Некені тоқтану мәселелері
Диплом жұмысы
Неке институтының Қазақстан заңнама бойынша және мұсылман құқығы бойынша
сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Неке қатынастарының пайда болу
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны
қорғау ... ... ... ... .14
1.3 Еліміздегі неке шарты және оның
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Жалған неке немесе некенің
жарамсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Некені тоқтану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
2. НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қазақстандағы мұсылмандық
неке ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес
некеге тұрудың шарттары мен
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес
некені бұзу және оның
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .62
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Дипломдық жұмыстағы қозғалған тақырып
бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасында өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы қазанда қабылданған Қазақстан
халқына жолдаған стратегияда Бiзге жергiлiктi деңгейде де отбасын, әйелдiң
жүктi кезiн және балаларды тәрбиелеудi қолдаудың жаңа жолдарын табу керек.
Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты
аналар проблемасын шешу керек. Егер бiз адамгершiлiгi жоғары қоғам болғымыз
келсе, жұбайлардың бiр-бiрiнiң алдындағы, ал ең бастысы балаларының
алдындағы жауапкершiлiгiн күшейтуге тиiспiз. Ата-аналар балаларына, ал
балалар өздерiнiң қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен
қоғамда құрметке ие болғанда – елiмiз үшiн алаңдамауға да болады. Бұл
ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан-
жақты қорғау қажет. Жұртшылық мұнда дұрыс шешiмдi көрсетiп, ол отбасы
туралы заңда бейнеленуге тиiс [1], – деп айқындаған еді.
Қарастырылып отырған тақырыптың маңыздылығы келесі жағдайлармен
анықталады. Бүгінгі таңда неке қатынастары тек біздің мемлекетіміздің
шеңберінде ғана емес, бүкіл әлемде кең өріс алуда. Некесіз қатынастардың,
жалған некелердің, толық емес отбасылардың саны артуда. Кейде отбасы
дағдарысының белгілері ретінде қарастырылатын осындай құбылыстарды қазіргі
индустриалдық қоғамның, Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының және
әлеуметтік экономикалық өмірдің жалпы талаптарына сай отбасының жаңа
түрінің пайда болуы деп айтсақ дұрысырақ болады.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әр бір адамның қалыпты өмір
сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы
отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге
асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне
елелулі әсер етеді (адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен
дағдарыстар және де басқа да жағдайлар).
Бүкіл әлемдегі секілді, отбасы институты қазіргі таңда біздің елде де
дағдарысты кезеңді бастан кешуде. Толық емес отбасылар мен некесіз туылған
балалардың саны азаятын емес, өйткені азаматтардың, әсіресе жастардың
елеулі бөлігі шет елдер өмір салтына еліктеп, заңды некеге тұрмай өмір
сүреді. Бұл үрдістер көп жағдайда зорлық-зомбылықтың, қылмыстың, аурудың
өсуі сияқты жағымсыз әлеуметтік проблемалар белең алуына себепші болып
отыр.
Жалпы отбасылық және демографиялық саясаттың проблемаларын тек
экономикалық жолмен шешу мүмкін емес. Ғасырлар бойы қалыптасқан отбасылық
дәстүрлер мен құндылықтарға негізделген қазақстандық отбасы мәртебесін
нығайтып және қолдау арқылы көптеген проблемаларды шешуге болатынын
түсінетін уақыт жетті. Атап айтқанда, туу, отбасы мүшелерінің денсаулығын
нығайту және ұлттың болашағы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасының
әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады.
Қазіргі кезде отбасы мен некенің тазалығын сақтаудың халықтық озық
тәжірибесін зерделеу, халық арасында және ең алдымен жастардың ортасында
дәстүрлі отбасын қалыптастырудағы ұлттық құндылықтарды насихаттау
жұмыстарын кеңінен ұйымдастыру; балабақша мен мектептерде салт-дәстүрді,
отбасылық құндылықтарды насихаттайтын арнайы сабақтарды оқу кестесіне
енгізу керек деп санаймыз.
Әр адамның өмірі үшін, қоғам мен мемлекет үшін отбасының қаншалықты
маңызды екенін барлығымыз да білеміз. Әр адам үшін тек отбасы ғана
махаббаттың, сүйіспеншіліктің, адалдық пен қолдаудың көзі болып табылады.
Отбасында шыдамдылықтың, рухани байлықтың және ізгіліктің негізгі қаланады.
Берік отбасы ғана, кез келген қоғамның гүлденуінің, өсуінің және
тұрақтылығының кепілі бола алады.
Отбасы әлеуметік бірлік ретінде, әрдайым әлемдік дамуыдың басты
элементтерінің бірі ретінде қарастырылған. Отбасы басымдылығы идеологиясы,
қоғам мен адамның өмір сүруі және дамуы үшін отбасының қажетті құндылығы
көптеген нормативтік актілерді бекітілген. Осы құжаттардың негізгі
ережелерінің бірі, отбасы институтының қоғам тарапынан қорғалуы, барлық
мемлекеттердің ұлттық ұлттық отбасы саясатын жетілдіру болып табылады.
Отбасы саясатының алдына қойған негізгі мақсаты қоғам дамуының күрделі
мәселелерін шешу барысында отбасы және неке мүмкіндіктерін қоғам институт
ретінде белсенді пайдалануға жағдай жасайтын технологиялар мен
механизмдерді жетілдіру болуы тиіс.
Отбасы әлеуметтік жүйе ретінде өзінің болмысын қатынастардың нақты
түрлері арқылы жүзеге асырады және осындай отбасы-неке қатынастары қоғам
өмірінің негізгі заңы – конституциямен реттеледі және қорғалады.
Сондықтан некелік қатынастар әр адам және тұтастай алғанда қоғам үшін
маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана реттеліп
қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын
конституциялық, отбасылық т.б. заңдармен де реттеледі. Ал неке және
отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен
сүйіспеншілікке, бір-бірлерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке
негізделген қатынас қалыптастаруға, отбасында балаларды тәрбиелеуге қажетті
барлық жағдайларды қалыптастаруға бағытталады.
Мемлекеттің дамуы ол қоғамның дамуы, яғни отбасы-неке қатынастарының
қорғалуы мен оның дамуы. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері біздің өзіміздің
осы қатынастарды реттейтін нормалар мен заңдар бар. Толықтай айтатын болсақ
неке қатынастар заңдастырылып, қорғалады.
Алайда, кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт дәстүріне, әдет-ғұрыпында
болмаған, қанымызға жат некелік және отбасылық қатынастардағы басқа да
келеңсіз жағдайлардың кең етек алуы қоғамыздағы өткір де, өзекті мәселе
болып отыр.
Қазіргі Қазақстандық заңнама бойынша және Мұсылмандық заңнама бойынша
неке қиылуының және олардың құқықтық жағдайларын зерттей отырып
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырдық.
Неке қию Исламда жауапкершілік пен адалдықтың, адам жаны мен жүрегінің
тынышталуына себепкер болатын игі әрекеттердің бірі болып саналады. Неке
қию – адамның Аллаһ, қоғам және өзінің алдында үлкен жауапкершілікке бой
ұсынуы. Бір-бірін сүйетін ер мен әйелдің өзара түсіністік, адалдық пен
сабырлылық принциптерін ұстана отырып, махаббат пен тыныштықты сақтап, бір-
біріне қамқорлық етуге, өмірлерін жайлы жасауға және осы махаббат пен
мейірімділік ортасында өз балаларын тәрбиелеп, бақытты да берекелі отбасын
құруға бағытталған жауапкершіліктің бір түрі болса, оның кері әсерлері
болатынын да көруге болады. Яғни Қазақстанда Мұсылмандық құқық бойынша
некелесу барысы ешқандай заңды түрде жүзеге аспайды. Соның салдарынан
келеңсіз жағдайлардың тууына апарады.
Елімізде тек шариғат жолымен шаңырақ көтеретіндер тым көбейіп кетті.
Бұл заңсыз туылған сәбилер мен бала алдында ешқандай жауапкершілігі жоқ
әкелер санын арттыруда, мұндай некені жиі бұзатындар аз емес.
Уақытша неке қидыруға құмар еркектердің арасында шариғат бойынша деп
бірнеше әйелмен отасып отырған азаматтар да баршылық. Құқығы заңмен
қорғалмағандықтан, мұндай жағдайда тек қыз-келіншектер зардап шегеді.
Кейбір ниеті бұзық еркектер жауапкершіліктен жалтару үшін әдейі осындай
некені таңдайтын көрінеді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Неке қатынастарды құқықтық
реттеудің, оның ішінде, отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің
еліміздегі даму тарихы мен ерлі-зайыптылар мен бұрынғы ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес, жеке қатынастарды құқықтық
реттеудің тәжірибелік және теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер
ғалымдардың назарын өзіне аударып, зерттеу тақырыптарының өзегі болып
келеді. Неке қатынастарды құқықтық реттеудің даму тарихы, қазақ қоғамдағы
отбасылық қатынастардың құқықпен және әдет-ғұрыппен, діни нормалармен
реттеліну ерекшеліктері мен мәселелері белгілі отандық ғалымдар зерттеп,
талдауларға түскен.
Зерттеу барысында қолданылған арнайы әдебиеттер бойынша Қазақстан 2030
Стратегиясы [1], Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы [2], Байжанов Н. Неке және
отбасы [3], Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы [4], Арғынбаев Х.
Қазақ отбасы [5], Қожабекова Б. Қазаққы неке[6], Баишев Ж., Байкенова
В.Г., Сарсембаев М.А. Мусульманское право [7], Халиф Алтай Құранның
қазақша аудармасы [8], Қамбаров Р. Неке кітапшасы [9] оқулықтарында неке
табиғатын, неке қатынастары мен олардан туындайтын мәселелерді
қарастырған.
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде 1995жылдың
30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында [10],
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсанда қабылданған Неке және
отбасы туралы заңында [11], 2011жылы 26 желтоқсанда қабылданған Неке және
Отбасы туралы кодексінде [12], Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде [13] неке қатынастары және одан туындайтын мәселелер нақты
көрсетілген.
Мерзімдік басылымдар бойынша Жүсіпов Б. Шариғат жолмен неке қию және
оның құқытық мәселесі [14], Бозым Е. Ажырасудың амалы бар ма?[15],
Бержан К. Неке алдындағы жауапкершілік [16], Айғалиұлы Е. Отбасы
шаңырағының шайқалуына кім кінәлі? [17], Тілеубай Т. Көп әйел мен көп
күйеу, кім не дейді? [18], Ұлбосын Қ. Жаман жақыннан таныс артық [19],
Мұхамадиева А. Жұбайлардың мүлікке қатынасын реттеу некелік шарт арқылы
шешіледі[20], Мерхамитқызы Ф. Азаматты ер ететін де, ез ететін де әйел
[21], Ереханқызы К. Азаматтық неке алжастырады [22], Орынбасар Д.
Азаматтық неке қызығатын, еліктейтін нәрсе ме? [23], Шөкім А. Ажырасу
анатомиясы [24], Қазиев Ж. Қазақта неке қандай жағдайда тоқтатылады
[25], Әлиев Р. Көп әйел алу мәселесіне қазақ не дейді [26], Жүсіпов Б.
Шариғат жолмен неке қию және оның құқытық мәселелері [27], Айталы А.
Жеті атаға жетпей қыз алыспау бірін-бірі шын қалап тұрған жастар үшін
қиянат емес пе? [28], Тәсілова Н. Билеуші әулет және некелік қатынастар
[29], Аманжол Н. Неке шарты неге жасалмайды? [30], Оралбаева Г. Заңды
неке – бақытты отбасы негізі [31], Ахмет Ә. Сәтсіз неке неден болады?
[32], Өзбекұлы С. Діннің құқытық мәселелері туралы [33], Айғалиұлы Е.
Қыр баласы. Тағы да һәм билік туралы [34], Есдәулетұлы С. Аралас неке
түбімізге жетпесін [35], Әмірбекова Ә. Бес мың теңге берсеңiз, бес
минутте некеңiздi қиып беретiн болғаны ма? [36], Әкімбекқызы К. Неке
шарты неге керек? [37] мақалаларында қазіргі жағдайдағы неке
қатынастарына, некеге байланысты өзекті мәселер қарастырылған.
Диплом жұмысынының зерттелу мақсаты: Неке институтының Қазақстан
заңнама бойынша және мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын қарастыру және
олардың ерекшеліктерін айқындау.
Зерттелу міндеттері: Осы аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қойып отырмыз:
Қазақстандағы Республикасында неке институтының дамуын қарастыру;
Неке қатынастарының пайда болу түсінігін ашу;
• Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны қорғалуын қарастыру;
• Еліміздегі неке шарты және оның жасалуын түсінідіру;
• Жалған неке немесе некенің жарамсыздығын айқындау;
• Некені тоқтану мәселелерін анықтау;
Неке институтының мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын саралау;
Қазақстандағы мұсылмандық некені қарастыру;
Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес некеге
тұрудың шарттары мен тәртібін саралау;
• Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес некені
бұзу және оның салдарын салыстыра отырып анықтау;
Диплом жұмысының пәні: Қазақстандағы Республикасында неке институтының
дамуы мен неке институтының мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын
қарастыру.
Диплом жұмысының объектісі: Неке институтының Қазақстандық заңнамасы
бойынша және Мұсылмандық құқық бойынша қарастыру.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты зерттеуде салыстырмалы және саралау
әдіс-тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында Қазақстан
Республикасындағы неке институтының құқықтық негіздері кешенді тұрғыда
арнайы зерттеліп, айқындалып отыр. Қазақстан Республикасындағы неке
институты азаматтық қоғамның негізін құрайтын конституциялық құқытық
деңгейде айқындалған, мемлекеттің қорғауында болатын Қазақстандағы
отбасылық қатынастар негізі болып табылатын құқықтық институттарының бірі.
Сонымен қатар, неке институтының Қазақстандық заңнама мен мұсылмандық құқық
бойынша құқықтары мен міндеттері, жалпы табиғаты жүйелі түрде сараланып
талданған.
Қазақстан Республикасындағы неке қатынасына қатысушылардың
конституциялық құқықтары мен міндеттері – Конституциядан бастау алады, неке
құрудың еркіндігі айқындалады, құқықтық кепілдіктерді белгілейтін өзара
құқықтық байланыстар жиынтығын көрсетеді. Мұсылмандық құқыта да мұсылмандық
заңнамаларға сәйкес неке қатынастары айқындалады, бірақта Қазақстанда
шариғат заңымен неке қиылғанымен заңмен қорғау мүмкін болмайды.
Практикалық маңызы: Ешқандай халық, ешқандай өркениетті қоғам отбасысыз
болуы мүмкін емес. Отбасы – қоғамның ажырамас ұяшығы және оның маңызын
төмендету болмайды. Шолушы болашақ қоғам да отбасысыз ойлай алмайды. Әрбір
адам үшін отбасы бастаулардың бастамасы. Бақыт түсінігін әрбір адам ең
алдымен отбасымен салыстырады: өз үйінде бақытты адам ғана бақытты. Отбасы
– қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды бастамасы. Ол
адамның басты қоғамдық байлығын өндіреді.
Қазіргі заманғы отбасының проблемасы өте маңызды және актуальды жағына
жатады. Отбасының маңыздылығы, отбасы – қоғамның бірден-бір негізгі
әлеуметтік иниституттары, адамзат өмірінің басты тасы ретінде аықталды.
Басқаша қарасақ, қазіргі уақытта отбасы иниституты ішкі терең дағдарысты
басынан өткізуде. Осы дипломдық жұмыстың жазу барысында тұжырымдамалар,
ұсыныстар және пікірлер қарастырылды. Оның ішінде ерлі зайыптылар
арасындағы неке қатынастарды реттеудің теориясын тереңдете түсіп, оны
құқыпен ретеудің қандай шектермен шектелуі қажеттілігін айқындауға
көмектеседі деп ойлаймыз. Өйткені, неке қатынасында, қазақ қоғамы мен
менталитетінде жеке құқықтар мүліктікке қарағанда басымдылыққа ие
болатындығын ескерсек, неке қатынастарды құқықпен реттеуде өте көрегенділік
пен сақтылық қажет.
Сонымен қатар, жастарымыздың отбасын құрудағы басты қателігі жалпы
отбасын ұғымын сыйламау. Демек, отбасын тек қажеттілік немесе кейбір
проблемаларды шешу жолы деп қана қабылдайтын болған. Сондықтан отбасын
құрудың алдында неке жайлы жақсы түсіну керек. Ең бастысы неке одағын киелі
деп түсіну қажет. Барлық діндерде отбасы Жаратушының киелі одағы деп
айтылады. Некеге тұрар алдында мүмкін болса, ажырасып кетуге болады деген
ойдан арылу керек. Бұл өмірлік және киелі одақ екенін терең түсінген
адамдар ғана оны қорғап қалуға баянды етуге бар күшін салады. Егер отбасын
құратын екі адам некені киелі одақ деп түсінсе, көптеген қиындықтарға
мойымауға көмектесетін бірден бір қадам осы. Екіншіден, отбасында үлкен
проблемалар туындаған кезде, тоқ етер нақ-ты шешімін айтатын отағасы.
Сондықтан ер азаматтар қабылданған шешім үшін барлық жауапкершілікті өз
мойынына алу қажет. Шығыс менталитеті бойынша, еркек үй иесі, яғни,
отбасылық өмірде туындаған барлық қиындықтарды өзі шеше алуы қажет. Бұл ер
азаматтан үлкен жауапкершілік пен ақылды талап етеді. Дегенмен, шешім
қабылдау мен жауапкершілікті алу, күйеуге тым шектен шығып кетуге құқық
бермейді. Отбасы екі адамның одағы екенін түсіне отырып, ол шешімді өз
жарымен келісе отырып қабылдау керек.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, сегіз тармақтан тұратын екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Неке қатынастарының пайда болу түсінігі
Қоғамның әлеуметтік институты ретінде неке мен отбасы өте ертеде пайда
болды және өзінің дамуында бірнеше сатыдан өтті. Қоғам рулық белгі бойынша
бөлінген промискуитет кезеңінде жыныстық қатынастар аралас болды. Дүниеге
келген балалар бүкіл рулық қауыммен тәрбиеленді. Руын анасының жағынан
анықтады, өйткені әкесін анықтау мүмкін болмады. Бұл кезең матриархат деп
аталды.
Қоғам дамыды, онымен бірге мораль дамып, ата-ана мен балалардың
арасындағы неке қатынастарының моральға қайшы екені туралы тұжырымдар пайда
болды. Нәтижесінде адамзат жаңа неке қатынасының нысаны: топтық некеге
көшті. Ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес ол екі нысаннан өтті: қандық
туыстық отбасы мен пуналуалық отбасы. Қандық туыстық отбасында неке ұрпақ
бойынша құрылды, яғни ата-ана мен балалар ұрпағы өзінің неке қауымдастығын
құрды. Басқаша айтқанда, Ф. Энгельс дұрыс атап көрсеткен, апайы әйел болды
және ол моральдық тұрғыдан дұрыс саналды [5,61б.]. Бірақ біртіндеп некелік
қарым-қатынас шеңберінен қандас туыстар, яғни туған аға мен апай шығарылды;
пуналуалдық отбасы пайда болды. Онда бір рудағы туысқан қыздар тобы келесі
топтағы туысқан ұлдар тобының ұжымдық әйелдері болып табылды. Бұндай неке
қандық араласуды болдырмау салдарынан туындаса керек.
Өндіріс құралдарының дамуы, жер өңдеу мен мал өсіру сияқты алғашқы
еңбек бөлінісінің пайда болуы, сонымен қатар қоғамдағы одан әрі пргрессивті
өзгерістер артық өнімнің пайда болуына әкелді. Бұл некенің келесі сатысы –
бір әйел мен бір еркектен тұратын некенің дамуына әсерін тигізді. Бірақ
олардың тұрақты экономикалық жағдайларының болмауына байланысты, олар жеке
мүліктік дербестікке жете алмай, сол өздерінің рулық ұйымдарында қалуларына
мәжбүр болды. Тек адамдардың белгілі бір тобының (ақсақалдар, абыздар және
әлеуметтік дәрежесі бар басқа да тұлғалар) өзіндік жеке отбасын құру
мүмкіндігі болды. Осы кезеңде патриархат, яғни руын әкесінің жағынан
анықтау пайда болды. Дегенмен әлі де болса да барлық жағдайда баланың
биологиялық әкесін нақты анықтау мүмкін емес болды, өйткені бұл некелер де
әлсіз, мықты емес болды.
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі
көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде этикалық
көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт
ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды.
Ең алдымен некеге тұрудың басты себебі болып табылатын отбасы
ұғымына анықтама беріп кетейік. Отбасы лат.тіліндегі familia сөзінен
шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық
шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді. Отбасы деп – некеден, туыстықтан,
бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы аталады. Отбасы мүшелері әдетте бір үйде тұрады [3,56
б.].
Көптеген мемлекеттердің отбасы заңнамасына сәйкес неке – бір-біріне
және балаларына қатысты құқықтар мен міндеттер тудыратын әйел мен еркектің
одағы болып табылады. Неке ағылшындардың қолданатын marriage сөзіне жақын
фр.тіліндегі mariage сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие
[3,57 б].
Заң әдебиеттерінде некенің анықтамасына байланысты әр түрлі пікірлерді
кездестіруге болады. Мысалы Матвеев Г.К. былай дейді: Неке – ерлі-
зайыптылардың арасында өзара жеке және мүліктік құқықтар мен міндеттер
туғызатын, заңда бекітілген шарттар мен тәртіпке негізделе отырып жасалған
еркек пен әйелдің тең құқылы және ерікті одағы [4,112 б.].
Теория жүзінде неке нысанына қарай төмендегідей болып бөлінеді:
Полигамия – бір және бірнеше тұлғалар арасында қиылған неке. Ол 2-ге
бөлінеді:
1. Полигиния – бір еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке;
2. Полиандрия – бір әйел мен бірнеше еркектің арасындағы неке.
Қазақ халқында ертеден келе жатқан патриархалды-феодалдық қатынасқа тән
көне әдеттің бірі – көп әйел алу. Моногамиялық отбасы ежелден бері үстемдік
еткенмен қазақ қауымындағы көп әйел алу салтының түп тамыры әрірек кетеді.
Оған қазақ шежіресіндегі ру басылары болып саналатын ата-бабалардың бір
қыдыруы бірнеше әйел алғандығы дәлел болғандай. Көп әйел алудың қай уақытта
болсын өзіне тән әр түрлі себептері болды. Ондай себептердің біздің
заманымызға дейін ұштасып келуі көп әйел алу салтының сілемін Қазан
төңкерісі қарсаңына дейін жеткізді. Олай дейтініміз қазақ отбасы негізінен
моногамиялы болды, яғни бір әйелмен ғана қанағаттанды. Ал, көп әйел алу
әркімнің қолынан келе бермейтін. Өйткені әйел алудың негізгі жолы қыз үшін
қалыңмал төлеп айттырып алу болса, көпшілік халықтың қалың беріп бір әйел
алуының өзі күшке түсетін. Нәтижесінде кедейлердің 30-40 жасқа дейін көп
әйелді қойып, бір әйелге де қолы әрең жететін. Көп әйел алу тек қана малы
көп, ақшасы мол байлардың ісі. Өйткені әр әйелге қалыңмал беруді былай
қойғанда, бірнеше әйелді балаларымен асырап-сақтауға да қанша қаржы керек?
Ал әйел, үстіне айттырылатын қалыңдықтың қалың мөлшері де әдеттегіден 2-3
есе артық болатындығын ескерсек, көп әйел алудың қиындығы айқындала түседі.
Олай болса, қыруар шығынға көніп көп әйел алудың ежелден бері тек ірі
байлардың ғана үлесіне тигендігін ХІХ ғ. басынан бері біздің заманымызға
дейінгі жазылған әдебиеттертерде де көрсетілген.
Қазақ арасында да көп әйел алудың бірнеше жодары болған. Байлыққа
мастанған байлар төсек жаңғырту мақсатымен әйел үстіне қыз айттыру арқылы
бірнеше әйел алатын. Халықтың әдет бойынша әйел саны шектелмейтін, ал
шариғат бойынша да бір кісіге 4 әйелмен некеде болуға рұқсат етілетін.
Н.Гродековтың айтуынша, төрт әйелден артық әйелі бар ерлер соңы
төртеуімен ғана ерлі – зайыптылық ғұрпымен тұруға хақы бар, қалған әйелдері
софылық жолға түсіп, шариғат бойынша ерімен ажырасу керек болған [5,63 б.].
Негізі, әйел үстіне айттыру арқылы тоқал алу, не әмеңгерлік әдет
бойынша әйел үстіне жесір келінін не жеңгесін алу тіпті Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарына дейін сақталып келді де, ал қолға түскен тұтқын әйелдерді
және қарауындағы күндерді алу өткендегі жуынгершілік заман мен
патриархалдық құлдықтың келмеске кетуімен бірге жоғалған. Жалпы көп әйел
алу дәстүрлеріне кеңес өкіметінің деректері ғана түбегейлі тиым салды.
Неке және отбасы туралы алғашқы декреттер. 1918 жылғы азаматтық хал
актілерін жазу, неке, отбасы және қамқоршылық құқығы туралы заңдар кодексі
1917 жылғы Қазан революциясы отбасы заңнамасындағы жаңа кезеңнің
бастамасы болды. 1918 жылы 18 желтоқсанда БОАК мен ХКК Азаматтық неке,
балалар және азаматтық жағдайлар актілерінің кітабын жүргізу туралы
алғашқы декреті қабылданды.
Келесі күні – 19 желтоқсанда Некені бұзу туралы тағы да бір декрет
қабылданды. Онда келесі жағдайлар қарастырылды:
некені әкімшілік тәртіппен бұзу (АХАЖ органдарында);
соттық тәртіппен бұзу;
өздерінің еркінен тыс некеге тұрған әйелдерді босатуға
негізделген неке еркіндігі қағидасы жарияланды (діни нанымдар
негізінде құрылған некелер, жергілікті дәстүрлер бойынша құқығын
шектеу негізінде құрылған некелер, ата-анасының күштеуі негізінде
құрылған некелер және т.б.).
1918 жылы отбасы құқығының барлық нормалары бір актіге – азаматтық хал
актілері, неке, отбасы және қамқорлық құқық туралы заңдар Кодексіне
біріктірілді.
Қазіргі отбасы құқығының дамуы үшін 1926 жылғы неке, отбасы және
қамқоршылық құқығы туралы заңдар кодексінің мағанасы
1926 жылы бүкілхалықтық талқылау нәтижесінде жаңа отбасы кодексі
қабылданды – неке, отбасы және қамқорлық туралы заңдар кодексі қабылданды,
оның көпшілік жағдайлары бүгінгі күні де сақталған:
- ерлер үшін де, әйелдер үшін де ортақ неке жасы 18 деп бекітілді;
- ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі енгізілді (жалпы ортақ жеке меншік);
- бала асырап алу қалпына келтірілді;
- әкені анықтау тәртібі жеңілдетілді;
- некені бұзу тәртібі өзгертілді: бұрынғы соттық және тіркеу
(әкімшілік) тәртібінің орнына тек соңғысы ғана қалды, яғни кодекс күшіне
енген уақыттан бастап ерлі-зайыптылар жеңілдетілген тәртіппен АХАЖ
органдарында некелерін бұза алды.
1936-1968 жылдардағы неке және отбасы туралы жалпы одақтық заңнама
Мемлекетпен жүргізілген негізгі шаралар нормативтік актінің өзінің
атауында көрсетілді. Қаулы келесі мәселелерді анықтады:
кәмелетке толмаған баларға алименттің үлестік мөлшерін;
алимент төлемегені үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді;
айырылысқаны үшін прогрессивтік төлем енгізілді (бірінші
айырылысқаны үшін – 50 сом, екіншіге – 150 сом, үшіншіге және
келесілердің барлығына – 300 сом);
айрылысатын ерлі-зайыптылардың екеуі де АХАТ органына келуі
керек болды.
Отбасы заңына осы кезеңге қажетті болған 1944 жылғы 8 шілдедегі КСРО
Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығы маңызды өзгерістер енгізді. 20
миллионнан астам адам өмірін әкеткен екінші дүниежүзілік соғыс тек
әйелдердің ғана емес, сонымен қатар еркектердің де құқықтарын қорғауға және
халықтың санын көбейтуге бағытталған жедел шараларды қолдануға әсер етті.
1969 жылғы неке және отбасы туралы Кодексті отбасы қатынастарына
қолдану негіздері, Кеңестік құқықтың негізгі қайнар көзі Кеңестік
мемлекеттердің негізгі заңы - КР Конституциясы болды. Ол отбасы заңы
бойынша негізгі нормаларды да қарастырады. Конституцияда қарастырылған
отбасы құқығының нормалары неке-отбасы қатынастарын құқытық реттеудің
қағидалары болады, жоғарғы заңдық күші болады және олардың маңызды саяси
мағанасы болады.
1978 жылғы Қаз КСР Конституциясының 51 бабында КР-да отбасы мемлекеттің
қорғауында болады деп көрсетілген. Бұл норма неке және отбасы туралы заңға
отбасын әлеуметтік-құқықтық қорғау туралы негізгі жағдайларды енгізу арқылы
жүзеге асырылады. 51 баптың 2 бөлімінде отбасы құқығының тағы да бір
қағидасы бекітілген: әйел мен еркектің өзара еркін келісімі – неке негізі.
Бұл қағиданың мағанасы бойынша әйел мен еркектің өзара еркін келісімі тек
некеге тұрған кезде ғана емес, сонымен қатар одан әрі де қажет.
Қаз КР Конституциясының 64 бабында бекітілген:
1. Балаларды тәрбиелеу, оларды қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау,
кеңестік қоғамның лайықты мүшесі етіп өсіру азаматтардың міндеті;
2. Бұл бапта балалары ата-аналарына қамқорлық көрсетіп, оларға көмек
көрсетуге міндетті деп те көрсеткен.
Отбасы құқығының қайнар көздеріне ең алдымен жалпы одақтық заң актілері
жатады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы 1968 жылы 27 маусымда КР Жоғарғы
Кеңесімен қабылданған және 1968 жылы 1 қазаннан күшіне енген неке және
отбасы туралы КР және одақтас республикалардың негізгі заңы жатады.
Қазақстардың тұрмысында ажырасу өте сирек болатын жәйт. Тегінде
қазақстар отбасының бүтіндігін бәрінен жоғары қояды. Әсіресе әйелдерге
талап күшті. Әйелдердің ажырасу жөніне ниет білдіруге құқы жоқ. Ол тек
еркектердің еркіндегі іс. Әйткенмен еркектер де жөн-жоқсыз әйелін
тастамайды, көбіне көп әйелінің мінезі шайпау, жеңілтек, өзі сылдыр-салақ
болғандықтан ажырасады. Еркек әйелімен ажырасуы үшін ешкімнің алдына барып
жүгінбейді, тек бір күннің ішінде әйеліне үш мәрте сен талақ деп айтса
болғаны. Егер күйеуі әйелін талақ тастамай, екі жақ өзара келісімге келіп
ажырасса, 3 ай 10 күн өткеннен кейін қайта жарасуларына болады. Тек
некелерін қайта қидыруға тиіс.
Сондай-ақ, еркек әйеліне бір немесе екі рет қана талақ айтса, онда
қайта қосылуларына болады. ол үшін талақ болған әйел сырт көз үшін басқа
біреумен некелесіп, үш күн бірге тұруы керек, бірақ онымен ерлі-зайыптылық
қатынас жасамайды. Үш күн өткеннен кейін әйел жалған күйеуінен талақхат
алып ажырасады да, бұрынғы күйеуімен қайта некелеседі. Ал егер еркек
әйеліне үш мәрте талақ айтса, онда екеуінің қайта қосылуға еш еркі жоқ.
Ендігі сөз ерлі-зайыптылардың бірі қайтып, яки еркек тұл, әйел жесір
қалғандағы жағдай жөнінде болмақ.
Егер әйелі қайтыс болып, еркек тұл қалса, қайын жұртына әйелінің
сәукелесі мен кейбір бағалы заттарын қайтарумен оның марқұм зайыбының
алдындағы бар борышы бітеді. Ол жесір әйел құсап аза тұтуға, өлген әйелінің
соңын күтуге міндетті емес. Екінші рет қашан үйленем десе де ерікті.
Ал жесір әйелінің жөні басқа. Күйеуі өлгеннен кейін жесір әйел қара
жамылып, оның орнын бір жыл күтеді. Бірақ құран бойынша жесір әйел күйеуін
жүз күн азаласа борышын ақтағаны деп саналады.
Азалау мерзімі бітіп, әйел маңдайына байлаған қара еншіні шешкеннен
кейін әмеңгерлік қозғалады. Егер қайтқан күйеуінің туған ағасы, бауыры бар
болса, жесір әйел сөзсіз соның біреуіне тиюге тиіс. Алда-жалда жесір әйел
көнбесе, күштеп көндіруге тырысады, немесе жесірге қайтқан күйеуінің ең
жақын туыстарының ішінен күйеу таңдауға ерік береді. Қайтқан күйеуінің
туыстарынан басқаға көзі түскен әйел бұзылған әйел саналады. Егер ол
әмеңгерлікке көнбей, бөтен біреумен қашып кетсе, онда әйелді әкетуші
қайтқан күйеудің туыстарына 5түйеден кем түспейтін айып төлеуі керек.
Жесір әйел етегінен тартқан баласы болмаса және қайтқан күйеуінің
әмеңгерлік ететін туысы болмаса ғана төркініне кете алады. Қайың жұртының
рұқсатымен төркініне қайтқан әйел марқұм күйеінің мал-мүлкінің 1\6 бөлігін
әкетуге ерікті. Кейде балалы әйелді де төркініне қайтарып жатады, ондайда
әйелге күйеінің дүниесінің 1\3 бөлігі беріледі. Бірақ қазақстар баланың
сыртқа кетпеуіне, әкесінің елінде қалуына аса мән беретіндіктен мұндай
жағдай кемде-кем кездеседі. Тіпті кеткен баланың өзі түптің-түбіне әкесінің
жұртын іздеп табады [5,67 б.].
Жоғарыда айтылған неке қию дәстүрлері, кеңес үкіметінің толық орнауымен
байланысты жойылған, бірақ қазіргі кезеңде шариат бойынша некеге отыру,
неке қию, заңды некені ислам жолымен неке қию арқылы бекіту дәстүрлері
қайта жаңғырып, бұл мешітте орындалуда.
Негізі ұнамды да және халық арасында ең көп тараған некенің түрі
моногамия, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке.
Заңда неке таңдауға ерік берілген, яғни некеге тұру немесе оны бұзу
үшін тараптардың өзара ерікті келісімі қажет. Некеде ерлі – зайыптылардың
құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің құқығын шектеуге жол берілмейді.
Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен ғана айналысып қоймай, сондай –
ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына, мансапқа талпынуына мүмкіндік
береді. Ерлі – зайыптық қатынастар, әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру
бегілі бір мерзім көрсетілмей жүзеге асырылады. Қазақстанда мемекеттік АХАТ
органында тіркелген неке ғана танылады. Қазақстанда некеге тұрған кезде
отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай
дінді ұстанатындығына қарай азаматтардың құқығын шектеудің кез келген
түрлеріне тыйым салынады. Ерлі – зайыптылар қатынастарына туыстарының
араласуына жол берілмейді [12].
Қорытындылай келсек неке қатынасы осыған дейін үлкен өзгерістерден
өтіп, қазіргі уақытта қоғамымыз дамуына байланысты, неке қатынастарын заңды
түрде жүзеге асырылып және қорғалауы қамтамасыз етіледі.
1.2 Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны қорғау
Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы туралы кодексінде
белгіленгендей. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
өзгеше белгіленбесе, азаматтар неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы)
қатынастарынан туындайтын өздеріне тиесілі құқықтарды, оның ішінде осы
құқықтарды қорғауға арналған құқықты өз қалауы бойынша пайдаланады. Неке-
отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарының жүзеге асырылуы мен
міндеттердің орындалуы отбасының басқа мүшелері мен өзге де құқық
субъектілерінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін бұзбауға
тиіс. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды азаматтық
сот ісін жүргізу қағидалары бойынша сот жүзеге асырады. Кодексте көзделген
жағдайларда, неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды
мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде және Кодексте көзделген тәртіппен
жүзеге асырады. Бұзылған құқықты қорғау үшiн билiк немесе басқару органына
жүгіну құқық қорғау туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге кедергi жасамайды
[12].
Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге асрылады: юрисдикциялық және
бейюрисдикциялық. Біріншісінде – отбасының құқығы бұзылған немесе
дауланатын құқықты қорғау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органдарды
қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал
актілерін тіркеу (АХАТ) органдары, қамқоршылық органдары, ішкі істер
органдары [2,49 б.].
Екінші түрі – отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі
азаматтар мен ұйымдардың азаматтар мен ұйымдардың іс-әрекеттері. Азаматтар
бұл әрекеттерді мемлекеттік органдардан көмектесуді өтінбей – ақ өздері
іске асырады. Мұндай іс-әрекеттерді – құқығын өзі қорғау деп атайды.
Мысалы, құқығы бұзылған баланың ата – анасы тәртіп бұзушы баланың ата –
анасымен кеңесіп, оған кешірім сұрауға ұсыныс жаайды және т.б.
Неке қию (ерлі-зайыпты болу) үшін некеге отыратын (ерлі-зайыпты
болатын) еркек пен әйелдің ерікті әрі толық келісімі және олардың неке
(ерлі-зайыптылық) жасына толуы қажет. Қазақстан республикасының Неке және
отбасы кодексіне сәйкес неке (ерлі-зайыптылық) жасы еркектер мен әйелдер
үшін он сегіз жас болып белгіленеді.
Мынадай дәлелді себептер болған жағдайда неке жасын екі жылдан аспайтын
мерзімге төмендете алады:
1) жүкті болған;
2) ортақ бала туған кезде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік
тіркеу орны бойынша тіркеуші органдар неке (ерлі-зайыптылық) жасын екі
жылдан аспайтын мерзімге төмендетеді.
Некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірушілер және олардың
ата-аналары не қамқоршылары белгіленген неке (ерлі-зайыптылық) жасын
төмендету қажеттігі туындайтын себептерді көрсете отырып, неке (ерлі-
зайыптылық) жасын төмендету туралы өтініш беруі мүмкін.
Неке (ерлі-зайыптылық) жасын төмендетуге тек қана некеге отырушылардың
(ерлі-зайыпты болушылардың) келісімімен жол беріледі.
Неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адамдар арасындағы немесе неке
(ерлі-зайыптылық) жасына толған адам мен неке (ерлі-зайыптылық) жасына
толмаған адам арасындағы некеге (ерлі-зайыптылыққа) неке (ерлі-зайыптылық)
жасына толмаған адамдардың ата-аналарының не қамқоршыларының жазбаша
келісімімен ғана рұқсат беріледі.
ҚР Неке және Отбасы кодексінде сәйкес араларында неке қиылуына (ерлі-
зайыпты болуына) жол берілмейтін адамдар:
1) бір жынысты адамдардың;
2) олардың біреуі болса да басқа тіркелген некеде (ерлі-зайыптылықта)
тұратын адамдардың;
3) жақын туыстардың;
4) бала асырап алушылар мен асырап алынған балалардың, асырап алушылардың
балалары мен асырап алынған балалардың;
5) соттың заңдық күшіне енген шешімі бойынша олардың біреуі болса да
психикалық ауруы немесе ақыл-есі кемдігі салдарынан әрекетке қабілетсіз деп
танылған адамдардың арасында.
Некеге тұратын адамдар медециналық, сондай-ақ медециналық-генетикалық
мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша
консультациялар алып, тексеруден өтулеріне болады. Мұндай тексерулер некеге
тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана өткізілуі тиіс. Некеге тұратын
адамдарды тексерудің нәтижелері медециналық құпия болып табылады және ол
некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен адамның келісімімен ғана
хабарлануы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері неке қиюды (ерлі-зайыпты
болуды) мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.
ҚР Неке және Отбасы кодексіне сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтар
пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы
қызмет түрін, кәсібін және діни сенімін таңдауға ерікті болады. Ерлі-
зайыптылар ана болу, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру, ерлі-
зайыптылардың тұрғылықты, болатын жерлері мәселелерін және отбасы өмірінің
басқа да мәселелерін бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз
қатынастарын өзара сыйластық пен өзара көмек негізінде құруға, отбасының
игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының денсаулығына, өсіп-
жетілуіне және олардың әл-ауқат жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.
Неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезiнде ерлi-зайыптылар өз тiлектерi
бойынша ортақ тегі ретiнде өздерiнiң бiреуiнiң тегiн таңдайды не ерлi-
зайыптылардың әрқайсысы өзiнiң некеге дейiнгi тегiн сақтап қалады, не
біреуі (екеуі де) өз тегiне екiншi жұбайдың тегiн қосып алады. Егер ерлi-
зайыптылардың бiреуiнiң болса да некеге тұрғанға дейiнгi тегi қосарлас
болса, олардың тектерін қосуға жол берiлмейдi. Неке қиюды (ерлі-зайыпты
болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде тегі өзгерген жағдайда, азамат бір ай
мерзімде жеке басын куәландыратын құжаттарды ауыстыруға міндетті. Ерлi-
зайыптылардың бiреуiнiң тегiн өзгертуi екiншiсінің тегiн міндетті түрде
өзгертуiне әкеп соқпайды.
ҚР Неке және Отбасы кодексінің 7-тарауында көрсетілгендей ерлі-
зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттеріне келетін болсақ ерлi-
зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлiк
олардың бiрлескен ортақ меншiгi болып табылады. Ерлi-зайыптылардың некеде
тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлкiне ерлi-зайыптылардың
әрқайсысының еңбек қызметiнен, кәсiпкерлiк қызметтен және зияткерлiк қызмет
нәтижелерiнен түскен табыс сомалары, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнен және
ерлi-зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкiнен алынған табыс сомалары, олар
алған зейнетақылар, жәрдемақылар, зейнетақы жинақтары, сондай-ақ арнаулы
нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер (материалдық көмек сомалары,
мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек қабiлетiнен
айрылуына байланысты нұқсанды өтеуге төленген сомалар және басқалары)
жатады. Сондай-ақ ерлi-зайыптылардың ортақ табыс сомалары есебiнен сатып
алынған жылжымалы және жылжымайтын мүлiктер, бағалы қағаздар, пайдалар,
салымдар, кредиттік ұйымдарға немесе өзге де ұйымдарға салынған,
капиталдағы үлестер және ол отбасында кімнің атына сатып алынғанына не ақша
қаражаттарын ерлi-зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлi-
зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде жинаған басқа да
кез келген мүлiк ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi болып табылады. Ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкіне құқық некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған)
кезеңінде үй шаруашылығын жүргiзудi, балаларды бағып-күтудi жүзеге асырған
немесе басқа да дәлелдi себептермен жеке табысы болмаған жұбайға да тиесiлi
болады.
Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк ету
ерлi-зайыптылардың екеуінің келiсiмi бойынша жүзеге асырылады. Ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкiне билiк ету жөнiнде ерлi-зайыптылардың бiреуi
мәмiле жасасқан кезде екiншi жұбайының келiсiмi қажет болады. Екінші
жұбайдың тек қана оның талап етуі бойынша оның келісімі болмаған себептері
бойынша және егер басқа тарап осы мәмiленi жасасуға екінші жұбайдың
келiспеуі туралы бiлгендiгi немесе көрінеу бiлуге тиiс болғандығы
дәлелденген жағдайларда ғана сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнің ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкiне билік ету жөнiнде жасасқан мәмiлені жарамсыз
деп тануы мүмкiн. Ерлi-зайыптылардың бiреуi жылжымайтын мүлікке иелік ету
жөнінде мәміле және нотариата куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген
тәртіппен тіркеуді қажет ететiн мәмiле жасасуы үшiн екінші жұбайдың
нотариатта куәландырылған келiсiмiн алу қажет. Аталған мәмiлені жасасуға
нотариатта куәландырылған келiсiмi алынбаған жұбай осы мәмiленiң
жасалғандығы туралы өзi бiлген немесе бiлуге тиiс болған күннен бастап үш
жыл iшiнде мәмiленi сот тәртiбiмен жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі мыналар болып танылады:
• некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) дейiн ерлi-зайыптылардың
әрқайсысына тиесiлi болған мүлiк;
• ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде
мұрагерлiк тәртiбiмен немесе өзге де өтеусіз мәмiлелер бойынша сыйға
алған мүлкi;
• некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде ерлi-зайыптылардың ортақ
қаражаты есебiнен сатып алынса да, қымбат заттар мен басқа да сән-
салтанат заттарын қоспағанда, жеке пайдаланатын заттары (киiм-кешек,
аяқкиiм және басқалар) ерлi-зайыптылардың әрқайсысының меншiгi болып
табылады.
• Некенің (ерлі-зайыптылықтың) іс жүзінде тоқтатылуына байланысты бөлек
тұрған кезеңде ерлi-зайыптылардың әрқайсысы жинаған мүлiктi сот
олардың әрқайсысының меншiгi деп таниды [12].
Яғни, неке қатынастарында туындайтын екі жақты мәселелерді қарастыру
барысында, Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеліп, тең құқықылы
шешіледі.
Бүгінгі таңда мұсылман баласының үштен екісі некесін мешітте қидыруға
ықыласты. Кезінде тоталитарлық жүйенің ықпалында кеткен аға буын мешітке
барып, ғибадат етуді ескіліктің сарқыны санаса, қазір, керісінше,
жастардың көбісі имандылыққа бет бұрып, некелерінің мешітте қиылғанын
қалайтын болды.
Жалпы, мамандардың айтуынша мешіт имандылықтың ордасы болғандықтан,
онда некесін қидырған отбасы ырыс-берекелі болады деген пікірде. Олардың
айтуы бойынша, ислам шарттарын жас отбасына түсіндіре алсақ, соңғы кезде
қоғамда кең жайылған ажырасу үрдісін тоқтатар едік дейді. Дегенмен,
мешіттің беретін неке куәлігінің заңдық күші жоқ. Қазақстанда мешітте
қиылған некенің құқықтық және заңдық жүйесі рәсімделмеген. Осыған
байланысты, мешітте некесін қиған жастарымыз АХАЖ мекемесінде қайтадан
тіркеуден өтуі қажет. Мемлекеттік некенің азаматтық құқықтары болғандықтан,
АХАЖ бөлімінде тіркелуге әрбір Қазақстан азаматы міндетті. Бірақ дін
өкілдері мен заң өкілдері бірлесіп жұмыс істесе игі болар еді. Өйткені
қазіргі кезде мешітте некесін қиып, бірақ АХАЖ бөлімінде заңды неке ретінде
тіркелмеген отбасылар көптеп кездеседі. Бұл Қазақстан заңы бойынша заңсыз
неке деп аталады. Мемлекеттік органдарға некесін тіркеген әрбір Қазақстан
азаматы мемлекетке арнайы салық төлеп, Қазақстан заңына мойынсұнғандығын
дәлелдейді. Ал ол өз кезегінде, Қазақстан азаматына қандай да бір құқықтық,
заңдық тұрғыда отбасылық қатынастарын жүзеге асыруға көмектеседі. Жүрегінде
иманы бар, әрбір азамат немесе жұп заңдық некені рәсімдегеннен кейін, Алла
үйіне барып неке суын ішіп, шариғат бойынша некесін қидыруы дұрыс. Бірақ
осы жерде қайталап айта кететін жайт, мешітте берілетін құжаттың заңдық
күшінің болмауы. Ол тек Ислам парызы бойынша қиылған неке екенін ғана
растай алады. Бұл дегеніміз, яғни ондай отбасында бала дүниеге келген
болса, ол некесіз бала болып саналады. Сонымен қатар мешітте неке
қидырған жастар, ешқандай заңдық күші жоқ құжатты алу үшін қомақты қаржы
төлейтіндері де бар. АХАЖ бөлімінде неке тіркелген кезде, бір ай уақыт
ішінде арызды арнайы мемлекеттік органдар қарап, некенің қиылуына рұқсат
береді. Яғни, некеге тұруға ниет қылғандардың құқықтары заңдық тұрғыда
қарастырылып, АХАЖ бөлімінің мөрімен расталады. Ал мешітте қиылған некені
растайтын құжатта сол мешіттің мөрі басыла тұра, ол ешқадай да заңдық
некені растай алмайды. Сонымен қатар некені растау үшін қандай да бір
заңдық күші бар мемлекеттік орган ғана құжат үшін, қаржыны талап ете алады.
Ал мешіттегі көптеп қиылып жатқан некелердің қаржы төлеп алып жатқан күшсіз
құжаттардан түсетін ақшасы қай қоржынға түсіп жатқаны белгісіз. Сондай-ақ,
мешітте берілетін құжатқа төленетін ақшаның да қанша мөлшерде болу
керектігі еш жерде заңдық тұрғыда көрсетілмеген.
Қазақстан халқымен тікелей желіде сөйлескен Қазақстан Республикасының
Президентіне Қазақтарға 5 әйел алуға болатын заң қабылдана ма? деген
сауал қойылған болатын. Сонда Президентіміз: Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бабына сай, Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады. Демек,
Қазақстан зайырлы мемлекет болғандықтан мешіттегі неке қию азаматтардың өз
таңдауы бойынша жүзеге асырылады, дегенмен заңды неке болып есептелмейді.
Қазақстан азаматы тек бір ғана заңды некеге тұра алады, көп әйел алу, Ата
заңымызға қайшы, – деп түсіндірген болатын. Осы жауаптан түйеріміз, өз
қалауынша мешітте неке қидыруға болады және оған ешкім қарсылық
көрсетпейді.
Ислам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Неке институтының Қазақстан заңнама бойынша және мұсылман құқығы бойынша
сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Неке қатынастарының пайда болу
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны
қорғау ... ... ... ... .14
1.3 Еліміздегі неке шарты және оның
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Жалған неке немесе некенің
жарамсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Некені тоқтану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
2. НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША СИПАТТАМАСЫ
2.1 Қазақстандағы мұсылмандық
неке ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес
некеге тұрудың шарттары мен
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес
некені бұзу және оның
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .62
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Дипломдық жұмыстағы қозғалған тақырып
бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасында өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы қазанда қабылданған Қазақстан
халқына жолдаған стратегияда Бiзге жергiлiктi деңгейде де отбасын, әйелдiң
жүктi кезiн және балаларды тәрбиелеудi қолдаудың жаңа жолдарын табу керек.
Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты
аналар проблемасын шешу керек. Егер бiз адамгершiлiгi жоғары қоғам болғымыз
келсе, жұбайлардың бiр-бiрiнiң алдындағы, ал ең бастысы балаларының
алдындағы жауапкершiлiгiн күшейтуге тиiспiз. Ата-аналар балаларына, ал
балалар өздерiнiң қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен
қоғамда құрметке ие болғанда – елiмiз үшiн алаңдамауға да болады. Бұл
ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан-
жақты қорғау қажет. Жұртшылық мұнда дұрыс шешiмдi көрсетiп, ол отбасы
туралы заңда бейнеленуге тиiс [1], – деп айқындаған еді.
Қарастырылып отырған тақырыптың маңыздылығы келесі жағдайлармен
анықталады. Бүгінгі таңда неке қатынастары тек біздің мемлекетіміздің
шеңберінде ғана емес, бүкіл әлемде кең өріс алуда. Некесіз қатынастардың,
жалған некелердің, толық емес отбасылардың саны артуда. Кейде отбасы
дағдарысының белгілері ретінде қарастырылатын осындай құбылыстарды қазіргі
индустриалдық қоғамның, Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының және
әлеуметтік экономикалық өмірдің жалпы талаптарына сай отбасының жаңа
түрінің пайда болуы деп айтсақ дұрысырақ болады.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әр бір адамның қалыпты өмір
сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы
отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге
асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне
елелулі әсер етеді (адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен
дағдарыстар және де басқа да жағдайлар).
Бүкіл әлемдегі секілді, отбасы институты қазіргі таңда біздің елде де
дағдарысты кезеңді бастан кешуде. Толық емес отбасылар мен некесіз туылған
балалардың саны азаятын емес, өйткені азаматтардың, әсіресе жастардың
елеулі бөлігі шет елдер өмір салтына еліктеп, заңды некеге тұрмай өмір
сүреді. Бұл үрдістер көп жағдайда зорлық-зомбылықтың, қылмыстың, аурудың
өсуі сияқты жағымсыз әлеуметтік проблемалар белең алуына себепші болып
отыр.
Жалпы отбасылық және демографиялық саясаттың проблемаларын тек
экономикалық жолмен шешу мүмкін емес. Ғасырлар бойы қалыптасқан отбасылық
дәстүрлер мен құндылықтарға негізделген қазақстандық отбасы мәртебесін
нығайтып және қолдау арқылы көптеген проблемаларды шешуге болатынын
түсінетін уақыт жетті. Атап айтқанда, туу, отбасы мүшелерінің денсаулығын
нығайту және ұлттың болашағы – жас ұрпақты тәрбиелеу мәселелерін отбасының
әлеуетін пайдалана отырып шешуге болады.
Қазіргі кезде отбасы мен некенің тазалығын сақтаудың халықтық озық
тәжірибесін зерделеу, халық арасында және ең алдымен жастардың ортасында
дәстүрлі отбасын қалыптастырудағы ұлттық құндылықтарды насихаттау
жұмыстарын кеңінен ұйымдастыру; балабақша мен мектептерде салт-дәстүрді,
отбасылық құндылықтарды насихаттайтын арнайы сабақтарды оқу кестесіне
енгізу керек деп санаймыз.
Әр адамның өмірі үшін, қоғам мен мемлекет үшін отбасының қаншалықты
маңызды екенін барлығымыз да білеміз. Әр адам үшін тек отбасы ғана
махаббаттың, сүйіспеншіліктің, адалдық пен қолдаудың көзі болып табылады.
Отбасында шыдамдылықтың, рухани байлықтың және ізгіліктің негізгі қаланады.
Берік отбасы ғана, кез келген қоғамның гүлденуінің, өсуінің және
тұрақтылығының кепілі бола алады.
Отбасы әлеуметік бірлік ретінде, әрдайым әлемдік дамуыдың басты
элементтерінің бірі ретінде қарастырылған. Отбасы басымдылығы идеологиясы,
қоғам мен адамның өмір сүруі және дамуы үшін отбасының қажетті құндылығы
көптеген нормативтік актілерді бекітілген. Осы құжаттардың негізгі
ережелерінің бірі, отбасы институтының қоғам тарапынан қорғалуы, барлық
мемлекеттердің ұлттық ұлттық отбасы саясатын жетілдіру болып табылады.
Отбасы саясатының алдына қойған негізгі мақсаты қоғам дамуының күрделі
мәселелерін шешу барысында отбасы және неке мүмкіндіктерін қоғам институт
ретінде белсенді пайдалануға жағдай жасайтын технологиялар мен
механизмдерді жетілдіру болуы тиіс.
Отбасы әлеуметтік жүйе ретінде өзінің болмысын қатынастардың нақты
түрлері арқылы жүзеге асырады және осындай отбасы-неке қатынастары қоғам
өмірінің негізгі заңы – конституциямен реттеледі және қорғалады.
Сондықтан некелік қатынастар әр адам және тұтастай алғанда қоғам үшін
маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана реттеліп
қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын
конституциялық, отбасылық т.б. заңдармен де реттеледі. Ал неке және
отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен
сүйіспеншілікке, бір-бірлерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке
негізделген қатынас қалыптастаруға, отбасында балаларды тәрбиелеуге қажетті
барлық жағдайларды қалыптастаруға бағытталады.
Мемлекеттің дамуы ол қоғамның дамуы, яғни отбасы-неке қатынастарының
қорғалуы мен оның дамуы. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері біздің өзіміздің
осы қатынастарды реттейтін нормалар мен заңдар бар. Толықтай айтатын болсақ
неке қатынастар заңдастырылып, қорғалады.
Алайда, кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт дәстүріне, әдет-ғұрыпында
болмаған, қанымызға жат некелік және отбасылық қатынастардағы басқа да
келеңсіз жағдайлардың кең етек алуы қоғамыздағы өткір де, өзекті мәселе
болып отыр.
Қазіргі Қазақстандық заңнама бойынша және Мұсылмандық заңнама бойынша
неке қиылуының және олардың құқықтық жағдайларын зерттей отырып
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырдық.
Неке қию Исламда жауапкершілік пен адалдықтың, адам жаны мен жүрегінің
тынышталуына себепкер болатын игі әрекеттердің бірі болып саналады. Неке
қию – адамның Аллаһ, қоғам және өзінің алдында үлкен жауапкершілікке бой
ұсынуы. Бір-бірін сүйетін ер мен әйелдің өзара түсіністік, адалдық пен
сабырлылық принциптерін ұстана отырып, махаббат пен тыныштықты сақтап, бір-
біріне қамқорлық етуге, өмірлерін жайлы жасауға және осы махаббат пен
мейірімділік ортасында өз балаларын тәрбиелеп, бақытты да берекелі отбасын
құруға бағытталған жауапкершіліктің бір түрі болса, оның кері әсерлері
болатынын да көруге болады. Яғни Қазақстанда Мұсылмандық құқық бойынша
некелесу барысы ешқандай заңды түрде жүзеге аспайды. Соның салдарынан
келеңсіз жағдайлардың тууына апарады.
Елімізде тек шариғат жолымен шаңырақ көтеретіндер тым көбейіп кетті.
Бұл заңсыз туылған сәбилер мен бала алдында ешқандай жауапкершілігі жоқ
әкелер санын арттыруда, мұндай некені жиі бұзатындар аз емес.
Уақытша неке қидыруға құмар еркектердің арасында шариғат бойынша деп
бірнеше әйелмен отасып отырған азаматтар да баршылық. Құқығы заңмен
қорғалмағандықтан, мұндай жағдайда тек қыз-келіншектер зардап шегеді.
Кейбір ниеті бұзық еркектер жауапкершіліктен жалтару үшін әдейі осындай
некені таңдайтын көрінеді.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Неке қатынастарды құқықтық
реттеудің, оның ішінде, отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің
еліміздегі даму тарихы мен ерлі-зайыптылар мен бұрынғы ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес, жеке қатынастарды құқықтық
реттеудің тәжірибелік және теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер
ғалымдардың назарын өзіне аударып, зерттеу тақырыптарының өзегі болып
келеді. Неке қатынастарды құқықтық реттеудің даму тарихы, қазақ қоғамдағы
отбасылық қатынастардың құқықпен және әдет-ғұрыппен, діни нормалармен
реттеліну ерекшеліктері мен мәселелері белгілі отандық ғалымдар зерттеп,
талдауларға түскен.
Зерттеу барысында қолданылған арнайы әдебиеттер бойынша Қазақстан 2030
Стратегиясы [1], Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы [2], Байжанов Н. Неке және
отбасы [3], Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы [4], Арғынбаев Х.
Қазақ отбасы [5], Қожабекова Б. Қазаққы неке[6], Баишев Ж., Байкенова
В.Г., Сарсембаев М.А. Мусульманское право [7], Халиф Алтай Құранның
қазақша аудармасы [8], Қамбаров Р. Неке кітапшасы [9] оқулықтарында неке
табиғатын, неке қатынастары мен олардан туындайтын мәселелерді
қарастырған.
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде 1995жылдың
30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында [10],
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсанда қабылданған Неке және
отбасы туралы заңында [11], 2011жылы 26 желтоқсанда қабылданған Неке және
Отбасы туралы кодексінде [12], Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінде [13] неке қатынастары және одан туындайтын мәселелер нақты
көрсетілген.
Мерзімдік басылымдар бойынша Жүсіпов Б. Шариғат жолмен неке қию және
оның құқытық мәселесі [14], Бозым Е. Ажырасудың амалы бар ма?[15],
Бержан К. Неке алдындағы жауапкершілік [16], Айғалиұлы Е. Отбасы
шаңырағының шайқалуына кім кінәлі? [17], Тілеубай Т. Көп әйел мен көп
күйеу, кім не дейді? [18], Ұлбосын Қ. Жаман жақыннан таныс артық [19],
Мұхамадиева А. Жұбайлардың мүлікке қатынасын реттеу некелік шарт арқылы
шешіледі[20], Мерхамитқызы Ф. Азаматты ер ететін де, ез ететін де әйел
[21], Ереханқызы К. Азаматтық неке алжастырады [22], Орынбасар Д.
Азаматтық неке қызығатын, еліктейтін нәрсе ме? [23], Шөкім А. Ажырасу
анатомиясы [24], Қазиев Ж. Қазақта неке қандай жағдайда тоқтатылады
[25], Әлиев Р. Көп әйел алу мәселесіне қазақ не дейді [26], Жүсіпов Б.
Шариғат жолмен неке қию және оның құқытық мәселелері [27], Айталы А.
Жеті атаға жетпей қыз алыспау бірін-бірі шын қалап тұрған жастар үшін
қиянат емес пе? [28], Тәсілова Н. Билеуші әулет және некелік қатынастар
[29], Аманжол Н. Неке шарты неге жасалмайды? [30], Оралбаева Г. Заңды
неке – бақытты отбасы негізі [31], Ахмет Ә. Сәтсіз неке неден болады?
[32], Өзбекұлы С. Діннің құқытық мәселелері туралы [33], Айғалиұлы Е.
Қыр баласы. Тағы да һәм билік туралы [34], Есдәулетұлы С. Аралас неке
түбімізге жетпесін [35], Әмірбекова Ә. Бес мың теңге берсеңiз, бес
минутте некеңiздi қиып беретiн болғаны ма? [36], Әкімбекқызы К. Неке
шарты неге керек? [37] мақалаларында қазіргі жағдайдағы неке
қатынастарына, некеге байланысты өзекті мәселер қарастырылған.
Диплом жұмысынының зерттелу мақсаты: Неке институтының Қазақстан
заңнама бойынша және мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын қарастыру және
олардың ерекшеліктерін айқындау.
Зерттелу міндеттері: Осы аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қойып отырмыз:
Қазақстандағы Республикасында неке институтының дамуын қарастыру;
Неке қатынастарының пайда болу түсінігін ашу;
• Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны қорғалуын қарастыру;
• Еліміздегі неке шарты және оның жасалуын түсінідіру;
• Жалған неке немесе некенің жарамсыздығын айқындау;
• Некені тоқтану мәселелерін анықтау;
Неке институтының мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын саралау;
Қазақстандағы мұсылмандық некені қарастыру;
Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес некеге
тұрудың шарттары мен тәртібін саралау;
• Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес некені
бұзу және оның салдарын салыстыра отырып анықтау;
Диплом жұмысының пәні: Қазақстандағы Республикасында неке институтының
дамуы мен неке институтының мұсылман құқығы бойынша сипаттамасын
қарастыру.
Диплом жұмысының объектісі: Неке институтының Қазақстандық заңнамасы
бойынша және Мұсылмандық құқық бойынша қарастыру.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты зерттеуде салыстырмалы және саралау
әдіс-тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында Қазақстан
Республикасындағы неке институтының құқықтық негіздері кешенді тұрғыда
арнайы зерттеліп, айқындалып отыр. Қазақстан Республикасындағы неке
институты азаматтық қоғамның негізін құрайтын конституциялық құқытық
деңгейде айқындалған, мемлекеттің қорғауында болатын Қазақстандағы
отбасылық қатынастар негізі болып табылатын құқықтық институттарының бірі.
Сонымен қатар, неке институтының Қазақстандық заңнама мен мұсылмандық құқық
бойынша құқықтары мен міндеттері, жалпы табиғаты жүйелі түрде сараланып
талданған.
Қазақстан Республикасындағы неке қатынасына қатысушылардың
конституциялық құқықтары мен міндеттері – Конституциядан бастау алады, неке
құрудың еркіндігі айқындалады, құқықтық кепілдіктерді белгілейтін өзара
құқықтық байланыстар жиынтығын көрсетеді. Мұсылмандық құқыта да мұсылмандық
заңнамаларға сәйкес неке қатынастары айқындалады, бірақта Қазақстанда
шариғат заңымен неке қиылғанымен заңмен қорғау мүмкін болмайды.
Практикалық маңызы: Ешқандай халық, ешқандай өркениетті қоғам отбасысыз
болуы мүмкін емес. Отбасы – қоғамның ажырамас ұяшығы және оның маңызын
төмендету болмайды. Шолушы болашақ қоғам да отбасысыз ойлай алмайды. Әрбір
адам үшін отбасы бастаулардың бастамасы. Бақыт түсінігін әрбір адам ең
алдымен отбасымен салыстырады: өз үйінде бақытты адам ғана бақытты. Отбасы
– қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды бастамасы. Ол
адамның басты қоғамдық байлығын өндіреді.
Қазіргі заманғы отбасының проблемасы өте маңызды және актуальды жағына
жатады. Отбасының маңыздылығы, отбасы – қоғамның бірден-бір негізгі
әлеуметтік иниституттары, адамзат өмірінің басты тасы ретінде аықталды.
Басқаша қарасақ, қазіргі уақытта отбасы иниституты ішкі терең дағдарысты
басынан өткізуде. Осы дипломдық жұмыстың жазу барысында тұжырымдамалар,
ұсыныстар және пікірлер қарастырылды. Оның ішінде ерлі зайыптылар
арасындағы неке қатынастарды реттеудің теориясын тереңдете түсіп, оны
құқыпен ретеудің қандай шектермен шектелуі қажеттілігін айқындауға
көмектеседі деп ойлаймыз. Өйткені, неке қатынасында, қазақ қоғамы мен
менталитетінде жеке құқықтар мүліктікке қарағанда басымдылыққа ие
болатындығын ескерсек, неке қатынастарды құқықпен реттеуде өте көрегенділік
пен сақтылық қажет.
Сонымен қатар, жастарымыздың отбасын құрудағы басты қателігі жалпы
отбасын ұғымын сыйламау. Демек, отбасын тек қажеттілік немесе кейбір
проблемаларды шешу жолы деп қана қабылдайтын болған. Сондықтан отбасын
құрудың алдында неке жайлы жақсы түсіну керек. Ең бастысы неке одағын киелі
деп түсіну қажет. Барлық діндерде отбасы Жаратушының киелі одағы деп
айтылады. Некеге тұрар алдында мүмкін болса, ажырасып кетуге болады деген
ойдан арылу керек. Бұл өмірлік және киелі одақ екенін терең түсінген
адамдар ғана оны қорғап қалуға баянды етуге бар күшін салады. Егер отбасын
құратын екі адам некені киелі одақ деп түсінсе, көптеген қиындықтарға
мойымауға көмектесетін бірден бір қадам осы. Екіншіден, отбасында үлкен
проблемалар туындаған кезде, тоқ етер нақ-ты шешімін айтатын отағасы.
Сондықтан ер азаматтар қабылданған шешім үшін барлық жауапкершілікті өз
мойынына алу қажет. Шығыс менталитеті бойынша, еркек үй иесі, яғни,
отбасылық өмірде туындаған барлық қиындықтарды өзі шеше алуы қажет. Бұл ер
азаматтан үлкен жауапкершілік пен ақылды талап етеді. Дегенмен, шешім
қабылдау мен жауапкершілікті алу, күйеуге тым шектен шығып кетуге құқық
бермейді. Отбасы екі адамның одағы екенін түсіне отырып, ол шешімді өз
жарымен келісе отырып қабылдау керек.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, сегіз тармақтан тұратын екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Неке қатынастарының пайда болу түсінігі
Қоғамның әлеуметтік институты ретінде неке мен отбасы өте ертеде пайда
болды және өзінің дамуында бірнеше сатыдан өтті. Қоғам рулық белгі бойынша
бөлінген промискуитет кезеңінде жыныстық қатынастар аралас болды. Дүниеге
келген балалар бүкіл рулық қауыммен тәрбиеленді. Руын анасының жағынан
анықтады, өйткені әкесін анықтау мүмкін болмады. Бұл кезең матриархат деп
аталды.
Қоғам дамыды, онымен бірге мораль дамып, ата-ана мен балалардың
арасындағы неке қатынастарының моральға қайшы екені туралы тұжырымдар пайда
болды. Нәтижесінде адамзат жаңа неке қатынасының нысаны: топтық некеге
көшті. Ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес ол екі нысаннан өтті: қандық
туыстық отбасы мен пуналуалық отбасы. Қандық туыстық отбасында неке ұрпақ
бойынша құрылды, яғни ата-ана мен балалар ұрпағы өзінің неке қауымдастығын
құрды. Басқаша айтқанда, Ф. Энгельс дұрыс атап көрсеткен, апайы әйел болды
және ол моральдық тұрғыдан дұрыс саналды [5,61б.]. Бірақ біртіндеп некелік
қарым-қатынас шеңберінен қандас туыстар, яғни туған аға мен апай шығарылды;
пуналуалдық отбасы пайда болды. Онда бір рудағы туысқан қыздар тобы келесі
топтағы туысқан ұлдар тобының ұжымдық әйелдері болып табылды. Бұндай неке
қандық араласуды болдырмау салдарынан туындаса керек.
Өндіріс құралдарының дамуы, жер өңдеу мен мал өсіру сияқты алғашқы
еңбек бөлінісінің пайда болуы, сонымен қатар қоғамдағы одан әрі пргрессивті
өзгерістер артық өнімнің пайда болуына әкелді. Бұл некенің келесі сатысы –
бір әйел мен бір еркектен тұратын некенің дамуына әсерін тигізді. Бірақ
олардың тұрақты экономикалық жағдайларының болмауына байланысты, олар жеке
мүліктік дербестікке жете алмай, сол өздерінің рулық ұйымдарында қалуларына
мәжбүр болды. Тек адамдардың белгілі бір тобының (ақсақалдар, абыздар және
әлеуметтік дәрежесі бар басқа да тұлғалар) өзіндік жеке отбасын құру
мүмкіндігі болды. Осы кезеңде патриархат, яғни руын әкесінің жағынан
анықтау пайда болды. Дегенмен әлі де болса да барлық жағдайда баланың
биологиялық әкесін нақты анықтау мүмкін емес болды, өйткені бұл некелер де
әлсіз, мықты емес болды.
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі
көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде этикалық
көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт
ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды.
Ең алдымен некеге тұрудың басты себебі болып табылатын отбасы
ұғымына анықтама беріп кетейік. Отбасы лат.тіліндегі familia сөзінен
шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық
шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді. Отбасы деп – некеден, туыстықтан,
бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы аталады. Отбасы мүшелері әдетте бір үйде тұрады [3,56
б.].
Көптеген мемлекеттердің отбасы заңнамасына сәйкес неке – бір-біріне
және балаларына қатысты құқықтар мен міндеттер тудыратын әйел мен еркектің
одағы болып табылады. Неке ағылшындардың қолданатын marriage сөзіне жақын
фр.тіліндегі mariage сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие
[3,57 б].
Заң әдебиеттерінде некенің анықтамасына байланысты әр түрлі пікірлерді
кездестіруге болады. Мысалы Матвеев Г.К. былай дейді: Неке – ерлі-
зайыптылардың арасында өзара жеке және мүліктік құқықтар мен міндеттер
туғызатын, заңда бекітілген шарттар мен тәртіпке негізделе отырып жасалған
еркек пен әйелдің тең құқылы және ерікті одағы [4,112 б.].
Теория жүзінде неке нысанына қарай төмендегідей болып бөлінеді:
Полигамия – бір және бірнеше тұлғалар арасында қиылған неке. Ол 2-ге
бөлінеді:
1. Полигиния – бір еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке;
2. Полиандрия – бір әйел мен бірнеше еркектің арасындағы неке.
Қазақ халқында ертеден келе жатқан патриархалды-феодалдық қатынасқа тән
көне әдеттің бірі – көп әйел алу. Моногамиялық отбасы ежелден бері үстемдік
еткенмен қазақ қауымындағы көп әйел алу салтының түп тамыры әрірек кетеді.
Оған қазақ шежіресіндегі ру басылары болып саналатын ата-бабалардың бір
қыдыруы бірнеше әйел алғандығы дәлел болғандай. Көп әйел алудың қай уақытта
болсын өзіне тән әр түрлі себептері болды. Ондай себептердің біздің
заманымызға дейін ұштасып келуі көп әйел алу салтының сілемін Қазан
төңкерісі қарсаңына дейін жеткізді. Олай дейтініміз қазақ отбасы негізінен
моногамиялы болды, яғни бір әйелмен ғана қанағаттанды. Ал, көп әйел алу
әркімнің қолынан келе бермейтін. Өйткені әйел алудың негізгі жолы қыз үшін
қалыңмал төлеп айттырып алу болса, көпшілік халықтың қалың беріп бір әйел
алуының өзі күшке түсетін. Нәтижесінде кедейлердің 30-40 жасқа дейін көп
әйелді қойып, бір әйелге де қолы әрең жететін. Көп әйел алу тек қана малы
көп, ақшасы мол байлардың ісі. Өйткені әр әйелге қалыңмал беруді былай
қойғанда, бірнеше әйелді балаларымен асырап-сақтауға да қанша қаржы керек?
Ал әйел, үстіне айттырылатын қалыңдықтың қалың мөлшері де әдеттегіден 2-3
есе артық болатындығын ескерсек, көп әйел алудың қиындығы айқындала түседі.
Олай болса, қыруар шығынға көніп көп әйел алудың ежелден бері тек ірі
байлардың ғана үлесіне тигендігін ХІХ ғ. басынан бері біздің заманымызға
дейінгі жазылған әдебиеттертерде де көрсетілген.
Қазақ арасында да көп әйел алудың бірнеше жодары болған. Байлыққа
мастанған байлар төсек жаңғырту мақсатымен әйел үстіне қыз айттыру арқылы
бірнеше әйел алатын. Халықтың әдет бойынша әйел саны шектелмейтін, ал
шариғат бойынша да бір кісіге 4 әйелмен некеде болуға рұқсат етілетін.
Н.Гродековтың айтуынша, төрт әйелден артық әйелі бар ерлер соңы
төртеуімен ғана ерлі – зайыптылық ғұрпымен тұруға хақы бар, қалған әйелдері
софылық жолға түсіп, шариғат бойынша ерімен ажырасу керек болған [5,63 б.].
Негізі, әйел үстіне айттыру арқылы тоқал алу, не әмеңгерлік әдет
бойынша әйел үстіне жесір келінін не жеңгесін алу тіпті Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарына дейін сақталып келді де, ал қолға түскен тұтқын әйелдерді
және қарауындағы күндерді алу өткендегі жуынгершілік заман мен
патриархалдық құлдықтың келмеске кетуімен бірге жоғалған. Жалпы көп әйел
алу дәстүрлеріне кеңес өкіметінің деректері ғана түбегейлі тиым салды.
Неке және отбасы туралы алғашқы декреттер. 1918 жылғы азаматтық хал
актілерін жазу, неке, отбасы және қамқоршылық құқығы туралы заңдар кодексі
1917 жылғы Қазан революциясы отбасы заңнамасындағы жаңа кезеңнің
бастамасы болды. 1918 жылы 18 желтоқсанда БОАК мен ХКК Азаматтық неке,
балалар және азаматтық жағдайлар актілерінің кітабын жүргізу туралы
алғашқы декреті қабылданды.
Келесі күні – 19 желтоқсанда Некені бұзу туралы тағы да бір декрет
қабылданды. Онда келесі жағдайлар қарастырылды:
некені әкімшілік тәртіппен бұзу (АХАЖ органдарында);
соттық тәртіппен бұзу;
өздерінің еркінен тыс некеге тұрған әйелдерді босатуға
негізделген неке еркіндігі қағидасы жарияланды (діни нанымдар
негізінде құрылған некелер, жергілікті дәстүрлер бойынша құқығын
шектеу негізінде құрылған некелер, ата-анасының күштеуі негізінде
құрылған некелер және т.б.).
1918 жылы отбасы құқығының барлық нормалары бір актіге – азаматтық хал
актілері, неке, отбасы және қамқорлық құқық туралы заңдар Кодексіне
біріктірілді.
Қазіргі отбасы құқығының дамуы үшін 1926 жылғы неке, отбасы және
қамқоршылық құқығы туралы заңдар кодексінің мағанасы
1926 жылы бүкілхалықтық талқылау нәтижесінде жаңа отбасы кодексі
қабылданды – неке, отбасы және қамқорлық туралы заңдар кодексі қабылданды,
оның көпшілік жағдайлары бүгінгі күні де сақталған:
- ерлер үшін де, әйелдер үшін де ортақ неке жасы 18 деп бекітілді;
- ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі енгізілді (жалпы ортақ жеке меншік);
- бала асырап алу қалпына келтірілді;
- әкені анықтау тәртібі жеңілдетілді;
- некені бұзу тәртібі өзгертілді: бұрынғы соттық және тіркеу
(әкімшілік) тәртібінің орнына тек соңғысы ғана қалды, яғни кодекс күшіне
енген уақыттан бастап ерлі-зайыптылар жеңілдетілген тәртіппен АХАЖ
органдарында некелерін бұза алды.
1936-1968 жылдардағы неке және отбасы туралы жалпы одақтық заңнама
Мемлекетпен жүргізілген негізгі шаралар нормативтік актінің өзінің
атауында көрсетілді. Қаулы келесі мәселелерді анықтады:
кәмелетке толмаған баларға алименттің үлестік мөлшерін;
алимент төлемегені үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді;
айырылысқаны үшін прогрессивтік төлем енгізілді (бірінші
айырылысқаны үшін – 50 сом, екіншіге – 150 сом, үшіншіге және
келесілердің барлығына – 300 сом);
айрылысатын ерлі-зайыптылардың екеуі де АХАТ органына келуі
керек болды.
Отбасы заңына осы кезеңге қажетті болған 1944 жылғы 8 шілдедегі КСРО
Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығы маңызды өзгерістер енгізді. 20
миллионнан астам адам өмірін әкеткен екінші дүниежүзілік соғыс тек
әйелдердің ғана емес, сонымен қатар еркектердің де құқықтарын қорғауға және
халықтың санын көбейтуге бағытталған жедел шараларды қолдануға әсер етті.
1969 жылғы неке және отбасы туралы Кодексті отбасы қатынастарына
қолдану негіздері, Кеңестік құқықтың негізгі қайнар көзі Кеңестік
мемлекеттердің негізгі заңы - КР Конституциясы болды. Ол отбасы заңы
бойынша негізгі нормаларды да қарастырады. Конституцияда қарастырылған
отбасы құқығының нормалары неке-отбасы қатынастарын құқытық реттеудің
қағидалары болады, жоғарғы заңдық күші болады және олардың маңызды саяси
мағанасы болады.
1978 жылғы Қаз КСР Конституциясының 51 бабында КР-да отбасы мемлекеттің
қорғауында болады деп көрсетілген. Бұл норма неке және отбасы туралы заңға
отбасын әлеуметтік-құқықтық қорғау туралы негізгі жағдайларды енгізу арқылы
жүзеге асырылады. 51 баптың 2 бөлімінде отбасы құқығының тағы да бір
қағидасы бекітілген: әйел мен еркектің өзара еркін келісімі – неке негізі.
Бұл қағиданың мағанасы бойынша әйел мен еркектің өзара еркін келісімі тек
некеге тұрған кезде ғана емес, сонымен қатар одан әрі де қажет.
Қаз КР Конституциясының 64 бабында бекітілген:
1. Балаларды тәрбиелеу, оларды қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау,
кеңестік қоғамның лайықты мүшесі етіп өсіру азаматтардың міндеті;
2. Бұл бапта балалары ата-аналарына қамқорлық көрсетіп, оларға көмек
көрсетуге міндетті деп те көрсеткен.
Отбасы құқығының қайнар көздеріне ең алдымен жалпы одақтық заң актілері
жатады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы 1968 жылы 27 маусымда КР Жоғарғы
Кеңесімен қабылданған және 1968 жылы 1 қазаннан күшіне енген неке және
отбасы туралы КР және одақтас республикалардың негізгі заңы жатады.
Қазақстардың тұрмысында ажырасу өте сирек болатын жәйт. Тегінде
қазақстар отбасының бүтіндігін бәрінен жоғары қояды. Әсіресе әйелдерге
талап күшті. Әйелдердің ажырасу жөніне ниет білдіруге құқы жоқ. Ол тек
еркектердің еркіндегі іс. Әйткенмен еркектер де жөн-жоқсыз әйелін
тастамайды, көбіне көп әйелінің мінезі шайпау, жеңілтек, өзі сылдыр-салақ
болғандықтан ажырасады. Еркек әйелімен ажырасуы үшін ешкімнің алдына барып
жүгінбейді, тек бір күннің ішінде әйеліне үш мәрте сен талақ деп айтса
болғаны. Егер күйеуі әйелін талақ тастамай, екі жақ өзара келісімге келіп
ажырасса, 3 ай 10 күн өткеннен кейін қайта жарасуларына болады. Тек
некелерін қайта қидыруға тиіс.
Сондай-ақ, еркек әйеліне бір немесе екі рет қана талақ айтса, онда
қайта қосылуларына болады. ол үшін талақ болған әйел сырт көз үшін басқа
біреумен некелесіп, үш күн бірге тұруы керек, бірақ онымен ерлі-зайыптылық
қатынас жасамайды. Үш күн өткеннен кейін әйел жалған күйеуінен талақхат
алып ажырасады да, бұрынғы күйеуімен қайта некелеседі. Ал егер еркек
әйеліне үш мәрте талақ айтса, онда екеуінің қайта қосылуға еш еркі жоқ.
Ендігі сөз ерлі-зайыптылардың бірі қайтып, яки еркек тұл, әйел жесір
қалғандағы жағдай жөнінде болмақ.
Егер әйелі қайтыс болып, еркек тұл қалса, қайын жұртына әйелінің
сәукелесі мен кейбір бағалы заттарын қайтарумен оның марқұм зайыбының
алдындағы бар борышы бітеді. Ол жесір әйел құсап аза тұтуға, өлген әйелінің
соңын күтуге міндетті емес. Екінші рет қашан үйленем десе де ерікті.
Ал жесір әйелінің жөні басқа. Күйеуі өлгеннен кейін жесір әйел қара
жамылып, оның орнын бір жыл күтеді. Бірақ құран бойынша жесір әйел күйеуін
жүз күн азаласа борышын ақтағаны деп саналады.
Азалау мерзімі бітіп, әйел маңдайына байлаған қара еншіні шешкеннен
кейін әмеңгерлік қозғалады. Егер қайтқан күйеуінің туған ағасы, бауыры бар
болса, жесір әйел сөзсіз соның біреуіне тиюге тиіс. Алда-жалда жесір әйел
көнбесе, күштеп көндіруге тырысады, немесе жесірге қайтқан күйеуінің ең
жақын туыстарының ішінен күйеу таңдауға ерік береді. Қайтқан күйеуінің
туыстарынан басқаға көзі түскен әйел бұзылған әйел саналады. Егер ол
әмеңгерлікке көнбей, бөтен біреумен қашып кетсе, онда әйелді әкетуші
қайтқан күйеудің туыстарына 5түйеден кем түспейтін айып төлеуі керек.
Жесір әйел етегінен тартқан баласы болмаса және қайтқан күйеуінің
әмеңгерлік ететін туысы болмаса ғана төркініне кете алады. Қайың жұртының
рұқсатымен төркініне қайтқан әйел марқұм күйеінің мал-мүлкінің 1\6 бөлігін
әкетуге ерікті. Кейде балалы әйелді де төркініне қайтарып жатады, ондайда
әйелге күйеінің дүниесінің 1\3 бөлігі беріледі. Бірақ қазақстар баланың
сыртқа кетпеуіне, әкесінің елінде қалуына аса мән беретіндіктен мұндай
жағдай кемде-кем кездеседі. Тіпті кеткен баланың өзі түптің-түбіне әкесінің
жұртын іздеп табады [5,67 б.].
Жоғарыда айтылған неке қию дәстүрлері, кеңес үкіметінің толық орнауымен
байланысты жойылған, бірақ қазіргі кезеңде шариат бойынша некеге отыру,
неке қию, заңды некені ислам жолымен неке қию арқылы бекіту дәстүрлері
қайта жаңғырып, бұл мешітте орындалуда.
Негізі ұнамды да және халық арасында ең көп тараған некенің түрі
моногамия, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке.
Заңда неке таңдауға ерік берілген, яғни некеге тұру немесе оны бұзу
үшін тараптардың өзара ерікті келісімі қажет. Некеде ерлі – зайыптылардың
құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің құқығын шектеуге жол берілмейді.
Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен ғана айналысып қоймай, сондай –
ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына, мансапқа талпынуына мүмкіндік
береді. Ерлі – зайыптық қатынастар, әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру
бегілі бір мерзім көрсетілмей жүзеге асырылады. Қазақстанда мемекеттік АХАТ
органында тіркелген неке ғана танылады. Қазақстанда некеге тұрған кезде
отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай
дінді ұстанатындығына қарай азаматтардың құқығын шектеудің кез келген
түрлеріне тыйым салынады. Ерлі – зайыптылар қатынастарына туыстарының
араласуына жол берілмейді [12].
Қорытындылай келсек неке қатынасы осыған дейін үлкен өзгерістерден
өтіп, қазіргі уақытта қоғамымыз дамуына байланысты, неке қатынастарын заңды
түрде жүзеге асырылып және қорғалауы қамтамасыз етіледі.
1.2 Неке құқықтарын жүзеге асыру тәртібі және оны қорғау
Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы туралы кодексінде
белгіленгендей. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
өзгеше белгіленбесе, азаматтар неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы)
қатынастарынан туындайтын өздеріне тиесілі құқықтарды, оның ішінде осы
құқықтарды қорғауға арналған құқықты өз қалауы бойынша пайдаланады. Неке-
отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарының жүзеге асырылуы мен
міндеттердің орындалуы отбасының басқа мүшелері мен өзге де құқық
субъектілерінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін бұзбауға
тиіс. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды азаматтық
сот ісін жүргізу қағидалары бойынша сот жүзеге асырады. Кодексте көзделген
жағдайларда, неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды
мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде және Кодексте көзделген тәртіппен
жүзеге асырады. Бұзылған құқықты қорғау үшiн билiк немесе басқару органына
жүгіну құқық қорғау туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге кедергi жасамайды
[12].
Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге асрылады: юрисдикциялық және
бейюрисдикциялық. Біріншісінде – отбасының құқығы бұзылған немесе
дауланатын құқықты қорғау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органдарды
қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал
актілерін тіркеу (АХАТ) органдары, қамқоршылық органдары, ішкі істер
органдары [2,49 б.].
Екінші түрі – отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі
азаматтар мен ұйымдардың азаматтар мен ұйымдардың іс-әрекеттері. Азаматтар
бұл әрекеттерді мемлекеттік органдардан көмектесуді өтінбей – ақ өздері
іске асырады. Мұндай іс-әрекеттерді – құқығын өзі қорғау деп атайды.
Мысалы, құқығы бұзылған баланың ата – анасы тәртіп бұзушы баланың ата –
анасымен кеңесіп, оған кешірім сұрауға ұсыныс жаайды және т.б.
Неке қию (ерлі-зайыпты болу) үшін некеге отыратын (ерлі-зайыпты
болатын) еркек пен әйелдің ерікті әрі толық келісімі және олардың неке
(ерлі-зайыптылық) жасына толуы қажет. Қазақстан республикасының Неке және
отбасы кодексіне сәйкес неке (ерлі-зайыптылық) жасы еркектер мен әйелдер
үшін он сегіз жас болып белгіленеді.
Мынадай дәлелді себептер болған жағдайда неке жасын екі жылдан аспайтын
мерзімге төмендете алады:
1) жүкті болған;
2) ортақ бала туған кезде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік
тіркеу орны бойынша тіркеуші органдар неке (ерлі-зайыптылық) жасын екі
жылдан аспайтын мерзімге төмендетеді.
Некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірушілер және олардың
ата-аналары не қамқоршылары белгіленген неке (ерлі-зайыптылық) жасын
төмендету қажеттігі туындайтын себептерді көрсете отырып, неке (ерлі-
зайыптылық) жасын төмендету туралы өтініш беруі мүмкін.
Неке (ерлі-зайыптылық) жасын төмендетуге тек қана некеге отырушылардың
(ерлі-зайыпты болушылардың) келісімімен жол беріледі.
Неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адамдар арасындағы немесе неке
(ерлі-зайыптылық) жасына толған адам мен неке (ерлі-зайыптылық) жасына
толмаған адам арасындағы некеге (ерлі-зайыптылыққа) неке (ерлі-зайыптылық)
жасына толмаған адамдардың ата-аналарының не қамқоршыларының жазбаша
келісімімен ғана рұқсат беріледі.
ҚР Неке және Отбасы кодексінде сәйкес араларында неке қиылуына (ерлі-
зайыпты болуына) жол берілмейтін адамдар:
1) бір жынысты адамдардың;
2) олардың біреуі болса да басқа тіркелген некеде (ерлі-зайыптылықта)
тұратын адамдардың;
3) жақын туыстардың;
4) бала асырап алушылар мен асырап алынған балалардың, асырап алушылардың
балалары мен асырап алынған балалардың;
5) соттың заңдық күшіне енген шешімі бойынша олардың біреуі болса да
психикалық ауруы немесе ақыл-есі кемдігі салдарынан әрекетке қабілетсіз деп
танылған адамдардың арасында.
Некеге тұратын адамдар медециналық, сондай-ақ медециналық-генетикалық
мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша
консультациялар алып, тексеруден өтулеріне болады. Мұндай тексерулер некеге
тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана өткізілуі тиіс. Некеге тұратын
адамдарды тексерудің нәтижелері медециналық құпия болып табылады және ол
некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен адамның келісімімен ғана
хабарлануы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері неке қиюды (ерлі-зайыпты
болуды) мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.
ҚР Неке және Отбасы кодексіне сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтар
пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы
қызмет түрін, кәсібін және діни сенімін таңдауға ерікті болады. Ерлі-
зайыптылар ана болу, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру, ерлі-
зайыптылардың тұрғылықты, болатын жерлері мәселелерін және отбасы өмірінің
басқа да мәселелерін бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз
қатынастарын өзара сыйластық пен өзара көмек негізінде құруға, отбасының
игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының денсаулығына, өсіп-
жетілуіне және олардың әл-ауқат жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.
Неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезiнде ерлi-зайыптылар өз тiлектерi
бойынша ортақ тегі ретiнде өздерiнiң бiреуiнiң тегiн таңдайды не ерлi-
зайыптылардың әрқайсысы өзiнiң некеге дейiнгi тегiн сақтап қалады, не
біреуі (екеуі де) өз тегiне екiншi жұбайдың тегiн қосып алады. Егер ерлi-
зайыптылардың бiреуiнiң болса да некеге тұрғанға дейiнгi тегi қосарлас
болса, олардың тектерін қосуға жол берiлмейдi. Неке қиюды (ерлі-зайыпты
болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде тегі өзгерген жағдайда, азамат бір ай
мерзімде жеке басын куәландыратын құжаттарды ауыстыруға міндетті. Ерлi-
зайыптылардың бiреуiнiң тегiн өзгертуi екiншiсінің тегiн міндетті түрде
өзгертуiне әкеп соқпайды.
ҚР Неке және Отбасы кодексінің 7-тарауында көрсетілгендей ерлі-
зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттеріне келетін болсақ ерлi-
зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлiк
олардың бiрлескен ортақ меншiгi болып табылады. Ерлi-зайыптылардың некеде
тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлкiне ерлi-зайыптылардың
әрқайсысының еңбек қызметiнен, кәсiпкерлiк қызметтен және зияткерлiк қызмет
нәтижелерiнен түскен табыс сомалары, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнен және
ерлi-зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкiнен алынған табыс сомалары, олар
алған зейнетақылар, жәрдемақылар, зейнетақы жинақтары, сондай-ақ арнаулы
нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер (материалдық көмек сомалары,
мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек қабiлетiнен
айрылуына байланысты нұқсанды өтеуге төленген сомалар және басқалары)
жатады. Сондай-ақ ерлi-зайыптылардың ортақ табыс сомалары есебiнен сатып
алынған жылжымалы және жылжымайтын мүлiктер, бағалы қағаздар, пайдалар,
салымдар, кредиттік ұйымдарға немесе өзге де ұйымдарға салынған,
капиталдағы үлестер және ол отбасында кімнің атына сатып алынғанына не ақша
қаражаттарын ерлi-зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлi-
зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде жинаған басқа да
кез келген мүлiк ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi болып табылады. Ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкіне құқық некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған)
кезеңінде үй шаруашылығын жүргiзудi, балаларды бағып-күтудi жүзеге асырған
немесе басқа да дәлелдi себептермен жеке табысы болмаған жұбайға да тиесiлi
болады.
Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк ету
ерлi-зайыптылардың екеуінің келiсiмi бойынша жүзеге асырылады. Ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкiне билiк ету жөнiнде ерлi-зайыптылардың бiреуi
мәмiле жасасқан кезде екiншi жұбайының келiсiмi қажет болады. Екінші
жұбайдың тек қана оның талап етуі бойынша оның келісімі болмаған себептері
бойынша және егер басқа тарап осы мәмiленi жасасуға екінші жұбайдың
келiспеуі туралы бiлгендiгi немесе көрінеу бiлуге тиiс болғандығы
дәлелденген жағдайларда ғана сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнің ерлi-
зайыптылардың ортақ мүлкiне билік ету жөнiнде жасасқан мәмiлені жарамсыз
деп тануы мүмкiн. Ерлi-зайыптылардың бiреуi жылжымайтын мүлікке иелік ету
жөнінде мәміле және нотариата куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген
тәртіппен тіркеуді қажет ететiн мәмiле жасасуы үшiн екінші жұбайдың
нотариатта куәландырылған келiсiмiн алу қажет. Аталған мәмiлені жасасуға
нотариатта куәландырылған келiсiмi алынбаған жұбай осы мәмiленiң
жасалғандығы туралы өзi бiлген немесе бiлуге тиiс болған күннен бастап үш
жыл iшiнде мәмiленi сот тәртiбiмен жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі мыналар болып танылады:
• некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) дейiн ерлi-зайыптылардың
әрқайсысына тиесiлi болған мүлiк;
• ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде
мұрагерлiк тәртiбiмен немесе өзге де өтеусіз мәмiлелер бойынша сыйға
алған мүлкi;
• некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде ерлi-зайыптылардың ортақ
қаражаты есебiнен сатып алынса да, қымбат заттар мен басқа да сән-
салтанат заттарын қоспағанда, жеке пайдаланатын заттары (киiм-кешек,
аяқкиiм және басқалар) ерлi-зайыптылардың әрқайсысының меншiгi болып
табылады.
• Некенің (ерлі-зайыптылықтың) іс жүзінде тоқтатылуына байланысты бөлек
тұрған кезеңде ерлi-зайыптылардың әрқайсысы жинаған мүлiктi сот
олардың әрқайсысының меншiгi деп таниды [12].
Яғни, неке қатынастарында туындайтын екі жақты мәселелерді қарастыру
барысында, Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеліп, тең құқықылы
шешіледі.
Бүгінгі таңда мұсылман баласының үштен екісі некесін мешітте қидыруға
ықыласты. Кезінде тоталитарлық жүйенің ықпалында кеткен аға буын мешітке
барып, ғибадат етуді ескіліктің сарқыны санаса, қазір, керісінше,
жастардың көбісі имандылыққа бет бұрып, некелерінің мешітте қиылғанын
қалайтын болды.
Жалпы, мамандардың айтуынша мешіт имандылықтың ордасы болғандықтан,
онда некесін қидырған отбасы ырыс-берекелі болады деген пікірде. Олардың
айтуы бойынша, ислам шарттарын жас отбасына түсіндіре алсақ, соңғы кезде
қоғамда кең жайылған ажырасу үрдісін тоқтатар едік дейді. Дегенмен,
мешіттің беретін неке куәлігінің заңдық күші жоқ. Қазақстанда мешітте
қиылған некенің құқықтық және заңдық жүйесі рәсімделмеген. Осыған
байланысты, мешітте некесін қиған жастарымыз АХАЖ мекемесінде қайтадан
тіркеуден өтуі қажет. Мемлекеттік некенің азаматтық құқықтары болғандықтан,
АХАЖ бөлімінде тіркелуге әрбір Қазақстан азаматы міндетті. Бірақ дін
өкілдері мен заң өкілдері бірлесіп жұмыс істесе игі болар еді. Өйткені
қазіргі кезде мешітте некесін қиып, бірақ АХАЖ бөлімінде заңды неке ретінде
тіркелмеген отбасылар көптеп кездеседі. Бұл Қазақстан заңы бойынша заңсыз
неке деп аталады. Мемлекеттік органдарға некесін тіркеген әрбір Қазақстан
азаматы мемлекетке арнайы салық төлеп, Қазақстан заңына мойынсұнғандығын
дәлелдейді. Ал ол өз кезегінде, Қазақстан азаматына қандай да бір құқықтық,
заңдық тұрғыда отбасылық қатынастарын жүзеге асыруға көмектеседі. Жүрегінде
иманы бар, әрбір азамат немесе жұп заңдық некені рәсімдегеннен кейін, Алла
үйіне барып неке суын ішіп, шариғат бойынша некесін қидыруы дұрыс. Бірақ
осы жерде қайталап айта кететін жайт, мешітте берілетін құжаттың заңдық
күшінің болмауы. Ол тек Ислам парызы бойынша қиылған неке екенін ғана
растай алады. Бұл дегеніміз, яғни ондай отбасында бала дүниеге келген
болса, ол некесіз бала болып саналады. Сонымен қатар мешітте неке
қидырған жастар, ешқандай заңдық күші жоқ құжатты алу үшін қомақты қаржы
төлейтіндері де бар. АХАЖ бөлімінде неке тіркелген кезде, бір ай уақыт
ішінде арызды арнайы мемлекеттік органдар қарап, некенің қиылуына рұқсат
береді. Яғни, некеге тұруға ниет қылғандардың құқықтары заңдық тұрғыда
қарастырылып, АХАЖ бөлімінің мөрімен расталады. Ал мешітте қиылған некені
растайтын құжатта сол мешіттің мөрі басыла тұра, ол ешқадай да заңдық
некені растай алмайды. Сонымен қатар некені растау үшін қандай да бір
заңдық күші бар мемлекеттік орган ғана құжат үшін, қаржыны талап ете алады.
Ал мешіттегі көптеп қиылып жатқан некелердің қаржы төлеп алып жатқан күшсіз
құжаттардан түсетін ақшасы қай қоржынға түсіп жатқаны белгісіз. Сондай-ақ,
мешітте берілетін құжатқа төленетін ақшаның да қанша мөлшерде болу
керектігі еш жерде заңдық тұрғыда көрсетілмеген.
Қазақстан халқымен тікелей желіде сөйлескен Қазақстан Республикасының
Президентіне Қазақтарға 5 әйел алуға болатын заң қабылдана ма? деген
сауал қойылған болатын. Сонда Президентіміз: Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бабына сай, Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады. Демек,
Қазақстан зайырлы мемлекет болғандықтан мешіттегі неке қию азаматтардың өз
таңдауы бойынша жүзеге асырылады, дегенмен заңды неке болып есептелмейді.
Қазақстан азаматы тек бір ғана заңды некеге тұра алады, көп әйел алу, Ата
заңымызға қайшы, – деп түсіндірген болатын. Осы жауаптан түйеріміз, өз
қалауынша мешітте неке қидыруға болады және оған ешкім қарсылық
көрсетпейді.
Ислам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz