Мұражайдың шығу тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МҰРАЖАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Мұражайдың шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Мұражай құндылығы, әлеуметтік функциялары және
жәдігері ... ... ... .7
1.3 Мұражайдың мәдени көпшілік және тәрбие
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . 16
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰРАЖАЙЛАРДЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстан мұражайларының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 20
2.2 Қазақстанның танымал ірі
мұражайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе
Туризм көптеген елдердің бюджеттеріне, экономика саласының дамуына
үлкен үлесін тигізіп отыр, туристік инфрақұрылымда халықты жұмыспен
қамтамасыз етеді. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді.
Қазіргі дағдарыс заманында мемлекетке келетін туристер санын артыру
мақсатында көптеген шаралар ұйымдастыруда.
Мұражай – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани
мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен рөл атқарады. Әсіресе,
ұлттық, мәдени, адамзаттық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрдің ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор. Мұражай ісі –
ғылымның, білім беру ісінің маңызды бір саласы. Осы уақытқа дейін
Қазақстандағы мұражайлар көбнесе тарихи бағытта жұмыс істеп келеді. Кеңес
дәуірі кезеңінде жалпы тарихи – революциялық, әскери-тарихи, этнографиялық,
өлкетану мұражайы болып бөлінді де, олар жалпы мұражайлардың 63% құрады.
Қазақстанда қазірде тарихи өлкетану мұражайы басым. Соңғы кезде қолданбалы
мұражайлардың мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Себебі, мұражай жұмысында
ғылыми жинақтау, ғылыми қор, экспозициялық, көрмелік, білімдік, тәрбиелік,
насихаттау бағыттары жұмыс істеп, жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысында маңызды
рөл атқаруда.
Мұражай алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен заттар және мәдени
жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол
әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып
жетілді. Жаңа мыңжылдықта адамзаттың глобализация дәуіріне аяқ басу
кезеңіндегі мұражай қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен
интеграциялық үрдістер дендеп енуде.
Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-дәстүрін
сақтап, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан қалған
нақыл сөздермен немесе шебер, әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен, сондай-ақ,
жағымсыз қылықтакрға тыиым салып отырумен шектелмейтіні белгілі. Отбасы
тәрбиесінен басталатын Отанын, ел-жерін сүю, ардақтау жерінің, ауылының,
аудан, облысының тарихын, оның табиғатын, байлық ресурстары мен шаруашылық
ерекшеліктерін, географиясын, жануарлар әлемін жетік білуінен бастау
алатыны сөзсіз.
Диплом жұмыстың мақсаты – маұражайлардың тарихы туралы, мұражай
концепциясының құрылу негізі туралы, мұражайдың классификациясы және
олардың туристік бизнесіндегі маңызы туралы түсінік беру.
Көздеген мақстақа жету үшін келесідей міндеттер анықталды:
– Коллекционерлі қызметтердің дамуымен және негізгі мұражайлық
комплекстермен танысу;
– Мұражайтанудың әлеуметтік мәдени институты ретінде қалыптасуымен
танысу;
– Мұражайтанудың негізгі түсініктері мен терминдерінің мазмұнын білу;
– Мұражайтанудың ғылыми жүйесінде рөлі мен орнын түсіну;
– Мұражайтану комплексі құрылымының негізгі білімдерін игеру;
– Қазақстандық мұражайларды анықтау және оның туризм дамуына
тигізетін әсерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде мұражайлардың қалыптасуы туралы
баяндалады. Оның ішінде пайда болу тарихына, зерттелуіне сипаттама
берілген.
Екінші бөлімінде мұражай ісіне сипаттама берілген. Оның ішінде,
мұражайдың әлеуметтік функциясы, жәдігерлері, қоры туралы айтылады. Сонымен
қатар мұражайда жүргізілетін ғылыми-ағартушылық, мәдени және тәрбиелік
жұмыстары сипатталады.
Үшінші бөлім Қазақстандық әйгілі мұражайлар туралы, олардың тарихы,
дамуы жөнінде баяндалады.
Пайдаланылған зерттеу тәсілдері: суреттеу салыстырмалы-сипаттық,
статисткалық мәліметтерді өңдеу және т.б.
Пайдалану көздері: туристік мекемелер, жергілікті әкімшіліктің туризм
департаменттері, туристік операторлар.
Қорғалатын ұстаным:
1 Мұражайлар тарихын баяндау;
2 Мұражайтанудың әлеуметтік мәдени институты ретінде қалыптасуымен
танысу;
3 Мұражайлардың ғылыми ролін түсіну;
4 Қазақстандық мұражайлар жағдайын, олардың отандық туризм дамуына
тигізетін әсерін анықтау.
Мұражайда – табиғат пен адам қолмен жасалған өнер туындыларын және көне
заман ескерткіштерін, үлгі нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы
және бұл мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам
мүшелеріне тәлім-тәрбие беретін ғылыми-мәдени және рухани мекеме. Сондықтан
да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан мұражайы жоқ елді кездестіру
мүмкін емес. Әлем мемлекеттерінде мұражайдың қалыптасуы мен дамуы сол
халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты. Қандай да
сапарға, кез-келген елге шыққанда, ол елдің мәдениетімен, тарихымен, табиғи
ерекшеліктерімен, өнерімен мұражайда таныса аламыз. Сол себептен, Қазақстан
туризмін дамыту мақсатында мұражайларға да үлкен көңіл бөлінеді. Жұмыс
өзектілігі осында.
1 МҰРАЖАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мұражайдың шығу тарихы
Көптеген жылдар бойы мұражайлар тек қаланың ғана емес, көптеген
мемлекеттің қазынасы болып келеді. Мұражай қызықты көне заттардың ғана
емес, адамзаттардың мәдениетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрыпын сактап келеді.
Жалпы XX ғасыр мұражайлар ғасыры деп атады. Өйткені бүгінгі күні білім
беруді кәдімгі әлеуметтік қызметті мысалсыз елестету өте қиын. Мұражай
түсінігі 2 – 5 мың жыл бұрын пайда болған. Бірақ, бүгінгі күні бұл
түсініктің мазмұны өзгерді. Көне гректер мусейон ретінде муза
шырақтарын түсінген болатын. Біраз уақыттан кейін оны әдебиетпен, ғылыммен
айналысатын жүйе деп есептей бастады [1].
Мұражайға екінші өмірді жаңа өрлеу дәуірі сыйлады. Осы кезде мұражай
дегеніміз – көне дәуірінің мәдени ескерткіштері, коллекциялары,
дүниежүзінде сирек кездесетін заттар.
Ал XV ғасырдың екінші жартысында мұражай термині белгілі бір заттар
жиынтығына және өнер сақталатын жерге қатысты қолданылады. Сонымен қатар
сирек кездесетін коллекцияларды сақтап қана қоймай, оларды зерттеп және
көпшілікке көрсете бастады. ХІХ ғасырдағы мұражайдың процесі аяқталды.
Қазіргі қоғамда мұражайлық қоғамның құбылысын және мұражайлық істердің
мәселесін мұражайтану ғылымы арқылы шешуге болады. Мұражайтану термині 1878
музеология және антиквовар деген неміс журналында пайда болды.
Мұражайдың Халықаралық саммиті мен Мұражайдың ғылымы қабылданды. 1970
жылы мұражайтанудың халықаралық комитеті мұражайтануды университеттерде
шешті.
Мұражайлар қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Европада тарихи
мұражайлар XIV-XVI ғасырларда пайда болды. Бұл ерте капиталистік
өндірістің, өнеркәсіптің пайда болған, білімнің, өнердің, ғылымның,
әдебиеттің, техниканың, қолөнердің өсіп-өнген, өркендеген, қанат жайған
кезі. Ұлы географиялық жаңалықтар ашу, жер шарын айналып саяхаттау, жердің
шар тәрізділігінің анықталуы, Коперниктің планеталар жүйесін зерттеуі үлкен
ғылыми жаңалық болған уақыт. Кітап басу ісінің дамуына байланысты білім тез
таралды. Осындай ғылым мен білімнің дамуы кезінде кейбір ғалымдардың жеке
кабинеттік колекциялары, өсімдіктер коллекциялары пайда болды. Осы
коллекцияларды жинауда тарихи тұрғыдан жүйелеу көбірек сезілді. Тарихи және
мәдени құндылықтарды жинау қолға алынды. Ғылыми зерттеулер тарихи
мұражайлардың негізінде шыға бастады. Әсіресе, көне дәуірден дерек беретін
археологиялық мұражайлар өте құнды болды. Тарихи мұражайлардың екінші бір
даму кезеңі XVIII ғасырдың екінші жартысы болды. Қоғамда мұражайлардың
құндылығы, маңыздылығы арта түсті. Мұражай қоғамдық тәжірибені, мәдени,
тарихи, байлықты сақтайтын орынға айналды. Мұражай ісін дамытуға, ұлттық
сананы оятуға, идеяларды насихаттауға, қалыптастыруға көмектесті [2].
Көптеген халықтар азаттық үшін, өздерінің құқықтарын қорғау үшін
мұражайды ұлттық саяси орталық ретінде құрды. Венгрияның ұлттық мұражайы
Венгер мәдениетін, тарихи мұраларын, тілін сақтау үшін құрылды. 1802 жылы
Венгрияның ұлттық мұражайы Будапеште, 1818 жылы Ұлттық мұражай Прагада,
1828 жылы Берлин көне мұражайы ашылды.
Неміс халқының XIX ғасырдың алғашқы жылдарына дейін мұражайға бару
мүмкіншілігі болмады. Напалеонмен соғыстағы жетістіктері неміс халқының
өзінің мәдениетіне, тарихына бет бұруына ықпал жасады. XIX ғасырдың 20-
жылдарында Германияда өнер мұражайлары, көпшілікке арналған мұражайлар
пайда болды. Ресейде мұражайлар көбінесе ведомствалық бағытта құрылды.
Әсіресе XIX ғасырда мұражайлардың қоғамдық ролі арта түсті. Тарихи –
археологиялық мұражайлар жүйесі кеңейді. Мысалы, 1811 жылы – Феодосияда,
1825 жылы – Одессада, 1828 жылы – Керчьте археологиялық бағыттағы және
әскери-тарихи мұражайлар да дами түсті. Мысалы, 1805 жылы – теңіз мұражайы,
1811 жылы – Интендант мұражайы, 1817 жылы – Артиллериялық тарихи
мұражайлары кеңие түсті. 1817– 1821 жылдары ұлттық орыс мұражайлар қоғамда
ұлттық көзқарастың қалыптасуына көп пайда тигізді [3].
XIX ғасырдың ІІ жартысында, әсіресе, этнографиялық коллекция жинау
жанданды, тарихи мұражайлардың ұйымдастырудың күшейтілуіне 1845 жылы
құрылған орыстың географиялық қоғамы көп әсер етті. Сібірге айдалған
интеллигенцияның үлесі көп болды. Археологиялық, географиялық қоғамдар
құрылды. Географиялық қоғам Қазақстанның фольклоры, этнографиясы, тарихы
мен географиясын зерттеу ісіне мол қызмет атқарды. Кейін Қазақстанды
зерттеу орталығы болып өзгертілген Орыс географиялық қоғамының Семей
бөлімшесі еліміздің мәдениеті мен экономикасының мәселелерін зерттеу ісінде
біршама істер атқарды. 1872 жылы Ресейдің тарихи мұражайы (қазір
мемлекеттік тарихи мұражайы) құрылды. Азамат соғысы кезінде 1919 жылы
қаңтар айында Петроградта бірінші Бүкілресейлік мұражай конференциясы өтті.
Бұл конференция мұражай ісін дамытуға үлкен көңіл бөлді. 1951 жылы Германия
мұражай қызметкерлерінің желісі өтіп, өнер ісінің мемлекеттік комиссиясы
құрылды. Кеңес Одағы кезінде 1917-1923 жылдар арасында 270 мұражай
құрылды. Олар Революция мұражайы, Қызыл Армия, атеистік мұражай сияқты
бағыттарда құрылды. КСРО мұражай ісі 20-30 жылдары қарқындап дами түсті.
1919 жылы Қызыл Армияның Орталық мұражайы, 1936 жылы Ленин мұражайы, 1962
жылы К.Маркс және Ф.Энгельс мұражайы дүниеге келді. Совет Одағы кезінде
52000000 мұражай жәдігері мемлекеттік қорғауда болды. Онда 80-жылдары
тарихи мұражайлар саны 1359-ға жетті (барлығы 2208 мұражай). Бұрынғы ГДР-да
634 мұражай бар, оның 110-ы тарихи, 341-і өлкетану, 50000 ескерткіш
мемлекеттік қорғауда болды [1].
Мұражай зерттеу орталығы. Ғылыми – зерттеу мекемелерінің қатарында
мұражайдың өз ерекшелігі бар. Мұражайдағы ғылыми – зерттеу жұмыстарының
нәтижелері ғылыми жаңалықтарды толықтыра түсетін, басқа ғылыми орталық.
Әсіресе, ғылыми негізделген, жоспарлы түрде қорларды жасау, мұражай
заттарын сипаттау, өңдеу, зерттеу, ғылыми-зерттеу жұмысының негізі болып
табылады. Ғылыми-зерттеу нәтижелері консервация, қайта қалпына келтіру,
коллекцияларды қорғау мен сақтау, экспозиция, келушілермен жұмыс тағы басқа
мұражай жұмыстарының деңгейін, дәрежесін анықтайды [4].
Мұражайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстары кешенді және көп қырлы болып
табылады. Мұражайдың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттарын,
біріншіден мұражайдың қай профиліне жататынына байланысты, екіншіден
мұражайдың әлеуметтік институттар жүйесіндегі орнына қарай анықтайды.
Профильдік бағыттан басқа, ғылыми-зерттеу ісі мұражайтану ауқымында да
үнемі зерттеу жүргізіп отырады. Экспозиция мен көрмені суретшілер,
дизайнерлер жасайды. Сәулеттік-көркемдік шешім қажет. Бұл жерде
суретшілердің фантазиясы да үлкен роль атқарады. Ол экспозиция жасауда
көрерменнің білім деңгейіне, әлеуметтік-демографиялық жағдайына көңіл
бөледі. Оптимальды сары, жасыл, алқызыл түстер көзде шаршататындықтан
мұражайда ақ көкшіл, ақ сары және қара түстер қолданылады.
1.2 Мұражай құндылығы, әлеуметтік функциялары және жәдігері
Мұражайтану дегеніміз – әлеуметтік мәліметті сақтау процесін зерттейтін
негізгі білімдерді беретін және қабылдайтын мұражайлық заттар, мұражайлық
қызмет арқылы көңіл-күйге әсер ететін қоғамдық институт және олардың
әлеуметтік – мәдени философиясының формасын зерттейтін ғылым.
Мұражай дегеніміз – қоғамға қызмет ететін адамдар үшін ашық
коммерциялық емес, білім беру, өркендеу және көңіл көтеру мақсаты мен
адамдардың құндылықтарын алатын, сақтайтын, зерттейтін мекеме.
Мұражайтану құрылымы 1 кестеде көрсетілген [9].
1 кесте
Мұражайтанудың құрылымы [9]
Тарих және тарихтану Мұражайлық теория Мұражайлық деректерді
тану
мұражайдың пайда болу Жалпы мұражайлық заттарды
теориясын зерттейді зерттеу
түрлі тарихи Құжаттау теорияны анықтау
кезеңдерде жұмыс
істеуін
мұражайлық жүйенің Тезавриялау (ғылыми әдістемені анықтау
қалыптасу саясатын фондық жұмыс)
мұражайлық істерінің Коммуникация осыларды қолдану
қалыптасуын зерттейді.теорияларынан тұрады
Қолданбалы мұражайтану үш бөлімнен тұрады.
1 Ғылыми әдістеме – экспозицияларды құру принципі, мұражайлық фондтарды
сақтау;
2 Мұражайлық жұмыстарының техникасы – кәдімгі жұмыс техникасы;
3 Мұражайлық істі ұйымдастыру – маркетинг және менеджмент.
Табиғатта және қоғамда көптеген заттар мен объектілердің ғылыми
көркемдік тарихы не болмаса мемориалдық құндылығы бар. Сондықтан да олар
мұражай үшін өте бағалы және оларды мұражай заты деп атайды. Алдымен бағалы
құнды заттарды әлеуметтік табиғи ортада тауып алады, мұражайға жеткізеді,
есепке алады, сақтайды, ғылыми өңделуден өткізеді және ең соңында мұражай
заты статусын береді. Мұражайда заттың функционалдық маңызы емес оның
табиғат пен мәдениеттің ескерткіші ретінде қоғамдық маңызы негіз болып
есептеледі. Мражайда ол белгілі бір құбылыстың, процестің, фактің деректі
бір куәгеріне белгісіне айналады. Мұражайлық затты зерттеген кезде мамандар
оның айналадағы ортамен қатынасын бассқа заттар мен ұқсастығын, ерекшелігін
ескереді. Мысалы: археологиялық қазбалар кезінде табылған үй заттары, еңбек
құралдары бір-біріне ұқсас бірақта олар түрлі дәуірлерге жатады және өзінің
маңыздылығын баяғыда жоғалтқан бірақ мұражай үшін олар әрқашан да
әлеуметтік тұрғыда өте бағалы [5].
Белгілі бір зат мұражайлық затқа айналу үшін белгілі бір қасиеттерге ие
болу қажет. Жалпы мұражайлық заттың жақтарын ашатын үш қасиет кең таралған.
1 Ақпараттық қасиет. Мұражайлық заттың мазмұңды жағын сипаттайды. Оның
тарихи, мәдени, қоғамдық және табиғи процестер мен құбылыстарда мәлімет
негізі ретінде шығуын анықтайды. Заттың мәліметтік жағын құжаттағы ғылыми
бейнеленуі береді. Осындай мәліметтер екі бөлімге бөлінеді;
– Ішкі ақпараттық кеңістік – заттың толық аталуы, зат не үшін
қолданылады. Оның формасы қандай материалдан жасалғандығын, қандай
жазулар мен кестелер бар екендігін анықтайды;
– Сыртқы ақпараттық кеңістік – заттардың тарихы туралы мәлімет
көрсетеді. Қандай жерден шыққандығын, оған қандай адамдар қатысқандығын
көрсетеді.
Жалпы сыртқы ақпараттық кеңістік және ішкі ақпараттық кеңістік бір-
бірімен тығыз байланысты. өйткені мұражайлық заттың негізін құрайды.
2 Аттрактивті қасиет. Заттардың сыртқы бейнесін сипаттайды, яғни,
келушілердің көңілін өзінің сыртқы белгілері мен форларымен және түсімен
аударады;
3 Экспрессивті қасиет. Заттың қасиетті жақтарымен байланысты. Сөйтіп,
мұражайлық затты табиғаттың қорғау объекті ретінде сипаттауға немесе адам
қызметінің құндылық нәтижесі ретінде сипаттауға болды.
Мұражайлар классификациясы. Мұражайлардың әр қайсысы қайталанбас бөлік
болып келеді, сонда да жиналған құрамында, әрекет масштабында құқықтық және
басқа да сипаттарында кейбір ұқсастығы болады. Олар мұражайлық дүниені
белгілі бір топтарға бөлуге рұқсат етеді, яғни классификация жасалынады.
Класификацияның негізгі категориясы мұражай бағдары, яғни оның мамандануы
сонымен қатар классификацияның негізгі белгісі, мұражайдың ғылыммен,
техникамен, өнер түрімен, өндіру және оның салаларымен байланыстылығы [8].
Маманданудың яғни бір бағдардың мұражайлары бағдарлы топтарға бөлінеді:
– Ғылыми мұражайға;
– Музыкалық мұражайға;
– Тарихи мұражайға;
– Көркем архитектуралық;
– Ауыл шаруашылықты;
– Педагогикалық мұражай және тағы басқа.
Ғылым мен техникалық мәдениеттің дамуы жаңа бағдарлардың дамуына
әкеледі. Мысалы: 1940 жылы Акволангтың пайда болуы су асты археологиясының
дамуына әкеп соқты.
Мұражайдың қоғамдық жүктелу белгісі бойынша типологиялық бөліну бар.
Біріншісі, ғылыми зерттеу. Ғылыми институттарда, университеттерде,
академиаларда жұмыс істейді.
Екіншісі, ғылыми ағартушылық. Олар ізденіс жұмыстарын жүргізеді, бірақ
олар оқу ағартушылық мекемелерде орналаспайды. Олардың қызметтеріне
экспозицияларды, жәрменкелерді, түрлі мәдени білім беру шараларын жүргізу
жатады.
Үшінші, оқу мұражайлары, негізгі оқу процесіне көрнекілік пен заттылық
беру және кадрлар дайындау.
Мұражайлар әкімшілік – территориялдық белгі бойынша: республикалық,
облыстық, аудандық.
Тиістілігіне қарай мұражайлар: қоғамдық, жеке-меншік, мемлекеттік [10].
Жалпы мұражайтану да екі тарихи қалыптасқан функцияны бөледі. Олар
мұражайдың қоғам мен мәдениетте орны мен рөлін анықтайды.
1 Құжаттау функциясы. Мұражайлық жинақта түрлі мұражайлық заттардың
оқиғалардың процесс пен фактордың тіркелуі. Мұражайлық жинаққа жиналғаннан
кейін олар белгілі бір құбылыстың, оқиғаның белгісі болып есептелінеді.
Құжаттау функциясы – қоғамдық, ғылыми және мәдени сұраныстарына жауап
береді және мұражайлық фондтың жинақталуы, зерттелуі және сақталуы кезінде
іске асады.
2 Білім беру мен тәрбиелеу функциясы. Бұл функция – мұражайлық
заттардың ақпараттық және экспресивтік қасиеттеріне негізделген және
қоғамның мәдени танымды сұраныстарымен ерекшелінген. Мұражайдың мәдени –
білім берудің түрлі формаларында іске асады.
Бұл екі функциядан басқа да бос уақытты ұйымдастыру функциясы да
сипатталады. Бұл функция эмоционалдық дамуды, іске асырады.
Мұражайлық фонд дегеніміз – біріншіден мұражайда экспонат түрінде
жиналған барлық заттар жиынтығы. Екіншіден мұражайлық фонд дегеніміз -
ғылыми көмекші мәліметтер. Басқа сөзбен айтқанда кестелер, графиктер,
жоспарлар, карталар, макеттер т.б.
Мұражайды зерттеулер мұражайлық фондты бағытына қарай, тарихына қарай
сонымен қатар мұражайлық заттардың типтеріне қарай бөлінеді:
1 Материалдық заттар, яғни адам қолымен жасалған, белгілі бір пайдалы
функциясы бар заттар;
2 Бейнелеу заттар – яғни сыртқы бейнесі бойынша мәлімет беретін заттар;
3 Хат күйіндегі заттар – хатты белгілер жүйесі арқылы табылған заттар;
4 Фото заттар – фотоапарат арқылы алынған заттар;
5 Кино заттар – техникалық құралдар арқылы алынған заттар.
Ғылыми фондтық жұмыс дегеніміз – заттарды сақтау, зерттеу және
мұражайлық экспонат түрінде қолдану жұмысы [11].
Мұражайлық фондық жұмыс – біріншеден мұражайлық фондты жинақтайды, яғни
заттың құнды жақтарын жинақтайды және өз кезегінде үш этаптан тұрады.
Бірінші этап – атрибуция. Физикалық қасиеттерін анықтау, мұражайлық
заттардың тарихын білу.
Екінші этап – классификациялау және жүйелеу. Мұражайлық заттарды
қасиеттерге, типтерге, группаларға қарай бөледі.
Үшінші этап – талдау. Мұражайлық заттарды білім көзі ретінде талдайды.
Есеп қызметін мұражайлық заттарын, құжаттарын зерттейді. Нәтижесінде есеп
журналы, картотека және негізгі фондтың жүйелі құрылымы пайда болды. Сақтау
жағдайларын құру қызметі. Ол мұражайлық заттың физикалық, химиялық
қасиеттерін зерттейді. Коллекцияларды көрсету үшін жағдай жасайды, сонымен
қатар бүлініп қалудан, ұрланудан сақтайды әр бір мұражайда экспанатты
сақтаудың режимі қолданылады (1 сурет).
1 сурет. Мұражайда экспанатты сақтаудың режимі [11]
Мұражай ғылыми зерттеу мекемесі ретінде. Ғылыми зерттеу жұмысы
дегеніміз – адам еңбегінің ерекше түрі. Қоғам үшін пайдалы білімдерді алу
қолдану және тарту. Жалпы мұражайлар ғылыми зерттеу мекемелерінің жүйесіне
кіреді. Бұл мұражай мен ғылым арасында байланыстың бар екендігін
дәлелдейді. Мұражайлық фондты жинақтау зерттеулерді өткізумен дәлелденеді,
яғни коллекцияларды қалыптастыру кезінде мұражай, мұражайлық заттардың
маңызы бар заттарды зерттейді, табады. Ғылыми білімдер мен әдістер
мұражайлық фондтарды заттарды сақтаған кезде қолданылады, яғни органикалық
және органикалық емес мұражайлық заттардың физикалық сақталуы. Сонымен
қатар осындай қамтамассыздықты керек ететін технологияны шығарады. Ғылыми
жұмыс экспозицияларды құрғанда да қолданылады, яғни мұражайлық заттардың
мәліметтік және экспрессивті қасиеттерінің арасындағы байланысты анықтайды
[12].
Мұражайдың ғылыми зерттеу жұмысы екі бағыттан тұрады (2 сурет).
1. Ғылыми зерттеулер. Зерттейтін ғылым саласына байланысты болады;
2. Мұражайлық зерттеулер. Мұражайлық заттарды жинау, сақтау, қолдану,
әдістемесімен теориясында жаңа білімдерді қалыптастырады;
2 сурет. Мұражайлық зерттеулер [12].
Мұражай ісінің, қызыметінің негізгі бағыттары экспозициялық көрмелік,
қорлық (фонд), ғылыми-ағартушылық екені мәлім. Осылардың бәрінің негізі
мұражай жәдігеріне келіп тіреледі. Мұражай өзінің әлеуметтік қызметін
мұражай жәдігерлерін жинау, сақтау, үйрену, зерттеу және қолдану арқылы
жүзеге асырады.
Белгілі-бір затты жасауда да, қолдануда да оның функционалдық мәні
болады. Мұражай әлеуметтік институт ретінде қоғамдағы өзгерістерді
көрсетеді, олардың тарихилығын тереңдетеді. Әрбір жәдігердің қоғамдық
мәнін, мұражайлық құндылығын көрсетеді [5].
Мұражай жәдігерін алған, таңдаған кезде, оның өмір сүрген, сақталған
ортасымен байланысы үзіледі де, оның қоғамдық мәніне анықтама беріледі.
Жәдігерлердің ақпараттық потенциалын екіге бөлінеді. Бірінші – ішкі
хабарламалық кеңістік, екінші – сыртқы хабарламалық кеңістік. Бірінші
заттың өзіне байланысты мәлімет көрсетсе, екіншісі жәдігердің айналасындағы
ортаға қатысты мәліметтерді көрсетеді [1].
Мысалы, жәдігердің ішкі хабарламалығына – аты, көлемі, қолданыс орны,
дайндалуы, түрі-түсі, дайындау технологиясы, жазуы тағы сол сияқтылар
жатады.
Жәдігердің сыртқы хабарламалығына – жәдігердің тарихы, оның шығу тегі,
сол жәдігерге байланысты адамдардың қатысы жатады. Екі кеңістіктің де бір-
бірімен байланысы өте тығыз. Жәдігердің репрезентативтілігі деген бар, яғни
біртипті, ұқсас жәдігерлер. Әсіресе, бір уақытта пайда болған жәдігерлердің
құндылығын анықтау өте қиынға түседі.
XVII ғасырда И.Д.Майор мұражай жәдігерлеріне шынайы, ақиқат дерек
беретін, ұзақ уақыт сақталатын жәдігерлерді жатқызды. Кейінірек мұражай
жәдігерлернің сипаттамасында оның сиректігі аталды.
XIX ғасыпда ғалымдар мұражайдағы жәдігерлерді әр түрлі ғылыми саланың
зерттеу көзі деп қарастырды. Әсіресе, өнертану саласындағы, тарихи кезеңдер
мен, табиғи байлықты көрсететін мұражай жәдігерлері өте маңызды орынға ие
болды. Осыдан барып коллекциялық жәдігер ұғымы пайда болды.
Мұражай жәдігері ол нағыз түпнұсқа жәдігер, яғни, білімдердің алғашқы
жүйесі. Әрине, оны жәдігерлік дәлел ретінде мамандардың көмегімен ғылыми
тұрғыдан бағаланған жөн.
Мұражай жәдігерлерінің семантикалық (мәндік), аксиологиялық
(бағалылық), коммуникативтік (хабарламалық) аспектілері бар және де әрбір
мұражай жәдігері аттративтік (көңіл аудару, назарды күшейту), семантикалық
(мәнерлілік, дәлділік, мәндік), экспрессивтік (толқыту, көңілде әсер
қалдыру қасиеті), репрезентативтік (ұқсас жәдігердердің артықшылығын
анықтай білу) қасиеттерге ие. Мұражай жәдігерлері тек дерек қана емес,
мәдени-тарихи ескерткіш ретінде бағалылығы зор қоғам мен мемлекет, мекеме
байлығы деп саналады.
Мұражай жәдігері – нақты өмірден алынған, музейге қоюға құндылығы бар,
музей қорына тіркелген, ұзақ сақталуға бейім зат. Ол әлеуметтік, тарихи,
қоғамдық өмірдің дерегі ретінде, ұлттық құндылықтың бөлігі ретінде
қарастырылады. Музей жәдігері- бүкіл музейдің қызметін, оның бағыттарын,
жоспарын жүзеге асыратын негіз болып табылады [13].
Қайта өрлеу дәуірінде музей жәдігерлерінің ғылымдық деңгейден тану,
тарихи тәжірибені көрсету, эстетикалық қажеттіліктерді өтеу сияқты жағы
күшейе түсті. Оларды кунсткамерада, натуралиенкамерада, мюнцкабинеттерде,
музеумдерде сақтады. Кез келген музей жәдігерін зерттеу ғылымға
негізделеді. Қазіргі кезде музей ісі адам қызметінің ғасырлар бойы қол
жеткізген нәтижесі ретінде, табиғаттың сыйы мен ерекшелігін көрсетіп
(табиғи музей, қорықтар), ғылыми құжаттармен негізделіп, түрлі профильді
салада жұмыс істейтін жұмыс ретінде қарастырылады.
Музей туралы теориялық бағыттар әр түрлі. Сондай теориялардың бірі
филологиялық, көне антикалық храмдарға еліктеуден туған. Мұражай
мекемелері әр түрлі аталған. Мыс., Вьетнамда – бао та - реликвияларды
сақтайтын жер деген ұғымды білдірсе, өз заманында көне египеттік өмір
үйлері, антикалық музейондар коллекция жинауда өте үлкен роль атқарған.
Орта ғасырларда көне жәдігерлер жинауға шіркеулерді де кеңінен қолданған.
Өнер, тарих және жаратылыстану жәдігерлерін, монастырларда, храмдарда,
бекіністерде жинаған.
Мұражай ісінің негізгі құрамдас бөлігіне мұражайдың практикалық ісі,
ескерткіштерді қорғау, мұражай жүйесі, мұражай саясатын заңдастыру, мұражай
ісіндегі кадрларды дайындау да кіреді. Ғылыми-әдістемелік, көпшілік жұмыс
орталықтарының жұмысы, арнайы тақырыптардағы журнал, газеттер шығару да
мұражай ісінің басты бағыттағы шаралары.
Мұражайтану зерттеу әдістерінде, тарихи зерттеу әдістері, әсіресе –
археологиялық, этнография, палеография, нумизматика, өнертану, педагогика,
психология саласындағы зерттеу әдістері, жаратылыстану ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды. Сонымен бірге ғылыми-зерттеу әдісінің далалық зерттеу,
бақылау, эксперимент сияқты түрлері де кеңінен қолданылды [6].
Мұражайтанудың зерттеу әдістерінің негізгі бағыттарына тоқталсақ, олар
мынадай:
Ақпараттық дерек көзі ретінде, жәдігерлердің мәдени-тарихи құндылықтарын
зерттейтін бағыттарда жұмыс істеу:
а) мұражай құндылықтарына жататын жәдігерлерді анықтау(ғалымдар,
лаборатория);
б) мұражай жәдігерлерінің мәндік мағынасын, ерекшеліктерін анықтау ісі;
в) мұражай жәдігерлеріне байланысты ғылыми анықтамалық, жүйелеу
жұмыстарын ұйымдастыру;
г) сақтау режимін, консервация және қайта қалпына келтіру жолдарын
анықтау;
д) мұражайдың тәрбиелік, білімдік міндеттерін атқару әдістерін
қарастыру, жүйелеу.
2. Мұражай ісі, оның атқаратын қызметі, қоғамдық, мемлекеттік институт
ретіндегі бағыты:
а) мұражайдың шығу тарихын, жүйесін, типін, мұражай ісінің тарихын
жүйеледі;
б) ішкі ұйымдастыру жұмыстарын қарастырады;
в) мұражай қызметінің арнайы бағыттарын анықтайды;
г) мұражайды басқару жүйесін қарастырады, болашақ жоспарын талдайды.
Мұражай ісінің құрылымы. Мұражайтануға тарихи, теориялық, қолданбалы
элементтер кіреді. 3 суретте мұражай танудың 4 құрылымы төлық бағыттарымен
көрсетілген.
3 сурет. Мұражайтану құрылымы [14].
Мұражайтану ғылыми пән ретінде білім жүйесі қалыптасқан, өзіндік
құрылымы бар сала.
Мұражай жүйесі және жіктелуі. Мұражайлар жабық жүйедегі, мемлекет пен
қоғам алдында мұражай заттарын сақтау, қорғау, пайдалану функцияларына
жауап беретін мекеме. Мұражай жүйелері әртүрлі профильдегі, типтегі
мұражайлардан тұрады. Мұражай жүйесінің құрылуына қоғамдық факторлар әсер
етеді. Оған қоғамдағы құндылықтар мен қажеттіліктердің өзгеруі, өнердің,
ғылымның, білімнің, өндірістің дамуы жатады. Мұражай жүйесі ұзақ тарихи
кезеңдер арқылы қалыптасады. Әрбір мұражай ғылыми пәндердің, өнердің
саласына қарай жүйеленеді. Мысалы, тарихи мұражайлар жалпы тарихи, ұлттық,
өлкелік немесе белгілі бір тарихи кезеңге, уақиғаға арналған болып бөлінеді
[11].
Мұражайлар негізгі профилі жағынан төмендегідей топтарға бөлінеді:
1. Тарихи мұражайлар – тарих білімі мен ғылымына негізделген жүйе бойынша
бөлінеді. Олар:
– Жалпы тарихи;
– Археологиялық;
– Этнографиялық;
– Нумизматикалық;
– Тарихи экономикалық;
– Білім мен ағартушылық тарихы;
– Арнайы тарихи мұражайлар (спорт тарихи, музыка тарихы т.б.).
2. Көркемөнер мұражайы. Өнер мен өнертануға қатысты барлық мұражай. Мысалы,
өнертану мұражайы, картина галереясы, мүсін мұражайы, қолөнер мұражайы,
қолданбалы өнер мұражайы, гравюра кабинеті, театр, музыка, кино өнер
мұражайлары тағы сол сияқты.
3. Табиғи жаратылыстану тарихи мұражайлар өз жұмыстарында жаратылыстану
ғылымы пәндеріне сүйенеді. Оған биологиялық, ботаникалық, зоологиялық,
геологиялық, минералогиялық, палеонтологиялық, антропологиялық және
экологиялық тағы сол сияқты мұражайлар жатады.
4. Техникалық мұражайлар техника ғылымымен тығыз байланысты мұражайлар,
оған: политехникалық, техникалық, авиация, автокөлік, байланыс, кеме
жасау, тау кен ісі, темір жол көлігі, жеке өнеркәсіптер мұражайы, техника
ескерткіштері тағы сол сияқты мұражайлар жатады.
5. Әдеби мұражайлар әдебиет салаларына бағытталған, белгілі жазушылардың
өмірі мен қызметіне арналған мұражайлар.
6. Комплекстік мұражайлар екі, үш профильде жұмыс жүргізетін мұражайлар.
Мысалы, тарихи көркем, тарихи архитектуралық, ауыл шаруашылық мұражайы
тағы сол сияқты. Комплекстік мұражайдың кең тараған түрі өлкетану
мұражайлары. Олар тарих пен жаратылыстану бағытын біріктіріп жұмыс
істейді. Ал типтік жағынан мұражайлар үшке бөлінеді:
– Ғылыми зерттеу;
– Көпшілік ағарту;
– Зерттеу, академиялық оқу.
Қазіргі мұражай жүйесінде ғылыми зерттеу типі кең тараған. Ал
академиялық оқыту мұражайлары белгілі бір ғылыми салаға байланысты зерттеу
жұмысын терең жүргізеді. Әсіресе, мұражай қорларын жинақтаған кезде далалық
экспедици жұмыстары, бірлескен археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі
кеңінен қолданылады. Мұражай жұмысы тек өткен дәуірдің ескерткіштерін жинап
қана қоймай, қазіргі заман тұрғысынан да үнемі іздеушілік, зерттеу
жұмыстарын үзбейді. Ғылыми жұмыстардың көп міндеттері экспозициялар арқылы
шешіледі [15].
1.3 Мұражайдың мәдени көпшілік және тәрбие жұмысы
Мұражайдың мәдени-көпшілік жұмыстары мұражай коммуникациясының бір
саласы ретінде жан-жақты білімді, қоғамда белсенді, эстетикалық талғамы
зор, қоғамға пайдалы адам тәрбиелеуге ұмтылуға бағытталады, әсіресе
экспозиция мен көрмелерді ұйымдастыру арқылы мұражай әртүрлі жастағы,
әлеуметтік және әртүрлі категориядағы, әр мамандық саласындағы адамдарға
қызмет етеді. Мұражайдың негізгі жұмысы тарих арқылы тарихи-мәдени
ескерткіштерді насихаттау, сол арқылы патриоттық рухта тәрбиелеу болып
табылады. Көпшілікті мұражай мәдениетіне тарту, тарихыңды сүю, еліңе деген
мақтаныш пен отаншылдық сезімін ояту, тарихи кезеңдермен танысу,
материалдық және рухани құндылықтармен танысу деген сөз [25].
Мұражайдың қоғамдық-әлеуметтік мәнін жете түсініп, оны тәрбиелік
мақсатта толығымен пайдалану үшін мұражай педагогикасы пәні қолданылды.
Мұражай педагогикасы-аралас ғылыми пән, ол мұражай жұмысының
коммуникациялық формаларын, мұражай ісін ұймдастыруды педагогикалық
тұрғыдан қарастырады. Мұражайдың педагогикалық зерттеу пәні – мұражайдың
жұмысын педагогикалық жағынан ұйымдастыру әдістерін, түрлерін жұмыс
бағыттарын қарастырады. Мұражай педагогикасы мұражайлық педагогикалық
процестердің құндылықтарын іс жүзінде және педагогикалық басқару ісінде
қолдануды қарастырды.
Әртүрлі әлеуметтік және жас ерекшелігіне қарай бөлінетін топтардың
аудитория ерекшелігін анықтап, мұражайға келушілердің құрамына қарай
дифференциалды шешімімен жұмыс ұйымдастырылды, әртүрлі профильдегі
мұражайлар жұмыстың тәжірибесін саралап, жинақтап, ғылыми әдістемелік
нұсқаулар, ақыл-кеңестер ұсынады [14].
Басқа да педагогикалық жұмыспен айналысатын мекемелермен бірге жұмыс
істеудің формаларын ойластырып, жетілдіреді. Педагогикалық жұмыстың негізгі
мақсатталы мен мәселелердің бірі қоғамда белсенді, шығармашылық қабілетті
адам тәрбиелеу. Мұражай педагогикасында экскурсия, мұражай сабағы,
тақырыптық дәрістер сияқты жұмыс формалары қолданылады. Келушілердің
қызығушылығын анықтайтын, мұражай ақпаратын толыққанды жеткізе білетін
шаралардың жаңа формаларын жетілдіреді. Мұражайға ұйымдаспаған түрде, яғни,
жеке отбасымен, бірлеп-екілеп келетін адамдармен де жұмыс істеудің
әдістерін қарастырады. Мұражай педагогикасының бір міндеті – мұражай
педагогтарын даярлау, яғни олардың құрамына – экскурсоводтар, методистер,
социологтар да кіреді. Мұражайда тәрбие жұмысының түрлері мен формалары
көптеп саналады.
Олар мұражайда экскурсиялар (экспозиция мен көрмелерде), тарихи-мәдени
ескерткіштерге саяхат жасау. Тақырыптық кештер, конкурстар, викториналар,
клуб пен үйірмелердің жұмысы, мәдениет университеттерін ұйымдастыру сияқты
жұмыс формалары қолданылады.
Тарихи бағыттағы экскурсияларды төмендегідей жіктеуге болады.
– Өтетін орны мен көрсетілетін нысана бойынша таңдап алынған, яғни,
жоспарлы;
– Тақырыптың мазмұнына қарай;
– Тақырыптық шолу экспедициялары;
– Түрлі тарихи кезеңге, оқиғаға байланысты экскурсиялар;
– Арнайы (әдеби, өнеркәсіптік) мерейтойлық;
– Ғылыми – ағартушылық;
– Оқу бағдарламасына қарай сабақтар мен жазбаша тапсырмалар бойынша;
– Шетелдік туристерге арналған экскурсиялар;
– Мұражайлық олимпиада және конкурстар;
– Мұражайдағы ғылыми қосалқы кабинеттерге экскурсия, бұл жерде
заттардың дубликаты сақталады. Көшірілген заттарды ұстап көруге
болады, көзі көрмейтін адамдарға арнайы жұмыс ұйымдастырылады, ақыл-
кеңес беріледі;
– Мұражайдағы ашық есік күндері – киносеанс, концерт, театр
қойылымдары көрсетіледі;
– Арнайы мерекелер күнін өткізеді;
– Көшпелі – жылжымалы мұражай жұмысының – музеобус, теплоход, поезд
сияқты да түрлері қолданылады [26].
Мұражай ісінің халыққа тартылуында, көпшілікті тартуда рөлі өте зор. Ол
үшін мұражай қызметкерлері:
1. Ғылыми зерттеу, әдістемелік, ғылыми көпшілік жинақтар шығарып, тарату;
2. Мұражай ісін, радио, телевидение, баспасөз арқылы жарнамалар беру
арқылы насихаттау;
3. Анықтамалық – жарнамалық материалдар шығару;
4. Оларды экскурсиялық туристік орталықтар арқылы тарату;
5. Жолкөрсеткіш, бағдар – каталогтар жасау арқылы насихаттау;
6. Маршрут схемаларын тарату;
7. Афиша, шақыру билеттері арқылы тарту;
8. Буклеттер, төс белгі, сувенирлер тарату арқылы да насихат жұмыстарымен
айналысады [16].
Осы жұмыстардың барлығын жоғары деңгейде ұйымдастыру үшін жылдық,
тоқсандық, айлық, апталық, күндік жоспарлары болады. Күнделікті жұмыста
мұражайға келушілер саны, өткен шаралар саны (сапасы да), әрбір мұражай
қызметкерлерінің жұмыс көлемі мен мөлшері есепке алынады және барлық
деректер талданып отырады.
Мұражай зерттеу орталығы. Ғылыми – зерттеу мекемелерінің қатарында
мұражайдың өз ерекшелігі бар. Мұражайдағы ғылыми – зерттеу жұмыстарының
нәтижелері ғылыми жаңалықтарды толықтыра түсетін, басқа ғылыми орталық.
Әсіресе, ғылыми негізделген, жоспарлы түрде қорларды жасау, мұражай
заттарын сипаттау, өңдеу, зерттеу, ғылыми-зерттеу жұмысының негізі болып
табылады. Ғылыми-зерттеу нәтижелері консервация, қайта қалпына келтіру,
коллекцияларды қорғау мен сақтау, экспозиция, келушілермен жұмыс тағы басқа
мұражай жұмыстарының деңгейін, дәрежесін анықтайды.
Мұражайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстары кешенді және көп қырлы болып
табылады. Мұражайдың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттарын,
біріншіден мұражайдың қай профиліне жататынына байланысты, екіншіден
мұражайдың әлеуметтік институттар жүйесіндегі орнына қарай анықтайды.
Профильдік бағыттан басқа, ғылыми-зерттеу ісі мұражайтану ауқымында да
үнемі зерттеу жүргізіп отырады. Экспозиция мен көрмені суретшілер,
дизайнерлер жасайды. Сәулеттік-көркемдік шешім қажет. Бұл жерде
суретшілердің фантазиясы да үлкен роль атқарады. Ол экспозиция жасауда
көрерменнің білім деңгейіне, әлеуметтік-демографиялық жағдайына көңіл
бөледі. Оптимальды сары, жасыл, алқызыл түстер көзде шаршататындықтан
мұражайда ақ көкшіл, ақ сары және қара түстер қолданылады [26].
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰРАЖАЙЛАРДЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан мұражайларының пайда болу тарихы
Бүкіл қазақ жерінің әлі игерілмеген орасан зор табиғи байлықтарын түрлі
себептерге орай әлсіреген Ресей экономикасы өз жағдайын көтеруге барынша
пайдалану мақсатында, патша өкіметі Қазақстандық зерттеуге сан алуан ғылыми
экспедициялар ұйымдастырды. Олардың арасында Орыс ғылым академиясының
Географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы, статистикалық комитеттер тағы
басқа мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелегендері қазақ
халқының тарихы, тұрмысы мен салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары жайында көптеген
құнды мәліметтер жинастырды. Бұл деректер күні бүгінге дейін өз құндылығын
жойған жоқ(3,36-37бб). Сонымен қатар, экспедиция мүшелері жорықтар
барысында жинастырған қазақ халқының этногрияфиясы мен қолөнерін
бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылған
қөрмелерге жіберіп отырды [27].
1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік
этнографиялық бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік Светская
почта газеті Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең
әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек
этнография мамандары үшін қызықты болып қойған жоқ, одан мүлде хабары жоқ
қарапайым халықты, келуші көрермендерді де таң қалдырады деп жазады. Бұл
жерде қазақ халқының қолөнер бұйымдары мен басқа да этнографиялық бұйымдары
айтылып отыр. Осындай деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ
этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық
қалаларында ұйымдастырылған түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие бола
бастады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Орынбор, Омбы және Ташкент қалалары
қазақ даласын зерттейтін ғылыми орталықтарға айналды.
1857-1862 жж арналған Орынборда жергілікті ғалымдар жинастырған
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін, өлкесі мен тарихын бейнелейтін жәдігерлер
Мәскеу мен Қазан қаласы мұражайларына жіберіліп, олар көрме бөлімдерінен
өзіндік ерее болды. Сөйтіп, халқымыздың жоғары мәдени құндылықтары Санкт-
Петербург сияқты қалалардың мұражайларының қорларын толықтырып, сол
мұражайда осы күнге дейін қалып отыр [5].
1830 жылы 12 қараша күні Орынбор генерал-губернаторы, граф П.П.Сухтелен
жергілікті халықты және қала тұрғындарын өлкенің табиғатын, тарихы мен
этнографиясын бейнелейтін жәдігерлерді губерния орталығында
ұйымдастырылғалы жатқан мұражай үшін табыстауға шақырды. Бұл шақыру
жергілікті халықтың және қала тұрғындары өкілдерінің қолдауына ие болып,
нәтиже інде ашылғалы отырған мұражай үшін түрлі жәдігерлер жинақтала
бастады. Олардың арасында көне қару-жарақ, үй тұрмысына керекті заттар және
этнографиялық бұйымдар, кітаптар мен портреттер болды.
Жинастырылған жәдігерлер негізінде 1831 жылы Неплюев әскери училищесі
жанынан Орынбор губерниялық мұражайы ашылды(8,35-36 бб).
XXI ғасыр басындағы жағдаймен республикамыздағы мұражайлар саны 88
болса, ол 1913 жылы небәрі – 3; 1927 жылы – 6, 1937 жылы – 19, 1939 жылы –
25 және 1970 жылы – 29 болса, сексенінші жылдардан бастап мұражайлар саны
күрт өскеніне жоғарыдағы көрсеткіш дәлел. Алайда, олардың көбі тарихи -
өлкетанулық, мемориалдық және тарихи-революциялық болып, негізгі мәселесі
тұрғындарды коммунистік идеологияға тәрбиелеу мақсаты еді. Осындай
талаптардан келіп, жуық араға дейін барлық мұражайлардың экспозициясы
төмендегідей бөлімдерден құралды: табиғат бөлімі, революцияға дейінгі,
социалистік шаруашылық тарихы мен мәдениеті бөлімдерінен құралатын совет
дәуірі бөлімдері [28].
Отандық мұражай ісінің тарихы ХIX ғасырдың екінші жартысында басталды.
1932 – 1941 жылдар аралығында Орынборда генерал губернатор В.А.Перовскийдің
қол астында жұмыс істеген қазақ халқының мәдениетін және салт-дәстүрін
зерттеу процесінде этногрияфиялық экспонаттарды жинаумен айналысқан
В.И.Даль ерекше тапсырмалар шенеулігі болып қызмет атқарған. 1913 жылы
Қазақстанда не бәрі үш мұражай болған. Олар:
1. Орал 1859 жылы;
2. Семейде 1898 жылы;
3. Жетісуда 1898 жылы.
Қазақстанның Шығысында өлкелік және мұражайлық және мұражайлық істің
дамуы ағайынды Белослюдовтардың қызметіне байланысты. Белослюдовтардың
үйінде жүзден астам нюмезматикалық экспонаттар болған.
Семейдегі мұражай ашылғанда олар мұражайға бес жүзден астам жаңа
экспонаттарды сыйға тартты. Орыс географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің
мүшелері Потанин, Семенов Тянь-Шяньский және А.Құнанбаев Қазақстанның
археологиясы, этнографиясы, флорасы мен фаунасы белсенді зерттеумен
айналысқан. 1898 жылы өлкетанушы Н.Пантусовтың бастамасы бойынша тарих және
археология бөлімдері бар Семей мұражайы ашылды [13].
Жалпы мұражайлар материалдық және рухани мәдениетінің негізгі
сақтаушысы бола отырып халықтың тарихи мәдени мұрасын сақтауды қамтамассыз
етеуге айтарлықтай үлес қосуда. Бүгінгі таңда Республикада тарихи мәдени
мұраны сақтау және насихаттау саласында мемлекеттік саясаттың белсенді
таратушысы болып түрлі бағытта 154 мұражай жұмыс істейді. Жалпы еліміздің
1млн 300 мың адам қатысқан 20 мыңнан астам көрмелер мен лекциялар
ұйымдастырылған. Мұражайдың есептік сақтау және қалпына келтіру
жұмыстарының жоғары ғылыми деңгейін қамтамассыз ету мақсатында әлемнің
барлық мұражайларында қолданылатын ережелер мен талаптар жұмыс тәжірибесі
негізінде жасалған. Мұражайдың құндылықтарын есепке алу және сақтау
жөніндегі нұсқаулық әзірленді. Авторлық картотека және мұрағат қоры, қорды
одан әрі жинақтау коллекциялары мен қорларда көрмелер жобасын жасау,
әдістемелік және редакциялық мұражайларды қалпына қалпына келтіру
мәселелерді белгісіз автордың кәмәнді авторлардың шығармаларының
атрибуциясын жасау баяндамалар, анықтамалар, рецензиялар, ғылыми мақалалар
және тағы басқа жұмыстар жасалды [28].
2002 желтоқсанда Қазақстан мұражайлары – Музей Қазақстана журналының
алғашқы саны жарық көрді. Мұражайдың – Халықаралық кеңесі Ұлттық
комитеті тағайындалуы республика мұражайларының өміріндегі маңызды
жағдайлардың бірі болып табылады. Астананың мәдени инфрақұрылымын дамыту
мақсатында Қазақстанның археология және этногрфия мемлекеттік мұражайын
құру жөнінде жұмыс жүргізілуде. Тарихи мұраны сақтауда, насихаттауда,
зерттеуде қор коллекцияларын толықтыру мен ғылыми зерттеушілік, ғылыми
археологиялық және этнографиялық экспедициялар үлкен роль атқарды. Себебі
далалық жағдайда ғана толық ақпараттық құндылыққа ие болатын материал
жиналды.
Қаржылардың жетіспеушілігіне жергілікті жерлерде, мұражай қызметі
тиісті деңгейде жүргізілмей отыр.
Ғылыми-экскурсияларды ұйымдастыруда мәдени құндылықтарды зерттеуде және
насихаттауда мұражайдағы экспанаттарды сақтауда және есепке алуда тарихи
мәдени және табиғи құндылыққа ие заттар мен мұражай қорын жасақтауда,
қорларды тиісті дәрежелерде сақтау, экспонаттарды сақтау және қалпына
келтіру жұмыстары және тағы басқа мәселелер Қазақстан мұражайларының
жағдайын төменгі дәрежеде ұстап отыр. Мұражайлар қызметінің маңызды бөлігі
ағарту және білім беру ісі болып табылады.
Мұражайдың мақсаты, болашақта Республиканың бай, мәдени-ұрасын зерттеу
жөніндегі ғылыми-зерттеу орталықтары ретінде мағыздылығын арттыру. Қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасының Мәдениет және Апарат Министрлігінің
қарауында Республикалық маңызы бар жеті мұражай қызмет етуде. Еліміздің
мұражайтану археология-этнология, тарих және мәдениеттің түйінді мәселелері
шешілетін Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұражайы, Қазақстан
Республикасының Қастеев атындағы мемлекеттік мұражайы Қазақстан
Республикасының Президенттік Мәдениет Орталығы және тағы басқа ірі
мұражайлар болып табылады.
Бүгінгі таңда мұражайлар қорында – 217500 бірлік(мұражайлық зат)
сақталуда. Оның ішінде полентологиялық экспонаттар – 13090, археологиялық
– 16754, құнды материалдар – 8857, киімдер – 3990, нумизматикалық – 58373,
кілем тоқыма өнімдері – 1500, фосфардан жасалынатын заттар – 9481, қару
және жылқы әбзелдері(снарежение) – 1532, ағаш және тері қоры – 2227,
аралас және металл қоры – 4359, фотоқұжаттар – 97340 бірлік сақталуда.
Соңғы кездері жүргізіліп отырған археологиялық және этнографиялық
экспедициялар зерттеу және сақтауды қажет ететін теңдесіз жаңа заттар
қосады. Қазақстан Республикасының жетекші мұражайлары жақын және алыс шет
елдердегі мұражайлар мен ғылыми зерттеу мәдени мекемелер мен мәдени
ынтымақтастықты дамытуда. Мысалы: Қазақстан Республикасының мұражайлары
Лондандағы Британ мұражайы, Санкт Петербургтегі Мемлекеттік Эрмитажбен,
Москвадағы Мемлекеттік Тарих мұражайымен, Ресей Мемлекеттік
Кітапханасымен, АҚШ-ғы Университеттің Антропология мұражайымен және тағы
басқа мұражайлармен мәдени қарым – қатнаста. Одан басқа TREX (Халаралық
алмасу жөніндегі кеңес). ХАЖК-пен Будапештегі Венгр Ұлттық Мұражаймен,
Сеулдегі Корей Ұлттық Этнопаркімен, Гамбургтегі Этнографиялық
мұражаймен, Австралияның Қазіргі заманғы Өнер Мұражайымен, Ұлан-
Батырдағы Монғол Тарих Мұражайымен, Сингапурдегі Ұлттық мұражайымен
шығармашылық және ғылыми байланыс орнатты [29].
2005 жылы наурыз және қыркүйек айлары аралығында еліміздің жетекші
мұражайлары – Қазақстан Республикалық Орталық мемлекеттік мұражайы,
Қазақстан Республикалық Президенттік Мәдениет Орталығы Алтын адам – сақ
қорғанының байлығы атты Жапонияның Айчи көрмесіне қатысты. Аталған
көрмеде мұражайлар қорынан Қазақстанның бай мәдениетін көрсететін муражай
құндылығы көрсетілді. Өткен жылдың мамыр айында ЮНЕСКО штаб пәтерінде яғни
Парижде Мәдени жан-жақтылық және Орта Азиядағы диолог фестивальі аясында
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұражай қорына Қазақстанның
қол-өнері, дәстүрі және Қазіргі заман көрмесі ұйымдастырылды. Сонымен
қатар Орталық Азия – мәдениет және өркениет қиылысында атты дөңгелек
үстел отрысына қатысты фильмдер және Қазақстан өнер шеберлерінің қол
өнерлері көрсетілді.
Елімізде мұражай қызметкерлерінің құрамын жақсарту мақсатында Қазақ
мемлекеттік университетінде 1981 жылдан баста мұражайтану арнайы курсы
оқытыла бастап, оны бітірушілер облыстық мәдениет басқармаларының
сұраныстары бойынша мұражайға жұмыс істеуге жіберіліп отырды.
Тәуелсіздіктен кейінгі жылдарда заман талабы тарихи-рухани құндылықтарға
жаңаша, азат көзқараспен қарау қажеттілігін тудырды. Республика
мұражайларының біразы әлі күнге дейін ескі экспозиция деңгейінде екенін
айта кеткен жөн. Алайда, Н.Әлімбайдың басшылығымен қайта жаңғыртылудан
өткен экспозициялық залдардың қатарында ОММ-дің Дәстүрлі қазақ мәдениеті
деп аталатын этнографиялық залын атауға болады. Сондай-ақ, елордасы Астана
қаласында 2000 жылдың қазан айында ашылған Президенттік мәдени орталық,
тарихи-рухани мұраға деген ұлттық идеологияны қалыптастыру жолындағы игі
шаралардың басы болмақ. Қазақстан Республикасы Үкіметінің №275 Қаулысымен
2000 жылдың 22 ақпанда Астана қаласында Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
Мұражайы құрылды. Үстіміздегі жылдың 10 шілде күні ресми ашылған мұражай
қазір ТМД елдерінде теңдесі жоқ жаңа ғылыми-зерттеу және мәдени-білім
кешеніне айналып келеді, көпшілік қауымның ұсынысымен Президенттік Мәдени
орталық атанып отыр [30].
2.2 Қазақстанның танымал ірі мұражайлары
Президенттік Мәдени орталық. Орталық құрамына қазақ елінің ежелгі
тарихын көрсету мен тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қалыптасуының
мұражайлық бейнесі – бірегей экспозицияны құрайтын сегіз залы мен
галереялары бар мұражай және кітапхана, концерт залы кіреді. Мұражай бес
галереядан үш зал және атриумнан тұрады. Сызбанұсқасы 2 кестеде
көрсетілген [31].
Атриум ( 1 қабат): мұнда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік рәміздері –
Елтаңба, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МҰРАЖАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Мұражайдың шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Мұражай құндылығы, әлеуметтік функциялары және
жәдігері ... ... ... .7
1.3 Мұражайдың мәдени көпшілік және тәрбие
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . 16
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰРАЖАЙЛАРДЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 20
2.1 Қазақстан мұражайларының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 20
2.2 Қазақстанның танымал ірі
мұражайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе
Туризм көптеген елдердің бюджеттеріне, экономика саласының дамуына
үлкен үлесін тигізіп отыр, туристік инфрақұрылымда халықты жұмыспен
қамтамасыз етеді. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді.
Қазіргі дағдарыс заманында мемлекетке келетін туристер санын артыру
мақсатында көптеген шаралар ұйымдастыруда.
Мұражай – жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани
мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен рөл атқарады. Әсіресе,
ұлттық, мәдени, адамзаттық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрдің ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор. Мұражай ісі –
ғылымның, білім беру ісінің маңызды бір саласы. Осы уақытқа дейін
Қазақстандағы мұражайлар көбнесе тарихи бағытта жұмыс істеп келеді. Кеңес
дәуірі кезеңінде жалпы тарихи – революциялық, әскери-тарихи, этнографиялық,
өлкетану мұражайы болып бөлінді де, олар жалпы мұражайлардың 63% құрады.
Қазақстанда қазірде тарихи өлкетану мұражайы басым. Соңғы кезде қолданбалы
мұражайлардың мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Себебі, мұражай жұмысында
ғылыми жинақтау, ғылыми қор, экспозициялық, көрмелік, білімдік, тәрбиелік,
насихаттау бағыттары жұмыс істеп, жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысында маңызды
рөл атқаруда.
Мұражай алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен заттар және мәдени
жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол
әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып
жетілді. Жаңа мыңжылдықта адамзаттың глобализация дәуіріне аяқ басу
кезеңіндегі мұражай қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен
интеграциялық үрдістер дендеп енуде.
Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт-дәстүрін
сақтап, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадан қалған
нақыл сөздермен немесе шебер, әрі орынды айтылған ақыл-кеңеспен, сондай-ақ,
жағымсыз қылықтакрға тыиым салып отырумен шектелмейтіні белгілі. Отбасы
тәрбиесінен басталатын Отанын, ел-жерін сүю, ардақтау жерінің, ауылының,
аудан, облысының тарихын, оның табиғатын, байлық ресурстары мен шаруашылық
ерекшеліктерін, географиясын, жануарлар әлемін жетік білуінен бастау
алатыны сөзсіз.
Диплом жұмыстың мақсаты – маұражайлардың тарихы туралы, мұражай
концепциясының құрылу негізі туралы, мұражайдың классификациясы және
олардың туристік бизнесіндегі маңызы туралы түсінік беру.
Көздеген мақстақа жету үшін келесідей міндеттер анықталды:
– Коллекционерлі қызметтердің дамуымен және негізгі мұражайлық
комплекстермен танысу;
– Мұражайтанудың әлеуметтік мәдени институты ретінде қалыптасуымен
танысу;
– Мұражайтанудың негізгі түсініктері мен терминдерінің мазмұнын білу;
– Мұражайтанудың ғылыми жүйесінде рөлі мен орнын түсіну;
– Мұражайтану комплексі құрылымының негізгі білімдерін игеру;
– Қазақстандық мұражайларды анықтау және оның туризм дамуына
тигізетін әсерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде мұражайлардың қалыптасуы туралы
баяндалады. Оның ішінде пайда болу тарихына, зерттелуіне сипаттама
берілген.
Екінші бөлімінде мұражай ісіне сипаттама берілген. Оның ішінде,
мұражайдың әлеуметтік функциясы, жәдігерлері, қоры туралы айтылады. Сонымен
қатар мұражайда жүргізілетін ғылыми-ағартушылық, мәдени және тәрбиелік
жұмыстары сипатталады.
Үшінші бөлім Қазақстандық әйгілі мұражайлар туралы, олардың тарихы,
дамуы жөнінде баяндалады.
Пайдаланылған зерттеу тәсілдері: суреттеу салыстырмалы-сипаттық,
статисткалық мәліметтерді өңдеу және т.б.
Пайдалану көздері: туристік мекемелер, жергілікті әкімшіліктің туризм
департаменттері, туристік операторлар.
Қорғалатын ұстаным:
1 Мұражайлар тарихын баяндау;
2 Мұражайтанудың әлеуметтік мәдени институты ретінде қалыптасуымен
танысу;
3 Мұражайлардың ғылыми ролін түсіну;
4 Қазақстандық мұражайлар жағдайын, олардың отандық туризм дамуына
тигізетін әсерін анықтау.
Мұражайда – табиғат пен адам қолмен жасалған өнер туындыларын және көне
заман ескерткіштерін, үлгі нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы
және бұл мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам
мүшелеріне тәлім-тәрбие беретін ғылыми-мәдени және рухани мекеме. Сондықтан
да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан мұражайы жоқ елді кездестіру
мүмкін емес. Әлем мемлекеттерінде мұражайдың қалыптасуы мен дамуы сол
халықтардың өзіне тән ұлттық ерекшеліктеріне де байланысты. Қандай да
сапарға, кез-келген елге шыққанда, ол елдің мәдениетімен, тарихымен, табиғи
ерекшеліктерімен, өнерімен мұражайда таныса аламыз. Сол себептен, Қазақстан
туризмін дамыту мақсатында мұражайларға да үлкен көңіл бөлінеді. Жұмыс
өзектілігі осында.
1 МҰРАЖАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мұражайдың шығу тарихы
Көптеген жылдар бойы мұражайлар тек қаланың ғана емес, көптеген
мемлекеттің қазынасы болып келеді. Мұражай қызықты көне заттардың ғана
емес, адамзаттардың мәдениетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрыпын сактап келеді.
Жалпы XX ғасыр мұражайлар ғасыры деп атады. Өйткені бүгінгі күні білім
беруді кәдімгі әлеуметтік қызметті мысалсыз елестету өте қиын. Мұражай
түсінігі 2 – 5 мың жыл бұрын пайда болған. Бірақ, бүгінгі күні бұл
түсініктің мазмұны өзгерді. Көне гректер мусейон ретінде муза
шырақтарын түсінген болатын. Біраз уақыттан кейін оны әдебиетпен, ғылыммен
айналысатын жүйе деп есептей бастады [1].
Мұражайға екінші өмірді жаңа өрлеу дәуірі сыйлады. Осы кезде мұражай
дегеніміз – көне дәуірінің мәдени ескерткіштері, коллекциялары,
дүниежүзінде сирек кездесетін заттар.
Ал XV ғасырдың екінші жартысында мұражай термині белгілі бір заттар
жиынтығына және өнер сақталатын жерге қатысты қолданылады. Сонымен қатар
сирек кездесетін коллекцияларды сақтап қана қоймай, оларды зерттеп және
көпшілікке көрсете бастады. ХІХ ғасырдағы мұражайдың процесі аяқталды.
Қазіргі қоғамда мұражайлық қоғамның құбылысын және мұражайлық істердің
мәселесін мұражайтану ғылымы арқылы шешуге болады. Мұражайтану термині 1878
музеология және антиквовар деген неміс журналында пайда болды.
Мұражайдың Халықаралық саммиті мен Мұражайдың ғылымы қабылданды. 1970
жылы мұражайтанудың халықаралық комитеті мұражайтануды университеттерде
шешті.
Мұражайлар қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Европада тарихи
мұражайлар XIV-XVI ғасырларда пайда болды. Бұл ерте капиталистік
өндірістің, өнеркәсіптің пайда болған, білімнің, өнердің, ғылымның,
әдебиеттің, техниканың, қолөнердің өсіп-өнген, өркендеген, қанат жайған
кезі. Ұлы географиялық жаңалықтар ашу, жер шарын айналып саяхаттау, жердің
шар тәрізділігінің анықталуы, Коперниктің планеталар жүйесін зерттеуі үлкен
ғылыми жаңалық болған уақыт. Кітап басу ісінің дамуына байланысты білім тез
таралды. Осындай ғылым мен білімнің дамуы кезінде кейбір ғалымдардың жеке
кабинеттік колекциялары, өсімдіктер коллекциялары пайда болды. Осы
коллекцияларды жинауда тарихи тұрғыдан жүйелеу көбірек сезілді. Тарихи және
мәдени құндылықтарды жинау қолға алынды. Ғылыми зерттеулер тарихи
мұражайлардың негізінде шыға бастады. Әсіресе, көне дәуірден дерек беретін
археологиялық мұражайлар өте құнды болды. Тарихи мұражайлардың екінші бір
даму кезеңі XVIII ғасырдың екінші жартысы болды. Қоғамда мұражайлардың
құндылығы, маңыздылығы арта түсті. Мұражай қоғамдық тәжірибені, мәдени,
тарихи, байлықты сақтайтын орынға айналды. Мұражай ісін дамытуға, ұлттық
сананы оятуға, идеяларды насихаттауға, қалыптастыруға көмектесті [2].
Көптеген халықтар азаттық үшін, өздерінің құқықтарын қорғау үшін
мұражайды ұлттық саяси орталық ретінде құрды. Венгрияның ұлттық мұражайы
Венгер мәдениетін, тарихи мұраларын, тілін сақтау үшін құрылды. 1802 жылы
Венгрияның ұлттық мұражайы Будапеште, 1818 жылы Ұлттық мұражай Прагада,
1828 жылы Берлин көне мұражайы ашылды.
Неміс халқының XIX ғасырдың алғашқы жылдарына дейін мұражайға бару
мүмкіншілігі болмады. Напалеонмен соғыстағы жетістіктері неміс халқының
өзінің мәдениетіне, тарихына бет бұруына ықпал жасады. XIX ғасырдың 20-
жылдарында Германияда өнер мұражайлары, көпшілікке арналған мұражайлар
пайда болды. Ресейде мұражайлар көбінесе ведомствалық бағытта құрылды.
Әсіресе XIX ғасырда мұражайлардың қоғамдық ролі арта түсті. Тарихи –
археологиялық мұражайлар жүйесі кеңейді. Мысалы, 1811 жылы – Феодосияда,
1825 жылы – Одессада, 1828 жылы – Керчьте археологиялық бағыттағы және
әскери-тарихи мұражайлар да дами түсті. Мысалы, 1805 жылы – теңіз мұражайы,
1811 жылы – Интендант мұражайы, 1817 жылы – Артиллериялық тарихи
мұражайлары кеңие түсті. 1817– 1821 жылдары ұлттық орыс мұражайлар қоғамда
ұлттық көзқарастың қалыптасуына көп пайда тигізді [3].
XIX ғасырдың ІІ жартысында, әсіресе, этнографиялық коллекция жинау
жанданды, тарихи мұражайлардың ұйымдастырудың күшейтілуіне 1845 жылы
құрылған орыстың географиялық қоғамы көп әсер етті. Сібірге айдалған
интеллигенцияның үлесі көп болды. Археологиялық, географиялық қоғамдар
құрылды. Географиялық қоғам Қазақстанның фольклоры, этнографиясы, тарихы
мен географиясын зерттеу ісіне мол қызмет атқарды. Кейін Қазақстанды
зерттеу орталығы болып өзгертілген Орыс географиялық қоғамының Семей
бөлімшесі еліміздің мәдениеті мен экономикасының мәселелерін зерттеу ісінде
біршама істер атқарды. 1872 жылы Ресейдің тарихи мұражайы (қазір
мемлекеттік тарихи мұражайы) құрылды. Азамат соғысы кезінде 1919 жылы
қаңтар айында Петроградта бірінші Бүкілресейлік мұражай конференциясы өтті.
Бұл конференция мұражай ісін дамытуға үлкен көңіл бөлді. 1951 жылы Германия
мұражай қызметкерлерінің желісі өтіп, өнер ісінің мемлекеттік комиссиясы
құрылды. Кеңес Одағы кезінде 1917-1923 жылдар арасында 270 мұражай
құрылды. Олар Революция мұражайы, Қызыл Армия, атеистік мұражай сияқты
бағыттарда құрылды. КСРО мұражай ісі 20-30 жылдары қарқындап дами түсті.
1919 жылы Қызыл Армияның Орталық мұражайы, 1936 жылы Ленин мұражайы, 1962
жылы К.Маркс және Ф.Энгельс мұражайы дүниеге келді. Совет Одағы кезінде
52000000 мұражай жәдігері мемлекеттік қорғауда болды. Онда 80-жылдары
тарихи мұражайлар саны 1359-ға жетті (барлығы 2208 мұражай). Бұрынғы ГДР-да
634 мұражай бар, оның 110-ы тарихи, 341-і өлкетану, 50000 ескерткіш
мемлекеттік қорғауда болды [1].
Мұражай зерттеу орталығы. Ғылыми – зерттеу мекемелерінің қатарында
мұражайдың өз ерекшелігі бар. Мұражайдағы ғылыми – зерттеу жұмыстарының
нәтижелері ғылыми жаңалықтарды толықтыра түсетін, басқа ғылыми орталық.
Әсіресе, ғылыми негізделген, жоспарлы түрде қорларды жасау, мұражай
заттарын сипаттау, өңдеу, зерттеу, ғылыми-зерттеу жұмысының негізі болып
табылады. Ғылыми-зерттеу нәтижелері консервация, қайта қалпына келтіру,
коллекцияларды қорғау мен сақтау, экспозиция, келушілермен жұмыс тағы басқа
мұражай жұмыстарының деңгейін, дәрежесін анықтайды [4].
Мұражайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстары кешенді және көп қырлы болып
табылады. Мұражайдың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттарын,
біріншіден мұражайдың қай профиліне жататынына байланысты, екіншіден
мұражайдың әлеуметтік институттар жүйесіндегі орнына қарай анықтайды.
Профильдік бағыттан басқа, ғылыми-зерттеу ісі мұражайтану ауқымында да
үнемі зерттеу жүргізіп отырады. Экспозиция мен көрмені суретшілер,
дизайнерлер жасайды. Сәулеттік-көркемдік шешім қажет. Бұл жерде
суретшілердің фантазиясы да үлкен роль атқарады. Ол экспозиция жасауда
көрерменнің білім деңгейіне, әлеуметтік-демографиялық жағдайына көңіл
бөледі. Оптимальды сары, жасыл, алқызыл түстер көзде шаршататындықтан
мұражайда ақ көкшіл, ақ сары және қара түстер қолданылады.
1.2 Мұражай құндылығы, әлеуметтік функциялары және жәдігері
Мұражайтану дегеніміз – әлеуметтік мәліметті сақтау процесін зерттейтін
негізгі білімдерді беретін және қабылдайтын мұражайлық заттар, мұражайлық
қызмет арқылы көңіл-күйге әсер ететін қоғамдық институт және олардың
әлеуметтік – мәдени философиясының формасын зерттейтін ғылым.
Мұражай дегеніміз – қоғамға қызмет ететін адамдар үшін ашық
коммерциялық емес, білім беру, өркендеу және көңіл көтеру мақсаты мен
адамдардың құндылықтарын алатын, сақтайтын, зерттейтін мекеме.
Мұражайтану құрылымы 1 кестеде көрсетілген [9].
1 кесте
Мұражайтанудың құрылымы [9]
Тарих және тарихтану Мұражайлық теория Мұражайлық деректерді
тану
мұражайдың пайда болу Жалпы мұражайлық заттарды
теориясын зерттейді зерттеу
түрлі тарихи Құжаттау теорияны анықтау
кезеңдерде жұмыс
істеуін
мұражайлық жүйенің Тезавриялау (ғылыми әдістемені анықтау
қалыптасу саясатын фондық жұмыс)
мұражайлық істерінің Коммуникация осыларды қолдану
қалыптасуын зерттейді.теорияларынан тұрады
Қолданбалы мұражайтану үш бөлімнен тұрады.
1 Ғылыми әдістеме – экспозицияларды құру принципі, мұражайлық фондтарды
сақтау;
2 Мұражайлық жұмыстарының техникасы – кәдімгі жұмыс техникасы;
3 Мұражайлық істі ұйымдастыру – маркетинг және менеджмент.
Табиғатта және қоғамда көптеген заттар мен объектілердің ғылыми
көркемдік тарихы не болмаса мемориалдық құндылығы бар. Сондықтан да олар
мұражай үшін өте бағалы және оларды мұражай заты деп атайды. Алдымен бағалы
құнды заттарды әлеуметтік табиғи ортада тауып алады, мұражайға жеткізеді,
есепке алады, сақтайды, ғылыми өңделуден өткізеді және ең соңында мұражай
заты статусын береді. Мұражайда заттың функционалдық маңызы емес оның
табиғат пен мәдениеттің ескерткіші ретінде қоғамдық маңызы негіз болып
есептеледі. Мражайда ол белгілі бір құбылыстың, процестің, фактің деректі
бір куәгеріне белгісіне айналады. Мұражайлық затты зерттеген кезде мамандар
оның айналадағы ортамен қатынасын бассқа заттар мен ұқсастығын, ерекшелігін
ескереді. Мысалы: археологиялық қазбалар кезінде табылған үй заттары, еңбек
құралдары бір-біріне ұқсас бірақта олар түрлі дәуірлерге жатады және өзінің
маңыздылығын баяғыда жоғалтқан бірақ мұражай үшін олар әрқашан да
әлеуметтік тұрғыда өте бағалы [5].
Белгілі бір зат мұражайлық затқа айналу үшін белгілі бір қасиеттерге ие
болу қажет. Жалпы мұражайлық заттың жақтарын ашатын үш қасиет кең таралған.
1 Ақпараттық қасиет. Мұражайлық заттың мазмұңды жағын сипаттайды. Оның
тарихи, мәдени, қоғамдық және табиғи процестер мен құбылыстарда мәлімет
негізі ретінде шығуын анықтайды. Заттың мәліметтік жағын құжаттағы ғылыми
бейнеленуі береді. Осындай мәліметтер екі бөлімге бөлінеді;
– Ішкі ақпараттық кеңістік – заттың толық аталуы, зат не үшін
қолданылады. Оның формасы қандай материалдан жасалғандығын, қандай
жазулар мен кестелер бар екендігін анықтайды;
– Сыртқы ақпараттық кеңістік – заттардың тарихы туралы мәлімет
көрсетеді. Қандай жерден шыққандығын, оған қандай адамдар қатысқандығын
көрсетеді.
Жалпы сыртқы ақпараттық кеңістік және ішкі ақпараттық кеңістік бір-
бірімен тығыз байланысты. өйткені мұражайлық заттың негізін құрайды.
2 Аттрактивті қасиет. Заттардың сыртқы бейнесін сипаттайды, яғни,
келушілердің көңілін өзінің сыртқы белгілері мен форларымен және түсімен
аударады;
3 Экспрессивті қасиет. Заттың қасиетті жақтарымен байланысты. Сөйтіп,
мұражайлық затты табиғаттың қорғау объекті ретінде сипаттауға немесе адам
қызметінің құндылық нәтижесі ретінде сипаттауға болды.
Мұражайлар классификациясы. Мұражайлардың әр қайсысы қайталанбас бөлік
болып келеді, сонда да жиналған құрамында, әрекет масштабында құқықтық және
басқа да сипаттарында кейбір ұқсастығы болады. Олар мұражайлық дүниені
белгілі бір топтарға бөлуге рұқсат етеді, яғни классификация жасалынады.
Класификацияның негізгі категориясы мұражай бағдары, яғни оның мамандануы
сонымен қатар классификацияның негізгі белгісі, мұражайдың ғылыммен,
техникамен, өнер түрімен, өндіру және оның салаларымен байланыстылығы [8].
Маманданудың яғни бір бағдардың мұражайлары бағдарлы топтарға бөлінеді:
– Ғылыми мұражайға;
– Музыкалық мұражайға;
– Тарихи мұражайға;
– Көркем архитектуралық;
– Ауыл шаруашылықты;
– Педагогикалық мұражай және тағы басқа.
Ғылым мен техникалық мәдениеттің дамуы жаңа бағдарлардың дамуына
әкеледі. Мысалы: 1940 жылы Акволангтың пайда болуы су асты археологиясының
дамуына әкеп соқты.
Мұражайдың қоғамдық жүктелу белгісі бойынша типологиялық бөліну бар.
Біріншісі, ғылыми зерттеу. Ғылыми институттарда, университеттерде,
академиаларда жұмыс істейді.
Екіншісі, ғылыми ағартушылық. Олар ізденіс жұмыстарын жүргізеді, бірақ
олар оқу ағартушылық мекемелерде орналаспайды. Олардың қызметтеріне
экспозицияларды, жәрменкелерді, түрлі мәдени білім беру шараларын жүргізу
жатады.
Үшінші, оқу мұражайлары, негізгі оқу процесіне көрнекілік пен заттылық
беру және кадрлар дайындау.
Мұражайлар әкімшілік – территориялдық белгі бойынша: республикалық,
облыстық, аудандық.
Тиістілігіне қарай мұражайлар: қоғамдық, жеке-меншік, мемлекеттік [10].
Жалпы мұражайтану да екі тарихи қалыптасқан функцияны бөледі. Олар
мұражайдың қоғам мен мәдениетте орны мен рөлін анықтайды.
1 Құжаттау функциясы. Мұражайлық жинақта түрлі мұражайлық заттардың
оқиғалардың процесс пен фактордың тіркелуі. Мұражайлық жинаққа жиналғаннан
кейін олар белгілі бір құбылыстың, оқиғаның белгісі болып есептелінеді.
Құжаттау функциясы – қоғамдық, ғылыми және мәдени сұраныстарына жауап
береді және мұражайлық фондтың жинақталуы, зерттелуі және сақталуы кезінде
іске асады.
2 Білім беру мен тәрбиелеу функциясы. Бұл функция – мұражайлық
заттардың ақпараттық және экспресивтік қасиеттеріне негізделген және
қоғамның мәдени танымды сұраныстарымен ерекшелінген. Мұражайдың мәдени –
білім берудің түрлі формаларында іске асады.
Бұл екі функциядан басқа да бос уақытты ұйымдастыру функциясы да
сипатталады. Бұл функция эмоционалдық дамуды, іске асырады.
Мұражайлық фонд дегеніміз – біріншіден мұражайда экспонат түрінде
жиналған барлық заттар жиынтығы. Екіншіден мұражайлық фонд дегеніміз -
ғылыми көмекші мәліметтер. Басқа сөзбен айтқанда кестелер, графиктер,
жоспарлар, карталар, макеттер т.б.
Мұражайды зерттеулер мұражайлық фондты бағытына қарай, тарихына қарай
сонымен қатар мұражайлық заттардың типтеріне қарай бөлінеді:
1 Материалдық заттар, яғни адам қолымен жасалған, белгілі бір пайдалы
функциясы бар заттар;
2 Бейнелеу заттар – яғни сыртқы бейнесі бойынша мәлімет беретін заттар;
3 Хат күйіндегі заттар – хатты белгілер жүйесі арқылы табылған заттар;
4 Фото заттар – фотоапарат арқылы алынған заттар;
5 Кино заттар – техникалық құралдар арқылы алынған заттар.
Ғылыми фондтық жұмыс дегеніміз – заттарды сақтау, зерттеу және
мұражайлық экспонат түрінде қолдану жұмысы [11].
Мұражайлық фондық жұмыс – біріншеден мұражайлық фондты жинақтайды, яғни
заттың құнды жақтарын жинақтайды және өз кезегінде үш этаптан тұрады.
Бірінші этап – атрибуция. Физикалық қасиеттерін анықтау, мұражайлық
заттардың тарихын білу.
Екінші этап – классификациялау және жүйелеу. Мұражайлық заттарды
қасиеттерге, типтерге, группаларға қарай бөледі.
Үшінші этап – талдау. Мұражайлық заттарды білім көзі ретінде талдайды.
Есеп қызметін мұражайлық заттарын, құжаттарын зерттейді. Нәтижесінде есеп
журналы, картотека және негізгі фондтың жүйелі құрылымы пайда болды. Сақтау
жағдайларын құру қызметі. Ол мұражайлық заттың физикалық, химиялық
қасиеттерін зерттейді. Коллекцияларды көрсету үшін жағдай жасайды, сонымен
қатар бүлініп қалудан, ұрланудан сақтайды әр бір мұражайда экспанатты
сақтаудың режимі қолданылады (1 сурет).
1 сурет. Мұражайда экспанатты сақтаудың режимі [11]
Мұражай ғылыми зерттеу мекемесі ретінде. Ғылыми зерттеу жұмысы
дегеніміз – адам еңбегінің ерекше түрі. Қоғам үшін пайдалы білімдерді алу
қолдану және тарту. Жалпы мұражайлар ғылыми зерттеу мекемелерінің жүйесіне
кіреді. Бұл мұражай мен ғылым арасында байланыстың бар екендігін
дәлелдейді. Мұражайлық фондты жинақтау зерттеулерді өткізумен дәлелденеді,
яғни коллекцияларды қалыптастыру кезінде мұражай, мұражайлық заттардың
маңызы бар заттарды зерттейді, табады. Ғылыми білімдер мен әдістер
мұражайлық фондтарды заттарды сақтаған кезде қолданылады, яғни органикалық
және органикалық емес мұражайлық заттардың физикалық сақталуы. Сонымен
қатар осындай қамтамассыздықты керек ететін технологияны шығарады. Ғылыми
жұмыс экспозицияларды құрғанда да қолданылады, яғни мұражайлық заттардың
мәліметтік және экспрессивті қасиеттерінің арасындағы байланысты анықтайды
[12].
Мұражайдың ғылыми зерттеу жұмысы екі бағыттан тұрады (2 сурет).
1. Ғылыми зерттеулер. Зерттейтін ғылым саласына байланысты болады;
2. Мұражайлық зерттеулер. Мұражайлық заттарды жинау, сақтау, қолдану,
әдістемесімен теориясында жаңа білімдерді қалыптастырады;
2 сурет. Мұражайлық зерттеулер [12].
Мұражай ісінің, қызыметінің негізгі бағыттары экспозициялық көрмелік,
қорлық (фонд), ғылыми-ағартушылық екені мәлім. Осылардың бәрінің негізі
мұражай жәдігеріне келіп тіреледі. Мұражай өзінің әлеуметтік қызметін
мұражай жәдігерлерін жинау, сақтау, үйрену, зерттеу және қолдану арқылы
жүзеге асырады.
Белгілі-бір затты жасауда да, қолдануда да оның функционалдық мәні
болады. Мұражай әлеуметтік институт ретінде қоғамдағы өзгерістерді
көрсетеді, олардың тарихилығын тереңдетеді. Әрбір жәдігердің қоғамдық
мәнін, мұражайлық құндылығын көрсетеді [5].
Мұражай жәдігерін алған, таңдаған кезде, оның өмір сүрген, сақталған
ортасымен байланысы үзіледі де, оның қоғамдық мәніне анықтама беріледі.
Жәдігерлердің ақпараттық потенциалын екіге бөлінеді. Бірінші – ішкі
хабарламалық кеңістік, екінші – сыртқы хабарламалық кеңістік. Бірінші
заттың өзіне байланысты мәлімет көрсетсе, екіншісі жәдігердің айналасындағы
ортаға қатысты мәліметтерді көрсетеді [1].
Мысалы, жәдігердің ішкі хабарламалығына – аты, көлемі, қолданыс орны,
дайндалуы, түрі-түсі, дайындау технологиясы, жазуы тағы сол сияқтылар
жатады.
Жәдігердің сыртқы хабарламалығына – жәдігердің тарихы, оның шығу тегі,
сол жәдігерге байланысты адамдардың қатысы жатады. Екі кеңістіктің де бір-
бірімен байланысы өте тығыз. Жәдігердің репрезентативтілігі деген бар, яғни
біртипті, ұқсас жәдігерлер. Әсіресе, бір уақытта пайда болған жәдігерлердің
құндылығын анықтау өте қиынға түседі.
XVII ғасырда И.Д.Майор мұражай жәдігерлеріне шынайы, ақиқат дерек
беретін, ұзақ уақыт сақталатын жәдігерлерді жатқызды. Кейінірек мұражай
жәдігерлернің сипаттамасында оның сиректігі аталды.
XIX ғасыпда ғалымдар мұражайдағы жәдігерлерді әр түрлі ғылыми саланың
зерттеу көзі деп қарастырды. Әсіресе, өнертану саласындағы, тарихи кезеңдер
мен, табиғи байлықты көрсететін мұражай жәдігерлері өте маңызды орынға ие
болды. Осыдан барып коллекциялық жәдігер ұғымы пайда болды.
Мұражай жәдігері ол нағыз түпнұсқа жәдігер, яғни, білімдердің алғашқы
жүйесі. Әрине, оны жәдігерлік дәлел ретінде мамандардың көмегімен ғылыми
тұрғыдан бағаланған жөн.
Мұражай жәдігерлерінің семантикалық (мәндік), аксиологиялық
(бағалылық), коммуникативтік (хабарламалық) аспектілері бар және де әрбір
мұражай жәдігері аттративтік (көңіл аудару, назарды күшейту), семантикалық
(мәнерлілік, дәлділік, мәндік), экспрессивтік (толқыту, көңілде әсер
қалдыру қасиеті), репрезентативтік (ұқсас жәдігердердің артықшылығын
анықтай білу) қасиеттерге ие. Мұражай жәдігерлері тек дерек қана емес,
мәдени-тарихи ескерткіш ретінде бағалылығы зор қоғам мен мемлекет, мекеме
байлығы деп саналады.
Мұражай жәдігері – нақты өмірден алынған, музейге қоюға құндылығы бар,
музей қорына тіркелген, ұзақ сақталуға бейім зат. Ол әлеуметтік, тарихи,
қоғамдық өмірдің дерегі ретінде, ұлттық құндылықтың бөлігі ретінде
қарастырылады. Музей жәдігері- бүкіл музейдің қызметін, оның бағыттарын,
жоспарын жүзеге асыратын негіз болып табылады [13].
Қайта өрлеу дәуірінде музей жәдігерлерінің ғылымдық деңгейден тану,
тарихи тәжірибені көрсету, эстетикалық қажеттіліктерді өтеу сияқты жағы
күшейе түсті. Оларды кунсткамерада, натуралиенкамерада, мюнцкабинеттерде,
музеумдерде сақтады. Кез келген музей жәдігерін зерттеу ғылымға
негізделеді. Қазіргі кезде музей ісі адам қызметінің ғасырлар бойы қол
жеткізген нәтижесі ретінде, табиғаттың сыйы мен ерекшелігін көрсетіп
(табиғи музей, қорықтар), ғылыми құжаттармен негізделіп, түрлі профильді
салада жұмыс істейтін жұмыс ретінде қарастырылады.
Музей туралы теориялық бағыттар әр түрлі. Сондай теориялардың бірі
филологиялық, көне антикалық храмдарға еліктеуден туған. Мұражай
мекемелері әр түрлі аталған. Мыс., Вьетнамда – бао та - реликвияларды
сақтайтын жер деген ұғымды білдірсе, өз заманында көне египеттік өмір
үйлері, антикалық музейондар коллекция жинауда өте үлкен роль атқарған.
Орта ғасырларда көне жәдігерлер жинауға шіркеулерді де кеңінен қолданған.
Өнер, тарих және жаратылыстану жәдігерлерін, монастырларда, храмдарда,
бекіністерде жинаған.
Мұражай ісінің негізгі құрамдас бөлігіне мұражайдың практикалық ісі,
ескерткіштерді қорғау, мұражай жүйесі, мұражай саясатын заңдастыру, мұражай
ісіндегі кадрларды дайындау да кіреді. Ғылыми-әдістемелік, көпшілік жұмыс
орталықтарының жұмысы, арнайы тақырыптардағы журнал, газеттер шығару да
мұражай ісінің басты бағыттағы шаралары.
Мұражайтану зерттеу әдістерінде, тарихи зерттеу әдістері, әсіресе –
археологиялық, этнография, палеография, нумизматика, өнертану, педагогика,
психология саласындағы зерттеу әдістері, жаратылыстану ғылыми зерттеу
әдістері қолданылды. Сонымен бірге ғылыми-зерттеу әдісінің далалық зерттеу,
бақылау, эксперимент сияқты түрлері де кеңінен қолданылды [6].
Мұражайтанудың зерттеу әдістерінің негізгі бағыттарына тоқталсақ, олар
мынадай:
Ақпараттық дерек көзі ретінде, жәдігерлердің мәдени-тарихи құндылықтарын
зерттейтін бағыттарда жұмыс істеу:
а) мұражай құндылықтарына жататын жәдігерлерді анықтау(ғалымдар,
лаборатория);
б) мұражай жәдігерлерінің мәндік мағынасын, ерекшеліктерін анықтау ісі;
в) мұражай жәдігерлеріне байланысты ғылыми анықтамалық, жүйелеу
жұмыстарын ұйымдастыру;
г) сақтау режимін, консервация және қайта қалпына келтіру жолдарын
анықтау;
д) мұражайдың тәрбиелік, білімдік міндеттерін атқару әдістерін
қарастыру, жүйелеу.
2. Мұражай ісі, оның атқаратын қызметі, қоғамдық, мемлекеттік институт
ретіндегі бағыты:
а) мұражайдың шығу тарихын, жүйесін, типін, мұражай ісінің тарихын
жүйеледі;
б) ішкі ұйымдастыру жұмыстарын қарастырады;
в) мұражай қызметінің арнайы бағыттарын анықтайды;
г) мұражайды басқару жүйесін қарастырады, болашақ жоспарын талдайды.
Мұражай ісінің құрылымы. Мұражайтануға тарихи, теориялық, қолданбалы
элементтер кіреді. 3 суретте мұражай танудың 4 құрылымы төлық бағыттарымен
көрсетілген.
3 сурет. Мұражайтану құрылымы [14].
Мұражайтану ғылыми пән ретінде білім жүйесі қалыптасқан, өзіндік
құрылымы бар сала.
Мұражай жүйесі және жіктелуі. Мұражайлар жабық жүйедегі, мемлекет пен
қоғам алдында мұражай заттарын сақтау, қорғау, пайдалану функцияларына
жауап беретін мекеме. Мұражай жүйелері әртүрлі профильдегі, типтегі
мұражайлардан тұрады. Мұражай жүйесінің құрылуына қоғамдық факторлар әсер
етеді. Оған қоғамдағы құндылықтар мен қажеттіліктердің өзгеруі, өнердің,
ғылымның, білімнің, өндірістің дамуы жатады. Мұражай жүйесі ұзақ тарихи
кезеңдер арқылы қалыптасады. Әрбір мұражай ғылыми пәндердің, өнердің
саласына қарай жүйеленеді. Мысалы, тарихи мұражайлар жалпы тарихи, ұлттық,
өлкелік немесе белгілі бір тарихи кезеңге, уақиғаға арналған болып бөлінеді
[11].
Мұражайлар негізгі профилі жағынан төмендегідей топтарға бөлінеді:
1. Тарихи мұражайлар – тарих білімі мен ғылымына негізделген жүйе бойынша
бөлінеді. Олар:
– Жалпы тарихи;
– Археологиялық;
– Этнографиялық;
– Нумизматикалық;
– Тарихи экономикалық;
– Білім мен ағартушылық тарихы;
– Арнайы тарихи мұражайлар (спорт тарихи, музыка тарихы т.б.).
2. Көркемөнер мұражайы. Өнер мен өнертануға қатысты барлық мұражай. Мысалы,
өнертану мұражайы, картина галереясы, мүсін мұражайы, қолөнер мұражайы,
қолданбалы өнер мұражайы, гравюра кабинеті, театр, музыка, кино өнер
мұражайлары тағы сол сияқты.
3. Табиғи жаратылыстану тарихи мұражайлар өз жұмыстарында жаратылыстану
ғылымы пәндеріне сүйенеді. Оған биологиялық, ботаникалық, зоологиялық,
геологиялық, минералогиялық, палеонтологиялық, антропологиялық және
экологиялық тағы сол сияқты мұражайлар жатады.
4. Техникалық мұражайлар техника ғылымымен тығыз байланысты мұражайлар,
оған: политехникалық, техникалық, авиация, автокөлік, байланыс, кеме
жасау, тау кен ісі, темір жол көлігі, жеке өнеркәсіптер мұражайы, техника
ескерткіштері тағы сол сияқты мұражайлар жатады.
5. Әдеби мұражайлар әдебиет салаларына бағытталған, белгілі жазушылардың
өмірі мен қызметіне арналған мұражайлар.
6. Комплекстік мұражайлар екі, үш профильде жұмыс жүргізетін мұражайлар.
Мысалы, тарихи көркем, тарихи архитектуралық, ауыл шаруашылық мұражайы
тағы сол сияқты. Комплекстік мұражайдың кең тараған түрі өлкетану
мұражайлары. Олар тарих пен жаратылыстану бағытын біріктіріп жұмыс
істейді. Ал типтік жағынан мұражайлар үшке бөлінеді:
– Ғылыми зерттеу;
– Көпшілік ағарту;
– Зерттеу, академиялық оқу.
Қазіргі мұражай жүйесінде ғылыми зерттеу типі кең тараған. Ал
академиялық оқыту мұражайлары белгілі бір ғылыми салаға байланысты зерттеу
жұмысын терең жүргізеді. Әсіресе, мұражай қорларын жинақтаған кезде далалық
экспедици жұмыстары, бірлескен археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесі
кеңінен қолданылады. Мұражай жұмысы тек өткен дәуірдің ескерткіштерін жинап
қана қоймай, қазіргі заман тұрғысынан да үнемі іздеушілік, зерттеу
жұмыстарын үзбейді. Ғылыми жұмыстардың көп міндеттері экспозициялар арқылы
шешіледі [15].
1.3 Мұражайдың мәдени көпшілік және тәрбие жұмысы
Мұражайдың мәдени-көпшілік жұмыстары мұражай коммуникациясының бір
саласы ретінде жан-жақты білімді, қоғамда белсенді, эстетикалық талғамы
зор, қоғамға пайдалы адам тәрбиелеуге ұмтылуға бағытталады, әсіресе
экспозиция мен көрмелерді ұйымдастыру арқылы мұражай әртүрлі жастағы,
әлеуметтік және әртүрлі категориядағы, әр мамандық саласындағы адамдарға
қызмет етеді. Мұражайдың негізгі жұмысы тарих арқылы тарихи-мәдени
ескерткіштерді насихаттау, сол арқылы патриоттық рухта тәрбиелеу болып
табылады. Көпшілікті мұражай мәдениетіне тарту, тарихыңды сүю, еліңе деген
мақтаныш пен отаншылдық сезімін ояту, тарихи кезеңдермен танысу,
материалдық және рухани құндылықтармен танысу деген сөз [25].
Мұражайдың қоғамдық-әлеуметтік мәнін жете түсініп, оны тәрбиелік
мақсатта толығымен пайдалану үшін мұражай педагогикасы пәні қолданылды.
Мұражай педагогикасы-аралас ғылыми пән, ол мұражай жұмысының
коммуникациялық формаларын, мұражай ісін ұймдастыруды педагогикалық
тұрғыдан қарастырады. Мұражайдың педагогикалық зерттеу пәні – мұражайдың
жұмысын педагогикалық жағынан ұйымдастыру әдістерін, түрлерін жұмыс
бағыттарын қарастырады. Мұражай педагогикасы мұражайлық педагогикалық
процестердің құндылықтарын іс жүзінде және педагогикалық басқару ісінде
қолдануды қарастырды.
Әртүрлі әлеуметтік және жас ерекшелігіне қарай бөлінетін топтардың
аудитория ерекшелігін анықтап, мұражайға келушілердің құрамына қарай
дифференциалды шешімімен жұмыс ұйымдастырылды, әртүрлі профильдегі
мұражайлар жұмыстың тәжірибесін саралап, жинақтап, ғылыми әдістемелік
нұсқаулар, ақыл-кеңестер ұсынады [14].
Басқа да педагогикалық жұмыспен айналысатын мекемелермен бірге жұмыс
істеудің формаларын ойластырып, жетілдіреді. Педагогикалық жұмыстың негізгі
мақсатталы мен мәселелердің бірі қоғамда белсенді, шығармашылық қабілетті
адам тәрбиелеу. Мұражай педагогикасында экскурсия, мұражай сабағы,
тақырыптық дәрістер сияқты жұмыс формалары қолданылады. Келушілердің
қызығушылығын анықтайтын, мұражай ақпаратын толыққанды жеткізе білетін
шаралардың жаңа формаларын жетілдіреді. Мұражайға ұйымдаспаған түрде, яғни,
жеке отбасымен, бірлеп-екілеп келетін адамдармен де жұмыс істеудің
әдістерін қарастырады. Мұражай педагогикасының бір міндеті – мұражай
педагогтарын даярлау, яғни олардың құрамына – экскурсоводтар, методистер,
социологтар да кіреді. Мұражайда тәрбие жұмысының түрлері мен формалары
көптеп саналады.
Олар мұражайда экскурсиялар (экспозиция мен көрмелерде), тарихи-мәдени
ескерткіштерге саяхат жасау. Тақырыптық кештер, конкурстар, викториналар,
клуб пен үйірмелердің жұмысы, мәдениет университеттерін ұйымдастыру сияқты
жұмыс формалары қолданылады.
Тарихи бағыттағы экскурсияларды төмендегідей жіктеуге болады.
– Өтетін орны мен көрсетілетін нысана бойынша таңдап алынған, яғни,
жоспарлы;
– Тақырыптың мазмұнына қарай;
– Тақырыптық шолу экспедициялары;
– Түрлі тарихи кезеңге, оқиғаға байланысты экскурсиялар;
– Арнайы (әдеби, өнеркәсіптік) мерейтойлық;
– Ғылыми – ағартушылық;
– Оқу бағдарламасына қарай сабақтар мен жазбаша тапсырмалар бойынша;
– Шетелдік туристерге арналған экскурсиялар;
– Мұражайлық олимпиада және конкурстар;
– Мұражайдағы ғылыми қосалқы кабинеттерге экскурсия, бұл жерде
заттардың дубликаты сақталады. Көшірілген заттарды ұстап көруге
болады, көзі көрмейтін адамдарға арнайы жұмыс ұйымдастырылады, ақыл-
кеңес беріледі;
– Мұражайдағы ашық есік күндері – киносеанс, концерт, театр
қойылымдары көрсетіледі;
– Арнайы мерекелер күнін өткізеді;
– Көшпелі – жылжымалы мұражай жұмысының – музеобус, теплоход, поезд
сияқты да түрлері қолданылады [26].
Мұражай ісінің халыққа тартылуында, көпшілікті тартуда рөлі өте зор. Ол
үшін мұражай қызметкерлері:
1. Ғылыми зерттеу, әдістемелік, ғылыми көпшілік жинақтар шығарып, тарату;
2. Мұражай ісін, радио, телевидение, баспасөз арқылы жарнамалар беру
арқылы насихаттау;
3. Анықтамалық – жарнамалық материалдар шығару;
4. Оларды экскурсиялық туристік орталықтар арқылы тарату;
5. Жолкөрсеткіш, бағдар – каталогтар жасау арқылы насихаттау;
6. Маршрут схемаларын тарату;
7. Афиша, шақыру билеттері арқылы тарту;
8. Буклеттер, төс белгі, сувенирлер тарату арқылы да насихат жұмыстарымен
айналысады [16].
Осы жұмыстардың барлығын жоғары деңгейде ұйымдастыру үшін жылдық,
тоқсандық, айлық, апталық, күндік жоспарлары болады. Күнделікті жұмыста
мұражайға келушілер саны, өткен шаралар саны (сапасы да), әрбір мұражай
қызметкерлерінің жұмыс көлемі мен мөлшері есепке алынады және барлық
деректер талданып отырады.
Мұражай зерттеу орталығы. Ғылыми – зерттеу мекемелерінің қатарында
мұражайдың өз ерекшелігі бар. Мұражайдағы ғылыми – зерттеу жұмыстарының
нәтижелері ғылыми жаңалықтарды толықтыра түсетін, басқа ғылыми орталық.
Әсіресе, ғылыми негізделген, жоспарлы түрде қорларды жасау, мұражай
заттарын сипаттау, өңдеу, зерттеу, ғылыми-зерттеу жұмысының негізі болып
табылады. Ғылыми-зерттеу нәтижелері консервация, қайта қалпына келтіру,
коллекцияларды қорғау мен сақтау, экспозиция, келушілермен жұмыс тағы басқа
мұражай жұмыстарының деңгейін, дәрежесін анықтайды.
Мұражайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстары кешенді және көп қырлы болып
табылады. Мұражайдың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттарын,
біріншіден мұражайдың қай профиліне жататынына байланысты, екіншіден
мұражайдың әлеуметтік институттар жүйесіндегі орнына қарай анықтайды.
Профильдік бағыттан басқа, ғылыми-зерттеу ісі мұражайтану ауқымында да
үнемі зерттеу жүргізіп отырады. Экспозиция мен көрмені суретшілер,
дизайнерлер жасайды. Сәулеттік-көркемдік шешім қажет. Бұл жерде
суретшілердің фантазиясы да үлкен роль атқарады. Ол экспозиция жасауда
көрерменнің білім деңгейіне, әлеуметтік-демографиялық жағдайына көңіл
бөледі. Оптимальды сары, жасыл, алқызыл түстер көзде шаршататындықтан
мұражайда ақ көкшіл, ақ сары және қара түстер қолданылады [26].
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰРАЖАЙЛАРДЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан мұражайларының пайда болу тарихы
Бүкіл қазақ жерінің әлі игерілмеген орасан зор табиғи байлықтарын түрлі
себептерге орай әлсіреген Ресей экономикасы өз жағдайын көтеруге барынша
пайдалану мақсатында, патша өкіметі Қазақстандық зерттеуге сан алуан ғылыми
экспедициялар ұйымдастырды. Олардың арасында Орыс ғылым академиясының
Географиялық қоғамы, қоныс аудару басқармасы, статистикалық комитеттер тағы
басқа мекемелер мен ұйымдар жіберген экспедициялардың жекелегендері қазақ
халқының тарихы, тұрмысы мен салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары жайында көптеген
құнды мәліметтер жинастырды. Бұл деректер күні бүгінге дейін өз құндылығын
жойған жоқ(3,36-37бб). Сонымен қатар, экспедиция мүшелері жорықтар
барысында жинастырған қазақ халқының этногрияфиясы мен қолөнерін
бейнелейтін бұйымдарды Ресейдің орталық қалаларында ұйымдастырылған
қөрмелерге жіберіп отырды [27].
1867 жылы 23 сәуір күні Петербург қаласында болған Бүкілресейлік
этнографиялық бұйымдар да көрсетілді. Осы көрме жайында ресейлік Светская
почта газеті Бұратана халықтар этнографиясы бөлімі жалпы осы көрменің ең
әдемісі, әрі көрермен үшін ең тартымдысы болып отыр. Бұл бұйымдар тек
этнография мамандары үшін қызықты болып қойған жоқ, одан мүлде хабары жоқ
қарапайым халықты, келуші көрермендерді де таң қалдырады деп жазады. Бұл
жерде қазақ халқының қолөнер бұйымдары мен басқа да этнографиялық бұйымдары
айтылып отыр. Осындай деңгейдегі алғашқы үлкен сыннан сүрінбей өткен қазақ
этнографиясы мен қолөнер бұйымдары ендігі жерде Ресейдің орталық
қалаларында ұйымдастырылған түрлі көрмелерден өзіндік ерекше орынға ие бола
бастады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Орынбор, Омбы және Ташкент қалалары
қазақ даласын зерттейтін ғылыми орталықтарға айналды.
1857-1862 жж арналған Орынборда жергілікті ғалымдар жинастырған
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін, өлкесі мен тарихын бейнелейтін жәдігерлер
Мәскеу мен Қазан қаласы мұражайларына жіберіліп, олар көрме бөлімдерінен
өзіндік ерее болды. Сөйтіп, халқымыздың жоғары мәдени құндылықтары Санкт-
Петербург сияқты қалалардың мұражайларының қорларын толықтырып, сол
мұражайда осы күнге дейін қалып отыр [5].
1830 жылы 12 қараша күні Орынбор генерал-губернаторы, граф П.П.Сухтелен
жергілікті халықты және қала тұрғындарын өлкенің табиғатын, тарихы мен
этнографиясын бейнелейтін жәдігерлерді губерния орталығында
ұйымдастырылғалы жатқан мұражай үшін табыстауға шақырды. Бұл шақыру
жергілікті халықтың және қала тұрғындары өкілдерінің қолдауына ие болып,
нәтиже інде ашылғалы отырған мұражай үшін түрлі жәдігерлер жинақтала
бастады. Олардың арасында көне қару-жарақ, үй тұрмысына керекті заттар және
этнографиялық бұйымдар, кітаптар мен портреттер болды.
Жинастырылған жәдігерлер негізінде 1831 жылы Неплюев әскери училищесі
жанынан Орынбор губерниялық мұражайы ашылды(8,35-36 бб).
XXI ғасыр басындағы жағдаймен республикамыздағы мұражайлар саны 88
болса, ол 1913 жылы небәрі – 3; 1927 жылы – 6, 1937 жылы – 19, 1939 жылы –
25 және 1970 жылы – 29 болса, сексенінші жылдардан бастап мұражайлар саны
күрт өскеніне жоғарыдағы көрсеткіш дәлел. Алайда, олардың көбі тарихи -
өлкетанулық, мемориалдық және тарихи-революциялық болып, негізгі мәселесі
тұрғындарды коммунистік идеологияға тәрбиелеу мақсаты еді. Осындай
талаптардан келіп, жуық араға дейін барлық мұражайлардың экспозициясы
төмендегідей бөлімдерден құралды: табиғат бөлімі, революцияға дейінгі,
социалистік шаруашылық тарихы мен мәдениеті бөлімдерінен құралатын совет
дәуірі бөлімдері [28].
Отандық мұражай ісінің тарихы ХIX ғасырдың екінші жартысында басталды.
1932 – 1941 жылдар аралығында Орынборда генерал губернатор В.А.Перовскийдің
қол астында жұмыс істеген қазақ халқының мәдениетін және салт-дәстүрін
зерттеу процесінде этногрияфиялық экспонаттарды жинаумен айналысқан
В.И.Даль ерекше тапсырмалар шенеулігі болып қызмет атқарған. 1913 жылы
Қазақстанда не бәрі үш мұражай болған. Олар:
1. Орал 1859 жылы;
2. Семейде 1898 жылы;
3. Жетісуда 1898 жылы.
Қазақстанның Шығысында өлкелік және мұражайлық және мұражайлық істің
дамуы ағайынды Белослюдовтардың қызметіне байланысты. Белослюдовтардың
үйінде жүзден астам нюмезматикалық экспонаттар болған.
Семейдегі мұражай ашылғанда олар мұражайға бес жүзден астам жаңа
экспонаттарды сыйға тартты. Орыс географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің
мүшелері Потанин, Семенов Тянь-Шяньский және А.Құнанбаев Қазақстанның
археологиясы, этнографиясы, флорасы мен фаунасы белсенді зерттеумен
айналысқан. 1898 жылы өлкетанушы Н.Пантусовтың бастамасы бойынша тарих және
археология бөлімдері бар Семей мұражайы ашылды [13].
Жалпы мұражайлар материалдық және рухани мәдениетінің негізгі
сақтаушысы бола отырып халықтың тарихи мәдени мұрасын сақтауды қамтамассыз
етеуге айтарлықтай үлес қосуда. Бүгінгі таңда Республикада тарихи мәдени
мұраны сақтау және насихаттау саласында мемлекеттік саясаттың белсенді
таратушысы болып түрлі бағытта 154 мұражай жұмыс істейді. Жалпы еліміздің
1млн 300 мың адам қатысқан 20 мыңнан астам көрмелер мен лекциялар
ұйымдастырылған. Мұражайдың есептік сақтау және қалпына келтіру
жұмыстарының жоғары ғылыми деңгейін қамтамассыз ету мақсатында әлемнің
барлық мұражайларында қолданылатын ережелер мен талаптар жұмыс тәжірибесі
негізінде жасалған. Мұражайдың құндылықтарын есепке алу және сақтау
жөніндегі нұсқаулық әзірленді. Авторлық картотека және мұрағат қоры, қорды
одан әрі жинақтау коллекциялары мен қорларда көрмелер жобасын жасау,
әдістемелік және редакциялық мұражайларды қалпына қалпына келтіру
мәселелерді белгісіз автордың кәмәнді авторлардың шығармаларының
атрибуциясын жасау баяндамалар, анықтамалар, рецензиялар, ғылыми мақалалар
және тағы басқа жұмыстар жасалды [28].
2002 желтоқсанда Қазақстан мұражайлары – Музей Қазақстана журналының
алғашқы саны жарық көрді. Мұражайдың – Халықаралық кеңесі Ұлттық
комитеті тағайындалуы республика мұражайларының өміріндегі маңызды
жағдайлардың бірі болып табылады. Астананың мәдени инфрақұрылымын дамыту
мақсатында Қазақстанның археология және этногрфия мемлекеттік мұражайын
құру жөнінде жұмыс жүргізілуде. Тарихи мұраны сақтауда, насихаттауда,
зерттеуде қор коллекцияларын толықтыру мен ғылыми зерттеушілік, ғылыми
археологиялық және этнографиялық экспедициялар үлкен роль атқарды. Себебі
далалық жағдайда ғана толық ақпараттық құндылыққа ие болатын материал
жиналды.
Қаржылардың жетіспеушілігіне жергілікті жерлерде, мұражай қызметі
тиісті деңгейде жүргізілмей отыр.
Ғылыми-экскурсияларды ұйымдастыруда мәдени құндылықтарды зерттеуде және
насихаттауда мұражайдағы экспанаттарды сақтауда және есепке алуда тарихи
мәдени және табиғи құндылыққа ие заттар мен мұражай қорын жасақтауда,
қорларды тиісті дәрежелерде сақтау, экспонаттарды сақтау және қалпына
келтіру жұмыстары және тағы басқа мәселелер Қазақстан мұражайларының
жағдайын төменгі дәрежеде ұстап отыр. Мұражайлар қызметінің маңызды бөлігі
ағарту және білім беру ісі болып табылады.
Мұражайдың мақсаты, болашақта Республиканың бай, мәдени-ұрасын зерттеу
жөніндегі ғылыми-зерттеу орталықтары ретінде мағыздылығын арттыру. Қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасының Мәдениет және Апарат Министрлігінің
қарауында Республикалық маңызы бар жеті мұражай қызмет етуде. Еліміздің
мұражайтану археология-этнология, тарих және мәдениеттің түйінді мәселелері
шешілетін Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұражайы, Қазақстан
Республикасының Қастеев атындағы мемлекеттік мұражайы Қазақстан
Республикасының Президенттік Мәдениет Орталығы және тағы басқа ірі
мұражайлар болып табылады.
Бүгінгі таңда мұражайлар қорында – 217500 бірлік(мұражайлық зат)
сақталуда. Оның ішінде полентологиялық экспонаттар – 13090, археологиялық
– 16754, құнды материалдар – 8857, киімдер – 3990, нумизматикалық – 58373,
кілем тоқыма өнімдері – 1500, фосфардан жасалынатын заттар – 9481, қару
және жылқы әбзелдері(снарежение) – 1532, ағаш және тері қоры – 2227,
аралас және металл қоры – 4359, фотоқұжаттар – 97340 бірлік сақталуда.
Соңғы кездері жүргізіліп отырған археологиялық және этнографиялық
экспедициялар зерттеу және сақтауды қажет ететін теңдесіз жаңа заттар
қосады. Қазақстан Республикасының жетекші мұражайлары жақын және алыс шет
елдердегі мұражайлар мен ғылыми зерттеу мәдени мекемелер мен мәдени
ынтымақтастықты дамытуда. Мысалы: Қазақстан Республикасының мұражайлары
Лондандағы Британ мұражайы, Санкт Петербургтегі Мемлекеттік Эрмитажбен,
Москвадағы Мемлекеттік Тарих мұражайымен, Ресей Мемлекеттік
Кітапханасымен, АҚШ-ғы Университеттің Антропология мұражайымен және тағы
басқа мұражайлармен мәдени қарым – қатнаста. Одан басқа TREX (Халаралық
алмасу жөніндегі кеңес). ХАЖК-пен Будапештегі Венгр Ұлттық Мұражаймен,
Сеулдегі Корей Ұлттық Этнопаркімен, Гамбургтегі Этнографиялық
мұражаймен, Австралияның Қазіргі заманғы Өнер Мұражайымен, Ұлан-
Батырдағы Монғол Тарих Мұражайымен, Сингапурдегі Ұлттық мұражайымен
шығармашылық және ғылыми байланыс орнатты [29].
2005 жылы наурыз және қыркүйек айлары аралығында еліміздің жетекші
мұражайлары – Қазақстан Республикалық Орталық мемлекеттік мұражайы,
Қазақстан Республикалық Президенттік Мәдениет Орталығы Алтын адам – сақ
қорғанының байлығы атты Жапонияның Айчи көрмесіне қатысты. Аталған
көрмеде мұражайлар қорынан Қазақстанның бай мәдениетін көрсететін муражай
құндылығы көрсетілді. Өткен жылдың мамыр айында ЮНЕСКО штаб пәтерінде яғни
Парижде Мәдени жан-жақтылық және Орта Азиядағы диолог фестивальі аясында
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұражай қорына Қазақстанның
қол-өнері, дәстүрі және Қазіргі заман көрмесі ұйымдастырылды. Сонымен
қатар Орталық Азия – мәдениет және өркениет қиылысында атты дөңгелек
үстел отрысына қатысты фильмдер және Қазақстан өнер шеберлерінің қол
өнерлері көрсетілді.
Елімізде мұражай қызметкерлерінің құрамын жақсарту мақсатында Қазақ
мемлекеттік университетінде 1981 жылдан баста мұражайтану арнайы курсы
оқытыла бастап, оны бітірушілер облыстық мәдениет басқармаларының
сұраныстары бойынша мұражайға жұмыс істеуге жіберіліп отырды.
Тәуелсіздіктен кейінгі жылдарда заман талабы тарихи-рухани құндылықтарға
жаңаша, азат көзқараспен қарау қажеттілігін тудырды. Республика
мұражайларының біразы әлі күнге дейін ескі экспозиция деңгейінде екенін
айта кеткен жөн. Алайда, Н.Әлімбайдың басшылығымен қайта жаңғыртылудан
өткен экспозициялық залдардың қатарында ОММ-дің Дәстүрлі қазақ мәдениеті
деп аталатын этнографиялық залын атауға болады. Сондай-ақ, елордасы Астана
қаласында 2000 жылдың қазан айында ашылған Президенттік мәдени орталық,
тарихи-рухани мұраға деген ұлттық идеологияны қалыптастыру жолындағы игі
шаралардың басы болмақ. Қазақстан Республикасы Үкіметінің №275 Қаулысымен
2000 жылдың 22 ақпанда Астана қаласында Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
Мұражайы құрылды. Үстіміздегі жылдың 10 шілде күні ресми ашылған мұражай
қазір ТМД елдерінде теңдесі жоқ жаңа ғылыми-зерттеу және мәдени-білім
кешеніне айналып келеді, көпшілік қауымның ұсынысымен Президенттік Мәдени
орталық атанып отыр [30].
2.2 Қазақстанның танымал ірі мұражайлары
Президенттік Мәдени орталық. Орталық құрамына қазақ елінің ежелгі
тарихын көрсету мен тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қалыптасуының
мұражайлық бейнесі – бірегей экспозицияны құрайтын сегіз залы мен
галереялары бар мұражай және кітапхана, концерт залы кіреді. Мұражай бес
галереядан үш зал және атриумнан тұрады. Сызбанұсқасы 2 кестеде
көрсетілген [31].
Атриум ( 1 қабат): мұнда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік рәміздері –
Елтаңба, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz