманы
көрсететін обалардың барлығы кезінде төртбұрышты конструкция болса керек.
Прохоров мәдениетінде орта азиялық сақтардың дәстүрлері лекальдық
өлшемді дәлелдей отырып, тіркеледі.
Қатардағы малшылардың қабатына байланысты жерлеу кешендері келесі
белгілермен ерекшеленеді: жердегі зират конструкцияларының қарапайымдылығы,
зираттарының өлшемінің шағын әрі стандартты болуы, өлгендердің батысқа
бағытталуы және басқалары. Соңғылары б.з.б. ҮІ-ІҮ ғғ. Төменгі Волга
бойындағы савромат мәдениетінің ескерткіштеріне өте ұқсас, өйткені, бұларға
ағаш зират конструкциялары, бөренелер тән, сонымен қатар қарапайым зират
орлары, жерленгендердің батысқа бағытталуы да басым ұшырасады. Волга
бойының ертедегі көшпенділерінің мәдениетіне ұқсастықтармен бірге қойылған
инвентарьлардан да көрінеді. Бұл ұқсастық көптеген күнделікті
пайдаланылатын заттардан және әшекейлерден көрінеді: құм ыдыс, әйнек
моншақтар, оқшантайдағы заттар, қару-жарақ түрлері...
Ерте көшпенділерінің қорымдарының материалдары б.з.б. І мың жылдықтың
ортасында өлке халқының этникалық және мәдени байланыстарының әртүрлі
векторлары бар екендігінен хабардар етеді. Бір байқалатыны, қарастырылып
отырған ескерткіштер донор-аймақтармен түйіспейді, олардан әлдеқайда қашық
аумаққа орналасқан, басқа этномәдени массивтердің ортасында. Мысалы,
Оралдың сол жағалауындағы аумақтарға арал маңының жеткілікті түрде күшті
ықпалы Шалқар көліндегі обалардан байқалады, сонымен қатар соңғысына жақын
орналасқан Алебастрово селосындағы зираттардың рәсімінде Төменгі Волга
бойының савроматтық (блюменфельдтік) мәдениетімен елеулі параллельдер бар.
Байланыстардың савроматтық бағыты б.з.б. Ү ғ.басындағы Електің орта
ағысындағы Уақ және Танаберген обалардан да көрінеді, сондай-ақ Бесоба және
Сынтас, Орқаш шатқалында (Ордың жоғары жағы) қатар жатқан обалардағы жерлеу
рәсімдерінде сырдария массагеттерінің ықпалы айқын сезіледі. Мұның бәрі
Батыс Қазақстанның б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. соңындағы этномәдени картадан
мозаикалық суреттерді көруге мүмкіндік береді.
Б.з.б. ҮІ ғ. біз зерттеп отырған аймақта қалыптасқанын болжау да
орынды. Бұл кезеңге дейін археологиялық мәліметтерге сүйенсек, халықтың
тығыздығы ауа райы жағдайының құрғақшылығына байланысты өте төмен болды.
Тек б.з.б. ҮІ ғ. басы мен ортасында ғана Арал-Каспийдің солтүстігінде Шығыс
Еуропаның скиф салт аттыларына тән инвентарьлы обалар пайда болды. Бұған
орай скифтердің зерттеліп отырған аймақта пайда болу себептері мен олардың
бұл жерге көші-қонының сипаты жөнінде мәселе туындайды.
Ертедегі авторлардың хабарлауына қарағанда, бұл оралу бейбітшілік
сипатта болған жоқ. Зерттеушілердің ойынша, скифтерге қайтадан Шығыс
Еуропаның, төмендегіден түсінікті болатындай Орта Азия мен Қазақстанның
далалық кеңістігін жаулауға тура келді. Ақыр соңында, б.з.б. ҮІ ғ.
ортасынан бастап скиф мәдениеті Истрадан (Дунай) Танаисқа (Дон) дейінгі
кең ауқымда тарады. Скифтердің Алдыңғы Азиядан оралу үрдерісімен және
еуразия даласын қайта жаулауымен Орынбор өңірі мен Батыс Қазақстанда –
Електе б.з.б. ҮІ ғ. бірінші жартысындағы әскери обалардың пайда болуын
байланыстыру қажет. Оңтүстік Орал өңіріндегі бірқатар қорғандарды да
осылардың қатарына жатқызған жөн. Мұны бұл жерлеулерге бір жағынан тоғайлы-
далалық Украинаның және Солтүстік Кавказдың тау маңындағы малшыларына тән
сипатты белгілер, дәлірек айтқанда, дромостық және катакомбалық зираттардың
үстінен құрылған бағаналы қорғандық конструкциялар тән екендігі, екінші
жағынан, б.з.б. ҮІ ғ. соңынан, яғни Батыс Қазақстанның көшпенділерінің
тайпалар одағының қалыптасуынан бастап аймақта скиф заттарынан өндірілетін
материалдық мәдениет заттары кеңінен тарағандығы да дәлелдейді. Ең бастысы,
бұл жағдай қару-жарақ заттары мен аттың жүгеніне қатысты. Тоғайлы-далалық
Днепр бойы мен Солтүстік Кавказдағы б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ. жерлеулерге тән
жебенің қола ұштары зерттеліп отырған аймақтың ең ертедегі кешендерінде
шашыраңқы түрде емес, жиынтық ретінде ондаған жағдайда ұшырасады. Бұлардың
бірқатарын, мүмкін, орал өңіріне тән типтік, бірақ, скифтермен байланыстың
нәтижесінде пайда болған деп қарастыруға болар. Орал өңіріндегі семсерлер
мен қанжарлар бұдан ертерек Қаратеңіз маңы мен Солтүстік Кавказда ертерек
тараған акинактартардан бастау алса керек. Бұл ретте мамандар сармат қару-
жарағын дайындаудың скифтік технологиясын атап көрсетеді. Орал өңіріндегі
номадтардың жүгендерінің скифтік қайнарын скиф мәдениетіне ат әбзелдерінің
табылғандығы айқын көрсетеді. Бұл табылған заттар б.з.б. ҮІ ғ. ортасына
жатқызылатын Електегі әскербасы жерленген қорғанда тіркелген. Бұл тізімге
қола айналардың, құм ыдыстардың және әшекейлердің жиынтығының (әйнек
моншақтарының басым бөлігін) бірқатар жекелеген түрлерін кіргізу керек [28,
б 60-70].
Скифтердің б.з.б. І мың ж. ортасынан бастап арал-каспий даласы мен
шөлдерінің аумағындағы этногенетикалық үрдерістерге белсене қатысқаны
туралы гипотеза б.з.бұрынғы ҮІ ғ. басынан аймақтың солтүстік бөлігінде
монументальдық ескерткіштердің скифтік тас мүсіндер сияқты түрлерінің
таралуына байланысты дәлелденді. Тас мүсіндер, тастың бетіндегі бейнелер
мен массивті құрбандыққа шалынатын тастар сияқты көші-қонның сенімді
индикаторлары болып табылады, өйткені, олар сол жерде дайындалып, мұны
мыңдаған шақырымдарға арбаға салып тасу қиынға соқты. Бұдан басқа скиф
статуяларын жерлеу жағдайлары да ұшырасты. Мүмкін, бұл рулық-тайпалық
бірлестіктің туған жерден алыс елдерге кетуінің алдында болған шығар. Соңғы
он жылдықта Батыс Қазақстанда археологтар ашқан тас мүсіндер өзінің
морфологиялық және иконографиялық ерекшеліктері жағынан скиф тас мүсінінің
жәдігерліктерімен параллель жасауға негіз болады. Сондықтан да осы
скифтерді б.з.бұрынғы ҮІ ғ. екінші жартысында пайда болып, археологтар
прохоров мәдениеті деп атаған көшпелі одақтың этникалық ядросы болды
деуге толық негіз бар. Бұл үшін келесі түйіндерді келтіруге болады: 1)
скифтер бәрінен де бұрын Оңтүстік Орал өңірінде пайда болды; 2) олар жаңа
тайпалық одақта идеологиялық жағынан үстемдікте болды.
Елеулі әскери әлеуеті бар өздері басып кірген отрядтар қаһарлы күш еді,
бірақ, рулық тайпалардың әлдеқайда мықты әскери бірлестіктері Солтүстік
Қаратеңіз маңында орналасқан еді, скифтік садақшылар жергілікті малшыларды
өздеріне бағындырды (бұл савроматтар болуы да мүмкін).
Оңтүстік Оралдағы ерте скиф жерлеу кешендері өте аз санды және кейбір
жағдайда болмаса, негізінен жылқышы садақшыларды құрайды. Кейін скиф
дәстүрі зерттеліп отырған аймақ шеңберінде белгілі әскери адамдардың жерлеу
рәсімдерінен, сонымен қатар әскери күнделікті заттардан, аттың жүгенінен
және басқаларынан көрінетіні де маңызға ие.
Батыс Қазақстанның б.з.бұрынғы ҮІІ-ҮІ ғғ. соңындағы көшпелілердің
обаларында арал маңындағылармен параллельдер айқын көрінетіндігіне
қарағанда массагеттердің (сака-тирахаудалардың) басым бөлігі Арал маңы
даласына кетіп қалған сияқты. Бұл обалардың элитарлық сипаты массагеттер
жергілікті көшпенділердің әскери-абыздық билеушілерінің құрамына кірді
деген болжам жасауға жетелейді. Осыдан барып орта азиялық қашқындар мен
скиф билеушілерінің ерекше сипаты туралы айтуға болады.
Осылайша, б.з.бұрынғы ҮІ ғ. екінші жартысында Батыс Қазақстандағы
көшпенді тайпалар бірлестігінің қалыптасу кезеңі басталды. Скиф-массагет
рулары жаңа тайпалар одағында қоғамның жоғары қабатын құрауы мүмкін. Батыс
Қазақстандағы номадтардың ықпалы өте зор болды. Олардың мәдениеті
оңтүстікте Үстірттен солтүстіктегі Оралдың бастауына дейін, шығысында
Торғайдың саласынан батысындағы Қамыс-Самар көлдеріне дейін созылды.
ІІ. Б.з.д. V ғ. соңы - б.з.д. ІV ғ.
Археологиялық мәліметтер бір жағынан, б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. соңында
аймақтың ертедегі номадтары прохоровтық жерлеу кешенін түпкілікті
қалыптастырғанын көрсетсе, екінші жағынан қатардағы халықтың да, белгілі
адамдардың да мәдени сабақтастықты ұстанғандығын аңғартады. Заттардың
кешенін өрістетуде түбегейлі өзгерістер болмағанымен, инвентарьдың көптеген
категорияларының формаларын қалыпқа түсіруде өзгешеліктер орын алғанын айту
қажет. Бірінші кезекте, бұл қару-жарақ пен аттың жүгеніне қатысты. Бұдан
басқа да маңызды жәйт-қамырға тальк қосатын ыдыс-аяқ кеңінен тарады.
Мұның бәрі бұл кезеңнің басты мазмұны туралы айтуға мүмкіндік береді.
Бұл-жерлеу рәсімін және материалдық мәдениетті милитарландыру күшейіп келе
жатқан тұста стандарттау.
Зерттеушілер аталмыш процесте шешуші рөлді әскери факторға береді.
Арал-Каспий номадтарының көрші тайпалармен жайылым үшін күресіп, ұдайы
қақтығысуы қоғамның милитарланып, бұрындары тек қана әскери-абыздық белгілі
адамдарға тән болған мәдени таптаурындардың көшпенділердің негізгі бөлігіне
тарауына әкеліп соқтырды. Этностардың сипаты мен ұзақтығының қалыптасуы
көптеген факторларға байланысты екендігін атап көрсету керек. Этностар
табанды әлеуметтік құрылымдар ретінде табиғи және әлеуметтік дағдарыстар
мен соғыс кезеңдерінде пайда болады. Аса қауіп төнген кезеңдерде адамдар
бірігуге деген аса қажеттілікті сезінеді. Сол кезде биліктің рәміздерімен
толық қамтылған тұрақты билік орталықтары пайда болады. Дәл сол тұста пайда
болудың және тағдырдың жалпылығы туралы генеологиялық аңыздар өмірге
келеді. Бұл ретте этникалық сәйкестік рәміздер мен белгі жүйелерінен
көрінеді. Этнодифференциалдық қызметтер әлеуметтік әрекет, тіл, рухани
және материалдық мәдениет ерекшеліктеріне ие болуы мүмкін. Әлеуметтік
оқшаулану жағдайында өгей (доминанттық) этностың беделді рәміздерін елеулі
мәнге ие емес этникалық құрылымдардың элиталық топтары қабылдайды. Бұл
рәміздерді қабылдай отырып, жергілікті әлеуметтік атқамінерлер доминанттық
элитаға жақындасуға тырысады, сөйтіп, өз билігінің әлеуетін күшейте түседі
[29, б 184].
Бұған байланысты бірінші кезекте б.з.б. ІҮ ғ. прохоров мәдениетінің
ескерткіштерінің арасында түптегі оралдың арғы жағы және батыссібір болып
табылатын инвентарь заттарының болуы назар аударарлық. Мұндайларға
талькіден иленген ыдыстардың кеңінен тарауы жататындығы сөзсіз. Бұл
құбылыстың тоғайлы және тоғайлы-далалық Оралдың арғы жағы мен Батыс Сібір
мал шаруашылығы тайпаларының мәдени ықпалының көрінісі ретінде қарастырылуы
орынды. Шынында да, талькіден жасалған ыдыстың мұнша кеңінен таралуының
себебі жөнінде әртүрлі тұжырымдар ұсынылады:
Біріншіден, оралдың арғы жағындағы тоғайлы-далалық халықтың бір
бөлігінің оңтүстік-батыс бағытындағы көші-қоны және оның прохоровтық
көшпенді тайпалардың ортасына қосылуы;
Екіншіден, номадтардың құрамына отбасылық-неке қатынастарының
нәтижесінде оралдың арғы жағындағы тоғайлы-далалық бірлестіктер әйелдерінің
сыналап кіруі.
Б.з.б. ІІІ ғ. қамырға тальк қосылған керамиканың қолданыстан шығып қалу
фактісі Н.С.Савельеваның бұл байланыстар негізінен отбасылық-неке
қатынастары сипатында болды деген ұсынысы көңілге қонар еді, бірақ, егер
бұл ретте номадтардың материалдық мәдениетінде оралдың арғы жағындағы және
батыссібір тоғайлы-далалық тайпалары мәдениетінің басқа да көріністері
сезілмесе [30, б 221].
Бұған б.з.б. Ү ғ. соңындағы көшпелілердің обаларында ертедегі олардың
сан түрлері Оралдың арғы жағындағы аумаққа белгілі дөңгелек әрі жайпақ
құрбандық шалатын тастың кеңінен ұшырасуын жатқызуға болады. Електің орта
ағысындағы б.з.б. ІҮ ғ. молада дөңгелек саз балшықтан жасалған құрбандыққа
шалатын табылды, мұндайлар негізінен саргат мәдениетінің Батыс
Сібірдегі ескерткіштерінің арасында кеңінен белгілі. Бұл типті айналар
далалық Орал өңірінде азшылық, негізінен белгілі адамдардың обаларына тән.
Ал шығыстағы Алтайда, Обьтің жоғарғы жағында бұлар көп кездеседі. Батыс
Сібірдің оңтүстігіндегі Быстров моласындағы 1 обада жерлеуде б.з.бұрынғы
ІҮ ғ. прохоров мәдениетіне тән бірнеше зат бірден табылды: астау тәрізді
құрбандық шалатын тас, қола айна, мойынға тағатын әшекей, білезік, екі
құлағы бар саз балшықтан жасалған ыдыс (мұның аналогтары Електің белгілі
адамдарының обаларында ұшырасады). Қызықты жәйт, жоғарыда аталған қорымда
прохоров мәдениетінің көшпенділеріне тән рәсім элементі саналатын бордың
екі кесегі кездесті.
Оралдың арғы жағындағы-сібір халқының көрсетілген мерзімде Оңтүстік
Орал өңірінің прохоровтық тайпаларына әскери істі дамытуға тигізген ықпалы
туралы айту да өте күрделі. Сонда да дәл осы б.з.б. Ү ғ. соңынан Елек
бассейнінде және Оралдың сол жағалауындағы аумақта бұрындары Оралдың арғы
жағында мәлім жекелеген қару-жарақ заттарының пайда болғанына назар
аудару керек. Бұл болжамның сүйектен жасалған қорғаныш заттарға,
садақтардың сүйекті ұшына, жоғарғы жағы тұзақ болып өрілетін сауыттың
ілгішіне де қатысы бар [31, б 212].
Бұдан басқа мынаған да назар аудару қажет: әлі күнге дейін б.з.б. Ү ғ.
соңында прохоровтық тайпаларда пайда болған обаның топырағының астындағы
орталық-дөңгелек түрінде жерлеудің рәсімінің кеңінен тарауы жөнінде
жеткілікті түсіндірме берілген жоқ [32, б 50-64]. Бұған дейінгі кезеңде
Батыс Қазақстан аумағында бұл тіркелмеген еді. Оның есесіне Обь өңіріндегі
большереченский мәдениетінің ескерткіштерінде бар [33, б 144], сонымен
қатар саргат мәдениетінде де кеңінен тараған болатын [34, б 132-140].
Прохоров мәдениетінің оралдың арғы жағындағы жеткізушілерінде бұл дәстүр,
шамасы, б.з.б. Ү ғ. ортасында-ақ көрініс тапқан сияқты [35, б 176].
Прохоровтық және батыссібірлік мәдениеттердің параллельдерін бұлайша
ұзақ санамалау бұл проблемаға назар аудару мақсатында жасалды. Әдетте сөз
көшпенділердің тоғайлы және тоғайлы-далалық халқына мәдени, саяси және
басқа ықпалы туралы өрбиді де кейін қарайғы үдерістер ұмыт қалдырылады.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, б.з.б. Ү ғ. басында-
ІҮ ғ. соңында прохоровтық тайпалардың шығысындағы көршілерінің-
тоғайлы–далалық Оралдың арғы жағындағы және Батыс Сібірдегілердің
белсенділігі арта түскенін болжауға болады. Бұл құбылыстың басты себебі
тоғайлы-далалық батыссібірдің халқы өмірінің көптеген салаларындағы
милитарландыруға саяды. Бұл үдеріс Оралдың арғы жағындағы аумақтағы табиғи-
климаттық демографиялық дүмпуден ғана емес, саргат және горохов
мәдениеттерінің жеткізушілерінің арасындағы әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы терең өзгерістерден де туындауы ықтимал. Бұған өндіруші
шаруашылықтың жаңа формасы- көшпенді мал шаруашылығына көшу және әлдеқайда
күрделі әлеуметтік құрылымды құру түрткі болуы да мүмкін, мұның өзі, әрине,
Оралдың арғы жағындағы және оңтүстік Батыс Сібірдің тоғайлы-далалық халқы
мәдениеттерінің билеуші элитасын құрайтын көшпенді мәдениеттің
жеткізушілерінің ықпалынсыз жүзеге асуы мүмкін емес еді.
Қақтығыстардың басты обьектісі басында Оңтүстік Орал және Мұғалжар
жоталарының шығысындағы жайылымдық жер болса керек, мүмкін, Оралдың арғы
жағындағы иткульск мәдениетінің металлургиялық орталықтары болар. Өйткені,
бұл басып алудың айқын болғаны соншалық, гороховтық тайпалар қорымдарын
Челябинскінің ауданында тоғайлы-далалықта қалдырды [36, б 37-58]. Сол жерде
мәдениеттер тұрғысынан алғанда челябинск тобының аралас жерлеуі тіркелді
[37, б 60-168].
Басқа жағынан алсақ, б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. соңында Оңтүстік Оралдың даласында
климаттың құрғақтығы байқалды, мұның өзі аймақтың оралдың арғы жағындағы
бөлігінде ерекше көрініс тапты [38, б 234]. Сондықтан экологиялық
дағдарыстың және аймақтағы саяси жағдайдың күрт шиеленісуінен прохоров
мәдениетінің оралдың арғы жағындағы халқының басым бөлігінің Ор-Елек
көшпенділерінің арасына көшу мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мұның
салдары іспетті Ор-Елек даласы аумағында, ең алдымен Қарғалы өзенінің
бассейнінде б.з.б. ІҮ ғ. прохоров мәдениетінің оралдың арғы жағындағы
нұсқасында байқалған жерлеу рәсімдерінің белгілері тіркеле бастады [39, б
78-94].
Батыс Қазақстанның этникалық картасы қарастырылып отырған кезеңде
аймаққа шығыстан көшпенділердің жаңа толқыны қозғалуына байланысты
әлдеқайда түрлене түсті деп есептеуге негіз бар. Бұл – Арал–Каспий
номадтары байланыстарының бағыты, шыны сол, прохоров мәдениетінің
ескерткіштерінде айқын тіркелмеген бұл бағытты Жетісу-Алтай бағыты деп
шартты түрде атауға болады. Дәл осы бағытпен Лебедевка ІҮ моласының 9
обасындағы онша биік емес топырақ үйіндісінің астындағы жылқыны жеке
жерлеуді байланыстыру қажет болар. Адамды жерлеу мұнда болған жоқ.
Жылқының сүйегі басымен батысқа, аяқтары солтүстікке қаратылған. Жерлеу
кезінде екі иленген ыдыс және құм тақта ортаға қарай қоса көмілген.
Обалардың үйіндісінің астына жылқыны жерлеу рәсімі – скиф мәдениетінің
рулық белгісі. Жылқыны молаға жерлеу Алтайдың ертедегі көшпенділерінің
жерлеулеріне тән. Лебедевка моласындағы жайпақ ыдыстар мен иығындағы
белгісі бар жапсырмалар б.з.б. Ү-ІІІ ғғ. Алтай ескерткіштерінің ішінде де
жақын аналогтар ұшырасады [40, б 20-40].
Бұл кезеңдегі Оңтүстік Орал көшпенділерінің жерлеу рәсімдерінің
жекелеген элементтерінің болуы мүмкін сібірлік-алтайлық түпкі көздері Алтай
аумағы мен Батыс Сібірдің оңтүстігіне параллельдері бар заттардың орал
өңіріндегі обаларға тап келу фактілеріне әлдеқайда мұқият қарауға мүмкіндік
береді. Б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. табылғандардың оңтүстіксібірлік параллельдері
барлары бірте-бірте артып келеді. Осылайша, б.з.б. Ү ғ. жерлеулердің бірі,
Шалқар көліндегі жеке обада мүйізді өрнегі бар ыдыс табылды, бұған
ұқсастары Сібірдің оңтүстігіндегі Минусинск қазаншұңқырындағы тагар
мәдениетінің керамикасында да кездеседі. Зерттеліп отырған кезеңдегі
прохоровтық белгілі адамдардың жерлеуінде қола қоңыраулар кездеседі,
мұның параллельдері б.з.б. Ү-ІІІ ғғ. Батыс Сібірдегі саргат мәдениетінің
ескерткіштерінің арасында да бар [41, б 102-110]. Осынау әлеуметтік мәнді
заттың түпкі тегі аталған тагар мәдениетінің қола қоңырауларынан бастау
алады. Бұл орайда Ақбұлақтың жанындағы Мешітсай шатқалының 5 қорымының 8
обасындағы таяу шығыстық айнаның табылуы назар аударарлық. Бұл типтегі
музыкалық айналар Алтайдағы Пазырық обаларында да ұшырасады [42, б 85-
90]. Зерттеуші Т.М.Кузнецова бұл фактіден б.з.бұрынғы ІҮ ғ. Оңтүстік Орал
мен Алтайдың халқының арасындағы әлеуметтік-діни параллельдерді көреді [43,
б 78-84].
Бұл жерде бұрындары скиф-сақтардың б.з.б. Ү ғ. соңында Жетісудан
Солтүстік Каспий маңы арқылы Қаратеңіз маңына көші-қоны туралы идея
айтылған еді [44, б 176-211]. Бірақ, Жетісу да, Батыс Қазақстан да
Солтүстік-Батыс Қытай (Синьцзяндағы Алагоу обасы) пайда болған, Жетісуда
(Есік обасы) [45, б 143-185], Оңтүстік Оралда (Филиппов обасы және
басқалары) із қалдырған номадтардың жаңа толқынының жолындағы
тасымалдайтын база ғана болған сияқты. Бұл толқын б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.
соңындағы прохоров мәдениетінің одан әрі өзгеріске ұшырауына септігін
тигізген тәрізді.
Басқа жағынан алсақ, Оңтүстік Орал өңірі көшпенділерінің мәдениетін
қалыптастыруға қатысқан скиф этникалық компонентінің болуы қарастырылған
кезеңде де орал өңірі көшпенділері мен тоғайлы-далалық және далалық Днепр
бойының Геродоттың сауда жолы бойынша тығыз байланыстардың орын алуына
себепкер болды. Б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. бұл аймақтардың антроморфтық мүсіндеріне
жақындығы мұның дәлелі бола алады.
Өзінің мақсатына байланысты скифтік антроморфтық мүсіндер екі топқа
бөлінеді. 1-топтың мүсіндері қорымдардың биік жеріне қойылып, ата-баба-арғы
тегімен байланыстың идеясын білдірді. Олар бір мезгілде өзіндік рулық
белгінің қызметін атқарды. 2-топтың мүсіндері арнаулы ғибадат ету орнымен
байланыстырылды және құрбандыққа шалу кешендерінің-қасиетті жерлердің
құрамдас бөлігі болды [46, б 184-221].
Ордың орта ағысындағы Жаңабаз (Орбаз) моласының 1 обасындағы
планиграфия көп жәйттен хабардар етеді. Бұл қазбалардың авторы В.В. Ткачев
ордың салыстырмалы түрде тазалығына, инвентарьлардың жақсы сақталғандығына,
антроморфтық мүсінді қосқанда оны топтаудың өзіндік ерекшелігіне назар
аударып, бұл обаның қасиетті орын екендігіне ден қойды. Жаңабаз ғибадат
орны Төменгі Днепр бойындағы Первомаевка селосындағы Ү обалар тобының 2
обасындағы скифтік қасиетті орынға ұқсас келеді.
Әскери табынушылықта тікелей украиндық-орал өңіріндік параллельдердің
барлығы айқын байқалады. Скиф-сармат байланыстарының тұрғысынан қарау қажет
жасақтарды жерлеудің көзге байқалып тұрған ерекшеліктерінің бірі – бірнеше
рет тіркелген қаруды әдейі бүлдіру рәсімі. Мысал ретінде Електің жоғарғы
жағындағы Сарытау моласының 7 обасындағы жағдайды келтіруге болады, мұнда
семсер төменгі жағынан сындырылған, 15 жебенің ұшының 10-ы майыстырылған,
ал найза моланың түбіне дейін қағылған. Шығыс Еуропаның ертедегі
көшпенділерінің молаларындағы қарулардың әдейі бүлдіру жағдайы бірнеше рет
зерттеушілердің назарын аударған. Блюменфельд селосындағы А12 обасындағы
найзаның бір қырының сынғаны баяғыдан бері оқулықтарға енген болатын [47, б
89-96]. Қараоба моласындағы Сарытаудағыдай типтес семсердің арнайы
сындырылу фактісі де таң қалдырады. Табынушылықтың дәл осындай практикасы
бірінші кезекте сарматтардың белгілі әскери адамдарын жерлеуіне тән
құбылыс болып табылады. С.С. Бессонов бұл рәсім Солтүстік Қаратеңіз маңында
б.з.б. Ү ғ. бұрын пайда болды, дәл осы скиф қоғамындағы атақты
жауынгергерлерге табынушылықтың көрінісі деп есептейді [48, б 98-115].
Скиф-орал өңірі параллельдері тұрғысынан б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.ортасындағы ІҮ
типті катакомбалар ретінде көрінетін Агапов таулары ІҮ обасы
(В.С.Ольховский бойынша) қызығушылық туғызады. Бұларда украиналық тоғайлы-
далалық жерлеу ескерткіштерімен жерлеу рәсімдерінде де, бірге қойылған
инветарьларда да көптеген параллельдер тіркелген. В.С.Ольховскийдің
мәліметтері бойынша днепрлік-донецкілік тоғайлы-далалықтардағы ІҮ және ҮІ
типті катакомбалар даладан гөрі жиі кездеседі, және б.з.б. ІҮ-ІІІ ғғ.
тоғайлы-далалықтарында жерлеудің оңтүстікке бағытталғандығы басым болуы
назар аудартады [49, б 77-82]. Бұл фактіні скифологтар Скифияның далалық
тұрғындарының солтүстікке жылжуымен байланыстырады. Бұл түйінді көзге
көрініп тұр деу қиын. Бұл типті катакомбалардың және жерленгендердің
оңтүстікке бағытталуын Солтүстік Қаратеңіз маңы мен Оңтүстік Орал өңірі
көшпенділерінің этномәдениеттік байланыстыру қажет, мұның өзі б.з.б. ҮІ-ІҮ
ғғ. тіркелген. Украин-Оңтүстік орал параллельдерінің кездейсоқ емес сипатын
Оралдың арғы жағындағы далалық және тоғайлы-далалық халықтың қорым
кешендеріне ұқсас материалдар да айғақтайды. Бұл ретте аталған аймақтардағы
оба астындағы конструкциялардың құрылымдарындағы таңқаларлық ұқсастықтарға
назар аудару керек. С.А. Скорыйдың пікірінше, ...олардың кейбіреулерінде
қорған астындағы орталық бөлігінде, кең молаларда, саз балшық пен ағаштан
жасалған қорған үстіндегі конструкцияның немесе ертедегі көкжиек
деңгейінде ағаш сағананың болуы тоғайлы-далалық обалардың әлдеқайда
маңызды өзіндік белгісі болып табылады. Кейде олар өртелген немесе
күйдірілген... [50, б 47-55]. Сарматологтар бұл анықтаманы б.з.б. ҮІ ғ.
соңы-ІҮ ғ. бірінші жартысындағы элитарлық прохоров обаларының жерлеу
рәсіміне тән сипаттамалар ретінде қабылдаған болар еді. Осылайша, мысалы,
Днепр бойындағы қорған астындағы ағаш конструкциялар мен б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.
тоғысындағы Оңтүстік Оралдың арғы жағындағы Темір обасының деталына дейін
ұқсастығы байқалады [51, б 147-156]. Бұлар оралдың арғы жағындағы тоғайлы-
далалықтағы Шмаково селосындағы горохов типті ескерткіштердің арасында да
бар [52, б 175]. Ұқсастық Батыс Сібірдің саргат мәдениеті ескерткіштерінің
арасында да ұшырасады.
Агапов таулары ҮІ орталық қорымының 2 обасының заттарын талдау
Оралдың шығыс жағында табылғандарға қарағанда днепр-донецк параллельдері
кейінірек пайда болғандығы айқын көрініп тұрғандығын көрсетеді. Бұл
айырмашылық ғасырдан кем емес. Мұндайлар ең алдымен б.з.б. ІҮ ғ. башқұрт
Орал өңірі тоғайлы-далалық және тоғайлы мәдениетіне тән қола әшекейлерге
(спиральдық ілгіштері бар салбыраңқы сақиналар, қола сымды сырғалар мен
қосарланған спиральдары бар жүзіктер) қатысты болып табылады [53, б 126-
128]. Тоғайлы-далалық Скифияда Оралдан батысқа қарай бұл келтірілген
түрлердің сирек әшекейлері негізінен б.з.б. ІҮ-ІІІ ғ. жатқызылады [54, б 23-
24]. Тоғайлы-далалық Оралдың арғы жағы мен оңтүстік Батыс Сібірдің
аумағында табылған әшекейдің бұл екі түрі бұдан да ерте кезеңмен
белгіленеді. Осылайша, бұл түрлердің сырғасы мен жүзігі б.з.б. Ү ғ. өзінде
саргат мәдениетінің ескерткіштерінен кездеседі. Барабин тоғайлы-
далалығындағы ерте қола дәуіріндегі қорымға жақын материалдар б.з.б. Ү-ІҮ
ғғ. соңына жатқызылады. Оңтүстік Оралдың ертедегі көшпенділерінің әшекей
заттарының арасындағы зерттеліп отырған сырғаларға ең жақыны Оралдың
жоталарының шығыс аумағындағы б.з.б. ҮІ ғ. соңы мен Ү ғғ. бірінші
жартысындағы: Сара моласының 7 обасы, Аландский І моласының 1 обасы, 28
обасы, Жаңа құмақ моласының 26 обаның 4 зираты сияқтылардың әшекейлерінің
кейбіреулері [55, б 64-68]. Мұнда ілгіштің басқа түрлері кездескенімен,
сырғаның жоғары жағын дайындау принципі дәл сондай.
Көші-қон маршруттары туралы болжам б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. екінші жартысындағы
Оңтүстік Орал өңірі обаларында ахеменидтік шетелдік бірқатар жәдігерлердің
табылуымен үйлеседі. Бұларға жататындар: Жаңа-Құмақ қорымының І обасының
түпкі тегі Таяу және Орта шығысқа заттар кешені [56, б 25-30]; Оралдың
түбіндегі Долинное селосындағы бұзылған молалардан алтын заттардың
қоймасынан табылғандар [57, б 171-185]; І Филиппов моласының обасынан
табылған алтын заттардың қоймасы және Електегі Покровка селосындағы
обалардың революцияға дейінгі қазба материалдарынан шығатын түпкі тегі
таяу шығыстық бірқатар алтын заттар да осыған жатуы мүмкін [58, б 32-40].
Үстірттегі прохоров мәдениетінің қорымдары бар екендігін алғаш рет
көрсеткен В.Н.Ягодин Қасқажол моласының жерлеу кешенін жариялаған болатын.
Ол №4 обадағы рәсім мен заттық инвентарьды прохоровтық деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Тарихи ескерткіштердің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Жерлеу ғұрпы (б.з.д. VI-I ғғ.)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Құрал саймандарды топшалау мен жіктеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Ақтөбе өлкесіндегі ерте темір дәуірі тұрғындарының тарихы мен
мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. Көшпенділердің тарихы жөніндегі жазба деректер
... ... ... ... ... ... ... 29
2.2. Сармат тайпаларының Еуразия тарихындағы рөлі
... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..57
Қосымшалар ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 62
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.
Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасына қарай Қазақстанның кең даласында
көптеген көшпелі тайпалар мекендеген. Олардың қоныстануы мен тарихы жөнінде
антикалық авторлар үзік-үзік жазады. Одан да аз мәліметтер шығыстың жазба
деректерінде бар. Сондықтан ерте темір дәуірінің тарихи-мәдени
реконструкциясын жасаудың негізгі жолы көшпенділердің бүгінде дала
пирамидалары деп аталып кеткен тарихи ескерткіштерін зерттеуден тұрады.
Соңғы он жылда жекелеген облыс, аймақтарға байланысты зерттеулер
кеңінен етек алуда. Мысал ретінде 2006 жылы жарық көрген облыстың 75-
жылдығына арналған Ақтөбе облысының тарихы мен Батыс Қазақстан тарихы
екі томды ұжымдық монографиялық еңбектерді атаған жөн. Бұнда авторлар облыс
пен өлкенің үзілмес тарихын оқырманға ашып беру мақсатын алға қойған
болатын, сонымен қоса олар мәліметтерді барынша қысқарту барысында, ежелгі
дәуірлердің тарихи-мәдени оқиғалары толығымен ашылмай қалған секілді. Бірақ
бұны ұжымның қатесі деп санамау қажеттігін еске алып, біз тек ерте темір
дәуірінің зерттеулеріне үлес қосып, өз пікірімізді білдірмек боламыз.
Ақтөбе облысының пайдалы қазбаларға байлығы, тиімді стратегиялық
жағдайы, Азия мен Еуропа торабында орналасқаны оның ертедегі дәуірден Жаңа
кезеңге дейінгі Қазақстан тарихында маңызды рөлді иеленетінін айқындады.
Ерте көшпелілер дәуірінде малмен бірге меридиандық бағытта көшіп қонып
жүрген тайпалар үшін өлкедегі Елек пен Ор, Жем мен Ойыл өзендерінің
аралығындағы шұрайлы жерлер мал жайлауға нағыз шұрайлы жерұйық болса керек.
Бұған дәлел болып, сол гидро жүйелерінің бойындағы сол заманның сансыз
бейіттері болмақ. Өкінішке орай облысымыздағы археологиялық зерттеулері
біркелкі болған жоқ және территория біркелкі зерттелмеген. Қазіргі таңда
тек облыстағы солтүстік аудандарында ғана (Мәртөк, Қарғалы, Хобда) қазба
жұмыстары жүргізіліп, ғылыми айналымға енген, ал оңтүстік бөлігіндегі
мұралар есепке әзір алынбады да. Оңтүстік бөлігіміздегі мұраларды зерделеп
зерттеу үшін, көп жылдық еңбек пен шыдамдылықты қажет етеді.
Келесі мұңаяр жайт, бұл кешегі ХХ ғ. екінші жартысында болған тың игеру
науқанындағы мыңжылдар бойына далалық сақтап келген обалардың жерді жырту
барысында жойылып кеткенінде. Мысалға 1984 жылы Попов пен Макаревичтің
басшылығымен АПИ-нің барлау экспедициясы тіркеп, паспорттаған обалары
бүгінде үс-түссіз жоғалды.
Еліміз егемендік алған соң тарихты жаңарту үрдісі кең етек алды. Бұл
қурап бара жатқан гүлді есіне түсіріп суарғандай болды. Бұрынғы Маркстік-
Лениндік көзқарас жойылып, идеологизация жаңартылған болатын.
Бүгінгі таңда қоғамдық өмірдегі өзгерістермен қатар, тарих ғылымында да
елеулі өзгерістер байқалады. Осындай жағдайда ел басшылығының саясаты,
Мәдени мұра атты Мемлекеттік бағдарламаның қабылдануы, мемлекетіміздің
тарихи-мәдени мұраларын сақтауға бағытталған зерттеулерді жан-жақты
қолдауы, елдің әр түкпірінде зерттеу орталықтарының ашылуы өзектілікке ие
болды.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Арал-каспий аймағы мен онымен шекаралас өңірде ерте темір дәуірі
археологиялық зерттеулердің тарихы революцияға дейінгі кезеңнен басталады.
Орынбор мен оған оңтүстіктен шектесіп жатқан Ақтөбе даласының археологиялық
ескерткіштерінің бірінші тізбесін П.И.Рычков 1762 жылы жасады [1, б 42-
204]. ХІХ ғасырдың екінші жартысында реформа кезеңіндегі экономикалық
өсуге байланысты аймақтағы археологиялық зерттеулер белсенді жүргізіле
бастады. Орынборлық өлкетанушылар А.А.Аниховский [2, б 69-79],
И.А.Кастанье [3, б 332], П.Д.Нефедов [4, б 1-43], А. В. Попов [5, б 213-
214] және басқаларының еңбегімен ХІХ ғ. соңына қарай Орынбор ғылыми архив
комиссиясының (ОУАК) атынан жүргізілген барлау және қазба жұмыстары
өлкенің ертедегі тарихын зерттеудің бастауы болып табылады. ОУАК мүшесі
И.А.Кастанье 1910 жылы ертедегі Орынбор өлкесінің мәліметтер жиынтығын
басып шығарды, оған зерттеліп отырған аймақтың археологиялық обьектілерінің
басым бөлігі енгізілді. ХХ ғасырдың басында Кастанье Жаман Қарғала өзенінің
бойында ерте темір дәуірінің обаларда қазбаларды жүргізген еді. Осы
жоғарыда аталған зерттеулерді нақты археологиялық зерттеулерге әрине
болмайтынын есекерген жөн. Бұларды өлкетанушылық бағыттағы зертеулерге
жатқызамыз.
Қазан революциясынан кейінгі кезеңде Батыс Қазақстан даласында
зерттеулер одан әрі жүргізіліп, дереккөздерін жинақтау процесі жалғасын
тапты. Осылайша, 1926 жылы М.П.Грязнов Оралдың оңтүстік жағаларының бойында
орналасқан Эбет, Қиялы-Бөрте, Кіргелді, Әлімбет, Теректі және басқаларында
ертедегі обаларда барлау жүргізіліп, оның барысында қола, ерте және орта
ғасырлық көшпенділер дәуіріне жатқызылатын Оралсай, Құмсай обалары қазылды
[6, б 26-30]. Б.Н.Граков 1930 және 1932-33 жылдары Ор және Сүйіндік
өзендері бассейндеріндегі обаларды барлау мен қазу жүргізілді, ол Ордың
орта ағысындағы Матвеевский поселкесіндегі бірқатар обаларды қазып алды [7,
б 102, 8, б 100-121].
Көрсетілген аймақта б.з.б. І мың жылдықта қандай халықтардың тұрғаны
туралы зерттеушілер бірнеше мәрте көтерілді. Бұл проблема жөнінде алғаш рет
өзінің негізді тұжырымын М.И. Ростовцев Орынбор облысында табылған ерте
және соңғы эллинизм дәуірлеріндегі қорымдар [9, б 56-64] деген мақаласында
білдіріп, Оңтүстік Оралдың ертедегі көшпенділерінің пайда болуын Оңтүстік
Сібірдің еуропалық скифтерімен және тайпаларымен байланыстырады.
Бірақ, 40-ыншы жж. соңында Б. Н. Граков сарматтардың матриархат
сарқыншақтары деген мақаласында Орал-Волга бойы даласы көшпенділерінің
мәдениетінің дамуы жөніндегі жаңа тұжырымын ұсынады. Ол бірнеше пікірлерді
ұсынады, біздің тақырыбымызға қатыстысына тоқталсақ, Төменгі Волга өңірі
мен Оңтүстік Оралдың (соның ішінде Батыс Қазақстанның) көшпенділерінің
мәдениеті б.з. бұрынғы І мың жылдықтың ортасынан бастап ертедегі грек
тарихшысы Геродоттың белгілі хабарларына сүйенсек, савроматтарға тиесілі.
Кейінірек савроматтарды олардың туысы сарматтар алмастырды[10, б 100-121].
Аймақта түрлі дәуірлердің ескерткіштерін қазу 50-жылдардың ортасында
жалғасты. 1955 жылы Ақтөбе облысында қола және ерте темір дәуірлерінің
обаларын барлау мен қазу жұмысын В.С.Сорокин басқаратын ИИМК Батыс
Қазақстан отряды жүргізді. Олар Өлке, Ақжар және Жақсы Қарғалыдағы обаларды
ашып, Еділ-Жайық даласындағы қола дәуірінің алакөл мәдениетінің эталонды
ескерткішіне айналған Ордағы Тасты Бұтақ қонысын зерттеудің негізін қалады
[11, б 70-86].
60-70 жылдарының соңында А.С.Пушкин атындағы УПИ-дің архелогиялық
экспедициясы Г.А.Кушаевтың, сонымен қатар Б.Ф.Железчиковтың, В.А.Кригердің
басшылығымен көптеген барлаулар жүргізіледі, Оралдың оң және сол жағалауы
аумағындағы көптеген қорған, молаларды қазды. Бұлардың қатарына Шалқар
көліндегі жекелеген обалар [12, б 156], сонымен бірге Алебастрово,
Барбастау, Новопавловка, Лебедевка, Жарсуат және Көшім, Қособа, Вишневая
балка, Свистун-гора, Базартөбе сияқты және басқа да жерлеу ескерткіштері
жатады. УПИ-дің археологиялық лабораториясында түрлі дәуірлердің кездейсоқ
табылған жәдігерлері жинақталды [13, б 134].
Тағы бір белгілі зерттеуші К.Ф.Смирнов савромат-сармат мәдениетінің
этникалық мазмұны туралы мәселені бірқатар еңбектерінде көтерді. Ол
савромат ескерткіштерінің самара-орал нұсқасының төменгі волгадағымен
салыстырғанда бір текті еместігін білдіріп, савромат кезеңінде Төменгі
Волга өңірі мен Оңтүстік Орал маңының аумағында этникалық мазмұны жағынан
әртүрлі екі ірі тайпалық одақтың өмір сүргені туралы тұжырым жасайды.
Оларды Оңтүстік Орал өңірінде алмастырған прохоров мәдениетінің
жеткізушілерін протоаорс деп атады [14, б 45-63]. Бірақ, К.Ф.Смирновтың
савроматтардың этникалық бір текті еместігі жөніндегі пікірі айқын
айтылмағандықтан сынға ұшырады. Алдымен Д.А.Мачинский [15, б 30-54],
соңынан В.П.Шилов [16, б 65-78] жазба және археологиялық деректерге
сүйеніп, Оңтүстік Орал өңіріне скифтердің кезінде исседондардың
қоныстанғаны жөнінде тоқтамға келді. К.Ф.Смирнов тұтасымен алғанда олардың
сын пікірлерін қабылдап, оппоненттерінің идеяларын әрі қарай дамытты.
Оларға орал бойындағы ескерткіштерді исседондармен байланыстыру ұсынылды,
ал Батыс Қазақстандық ескерткіштерді тайпалардың дахо-массагеттік ауқымымен
жалғастыру айтылды [17, б 52-85]. 1975 жылы оның Сарматы на Илеке деген
еңбегі шығып, ол аталмыш өзен бойындағы көшпелілердің Батыс Қазақстан
аумағында маңызды орынды иеленгендігін айтты.
Қаз КСР ҒА ТЭАИ Батыс Қазақстан отряды М.К.Қадырбаев пен Ж.
Құрманқұловтың басшылығымен 70-жылдары Електің жоғары ағысындағы сармат
қарауылдарының обалары зерттелді. Сынтас, Бесоба, Жалғызоба, Күміссай
сияқты бірінші дәрежелі ескерткіштер ғылымның жетістігіне айналды [18, б
123-145]. Бұл ескерткіштер кейінгі кезде бестомдық ҚазССР тарихы мен
кейінгі кездегі Қазақстан тарихының бірінші томында жария етілді. Сонымен
қоса Ор мен Електің бойындағы мұртты обалар саналатын Усуп І, ІІ обалары
зерттелді.
М.К. Қадырбаевтың көмегімен Ақтөбе өлкетану музейінде археологиялық
отряд құрған тамаша ақтөбелік өлкетанушы В.В.Родионов Ақтөбе облысында
ертедегі ескерткіштерді іздестіруді кеңінен өрістетті. Егжей-тегжейлі
барлау мен қазу барысында ол Бесоба, Иманғазы-Қарасу, Оқу полигоны және
басқа обалар сияқты ескерткіштерді зерттеді. В.В.Родионовтың АОИКМ-дегі
кездейсоқ табылған жәдігерлерді тәртіпке келтіруге қосқан еңбегі зор, мұны
құруға елеулі үлес қосты. 1984 жылдан бастап АОТӨМ археологиялық отрядын
С.Ю.Гуцалов басқарды. 1984\85 жылдары отряд Болгарка 1,2 обаларын,
Қызылжар, Жаман Қарғалы ІІ молаларын зерттеді. 1986 жылы АОИКМ-нің тікелей
қатысуымен ол Ақтөбе пединститутының археологиялық экспедициясының
қазбаларын ұйымдастырды. 1986-1993 жылдар аралығында Атпа І, ІІ, ІҮ, Жаман
Қарғалы І, Целинный І, Шығыс Қурайлы І, Танаберген ІІ, Орқаш І және
басқалары сияқты молалар қазылды.
80-жылдардың ортасынан бастап Орал облысында ООТӨМ отряды Б.Райымқұлов
пен Ю.Кочубейдің басшылығымен қазу жұмысын жүргізіп, облыстың көлеміндегі
бірқатар ескерткіштерді зерттеді.
ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап ҚазКСР ҒА ҚР БҒМ –нің З.С.
Самашев басқаратын Батыс-Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы
аймақтағы ертедегі мәдениеттің қызықты ескерткіштерін зерттеді: сақ
дәуірінің ондаған тас мүсіндері ретінде көрінетін Бәйте типтес жерлеу-
ғибадат ету орыны; Дықылтас жерлеу және ғибадат ету обьектісі [19, б 49-
68]. Қазіргі уақытта бұл экспедиция Үстірттің солтүстігіндегі Қызылүйік
діни ғұрыптық кешенін (Байғанин ауданы, Дияр ауылының маңында) зерттеуде.
1988 жылы А.Д.Таиров пен А.Г.Гаврилюк прохоров мәдениетін көп
компонентті және күрделі құбылыс деп есептеп, мұны қалыптастыруға сақ-
савромат тайпаларымен қатар Шығыс Еуропа даласының көшпенділері де қатысты
деген ұсынысын білдірді [20, б 141-159].
ХХ-ХХІ ғасырлардың тоғысында бірқатар еңбектерінде Арал-Каспий көшпелі
мәдениетінің б.з.б. ҮІ ғ. екінші жартысында қалыптасуы жөніндегі пікірді
С.Ю.Гуцалов білдірді [21, б 58-74]. Ол О роли скифов в формировании
раннесарматской культуры деген мақаласында зерттеушілердің назарын мұны
жеткізушілердің тоғайлы-далалық Украина мен Солтүстік Кавказдың халқымен
әлдеқайда тығыз байланысы болғандығына, демек, Батыс Қазақстандық этногенез
үдерістерінде соңғыларының үлкен рөліне аударды. Мұндай болжам жасауға бір
жағынан қару-жарақтың (семсер, жебенің ұштары, найза), жылқының жүгенінің
ұқсастығы, екінші жағынан Електің, Ордың және Оңтүстік Орал бойының
обаларының жерлеу рәсімдері мен Солтүстік Кавказдың, тоғайлы-далалық және
далалық Украинаның ерте скиф кезеңіндегі ескерткіштерінің жақындығы негіз
болып отыр. Соңғы кездегі Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстанның аумағында
табылған тас мүсіндер сенімді этноиндикаторлар болып есептеледі, соңғы
пікірді дәлелдей түседі. Зерттеліп отырған аймақтың тас антропоморфтары
Солтүстік Кавказ және Украинадағы б.з.б. ҮІІ-ІҮ ғғ. ескерткіштерімен
морфологиялық және иконографикалық параллельдер жасауға негіз болады [22,
б 38-53].
ХХ ғасырдың 90-жылдарында археология саласындағы өздерінің дербес
қызметін Қ.Жұбанов атындағы АПИ-дің тарих факультетінің бітірушілері
В.В.Ткачев пен А.А.Бисембаев бастады. Олардың жанқиярлық қызметінің
арқасында аймақтың тарихы жөніндегі дереккөздер базасы әлдеқайда толықты.
Осылайша аймақтық ескерткіштерді археологиялық зерттеудің тарихында тұңғыш
рет тас мүсіндер мен сақ дәуірінің стелалары сияқты ескерткіштердің сирек
түрі ашылды. А.А.Бисембаев 90-жылдардың аяғында Орскінің оңтүстігіндегі,
Оралдың сол жағалауындағы Танаберген, Салтак І, ІІ, Кенсайран сияқты ерте
темір дәуіріне жататын обаларды қазуға қадамдар жасады.
Бұлармен қоса Ақтөбе Педагогикалық Институты тарих факультетінің
археологиялық экспедициясын басқарып келе жатқан С.М. Виноградов рөлін де
айта кетуге болмайды. Ол 2004-2006 жылдары Ұлы Хобда бойындағы Талдысай
бейіттерін зерттеп, прохоров мәдениетінің нағыз шарықтау шегінің
жәдігерлерін жария еткен болатын.
Осылайша, ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары материал аймақ тарихының бас
кезеңіндегі тарихи оқиғалардың тұтастай картинасын жасауға мүмкіндік
береді. Сонымен қазбалар мен кездейсоқ тапқан жәдігерлердің материалдарын
қайта зерделеуге алғышарттар жасалды, сонымен қатар аймақ халқының ертедегі
мәдениетінің генезисіне жаңаша тұрғыдан қарауға мүмкіндік пайда болды.
Қазіргі кезде ертедегі мәдениетін зерттеуде өзінің шешімін табуды талап
ететін проблемалардың бір парасы айқындалды. Олар бұл еңбекте көрсетіледі,
тіпті ақыр соңында олардың кейбіреуін шешуге ұмтылыс жасалады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты ерте сармат (прохоров) мәдениетінің
генезисін айқындау, тайпалық одақтың әлеуметтік қатынастарына, мәдениетіне
көңіл бөлу, ерте көшпенділердің мемлекеттілігі жөнінде проблемасын
көтеру;
Осы мәселені шешу барысында алдымызға келесі міндеттер қойылды:
- Жинақталған тарихи материалдарды бір жүйеге келтіру;
- Мәдениеттің хронологиялық ауқымын бекіту;
- Жергілікті тұрғындардың көршілес территориядағы тайпалармен қарым-
қатынастары мен байланыстарына тоқталу.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері.
Хронологиялық шеңбер б.з.д. VI ғасырдың ортасынан басталады. Яғни бұл
уақытты көне прохоров мәдениетінің пайда болуымен айқындайды. Және б.з.
дейінгі І ғасырының басына дейінгі мерзімді қамтиды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысы Батыс Қазақстан өлкесіндегі ерте көшпенділерінің
мәдениеті мен саяси тарихына арналған.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысы келешекте осы бағытта ізденушілерге, өлкетанушыларға
және оқытушыларына бағыт-бағдар, көмекші құралы ретінде, сонымен қоса
келешекте мақала мен ғылыми зерттеу жұмастарына негіз бола алады деген
ойдамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Бұл зерттеу жұмысы қазіргі қалыптасқан тарихи зерттеу әдіс-тәсілге
сүйене отырып, тақырыбына байланысты деректер мен әдебиетке негізделіп
жазылды. Тарихи талдау, салыстырмалылық тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің территориялық ауқымы.
Қазіргі Ақтөбе облысы үлкен әкімшілік бөлініс ретінде, батыста Атырау
мен Батыс Қазақстан облыстарымен, солтүстігінде Ресей Федерациясының
Орынбор облысымен, солтүстік шығыста Қостанай облысымен, оңтүстік шығыста
Қарағанды мен Қызыл Орда облыстарымен, оңтүстігінде Қарақалпақ
автономиясымен (Өзбекстан республикасы). Географиялық жағынан алғанда Орал
өзеніне құятын Ор және Елек өзендерінің бассейндері мен Орал тауларының
оңтүстік сілемдері-Мұғалжар тауларынан батысына қарай зерттеу аймағы боп
табылады.
Тарау 1. Тарихи ескерткіштердің сипаттамасы.
1. Жерлеу ғұрпы (б.з.д. VI-I ғғ.).
Ерте көшпенділердің мәдениетінің аса маңызды компоненті – жерлеу ғұрпы
боп табылады. Қарастырып отырған мәдениеттің уақыт аралығында болған
өзгерістеріне орай негізгі үш кезеңге бөлу ықтимал болып отыр.
І. Б.з.д. VI ғ. екінші жартысы - б.з.д. V ғ.
Батыс Қазақстан аумағындағы б.з.б І мың ж. ортасына жатқызылатын
археологиялық қазбалардың материалдарын талдау б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. кедей
және бай зираттардың елеулі айырмашылығы бар екендігін көрсетті. Обалар
мен зираттардың көлеміндегі (демек, бұған жұмсалған шығын деңгейі де
әртүрлі) айырмашылықтарды былай қойғанда, бір жағынан көшпенді
аристократтарға арналған, екінші жағынан қарапайым халыққа арналған
көптеген рәсімдік элементтер белгілі болды. Көшпенді элитаның жерлеу
дәстүріне мыналар жатады: зираттың үстіне қуатты ағаш құрылыстарын салу,
мұны жүзеге асыру кезінде адам шығыны да болған, жылқыны да қоса көмген,
ертедегі көкжиек деңгейінде жерлеген, камералық зираттар болған, ұжымдық
жерлеу де болған. Қарауылдар мен әскерилердің басын оңтүстікке қаратқан.
Белгілі адамдар жерленген молаларда инвентарьдың көптігі көзге түседі.
Қатардағы малшыларды жерлеу кешенінің де өзіндік белгілері аңғарылады:
зираттардың конструкциясының барынша қарапайымдылығы, зираттың стандартты
өлшемдері, өлгендерді батысқа бағыттап қою және т.б.
Бұған қосымша прохоров мәдениетінің негізгі белгілері әскери
басшылықтың қорымдарында, бірімен-бірі тығыз байланыста б.з.б. ҮІ ғ. өзінде
көрінеді. Осылайша, барлық жасақтарды жерлеуде өлгендердің басы оңтүстік-
батысқа немесе оңтүстік –шығысқа бағытталды.
Мұндай рәсімдердің арасындағы ұқсастықтарды іздеу бірінен бірі қашық
жатқан аймақтарға әкелді. Мысалы, Лебедевка жерлеу кешені Нижний Волга
өңіріндегі б.з.б. ҮІ-ІҮ ғғ. савромат мәдениетінің ескерткіштеріне өте жақын
болып шықты. Бұларда да обалардың ағаштан жасалған конструкциясы басым және
жерлегендерді батысқа бағыттау орын алған. Волга бойының ертедегі
көшпенділер мәдениетімен параллельдерді бірге жерленген инвентарьлардан да
көруге болады.
ҮІІ-ҮІ ғғ. көшпенділердің ескерткіштеріне жататын Електегі Сынтас,
Бисоба, Нагорный, Күміссай және Ордың басындағы Орқаш молаларының обалары
рәсім жағынан өзгеше боп келгеніне байланысты оны зерттеушілер шартты түрде
савроматтық дегенмен, бұны төменгі Еділ бойындағы мәдениетпен шатастыруға
болмайды. Осы уақытқа жататын ескерткіштер Батыс Қазақстан мен Оңтүстік
Орал аумағында небәрі 11 ғана айқындалды.
Мұндай жағдайларда археологтар көші-қонның өлшемдерінің барлығына көңіл
бөледі. Бұларға мыналар жатады: хронологиялық өлшем, бұл бойынша көшетін
мәдениеттің бұл ауданда жаңасынан бұрын болғанын дәлелдеу қажет; лекальдық
өлшем, бұған сәйкес көшетін мәдениет жаңа жерде бұрын пайда болған
жердегісінің көшірмесі болуға тиіс; түйісу өлшемі, бұл бойынша көшетін
мәдениет өзінің таралу аймағында бұрынғы аймақпен жақын жерге көшсе түйісіп
жатуы керек, немесе алысқа көшсе, онда олардың арасын қосатын тізбек немесе
ескерткіштердің шоғыры болуға тиіс [23, б 19-73].
Жоғарыда скифтер мен массагеттердің мәдениеттерінің көрінісі бірімен
бірі тығыз байланыстан байқалатындығы атап көрсетілді, бұлар көсемдер мен
олардың әскерінің элиталық жерлеуі, сонымен қатар Оңтүстік Орал өңіріндегі
б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. абыздық арқылы тіркеледі.
Скифтердің этникалық әскери-абыздық мәдени кешенін бөле-жара
қарастырған кезде аса маңыз беруге лайық жәйт - оңтүстік орал номадтарының
мәдениетінде әскери жерлеуден және әскерлерге байланысты заттардан, яғни
қару-жарақ пен жылқыны жегуден байқалады. Бұған ұқсас элементтер Украинаның
тоғайлы-далалық бөлігіндегі ерте скиф қорғандарында, ең бастысы Днепрдің
сол жағалауынан, ең айшықтысы – Посульеден аңғарылады. Б.з.б. ҮІІ ғ. соңы-
ҮІ ғ. басында тұрғызылған Сула өзенінің бойындағы Аксютинцы, Волковцы,
Басовка, Поповка селоларындағы зор обаларда (биіктігі 20 метрге дейін)
скиф көсемдері дромостық орда ағаш шатырлардың астында және бәрі де
оңтүстікке бағытталып жерленген [24, б 90-104]. Этнографияда оңтүстік
идеясы жауынгерлермен, даңқтыларымен байланысты қарастырылады. Бұл жерде
Посульедегі скифтің белгілі адамының әскери инвентарьмен – семсермен,
жебемен және аттың жүгенімен қоса жерленгенін атап көрсетуге болады.
Скифтердің сенімді этникалық индикаторына археологиялық ескерткіштердің
қызықты түрі соңғы кезде Елек пен Ордың бойында ашылған скифтік
антропоморфтық мүсіндерді жатқызуға болады. Қызықты жәйт, прохоров
мүсіндері Солтүстік Кавказдың Ставрополья, Дағыстан, Шешенстан сияқты тау
маңындағы аймақтарындағы осындай ескерткіштерге әлдеқайда ұқсас келеді [25,
б 114-119].
Батыс Қазақстанның прохоровшыларына тән заттардың жиынтығында скифтік
этномәдениеттің белгілерін білдіретіндер жебенің қола ұштары, темір
семсерлер, қанжарлар, құмнан жасалған ыдыстардың кейбір түрлері, аттың
жүгеніне кіретін тарақтар бар. Соңғылары туралы айтсақ, тек Скифияда ғана
олар кеңінен тараған, ал зерттеліп отырған аймақта бірен-сараны ғана
табылды!
Осылайша, ертедегі номадтарды жерлеу бірнеше дәстүрдің синтезі
екендігіне қарамастан, бұлардың ішінде скиф элементі айқын көрінеді, бұған
қарап, екі салыстырылып отырған мәдениеттердің лекальдық өлшемінің бар
екендігін сеніммен айтуға болады.
Массагеттік этникалық ерекшеліктер біріншіден, ағаш бағана
конструкцияларының жерлеу алаңында да, зираттарда да болуынан; екіншіден,
қасиетті оттың ( үйілген топырақпен және құмнан жасалған қабырғалармен
қоршалған табыну алаңдары) кеңінен тарауынан; үшіншіден, жерлеу негізінде
ұжымдық зираттар практикасының орын алуынан көрінеді [26, б 156-158].
Ұжымдық жерлеу рәсімі әсіресе Талдысай І обасында анық тіркелген болатын.
Өлке номадтардың көшпенділерді жерлеген кезде құмнан соғылған
кірпіштерден құралған квадрат немесе тік бұрышты формалы құрылыстарды
тұрғызатын архитектуралық дәстүрлері елеулі дәлел бола алады [27, б 89-
100]. Соңғы құрылыс дәстүрі Орта Азияда энеолит дәуірінен бері өмір сүруі
мүмкін. Кейбір зерттеушілердің пікірінше қазіргі дөңгелек форманы
көрсететін обалардың барлығы кезінде төртбұрышты конструкция болса керек.
Прохоров мәдениетінде орта азиялық сақтардың дәстүрлері лекальдық
өлшемді дәлелдей отырып, тіркеледі.
Қатардағы малшылардың қабатына байланысты жерлеу кешендері келесі
белгілермен ерекшеленеді: жердегі зират конструкцияларының қарапайымдылығы,
зираттарының өлшемінің шағын әрі стандартты болуы, өлгендердің батысқа
бағытталуы және басқалары. Соңғылары б.з.б. ҮІ-ІҮ ғғ. Төменгі Волга
бойындағы савромат мәдениетінің ескерткіштеріне өте ұқсас, өйткені, бұларға
ағаш зират конструкциялары, бөренелер тән, сонымен қатар қарапайым зират
орлары, жерленгендердің батысқа бағытталуы да басым ұшырасады. Волга
бойының ертедегі көшпенділерінің мәдениетіне ұқсастықтармен бірге қойылған
инвентарьлардан да көрінеді. Бұл ұқсастық көптеген күнделікті
пайдаланылатын заттардан және әшекейлерден көрінеді: құм ыдыс, әйнек
моншақтар, оқшантайдағы заттар, қару-жарақ түрлері...
Ерте көшпенділерінің қорымдарының материалдары б.з.б. І мың жылдықтың
ортасында өлке халқының этникалық және мәдени байланыстарының әртүрлі
векторлары бар екендігінен хабардар етеді. Бір байқалатыны, қарастырылып
отырған ескерткіштер донор-аймақтармен түйіспейді, олардан әлдеқайда қашық
аумаққа орналасқан, басқа этномәдени массивтердің ортасында. Мысалы,
Оралдың сол жағалауындағы аумақтарға арал маңының жеткілікті түрде күшті
ықпалы Шалқар көліндегі обалардан байқалады, сонымен қатар соңғысына жақын
орналасқан Алебастрово селосындағы зираттардың рәсімінде Төменгі Волга
бойының савроматтық (блюменфельдтік) мәдениетімен елеулі параллельдер бар.
Байланыстардың савроматтық бағыты б.з.б. Ү ғ.басындағы Електің орта
ағысындағы Уақ және Танаберген обалардан да көрінеді, сондай-ақ Бесоба және
Сынтас, Орқаш шатқалында (Ордың жоғары жағы) қатар жатқан обалардағы жерлеу
рәсімдерінде сырдария массагеттерінің ықпалы айқын сезіледі. Мұның бәрі
Батыс Қазақстанның б.з.б. ҮІ-Ү ғғ. соңындағы этномәдени картадан
мозаикалық суреттерді көруге мүмкіндік береді.
Б.з.б. ҮІ ғ. біз зерттеп отырған аймақта қалыптасқанын болжау да
орынды. Бұл кезеңге дейін археологиялық мәліметтерге сүйенсек, халықтың
тығыздығы ауа райы жағдайының құрғақшылығына байланысты өте төмен болды.
Тек б.з.б. ҮІ ғ. басы мен ортасында ғана Арал-Каспийдің солтүстігінде Шығыс
Еуропаның скиф салт аттыларына тән инвентарьлы обалар пайда болды. Бұған
орай скифтердің зерттеліп отырған аймақта пайда болу себептері мен олардың
бұл жерге көші-қонының сипаты жөнінде мәселе туындайды.
Ертедегі авторлардың хабарлауына қарағанда, бұл оралу бейбітшілік
сипатта болған жоқ. Зерттеушілердің ойынша, скифтерге қайтадан Шығыс
Еуропаның, төмендегіден түсінікті болатындай Орта Азия мен Қазақстанның
далалық кеңістігін жаулауға тура келді. Ақыр соңында, б.з.б. ҮІ ғ.
ортасынан бастап скиф мәдениеті Истрадан (Дунай) Танаисқа (Дон) дейінгі
кең ауқымда тарады. Скифтердің Алдыңғы Азиядан оралу үрдерісімен және
еуразия даласын қайта жаулауымен Орынбор өңірі мен Батыс Қазақстанда –
Електе б.з.б. ҮІ ғ. бірінші жартысындағы әскери обалардың пайда болуын
байланыстыру қажет. Оңтүстік Орал өңіріндегі бірқатар қорғандарды да
осылардың қатарына жатқызған жөн. Мұны бұл жерлеулерге бір жағынан тоғайлы-
далалық Украинаның және Солтүстік Кавказдың тау маңындағы малшыларына тән
сипатты белгілер, дәлірек айтқанда, дромостық және катакомбалық зираттардың
үстінен құрылған бағаналы қорғандық конструкциялар тән екендігі, екінші
жағынан, б.з.б. ҮІ ғ. соңынан, яғни Батыс Қазақстанның көшпенділерінің
тайпалар одағының қалыптасуынан бастап аймақта скиф заттарынан өндірілетін
материалдық мәдениет заттары кеңінен тарағандығы да дәлелдейді. Ең бастысы,
бұл жағдай қару-жарақ заттары мен аттың жүгеніне қатысты. Тоғайлы-далалық
Днепр бойы мен Солтүстік Кавказдағы б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ. жерлеулерге тән
жебенің қола ұштары зерттеліп отырған аймақтың ең ертедегі кешендерінде
шашыраңқы түрде емес, жиынтық ретінде ондаған жағдайда ұшырасады. Бұлардың
бірқатарын, мүмкін, орал өңіріне тән типтік, бірақ, скифтермен байланыстың
нәтижесінде пайда болған деп қарастыруға болар. Орал өңіріндегі семсерлер
мен қанжарлар бұдан ертерек Қаратеңіз маңы мен Солтүстік Кавказда ертерек
тараған акинактартардан бастау алса керек. Бұл ретте мамандар сармат қару-
жарағын дайындаудың скифтік технологиясын атап көрсетеді. Орал өңіріндегі
номадтардың жүгендерінің скифтік қайнарын скиф мәдениетіне ат әбзелдерінің
табылғандығы айқын көрсетеді. Бұл табылған заттар б.з.б. ҮІ ғ. ортасына
жатқызылатын Електегі әскербасы жерленген қорғанда тіркелген. Бұл тізімге
қола айналардың, құм ыдыстардың және әшекейлердің жиынтығының (әйнек
моншақтарының басым бөлігін) бірқатар жекелеген түрлерін кіргізу керек [28,
б 60-70].
Скифтердің б.з.б. І мың ж. ортасынан бастап арал-каспий даласы мен
шөлдерінің аумағындағы этногенетикалық үрдерістерге белсене қатысқаны
туралы гипотеза б.з.бұрынғы ҮІ ғ. басынан аймақтың солтүстік бөлігінде
монументальдық ескерткіштердің скифтік тас мүсіндер сияқты түрлерінің
таралуына байланысты дәлелденді. Тас мүсіндер, тастың бетіндегі бейнелер
мен массивті құрбандыққа шалынатын тастар сияқты көші-қонның сенімді
индикаторлары болып табылады, өйткені, олар сол жерде дайындалып, мұны
мыңдаған шақырымдарға арбаға салып тасу қиынға соқты. Бұдан басқа скиф
статуяларын жерлеу жағдайлары да ұшырасты. Мүмкін, бұл рулық-тайпалық
бірлестіктің туған жерден алыс елдерге кетуінің алдында болған шығар. Соңғы
он жылдықта Батыс Қазақстанда археологтар ашқан тас мүсіндер өзінің
морфологиялық және иконографиялық ерекшеліктері жағынан скиф тас мүсінінің
жәдігерліктерімен параллель жасауға негіз болады. Сондықтан да осы
скифтерді б.з.бұрынғы ҮІ ғ. екінші жартысында пайда болып, археологтар
прохоров мәдениеті деп атаған көшпелі одақтың этникалық ядросы болды
деуге толық негіз бар. Бұл үшін келесі түйіндерді келтіруге болады: 1)
скифтер бәрінен де бұрын Оңтүстік Орал өңірінде пайда болды; 2) олар жаңа
тайпалық одақта идеологиялық жағынан үстемдікте болды.
Елеулі әскери әлеуеті бар өздері басып кірген отрядтар қаһарлы күш еді,
бірақ, рулық тайпалардың әлдеқайда мықты әскери бірлестіктері Солтүстік
Қаратеңіз маңында орналасқан еді, скифтік садақшылар жергілікті малшыларды
өздеріне бағындырды (бұл савроматтар болуы да мүмкін).
Оңтүстік Оралдағы ерте скиф жерлеу кешендері өте аз санды және кейбір
жағдайда болмаса, негізінен жылқышы садақшыларды құрайды. Кейін скиф
дәстүрі зерттеліп отырған аймақ шеңберінде белгілі әскери адамдардың жерлеу
рәсімдерінен, сонымен қатар әскери күнделікті заттардан, аттың жүгенінен
және басқаларынан көрінетіні де маңызға ие.
Батыс Қазақстанның б.з.бұрынғы ҮІІ-ҮІ ғғ. соңындағы көшпелілердің
обаларында арал маңындағылармен параллельдер айқын көрінетіндігіне
қарағанда массагеттердің (сака-тирахаудалардың) басым бөлігі Арал маңы
даласына кетіп қалған сияқты. Бұл обалардың элитарлық сипаты массагеттер
жергілікті көшпенділердің әскери-абыздық билеушілерінің құрамына кірді
деген болжам жасауға жетелейді. Осыдан барып орта азиялық қашқындар мен
скиф билеушілерінің ерекше сипаты туралы айтуға болады.
Осылайша, б.з.бұрынғы ҮІ ғ. екінші жартысында Батыс Қазақстандағы
көшпенді тайпалар бірлестігінің қалыптасу кезеңі басталды. Скиф-массагет
рулары жаңа тайпалар одағында қоғамның жоғары қабатын құрауы мүмкін. Батыс
Қазақстандағы номадтардың ықпалы өте зор болды. Олардың мәдениеті
оңтүстікте Үстірттен солтүстіктегі Оралдың бастауына дейін, шығысында
Торғайдың саласынан батысындағы Қамыс-Самар көлдеріне дейін созылды.
ІІ. Б.з.д. V ғ. соңы - б.з.д. ІV ғ.
Археологиялық мәліметтер бір жағынан, б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. соңында
аймақтың ертедегі номадтары прохоровтық жерлеу кешенін түпкілікті
қалыптастырғанын көрсетсе, екінші жағынан қатардағы халықтың да, белгілі
адамдардың да мәдени сабақтастықты ұстанғандығын аңғартады. Заттардың
кешенін өрістетуде түбегейлі өзгерістер болмағанымен, инвентарьдың көптеген
категорияларының формаларын қалыпқа түсіруде өзгешеліктер орын алғанын айту
қажет. Бірінші кезекте, бұл қару-жарақ пен аттың жүгеніне қатысты. Бұдан
басқа да маңызды жәйт-қамырға тальк қосатын ыдыс-аяқ кеңінен тарады.
Мұның бәрі бұл кезеңнің басты мазмұны туралы айтуға мүмкіндік береді.
Бұл-жерлеу рәсімін және материалдық мәдениетті милитарландыру күшейіп келе
жатқан тұста стандарттау.
Зерттеушілер аталмыш процесте шешуші рөлді әскери факторға береді.
Арал-Каспий номадтарының көрші тайпалармен жайылым үшін күресіп, ұдайы
қақтығысуы қоғамның милитарланып, бұрындары тек қана әскери-абыздық белгілі
адамдарға тән болған мәдени таптаурындардың көшпенділердің негізгі бөлігіне
тарауына әкеліп соқтырды. Этностардың сипаты мен ұзақтығының қалыптасуы
көптеген факторларға байланысты екендігін атап көрсету керек. Этностар
табанды әлеуметтік құрылымдар ретінде табиғи және әлеуметтік дағдарыстар
мен соғыс кезеңдерінде пайда болады. Аса қауіп төнген кезеңдерде адамдар
бірігуге деген аса қажеттілікті сезінеді. Сол кезде биліктің рәміздерімен
толық қамтылған тұрақты билік орталықтары пайда болады. Дәл сол тұста пайда
болудың және тағдырдың жалпылығы туралы генеологиялық аңыздар өмірге
келеді. Бұл ретте этникалық сәйкестік рәміздер мен белгі жүйелерінен
көрінеді. Этнодифференциалдық қызметтер әлеуметтік әрекет, тіл, рухани
және материалдық мәдениет ерекшеліктеріне ие болуы мүмкін. Әлеуметтік
оқшаулану жағдайында өгей (доминанттық) этностың беделді рәміздерін елеулі
мәнге ие емес этникалық құрылымдардың элиталық топтары қабылдайды. Бұл
рәміздерді қабылдай отырып, жергілікті әлеуметтік атқамінерлер доминанттық
элитаға жақындасуға тырысады, сөйтіп, өз билігінің әлеуетін күшейте түседі
[29, б 184].
Бұған байланысты бірінші кезекте б.з.б. ІҮ ғ. прохоров мәдениетінің
ескерткіштерінің арасында түптегі оралдың арғы жағы және батыссібір болып
табылатын инвентарь заттарының болуы назар аударарлық. Мұндайларға
талькіден иленген ыдыстардың кеңінен тарауы жататындығы сөзсіз. Бұл
құбылыстың тоғайлы және тоғайлы-далалық Оралдың арғы жағы мен Батыс Сібір
мал шаруашылығы тайпаларының мәдени ықпалының көрінісі ретінде қарастырылуы
орынды. Шынында да, талькіден жасалған ыдыстың мұнша кеңінен таралуының
себебі жөнінде әртүрлі тұжырымдар ұсынылады:
Біріншіден, оралдың арғы жағындағы тоғайлы-далалық халықтың бір
бөлігінің оңтүстік-батыс бағытындағы көші-қоны және оның прохоровтық
көшпенді тайпалардың ортасына қосылуы;
Екіншіден, номадтардың құрамына отбасылық-неке қатынастарының
нәтижесінде оралдың арғы жағындағы тоғайлы-далалық бірлестіктер әйелдерінің
сыналап кіруі.
Б.з.б. ІІІ ғ. қамырға тальк қосылған керамиканың қолданыстан шығып қалу
фактісі Н.С.Савельеваның бұл байланыстар негізінен отбасылық-неке
қатынастары сипатында болды деген ұсынысы көңілге қонар еді, бірақ, егер
бұл ретте номадтардың материалдық мәдениетінде оралдың арғы жағындағы және
батыссібір тоғайлы-далалық тайпалары мәдениетінің басқа да көріністері
сезілмесе [30, б 221].
Бұған б.з.б. Ү ғ. соңындағы көшпелілердің обаларында ертедегі олардың
сан түрлері Оралдың арғы жағындағы аумаққа белгілі дөңгелек әрі жайпақ
құрбандық шалатын тастың кеңінен ұшырасуын жатқызуға болады. Електің орта
ағысындағы б.з.б. ІҮ ғ. молада дөңгелек саз балшықтан жасалған құрбандыққа
шалатын табылды, мұндайлар негізінен саргат мәдениетінің Батыс
Сібірдегі ескерткіштерінің арасында кеңінен белгілі. Бұл типті айналар
далалық Орал өңірінде азшылық, негізінен белгілі адамдардың обаларына тән.
Ал шығыстағы Алтайда, Обьтің жоғарғы жағында бұлар көп кездеседі. Батыс
Сібірдің оңтүстігіндегі Быстров моласындағы 1 обада жерлеуде б.з.бұрынғы
ІҮ ғ. прохоров мәдениетіне тән бірнеше зат бірден табылды: астау тәрізді
құрбандық шалатын тас, қола айна, мойынға тағатын әшекей, білезік, екі
құлағы бар саз балшықтан жасалған ыдыс (мұның аналогтары Електің белгілі
адамдарының обаларында ұшырасады). Қызықты жәйт, жоғарыда аталған қорымда
прохоров мәдениетінің көшпенділеріне тән рәсім элементі саналатын бордың
екі кесегі кездесті.
Оралдың арғы жағындағы-сібір халқының көрсетілген мерзімде Оңтүстік
Орал өңірінің прохоровтық тайпаларына әскери істі дамытуға тигізген ықпалы
туралы айту да өте күрделі. Сонда да дәл осы б.з.б. Ү ғ. соңынан Елек
бассейнінде және Оралдың сол жағалауындағы аумақта бұрындары Оралдың арғы
жағында мәлім жекелеген қару-жарақ заттарының пайда болғанына назар
аудару керек. Бұл болжамның сүйектен жасалған қорғаныш заттарға,
садақтардың сүйекті ұшына, жоғарғы жағы тұзақ болып өрілетін сауыттың
ілгішіне де қатысы бар [31, б 212].
Бұдан басқа мынаған да назар аудару қажет: әлі күнге дейін б.з.б. Ү ғ.
соңында прохоровтық тайпаларда пайда болған обаның топырағының астындағы
орталық-дөңгелек түрінде жерлеудің рәсімінің кеңінен тарауы жөнінде
жеткілікті түсіндірме берілген жоқ [32, б 50-64]. Бұған дейінгі кезеңде
Батыс Қазақстан аумағында бұл тіркелмеген еді. Оның есесіне Обь өңіріндегі
большереченский мәдениетінің ескерткіштерінде бар [33, б 144], сонымен
қатар саргат мәдениетінде де кеңінен тараған болатын [34, б 132-140].
Прохоров мәдениетінің оралдың арғы жағындағы жеткізушілерінде бұл дәстүр,
шамасы, б.з.б. Ү ғ. ортасында-ақ көрініс тапқан сияқты [35, б 176].
Прохоровтық және батыссібірлік мәдениеттердің параллельдерін бұлайша
ұзақ санамалау бұл проблемаға назар аудару мақсатында жасалды. Әдетте сөз
көшпенділердің тоғайлы және тоғайлы-далалық халқына мәдени, саяси және
басқа ықпалы туралы өрбиді де кейін қарайғы үдерістер ұмыт қалдырылады.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, б.з.б. Ү ғ. басында-
ІҮ ғ. соңында прохоровтық тайпалардың шығысындағы көршілерінің-
тоғайлы–далалық Оралдың арғы жағындағы және Батыс Сібірдегілердің
белсенділігі арта түскенін болжауға болады. Бұл құбылыстың басты себебі
тоғайлы-далалық батыссібірдің халқы өмірінің көптеген салаларындағы
милитарландыруға саяды. Бұл үдеріс Оралдың арғы жағындағы аумақтағы табиғи-
климаттық демографиялық дүмпуден ғана емес, саргат және горохов
мәдениеттерінің жеткізушілерінің арасындағы әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы терең өзгерістерден де туындауы ықтимал. Бұған өндіруші
шаруашылықтың жаңа формасы- көшпенді мал шаруашылығына көшу және әлдеқайда
күрделі әлеуметтік құрылымды құру түрткі болуы да мүмкін, мұның өзі, әрине,
Оралдың арғы жағындағы және оңтүстік Батыс Сібірдің тоғайлы-далалық халқы
мәдениеттерінің билеуші элитасын құрайтын көшпенді мәдениеттің
жеткізушілерінің ықпалынсыз жүзеге асуы мүмкін емес еді.
Қақтығыстардың басты обьектісі басында Оңтүстік Орал және Мұғалжар
жоталарының шығысындағы жайылымдық жер болса керек, мүмкін, Оралдың арғы
жағындағы иткульск мәдениетінің металлургиялық орталықтары болар. Өйткені,
бұл басып алудың айқын болғаны соншалық, гороховтық тайпалар қорымдарын
Челябинскінің ауданында тоғайлы-далалықта қалдырды [36, б 37-58]. Сол жерде
мәдениеттер тұрғысынан алғанда челябинск тобының аралас жерлеуі тіркелді
[37, б 60-168].
Басқа жағынан алсақ, б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. соңында Оңтүстік Оралдың даласында
климаттың құрғақтығы байқалды, мұның өзі аймақтың оралдың арғы жағындағы
бөлігінде ерекше көрініс тапты [38, б 234]. Сондықтан экологиялық
дағдарыстың және аймақтағы саяси жағдайдың күрт шиеленісуінен прохоров
мәдениетінің оралдың арғы жағындағы халқының басым бөлігінің Ор-Елек
көшпенділерінің арасына көшу мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мұның
салдары іспетті Ор-Елек даласы аумағында, ең алдымен Қарғалы өзенінің
бассейнінде б.з.б. ІҮ ғ. прохоров мәдениетінің оралдың арғы жағындағы
нұсқасында байқалған жерлеу рәсімдерінің белгілері тіркеле бастады [39, б
78-94].
Батыс Қазақстанның этникалық картасы қарастырылып отырған кезеңде
аймаққа шығыстан көшпенділердің жаңа толқыны қозғалуына байланысты
әлдеқайда түрлене түсті деп есептеуге негіз бар. Бұл – Арал–Каспий
номадтары байланыстарының бағыты, шыны сол, прохоров мәдениетінің
ескерткіштерінде айқын тіркелмеген бұл бағытты Жетісу-Алтай бағыты деп
шартты түрде атауға болады. Дәл осы бағытпен Лебедевка ІҮ моласының 9
обасындағы онша биік емес топырақ үйіндісінің астындағы жылқыны жеке
жерлеуді байланыстыру қажет болар. Адамды жерлеу мұнда болған жоқ.
Жылқының сүйегі басымен батысқа, аяқтары солтүстікке қаратылған. Жерлеу
кезінде екі иленген ыдыс және құм тақта ортаға қарай қоса көмілген.
Обалардың үйіндісінің астына жылқыны жерлеу рәсімі – скиф мәдениетінің
рулық белгісі. Жылқыны молаға жерлеу Алтайдың ертедегі көшпенділерінің
жерлеулеріне тән. Лебедевка моласындағы жайпақ ыдыстар мен иығындағы
белгісі бар жапсырмалар б.з.б. Ү-ІІІ ғғ. Алтай ескерткіштерінің ішінде де
жақын аналогтар ұшырасады [40, б 20-40].
Бұл кезеңдегі Оңтүстік Орал көшпенділерінің жерлеу рәсімдерінің
жекелеген элементтерінің болуы мүмкін сібірлік-алтайлық түпкі көздері Алтай
аумағы мен Батыс Сібірдің оңтүстігіне параллельдері бар заттардың орал
өңіріндегі обаларға тап келу фактілеріне әлдеқайда мұқият қарауға мүмкіндік
береді. Б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. табылғандардың оңтүстіксібірлік параллельдері
барлары бірте-бірте артып келеді. Осылайша, б.з.б. Ү ғ. жерлеулердің бірі,
Шалқар көліндегі жеке обада мүйізді өрнегі бар ыдыс табылды, бұған
ұқсастары Сібірдің оңтүстігіндегі Минусинск қазаншұңқырындағы тагар
мәдениетінің керамикасында да кездеседі. Зерттеліп отырған кезеңдегі
прохоровтық белгілі адамдардың жерлеуінде қола қоңыраулар кездеседі,
мұның параллельдері б.з.б. Ү-ІІІ ғғ. Батыс Сібірдегі саргат мәдениетінің
ескерткіштерінің арасында да бар [41, б 102-110]. Осынау әлеуметтік мәнді
заттың түпкі тегі аталған тагар мәдениетінің қола қоңырауларынан бастау
алады. Бұл орайда Ақбұлақтың жанындағы Мешітсай шатқалының 5 қорымының 8
обасындағы таяу шығыстық айнаның табылуы назар аударарлық. Бұл типтегі
музыкалық айналар Алтайдағы Пазырық обаларында да ұшырасады [42, б 85-
90]. Зерттеуші Т.М.Кузнецова бұл фактіден б.з.бұрынғы ІҮ ғ. Оңтүстік Орал
мен Алтайдың халқының арасындағы әлеуметтік-діни параллельдерді көреді [43,
б 78-84].
Бұл жерде бұрындары скиф-сақтардың б.з.б. Ү ғ. соңында Жетісудан
Солтүстік Каспий маңы арқылы Қаратеңіз маңына көші-қоны туралы идея
айтылған еді [44, б 176-211]. Бірақ, Жетісу да, Батыс Қазақстан да
Солтүстік-Батыс Қытай (Синьцзяндағы Алагоу обасы) пайда болған, Жетісуда
(Есік обасы) [45, б 143-185], Оңтүстік Оралда (Филиппов обасы және
басқалары) із қалдырған номадтардың жаңа толқынының жолындағы
тасымалдайтын база ғана болған сияқты. Бұл толқын б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.
соңындағы прохоров мәдениетінің одан әрі өзгеріске ұшырауына септігін
тигізген тәрізді.
Басқа жағынан алсақ, Оңтүстік Орал өңірі көшпенділерінің мәдениетін
қалыптастыруға қатысқан скиф этникалық компонентінің болуы қарастырылған
кезеңде де орал өңірі көшпенділері мен тоғайлы-далалық және далалық Днепр
бойының Геродоттың сауда жолы бойынша тығыз байланыстардың орын алуына
себепкер болды. Б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. бұл аймақтардың антроморфтық мүсіндеріне
жақындығы мұның дәлелі бола алады.
Өзінің мақсатына байланысты скифтік антроморфтық мүсіндер екі топқа
бөлінеді. 1-топтың мүсіндері қорымдардың биік жеріне қойылып, ата-баба-арғы
тегімен байланыстың идеясын білдірді. Олар бір мезгілде өзіндік рулық
белгінің қызметін атқарды. 2-топтың мүсіндері арнаулы ғибадат ету орнымен
байланыстырылды және құрбандыққа шалу кешендерінің-қасиетті жерлердің
құрамдас бөлігі болды [46, б 184-221].
Ордың орта ағысындағы Жаңабаз (Орбаз) моласының 1 обасындағы
планиграфия көп жәйттен хабардар етеді. Бұл қазбалардың авторы В.В. Ткачев
ордың салыстырмалы түрде тазалығына, инвентарьлардың жақсы сақталғандығына,
антроморфтық мүсінді қосқанда оны топтаудың өзіндік ерекшелігіне назар
аударып, бұл обаның қасиетті орын екендігіне ден қойды. Жаңабаз ғибадат
орны Төменгі Днепр бойындағы Первомаевка селосындағы Ү обалар тобының 2
обасындағы скифтік қасиетті орынға ұқсас келеді.
Әскери табынушылықта тікелей украиндық-орал өңіріндік параллельдердің
барлығы айқын байқалады. Скиф-сармат байланыстарының тұрғысынан қарау қажет
жасақтарды жерлеудің көзге байқалып тұрған ерекшеліктерінің бірі – бірнеше
рет тіркелген қаруды әдейі бүлдіру рәсімі. Мысал ретінде Електің жоғарғы
жағындағы Сарытау моласының 7 обасындағы жағдайды келтіруге болады, мұнда
семсер төменгі жағынан сындырылған, 15 жебенің ұшының 10-ы майыстырылған,
ал найза моланың түбіне дейін қағылған. Шығыс Еуропаның ертедегі
көшпенділерінің молаларындағы қарулардың әдейі бүлдіру жағдайы бірнеше рет
зерттеушілердің назарын аударған. Блюменфельд селосындағы А12 обасындағы
найзаның бір қырының сынғаны баяғыдан бері оқулықтарға енген болатын [47, б
89-96]. Қараоба моласындағы Сарытаудағыдай типтес семсердің арнайы
сындырылу фактісі де таң қалдырады. Табынушылықтың дәл осындай практикасы
бірінші кезекте сарматтардың белгілі әскери адамдарын жерлеуіне тән
құбылыс болып табылады. С.С. Бессонов бұл рәсім Солтүстік Қаратеңіз маңында
б.з.б. Ү ғ. бұрын пайда болды, дәл осы скиф қоғамындағы атақты
жауынгергерлерге табынушылықтың көрінісі деп есептейді [48, б 98-115].
Скиф-орал өңірі параллельдері тұрғысынан б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.ортасындағы ІҮ
типті катакомбалар ретінде көрінетін Агапов таулары ІҮ обасы
(В.С.Ольховский бойынша) қызығушылық туғызады. Бұларда украиналық тоғайлы-
далалық жерлеу ескерткіштерімен жерлеу рәсімдерінде де, бірге қойылған
инветарьларда да көптеген параллельдер тіркелген. В.С.Ольховскийдің
мәліметтері бойынша днепрлік-донецкілік тоғайлы-далалықтардағы ІҮ және ҮІ
типті катакомбалар даладан гөрі жиі кездеседі, және б.з.б. ІҮ-ІІІ ғғ.
тоғайлы-далалықтарында жерлеудің оңтүстікке бағытталғандығы басым болуы
назар аудартады [49, б 77-82]. Бұл фактіні скифологтар Скифияның далалық
тұрғындарының солтүстікке жылжуымен байланыстырады. Бұл түйінді көзге
көрініп тұр деу қиын. Бұл типті катакомбалардың және жерленгендердің
оңтүстікке бағытталуын Солтүстік Қаратеңіз маңы мен Оңтүстік Орал өңірі
көшпенділерінің этномәдениеттік байланыстыру қажет, мұның өзі б.з.б. ҮІ-ІҮ
ғғ. тіркелген. Украин-Оңтүстік орал параллельдерінің кездейсоқ емес сипатын
Оралдың арғы жағындағы далалық және тоғайлы-далалық халықтың қорым
кешендеріне ұқсас материалдар да айғақтайды. Бұл ретте аталған аймақтардағы
оба астындағы конструкциялардың құрылымдарындағы таңқаларлық ұқсастықтарға
назар аудару керек. С.А. Скорыйдың пікірінше, ...олардың кейбіреулерінде
қорған астындағы орталық бөлігінде, кең молаларда, саз балшық пен ағаштан
жасалған қорған үстіндегі конструкцияның немесе ертедегі көкжиек
деңгейінде ағаш сағананың болуы тоғайлы-далалық обалардың әлдеқайда
маңызды өзіндік белгісі болып табылады. Кейде олар өртелген немесе
күйдірілген... [50, б 47-55]. Сарматологтар бұл анықтаманы б.з.б. ҮІ ғ.
соңы-ІҮ ғ. бірінші жартысындағы элитарлық прохоров обаларының жерлеу
рәсіміне тән сипаттамалар ретінде қабылдаған болар еді. Осылайша, мысалы,
Днепр бойындағы қорған астындағы ағаш конструкциялар мен б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.
тоғысындағы Оңтүстік Оралдың арғы жағындағы Темір обасының деталына дейін
ұқсастығы байқалады [51, б 147-156]. Бұлар оралдың арғы жағындағы тоғайлы-
далалықтағы Шмаково селосындағы горохов типті ескерткіштердің арасында да
бар [52, б 175]. Ұқсастық Батыс Сібірдің саргат мәдениеті ескерткіштерінің
арасында да ұшырасады.
Агапов таулары ҮІ орталық қорымының 2 обасының заттарын талдау
Оралдың шығыс жағында табылғандарға қарағанда днепр-донецк параллельдері
кейінірек пайда болғандығы айқын көрініп тұрғандығын көрсетеді. Бұл
айырмашылық ғасырдан кем емес. Мұндайлар ең алдымен б.з.б. ІҮ ғ. башқұрт
Орал өңірі тоғайлы-далалық және тоғайлы мәдениетіне тән қола әшекейлерге
(спиральдық ілгіштері бар салбыраңқы сақиналар, қола сымды сырғалар мен
қосарланған спиральдары бар жүзіктер) қатысты болып табылады [53, б 126-
128]. Тоғайлы-далалық Скифияда Оралдан батысқа қарай бұл келтірілген
түрлердің сирек әшекейлері негізінен б.з.б. ІҮ-ІІІ ғ. жатқызылады [54, б 23-
24]. Тоғайлы-далалық Оралдың арғы жағы мен оңтүстік Батыс Сібірдің
аумағында табылған әшекейдің бұл екі түрі бұдан да ерте кезеңмен
белгіленеді. Осылайша, бұл түрлердің сырғасы мен жүзігі б.з.б. Ү ғ. өзінде
саргат мәдениетінің ескерткіштерінен кездеседі. Барабин тоғайлы-
далалығындағы ерте қола дәуіріндегі қорымға жақын материалдар б.з.б. Ү-ІҮ
ғғ. соңына жатқызылады. Оңтүстік Оралдың ертедегі көшпенділерінің әшекей
заттарының арасындағы зерттеліп отырған сырғаларға ең жақыны Оралдың
жоталарының шығыс аумағындағы б.з.б. ҮІ ғ. соңы мен Ү ғғ. бірінші
жартысындағы: Сара моласының 7 обасы, Аландский І моласының 1 обасы, 28
обасы, Жаңа құмақ моласының 26 обаның 4 зираты сияқтылардың әшекейлерінің
кейбіреулері [55, б 64-68]. Мұнда ілгіштің басқа түрлері кездескенімен,
сырғаның жоғары жағын дайындау принципі дәл сондай.
Көші-қон маршруттары туралы болжам б.з.б. Ү-ІҮ ғғ. екінші жартысындағы
Оңтүстік Орал өңірі обаларында ахеменидтік шетелдік бірқатар жәдігерлердің
табылуымен үйлеседі. Бұларға жататындар: Жаңа-Құмақ қорымының І обасының
түпкі тегі Таяу және Орта шығысқа заттар кешені [56, б 25-30]; Оралдың
түбіндегі Долинное селосындағы бұзылған молалардан алтын заттардың
қоймасынан табылғандар [57, б 171-185]; І Филиппов моласының обасынан
табылған алтын заттардың қоймасы және Електегі Покровка селосындағы
обалардың революцияға дейінгі қазба материалдарынан шығатын түпкі тегі
таяу шығыстық бірқатар алтын заттар да осыған жатуы мүмкін [58, б 32-40].
Үстірттегі прохоров мәдениетінің қорымдары бар екендігін алғаш рет
көрсеткен В.Н.Ягодин Қасқажол моласының жерлеу кешенін жариялаған болатын.
Ол №4 обадағы рәсім мен заттық инвентарьды прохоровтық деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz