Дербес мемлекет иммунитетінің құқықтық негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының түсінігі және
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРЫНА БЕРІЛЕТІН
АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИТЕТТЕР
2.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының ұлттық деңгейде
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының артықщылықтары
мен иммунитттерінің қазіргі кездегі
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шет
мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен екі жақты және көп жақты қарым-
қатынасын жүзеге асыру мемлекетіміздің дипломатиялық қызмет орындарына
жүктелген, сыртқы саяси қызметті жүзеге асыратын лауазымды тұлғалар шет
мемлекеттерге ресми өкіл ретінде дипломатиялық немесе консулдық имунитет
пен артықшылықты пайдаланатыны белгілі. Дипломатиялық имунитеттермен
артықшылықтардың заңдық ұғымының қалыптасуымен олардың теориялық құқықтық
негіздемесін білу, оларды тәжірибе жүзінде дұрыс әрі аса тиімді қолдану
үшін қажет. Бұл мәселе ерте заманнан келе жатса да, өзінің өзектілігін
жоғалтпаған. Өйткені,мемлекеттердің дипломатиялық және консулдық
тәжірибесінде тарихи даму кезеңінің әр сатысында имунитеттермен
артықшылықтарға қатысты жаңа шешімін таппаған немесе теориялық негіздеуді
қажет ететін сұрақтар туындап жатады. Себебі, дипломатиялық қатынастар
пайда болғалы бері оған қатысты тәжірибелік мәселелердің де аясы кеңіп
келеді.
Жаңа саяси-құқықтық бағам тұрғысынан халықаралық құқықтың маңызы мен
рөлін терең түсіну керек,оның мемлекетішілік құқықпен өлшенген арақатынасы
да маңызды проблема болып табылады.
Аталған проблемалық аспектілер көпшілікке таралған сапаға ие және шын
мәнінде халықаралық құқық институтына қатысты. Алайда біздің еліміздің
көптеген жетістіктері Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
саяси-құқықтық және сыртқы дипломатияға ерекше мән беруімен байланысты
болып отыр.Республикамыздың табыстары мен жетістіктерінің белгілі-бір үлесі
қазақстандық дипломаттарға тиесілі,олар қайта құру кезеңінде өздеріне
жүктелген міндеттерді атқарып,өз еліне күрделі экономикалық дағдарыстан
шығуға көметесті.
Дипломатиялық имунитеттер мен артықшылықтарды шектеу үрдісіне негізінен
егеменді болған мемлекеттер жақын келеді. Мұны олардың көбіне-көп тіркеуші
мемлекет ретінде емес,дипломатиялық қатынасқа келген мемлекет ретінде
мәжбүрлі түрде қатысумен түсіндіруге болады.Өйткені олардың алдында тұрған
қаржылық және кадр проблемалары дамыған мемлекеттермен қатар шетелде
дипломатиялық өкілдікті ұстап тұруға мүмкіндік бермейді, Мысалы,егеменді
бірқатар мемлекеттер бір тарапты тәртіпке шетелдің дипломатиялық
өкілдіктерінің персонал санына квоталық шектеулер бекіткен жергілікті
лауазымды адамдармен дипломаттардың байланыс жасауына шектеулер
енгізілген,шетелдік дипломаттардың жүріп-тұруына рұқсат беру немесе
хабарлау тәртібі көзделген шетелдің дипломатиялық поштасын қарау
Курстық жұмысы тақырыбының зерттеу дәрежесі. Бұл жұмыста қолданылған
теориялық материал,жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің
тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті:екі жақты және
көп жақты халықаралық ыетымақтастық,Қазақстан Республикасының сыртқы саяси
қызметі мен дипломатиясы,дипломатиялық персоналдың халықаралық-қылмыстық
жаупкершілігі және т.б. аталған бағыттағы көптеген ғылыми зерттеулерді
қазақстандық ғалымдар,көрнекті қоғам және мелекет қайраткерлері:
Қ.К.Тоқаев, М.А.Сәрсенбаев, Қ.А.Маханова, М.Б.Құдайбергенов,
А.Х.Арыстанбекеова, Ж.О.Құлжабаева, Д.Т. Тасмағанбетова, Г.А.Машинбаева,
С.Ж.Айдарбаев және т.б. жүргізді.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі
мақсаты – халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің маңызды мәселелерін зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа тікелей жетуге мынадай мәселелерді зерттеу әсер
етеді:
- Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің түсінігін ашу;
- Дипломатиялық иммунитеттер мен артықшылықтардың түсінігін,мазмұнын
және негіздерін анықтау;
- халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен реттелуін ашу;
- халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының ұлттық
деңгейде реттелуін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі ретінде Халықаралық ұйымдар мен олардың
лауазымды тұлғаларына берілетін негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің
құқықтық реттелуіндегі пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Курстық жұмысы зерттелуінің әдіснамалық негізі.Халықаралық-құқықтық,
саяси-құқықтық, философиялық, әлеуметтік және т.б.дипломатиялық иммунитет
пен артықшылықтар институты қолданатын басқа да ғылыми
дәйектемелер,мемлекеттік және құқықтық құбылыстарды зерттеудің жалпы
ғылыми және диалектикалық үйлестікке қазақстандық қана емес, халықаралық
едәуір толық және сыни тұрғыда қарастыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс құрылымы: Жұмыс кіріспеден басталып, екі
тараудан, бес бөлімнен, қорытындыдан және пайдалнылған әдебиеттер
тізімімен қамтылған.
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының түсінігі және
тарихы
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық
қатынастардың ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-
қимылдарына байланысты. Көне замандарда, құл иеленуші мемлекеттер кезеңінің
өзінде халықаралық келісім-шарттар, халықаралық арбитраждар туындап,
халықаралық құқықтың классикалық институттары – конгрестер мен
конференциялар пайда бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын халықаралық бас
қосулар кездейсоқ емес, оқтын-оқтын жүзеге асырылып және мұндай
конференцияларды дайындап, шақыру үшін тұрақты органда құрылып өз
қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған. Міне, дәл осындай органдар
болашақ халықаралық ұйымдардың қайнар көзі, бастауы болды.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда,
сондай-ақ, діни конфессиялар да әсер етті. Ал халықаралық ұйымдар өздерінің
қазіргі мағынасында бұдан жүз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың
құрылуы халықаралық қатынастардың кеңейіп, күрделенуімен, әсіресе
халықаралық экономикалық рыноктың қалыптасуымен тікелей байланысты [1, 17
б].
Халықаралық ұйымдарды құрудағы жеңілдіктер қатарына сол уақыттың
өзінде халықаралық құқықтың бірқатар нормалары мен институттары қызметінің
қалыптаса бастағаны да әсер етті. Ең алғашқы ірі халықаралық ұйымдардың
қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж.), халықаралық телеграф одағы
(1865ж.), Дүниежүзілік почта Одағы (1874ж.), Халықаралық өлшем және салмақ
Комитеті (1875ж.), әдебиет және өнер шығармаларына меншікті қорғау
Халықаралық Одағы (1886ж.), Құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890ж.),
Халықаралық Темір жолы, тауар қатынасы Одағы (1890ж.) жатады.
Кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны жедел қарқынмен арта
түсіп, үстіміздегі ғасырдың 80-жылдары олардың саны 20000 мыңға жуықтады.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі. Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына ХХ
ғасырдағы ғылыми-техникалық прогрестің елеулі жетістіктері де өз әсерін
тигізді. Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мұндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісіедер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі.
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты және негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Сондықтан халықаралық ұйымдары
халықаралық қатынастар жүйесінің екінші деңгейдегі элементі деп қарастыру
қажет. Халықаралық ұйым халықаралық келісім-шарттарды негізге ала отырып,
басқа ұйымдармен белгілі байланыс нысандары арқылы арақатынастарын жөнге
келтіре береді.
Енді халықаралық ұйымдар түсінігінің негізгі бес белгісін
қарастыруға болады.
1. Келісімдік негіз. Мұның мәні халықаралық ұйымдарды құру актісі,
жарғысы ретінде көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. Белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни ынтымақтастық механизмін құрайтын
тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни өз қызметін
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Халықаралық ұйым дегеніміз – халықаралық құқық субъектісі болуға
мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, халықаралық
құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
Халықаралық ұйымдар - мемлекеттердің немесе олардың құрылымдарының,
сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың, ұлттық қоғамдардың, үкіметтік емес сипаттағы
қауымдастықтардың, әртүрлі мемлекеттердің атынан жүретін жеке мүшелердің
бірлесуі; қоғамдық өмірдің әртүрлі (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, ғылыми-техникалық және т.б.) салаларында ортақ мақсаттарға жету
үшін құрылады және халықаралық әріптестіктің аса маңызды түрі болып
табылады. Халықаралық ұйымдар ХIX ғ. екінші жартысында пайда болды, ол
ұлттық мемлекет шеңберінен шыққан дамыған экономикалық және әлеуметтік-
саяси қатынастардың түбегейлі жаңа мәселелердің, трансұлттық міндеттердің
шешімін табуда бірлесудің, халықаралық күшті жүмылдырудың объективті
қажеттілігінен туды. Алғашқы бұқаралық халықаралық ұйымдар - 1863 жылы
швейцарлық Анри Дюнан негізін қалаған Қызыл Крест және Бірінші
интернационал - 1864 жылы Лондонда К. Маркс пен Ф. Энгельс негізін қалаған
Халықаралық жүмысшылар жолдастығы. Алғашқы Халықаралық үкіметаралық ұйым
-1874 жылы құрылған Жалпы пошталық одақ. Халықаралық ұйымдардың құрылуына
түрткі болған 1 –ші және 2- ші дүниежүзілік соғыстар. Олар аяқталғаннан
кейін әлем оның зардабын талқылап, енді болдырмау үшін тиімді, оңтайлы
халықаралық қауіпсіздік жүйесін құруға талпыныс жасады. Осылайша, 1919 жылы
Ұлттар Лигасы құрылды. 1945 жылы Сан-Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысы қабылданды. ХХ ғасырдың екінші жартысында күрт күшейген жаһандану
процестері, оған сәйкес әртүрлі елдер мен халықтардың өзара қарым-
қатынасының дамуы жаңа халықаралық ұйымдардың қүрылуына септігін тигізді.
ХХI ғасырдың басында әлемде қызметі, мақсат-міндеттері, бірлесу түрі,
қатысушылар саны, өкілеттігі алуан түрлі ондаған мың халықаралық ұйым бар.
Бірлесу түріне байланысты халықаралық ұйымдар үкіметаралық және үкіметтік
емес болып бөлінеді. Үкіметаралық халықаралық ұйымдар мемлекеттер
арасындағы келісімдер мен шарттардың негізінде құрылып, қызмет етеді [2, 89
б].
Олар:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945). Біріккен Ұлттар Ұйымының ең басты
әрі негізгі құжаты оның Жарғысы болып табылады. Тарихи деректерді алға
тартсақ, Ұйым Жарғысының жобасы КСРО, АҚШ, Қытай және Ұлыбритания
мемлекеттері өкілдерінің қатысуымен жасалған. Құжат бес тілде – орыс,
ағылшын, қытай, француз және испан тілдерінде дайындалып, оған 1945 жылдың
26 маусымында Сан-Франциско конференциясында 51 мемлекет қол қойды. Ал
Жарғы сол жылдың 24 қазанында аталмыш конференцияға қатысушы елдердің
Жарғыны ратификациялауларына байланысты күшіне енгізілді. Содан бері 24
қазан халықаралық қоғамдастықта Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылған күні
ретінде кеңінен аталып өтіп жүр.
Көзі қарақты көпшілікке жақсы таныс, Ұйымға мүше барлық мемлекеттер
кіретін Бас Ассамблея Біріккен Ұлттар Ұйымының бас органы саналады. БҰҰ-ға
мүше елдердің әрқайсысы шешім қабылдау кезінде бір дауысқа иелік етеді.
Жалпыға ортақ ерекше маңызды мәселелер, атап айтқанда, бейбітшілік пен
қауіпсіздік, Ұйымға жаңа мүшелер мен оның бюджетін қабылдау мәселелері БҰҰ-
ға мүше мемлекеттердің үштен екісі қатысып, дауыс беру қорытындысы бойынша
шешіледі. Сондай-ақ Бас Ассамблея Ұйымның бюджетін қарап, бекітеді. Ұйымның
әртүрлі органдарына мүшелер Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынуымен БҰҰ-ның Бас
хатшысын сайлайды. Бүгінде Қауіпсіздік Кеңесіне Ресей, АҚШ, Қытай,
Ұлыбритания және Франция мемлекеттері тұрақты мүше. Осы тұста айта кетейік,
біраз жылдардан бері Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелері қатарын көбейту жөнінде
мәселе қозғалып жүр. Бірақ әзірше ол шешімін тапқан жоқ.
2. Халықаралық валюта қоры (1945). Халықаралық валюта қоры
халықаралық ұйым болып табылады. Ол 1944 жылғы шілдеде өткен БҰҰ
Халықаралық валюта-қаржы конференциясында қабылданған келісімге сәйкес
құрылды. 1945 жылы желтоқсанда Бреттон-Вудсте (АҚШ) өз күшіне енді. ХВҚ 184
мемлекетті біріктіреді.
ХВҚ-ның қызметтік міндеттері: халықаралық валюталық ынтымақтастықты
тереңдету; қаржылық тұрақтылықты нығайту; экономикалық өсуді нығайтып,
жұмыспен қамту деңгейін жоғарылату; сондай-ақ, көпжақты төлем жүйесін
құруды жеңілдету.
ХВҚ-ның негізгі міндеттері:
халықаралық валюта-қаржылық ынтымақтастыққа ықпал ету;
халықаралық сауда өсімін теңестіру және кеңейтуді жеңілдету;
Ммүше мемлекеттер арасындағы валюта қатынасын тұрақтылығын қолдау
және реттеу;
көпжақты есеп жүйесін құруға көмектесу
мүше мемлекеттерге төлем балансын реттеу үшін несие ұсыну;
халықаралық төлем баланстар теңсіздігін бұзушылықты қалпына келтіру.
Бүкіләлемдік сауда ұйымы (1995),
Солтүстік-атлантикалық келісім ұйымы (НАТО, 1949),
'Мұнай экспорттаушыелдер ұйымы (ОПЕК, 1960) және т.б.
Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар қоғамдық құрылымдар мен ғылыми
қауымдастықтарды, жеке компанияларды, мекемелерді, мемлекеттің атынан
кіретін жеке тұлғаларды біріктіреді, үкіметаралық ұйымдарға қарағанда,
халықаралық қүқық субъектісі болып танылмайды. Олардың ішіндегі
ықпалдылары: *Парламентаралық одақ (1889),
Халықаралық Олимпиадалық комитет (1894). Халықаралық Олимпиада
комитеті (қыс. ХОК) — халықаралық ұйым, Олимпиада ойындарын қайта дамыту
және олимпиадалық қозғалысын насихаттауға құрылған ұйым. Комитеттің штаб-
пәтері Швейцарияның Лозанна қаласында орналасқан. ХОК 1894 жылдың 23
маусымында барон Пьер де Кубертенмен және Деметриус Викеласпен Париж
қаласында құрылған. Жыл сайын 23 маусымда Халықаралық Олимпиада күні
тойланады. Қазіргі кезде оған 205 ұлттық олимпиада комитеті мүшелік етеді
(бірақ, Кувейт 2010 жылы мүшелік етуді уақытша тоқтатты).
ХОК әр төрт жылда бір рет жазғы және қысқы қазіргі Олимпиада ойындары
мен жасөспірімдер үшін Олимпиада ойындарын ұйымдастырады. Халықаралық
олимпиада комитетімен ұйымдастырылған алғашқы жазғы Олимпиада ойындары 1896
жылы Грекиялық Афинада өткізілді, ал алғашқы қысқы ойындар Франциядағы
Шамони қаласында 1924 жылы өтті. 1992 жылға дейін жазғы және қысқы
Олимпиада ойындары бір жылда өткізілетін еді. Бірақ, 1992 жылдан бастап
жазғы және қысқы ойындар араға екі жыл салып өтіп тұрады. Алғашқы жазғы
жасөпірімдер Олимпиада ойындары 2010 жылы Сингапур қаласында өтті, ал қысқы
2012 жылы австриялық Инсбрукте.
3. Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңес.
Қазақстан сыртқы саяси басымдықтары жүйесінде Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы
бастаманы іске асыру айрықша орын алады.[1] Кеңесті шақыру жөніндегі идеяны
алғаш рет Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 1992 жылғы
қазанда өткен БҰҰ Бас ассамблеясының 47-сессиясында ұсынған болатын.
Қазақстан басшысы бастаманың негізгі мәні әлемнің өзге өңірлеріне қарағанда
әлі тиісті тетігі қалыптасып болмаған Азия құрлығында қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің ықпалды әрі әмбебап құрылымын қайта құруға деген ұмтылыс
екенін атап көрсетті. Бастапқы кезеңнің өзінде АӨСШК идеясы құрлықтағы
саяси ахуалға ықпал ете алатын халықаралық ұйымдар мен бірқатар Азиялық
мемлекеттер тарапынан қолдау тапты. Бастаманы іске асыру барысында 1993-
1994 жылдары Азия елдері сыртқы істер министрліктері сарапшыларының үш
кездесуі өткізілді. Осы кездесулер қорытындыларында Кеңес құжаттарын
әзірлеумен айналысатын Арнайы жұмыс тобын құру туралы шешім қабылданды.
1.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің түрлері
Иммунитеттің халықаралық құқықта мемлекет иммунитеті және
дипломатиялық иммунитет деп аталатын түрлері де бар.
Мемлекет иммунитеті – дербес мемлекетті шет ел сотының
соттамайтындығын білдіреді. Дербес мемлекет иммунитетінің құқықтық негізі
БҰҰ Жарғысымен баянды етілген мемлекет егемендігі болып табылады. Оның
бірнеше түрлері бар:
а) шетел заңнамасының қолданысынан қорғалу иммунитеті, бұл иммунитет
бойынша өзінің қатысуымен жасалған келісімшартта мемлекеттің айқын
көрсетілген келісімінсіз келісімшарт қатынастарын басқа мемлекеттің
құқығына бағындыруға болмайды. Сондықтан бір тарабы шет мемлекет болып
табылатын қайсыбір азаматтық-құқықтық келісімшартта қолданыстағы құқық
туралы ереже болмайды, мұндай келісімшарттың осы мемлекеттің құқығына
бағынуының анық-қанығын анықтау (презумпция) қолданылады;
ә) сот иммунитеті немесе тар мағынада алғанда заңи хұкімдік
иммунитет, яғни шет мемлекет сотының соттамайтындығы. Сот иммунитеті
негізінде мемлекетті шет ел сотында немесе оның төрелік сотында жауапкер
ретінде тарту мүмкін емес. Егер мемлекет қайсыбір нақты жағдайда сот
талқылауында талапкер болса, бұл мән-жай оған қарсы талап қою үшін құқықтық
негіз болып есептеле алмайды. Мұндай жағдайда да оның арнаулы келісімі
қажет етіледі;
б) талапты алдын ала қамтамасыз ету иммунитетінің мәні мынада: сот
талабы болған және оны шет ел сотында қарауға мемлекет келісім берген
жағдайда шет ел соты мемлекеттің мүлкін қамауға алу және басқа осындай
шаралар түрінде қамтамасыз етуге тіпті де құқылы емес;
в) сот актісінің күштеп атқарылуынан қорғалу иммунитетінің мазмұны
жоғарыда айтылғанмен ұқсас, оның айырмашылығы тек мынада ғана: алғашқысы
соттың қайсыбір әрекетін алдын-ала тәртіппен қамтамасыз етуге, ал екіншісі
түпкілікті шараларды қамтамасыз етуге бағытталған;
г) мемлекет меншігінің иммунитеті бұрын аталған екі иммунитеттің
арасындағы жанама иммунитет, өйткені ол талапты немесе сот шешімін алдын
ала немесе мәжбүрлеу тәртібімен тек нақты мемлекеттің мүлкіне (меншігіне)
шара қолдануға назар аударту арқылы ғана қамтамасыз ете алады.
Дипломатиялық иммунитет – шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге,
олардың келген еліндегі басшыларына және қызметкерлеріне берілетін ерекше
құқықтар мен пұрсаттылықтар. Бұл иммунитеттің мақсаты – дипломатиялық
өкілдіктердің міндеттерін жүзеге асыруы үшін барынша қолайлы жағдай жасау.
Оның заңи табиғаты мынаған негізделеді: бір егеменді мемлекет екінші
егеменді мемлекеттің билігіне бағына алмайды, ал дипломатиялық өкілдіктер
мен оның дипломатиялық қызметкерлері сол мемлекеттің бет-бейнесі болып
табылады. Дипломатиялық иммунитетті беру тәртібі мен көлемі “Дипломатиялық
қатынастар туралы” Вена конвенциясында (1961) айқындалған. Бұл Конвенцияда
дипломатиялық иммунитеттер дипломатиялық өкілдіктердің иммунитеттері мен
дипломатиялық қызметкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің жеке
иммунитеттеріне бөлінеді. Алғашқысына мыналар жатады:
дипломатиялық өкілдіктің үй-жайларына қол сұғылмайтындық, мүлік және
жүріп-тұру құралдарының, хат-хабар мен мұрағаттардың иммунитеті;
қазыналық (салықтық) иммунитет;
өкілдіктің өз орталығымен және өз мемлекетінің басқа да
өкілдіктерімен қарым-қатынас жасау құқығы.
Өкілдіктің үй-жайларына, олардың жиһаз-мүліктеріне, сондай-ақ
өкілдіктің жүріп-тұру көлігін тінтуден, реквизициялаудан, қамауға алудан,
т.б. қорғалу иммунитеті қолданылады. Қабылдаушы мемлекеттің өкімет орындары
дипломатиялық өкілдік басшысының келісімінсіз осы өкілдік аумағына кіре
алмайды. Дипломатиялық пошта шексіз тиіспеушілікті пайдаланады және оның
салмағына немесе орын санына шек қойылмаған. Дипломатиялық қызметкерлер мен
олардың отбасы мүшелерінің жеке иммунитетне мыналар жатады:
жеке басқа, тұрғын-жайға тиіспеушілік;
келген мемлекетінің қылмыстық заңи хұкімінен, сондай-ақ атқарушылық
әрекетке қатысты тұрғыда азаматтық және әкімшілік заңи хұкімінен толық
қорғалу иммунитеті;
қазыналық (салықтық) иммунитет.
Бұл орайда азаматтық заңи хұкіметтен қорғалу иммунитеті туралы
ережеден үш нәрсеге айрықшалық белгіленген: дипломат немесе оның отбасы
мүшесі жеке иеленетін жылжымайтын мүлік жөнінде сот тәртібімен талап
қоюына, осы адамдар мұрагерлер болып табылатын мұралану ісі жөнінде талап
қоюына, сондай-ақ олар жеке бастың пайдасын көздеп айналысып жүрген
кәсіптік немесе коммерциялық қызмет жөнінде талап қоюына болады.
Дипломатиялық қызметкердің немесе оның отбасы мүшесінің жеке қолжүгіне
тиіспеушілік қолданылады. Алайда онда әкелуге немесе әкетуге тыйым салынған
заттар бар деп жорамалдауға елеулі негіз болса, Вена конвенциясында (2-
бөлім, 36-бап) мүдделі тұлғалардың немесе оның өкілінің қатысуымен оның
тексерілуі мүмкін екендігі көзделген.
Әкімшілік-техникалық қызметкерлер де, егер олар келген мемлекетінің
азаматтары болмаса немесе онда тұрақты тұрмаса, өздерімен бірге тұратын
отбасы мүшелерімен бірге дипломатиялық иммунитетті пайдаланады. Қызмет
көрсетуші қызметкерлер иммунитетті қызмет бабындағы міндеттерін орындағанда
пайдаланады, сонымен қатар олар қызмет бойынша алатын жалақысына салынатын
салықтардан, алымдардан, баждардан босатылады. Бұл иммунитет келген
мемлекетінің азаматы болып табылмайтын немесе онда тұрақты тұрмайтын
қызметкерлерге беріледі.
Дипломатиялық өкілдікке және оның қызметкерлеріне келген елі
дипломатиялық иммунитетпен қатар кедендік сипаттағы артықшылықтар да
береді, яғни дипломатиялық қолжүктер кеден алымын, баж, т.б. салудан
босатылады. Дипломаттар мен олардың отбасы мүшелеріне келген мемлекеті
белгілеген жабық аймақтар туралы ережелерді ескере отырып, осы мемлекеттің
аумағында еркін жүріп-тұру құқығын құрайтын артықшылық та беріледі.
Дипломатиялық өкілдік иммунитеті мен артықшылықтарының негізгілеріне
төмендегілерді атап көрсетуге болады:
1. Елшіліктің арнайы мемкемелеріне қол сұғылмаушылық;
2. Қабылдаушы мемлекеттегі дипломатиялық өкілдіктердегі ресми мақсаттағы
хат-хабарламаларға, құжаттарға, мұрағаттарға, пошта жөнелтілімдеріне
қол сұқпау.
3. Дипломатиялық арнайы тасымалдау құралдарының иммунитеттеріне қатысты
мәселелер;
4. Дипломатиялық пошта жөнелтілімдерін техникалық және басқа да
себептермен қарау мәселесі;
5. Дипломатиялық курьердің құқықтық мәртебесі.
Дипломатиялық өкілдік иммунитеттерінің ішіндегі ең маңыздысы
–дипломатиялық арнайы мекемелерге қол сұқпау иммунитеті. Өкілдіктің
мекемесі ретінде Вена конвенциясына сәйкес, толық мекеме немесе оның
бөлігі,өкілдік басшысының резиденциясымен қоса және осы орынға арнайы
қызмет ететін мекеме ,жер телімі меншік иесіне қарамастан дипломатиялық
өкілдіктің мақсатына қолданылады.(1б.1т.)Ал жер участогі терминіне БҰҰ-
ның халықаралық құқық комиссиясының түсініктемесіне сәйкес,бау-бақша және
автотұрақ танылады.[1] Вена конвенциясына сәйкес, өкілдіктің мақсатты
пайдаланған мекемелерінің аумағына шектеу көрсетілмейді,бірақ,ескертпе
түрінде шектеу қабылдаушы мемлекеттердің ұлттық заңнамаларында көрсетілуі
мүмкін [3, 215 б].
Дипломатиялық агенттердің жеке артықшылықтары мен иммунитеттеріне
мыналар жатады:
а) жеке басқа қол сұқпаушылық. Дипломатиялық агент қандай жағдайда
болсын, қамауға алуға жатпайды. Мекендеуші мемлекет оған лайықты
құрметпен қарауы және оның жеке басныа, еркіне, ар-лжданына қарсы мекендуші
мемлекеттің мемлекеттік билік органдарынан болсын, сонымен қатар басқа
тұлғалардан болсын озбырлықты болдырмау үшін тиісті шаралар қолдануы керек.
б) резенденциясына, мүлкіне және хат-хабарларға қол сұқпаушылыққа ие.
Дипломатиялық агенттердің жеке меншік резинденцияларды дипломаттық
өкілдіктің үй-жайы сияқты қол сұқпаушылыққа орналасқан жеріне қарамастан
ие: өкілдіктің ғимарантында, жалға алған жағдайда немесе қонақ үйдің
нөмірі. Оның қағаздары, хат хабарлары мүлкі, сонымен қатар көліктері қол
сұқпаушылыққа ие. Оларға тінту және басқа мәжбүрлеу әрекеттерін қолануға
болмайды.
в) қылмыстық, азаматтық және әкімшілік юрисдикциядан иммунитет.
Дипломатиялық агенттің үстінен тергеу органдары қылмыстық іс
қозғамайды, ол жауапқа тартылмайды, оны сот органдары соттамайды, ол куәгер
ретінде сотқа жауап бермеуі керек; ол айыпқа немесе өзге де әкімшілік
шараларға тартылмайды.
Дипломатиялық агент, сонымен қатар азаматтық юрисдикциядан
иммунитетке ие. Мекендік мемлекетте азаматық юрисдикция дипломатиялық
агентке тек 1961 ж. Вена конвенциясының 31-бабында көрсетілген жағдайларда
ғана қолданылады, мысалы мұрагерлік туралы талап-арызды бергенде және
дипломат мұраны орындаушы немесе мұрагер болған жағдайда, мекендеуші
мемлекеттегі дипломаттың ресми қызметіне байланыссыз кәсіби немесе
коммерциялық қызметіне қатысты талап-арыз берілгенде;
г) салық иммунитеті. Дипломатиялық агент жанама салықтарды, жеке
табысқа салынатын салымдардан босатылады; нақты қызмет түрлеріне салынатын
салымдарды қоспағанда, барлық салықтардын, алымдардан және баж
салықтарынан, соның ішінде жеке және мүліктік салықтардан босатылады.
д) міндеттерге иммунитет. Мекендуші мемлекет дипломатиялық агентті
барлық мемлекеттік және еңбектік міндеттерден олардың сипатныа қарамастан
және әскери міндеттерден меншіктен айыпу контрибуция және әскери
орналастырулардан босатуға міндетті.
е) кедендік артықшылықтар. Мекендік мемлекет дипломатиялық агентке
өкілдіктің қажеттігіне арналған, сонымен қатар дипломаттың жеке қолдануына
арналған заттарды алып келуге рұқсат етеді. Осы заттар тасымалдау, сақтау
және осыған ұқсас қызметтерден басқа кедендік салықтардан, алымдардардан
және баж салымынан босатылады.
Дипломатиялық агенттің жеке жүгі, мемлекеттің заңымен немесе
карантиндік ережемен алып кіру және алып шығуға тыйым салынған заттардың
барына түйінді негіз болмаса, тексеруден босатылады.
Әкімшілік-техникалық құрамның және оның отбасы мүшелерінің
иммунитеттері мен артықшылықтары дипломатиялық құрамның иммунитеттері мен
артықшылықтарына теңестіріледі, әкімшілік және азаматтық юрисдикицяға
иммунитет әкімшілік және азаматтық юрисдикцияға иммунитет әкімшілік-
техникалық құрамның өз қызметінің міндеттерін атқарғанда ғана қолданымады.
II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРЫНА БЕРІЛЕТІН
АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИТЕТТЕР
2.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен реттелуі
Дипломатиялық қатынастардың дамуы барысында қоғам дипломаттардың өз
міндеттемелерін дұрыс орындауы үшін бір артықшылықтар мен имунитеттерге ие
болуы қажет екендігін түсінді, мемлекетаралық қатынастардың тарихи
барысндағы дипломатиялық қызметтегі әдет-ғұрыптар негізінде реттеу хаостық
түрде болды. Әртүрлі аймақтарда елшілік әдет-ғұрыптардың нормалары әрқилы
көрініс тапты.Тіпті,елшілерді қабылдамақ түгілі,қуғынға ұшыратқан кездерде
болды, бұл кезеңде елші қызметін атқару қауіп туғызатын. Ал, ортағасырлық
Еуропада керісінше елшілік квартал нормасы қалыптасқан. Бұл кейіннен
жойылған норма,кез-келген адам тіпті қылмыскер елшілік кварталға кірген
сәтінен бастап жазалау қатаерінен босатылатындығын білдіреді.Қазіргі кезде
дипломаттар мен олардың жұмыс орны мен олардың тұрғылықты қол сұғылмаушылық
артықшылықтарына ие болады.
Имунитет ұғымы дипломатиялық және консулдық құқықтағы негізгі
ұғымдардың біреуі, имунитас деген латын сөзі тәуелсіз, тартылмайды деген
мағынаны білдіреді. Халықаралық келісім,конвенциялардағы имунитет және
артықшылық ұғымдарын айыра білу қажет. Артықшылықтар деп мемлекет басшылары
мен олардың өкілдерінің артықшылықтарының ең елеулілері ретінде қол
сұғылмаушылық пен кемсітушіліктен қорғау құқығын, белгілі-бір жағдайларда
арнайы эмблемалар мен белгілерді пайдалану құқығын шетелдерде өзінің арнайы
байланыс құралының болуына деген құқықты және басқаларды айтуға болады.
Имунитет деп мемелекет басшыларының,үкімет басшылары мен мүшелерінің,шетел
мемлекеттерінің парламент мүшелері мен өкілдерін,сондай-ақ шетелдегі
мүліктер мен мемлекеттік кемелердің дипломатиялық өкілдік орналасқан елдің
сотының қаупсіздік қызметінің, қаржылық аппаратының мәжбүрлі әрекеттерінен
қорғалуын, оның ішінде талап арыздан,қамаудан,тінтуден,жауап алудан және
т.б. қорғалуын айтамыз.
Халықаралық құқық доктринасында дипломатиялық өкілдіктер мен олардың
персоналдарының мәртебелерін халықаралық құқықтық реттеу үрдістері бар.
Халықаралық-құқықтық реттеуге екі үрдіс тән; біріншісі,имунитеттер
мен артықшылықтарды шектеуге бағытталса, екіншісі;оларды дамытуға
бағытталған. Олар дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекеттің мүдделері
мен оларды жіберген мемлекеттердің мүдделері арасындағы объективті
қайшылықтарға негізделген. Былай қарағанда, мұндай қайшылықтары болмауы
керек, өйткені әрбір бір мезгілде жіберуші де дипломатиялық өкілдік
орналасқан мемлекетте де бола алады. Дегенмен мемлекеттер арасында саяси
жүйелерде,халық саны мен географиялық жағдайларда,қаржылық және басқа да
мүмкіндіктердің сипатында,халықаралық аренадағы нақты мемлекеттердің әсер
етуінде өзгешеліктері болмай қалуы мүмкін емес.
Дипломатиялық имунитеттер мен артықшылықтарды шектеу үрдісіне
негізінен егеменді болған мемлекеттер жақын келеді. Мұны олардың көбіне-көп
тіркеуші мемлекет ретінде емес,дипломатиялық қатынасқа келген мемлекет
ретінде мәжбүрлі түрде қатысумен түсіндіруге болады. Өйткені олардың
алдында тұрған қаржылық және кадр проблемалары дамыған мемлекеттермен қатар
шетелде дипломатиялық өкілдікті ұстап тұруға мүмкіндік бермейді, Мысалы,
егеменді бірқатар мемлекеттер бір тарапты тәртіпке шетелдің дипломатиялық
өкілдіктерінің персонал санына квоталық шектеулер бекіткен жергілікті
лауазымды адамдармен дипломаттардың байланыс жасауына шектеулер
енгізілген,шетелдік дипломаттардың жүріп-тұруына рұқсат беру немесе
хабарлау тәртібі көзделген шетелдің дипломатиялық поштасын қарау [4, 85 б].
Имунитеттер мен артықшылықтарға байланысты күрделірек мәселелердің
бірі, олардың беру қажеттігін теориялық негіздеу болып табылады. Осы
заманғы заң әдебиеттерінде үш теория қрастырылады:эксаумақтық,қызметтік
қажеттілік және өкілдік теориясы.
Дипломатиялық өкілдіктің негізгі имунитеттері мен артықшылықтары
жүйесі:
• Ғимараттың қол сұғылмайтындығы;
• Мұрағаттарға,құжаттарға,хат-хабарла рға қол сұғылмайтындығы;
• Дипломатиялық қатынас құралдары имунитеттерінің проблемалары;
• Тіркеуші мемлекетпен қатынасу бостандығы.
Дипломатиялық өкілдік басшысы дипломатиялық агентке берілген
артықшылықтар мен имунитеттерді толық иеленеді.Сонымен қатар ол өз
мемлекетінің жалауын көтеруге, діни дәстүр жасау үшін кішкентай шіркеу
иеленуге,баспаларды алуға,мемлекетің өкілі ретінде өзіне қызмет көрсетілуге
құқылы.
Имунитетттер мен артықшылықтарды иеленуге құқығы бар әрбір тұлға
оларды мекендік мемлекеттің аумағына келген кезден бастап иеленеді,яғни
шекарадан өткен кезден бастап,егер тұлға мекендеуші мемлекеттің Сыртқы
істер министрлігіне оның тағайындалуы туралы ескеткен кезден бастап аталған
құқықтарға ие болады. Егер дипломатиялық агент үшінші мемлекетің аумағына
алдын-ала келісіп өтетін болса,үшінші мемлекет оны тағайындалған орнына
жету үшін немесе одан қайту үшін қажетті қол сұқпаушылық және басқа да
қамтамасыз етеді.
Имунитеттер мен артықшылықтардың күші оны пайдаланатын тұлға өз
қызметін тоқтатқанда және сол тұлға мекендеуші мемлекеттен кеткенде немесе
белгіленген қызмет мерзімі аяқталғанда тоқтатылады. Артықшылықтар мен
имунитеттер дипломатиялық агентке лауазымды тұлға ретінде
беріледі,сондықтан да ол олардан өз мемлекетінің үкіметінің рұқсатынсыз бас
тарта алмайды.Өзінің дипломатиялық агентінің артықшылықтары мен
имунитеттерінен тек аккредиттелінген мемлекет бас тарта алады.
Мекендік мемлекетке қатысты дипломатиялық агенттің міндеттері
1961 жылғы Вена конвенциясына сәйкес дипломатиялық агенттер:
1. мекендік мемлекеттердің заңдары мен үкімдерін құрметтеуге;
2. мекендік мемлекеттің ішкі істеріне араласпауға;
3. мекендік мемлекеттегі барлық ресми оның Сыртқы істер министрлігі
арқылы немесе аккредиттелген мемлекет пен мекендік мемлекеттің
арасындағы тиісті келісім бойынша басқа министрліктер арқылы
жүргізуге;
4. өкілдіктің үй-жайын өкілдіктің міндетіне сәйкес келмейтін мақсаттарда
қолданбауға(мысалы,қылмыскерге баспана беру);
5. радиохабарларды мекендік мемлекеттегі өкілетті органдардың келісімімен
ғана таратуға және пайдалануға міндетті.
БҰҰ және басқа ұйымдардың жанындағы мемлекеттердің тұрақты
өкілдіктері. Мемлекеттің сыртқы қатынас орнатудағы шетелдік органдарына БҰҰ-
ныңжәне басқа халықаралық ұйымдардың жанындағы мемлекеттің тұрақты
өкілдіктері жатады.Осы органның құқықтық мәртебесін 1975жылғы 14-наурыздағы
мемлекеттің әмбебептық сипаттағы халықаралық ұйымдар мен қатынастардағы
өкілдіктер туралы Вена конвенциясы реттейді. Мемлекеттің тұрақты
өкілдіктері – бұл халықаралық ұйымдарда өз мемлекетін таныстыратын және
белгілі-бір қызметтерді атқаратын мемлекеттік органдар.
Дипломаттың жеке басына қол сұқпаушылық имунитеті
Дипломатиялық және консулдық құқықта жеке басқа қол сұқпаушылық
имунитеті дипломаттарға берілетін негізгі имунитет ретінде танылады.Өйткені
жеке басқа қол сұқпаушылықтың негізінде дипломаттар мен консулдарға басқа
да имунитеттер мен артықшылықтарды беру қамтамасыз етіледі.
Халықаралық құқықтың қазіргі доктринасы жеке басқа қол
сұқпаушылықтың мазмұнын қабылдаушы мемлекеттің билік рогандары мен
азаматтары тарапынан туындайтын қандай да болмасын мәжбүрлеу шараларының
әсерінен босату деп түсіндіреді.Соның негізінде жеке басқа қол сұқпаушылық
имунитеті дипломатқа қатысты заңдық мәжбүрлеу шаралрын қолданбауға кепілдік
береді және оларды мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалардан төнетін кез-
келген қол сұғушылықтардан қорғауға міндеттейді. Дипломатиялық өкілдерді
қабылдайтын мемлекеттің мынадай міндетті екі түрлі сипатқа ие: біріншісі
бәсең немесе белсенді емес міндет. Бұл белгілі-бір әрекеттерді мәселен,
қамау немесе ұстауды, дипломат пен консулға қатысты қолданудан тартыну;
екінші белгісі, белсенді міндет дегеніміз, дпиломатты жергілікті
лауазымды және жеке тұлғалардың тарапынан болатын кез-келген күштеу
әрекеттерінен қорғау. Осы тұста ең алдымен, дипломаттарға имунитеттер мен
артықшылықтарды,соның ішінде, жеке басқа қол сұқпаушылық имунитетін беруді
құқықтық тұрғыдан қамтамасыз еткен маңызды құқықтық құжатты атап өту
керек.1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы. Оның
29-бабында дипломатиялық агенттің жеке басына қол сұғылмайды, ол қандай да
болмасын нысанда қамауға немесе ұсталуға жатпайды, қабылдаушы мемлекет оған
тиісті құрметпен қарауға және оның жеке басына ,бостандығы мен қадір
қасиетіне нұқсан келтіріп,қол сұғуын кез-келген әрекеттердің алдын-алу
жөніндегі барлық шараларды қолдануға міндетті дпе көрсетілген. Аталған
конвенциядағы мұндай нормалар дипломаттардың жеке басына қол сұқпау
имунитеті туралы мынадай алғашқы қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Біріншіден; қабылдаушы мемлекеттің дипломаты жергілікті лауазымды және жеке
тұлғалардың тарапынан төнетін заңсыз іс әрекеттерден қорғауы туралы
белсенді міндеті орындалады. Яғни,дипломаттың жеке басын,бостандығы мен
қадір-қасиетін қорғауда мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
Екіншіден;дипломаттың жеке басына қол сұқпау имунитеті абсолютті болып
табылады.Қабылдаушы мемлекет дипломатты қылмыстық жауапкершілікке мүлдем
тарта алмайды,бірақ бұл жерде қабылдаушы мемлекеттің немесе жекелеген
азаматтардың арыздары бойынша қылмыс жасаған дипломатты өз елінде жауапқа
тарту жоққа шығарылмайтынын айта кеткен жөн. Дипломаттар жеке тұлғалардың
қол сұғуынан қорғауды қамтамасыз ету міндеті теорияда да,іс жүзінде де
дипломатиялық өкілдіктің қалыпты қызметін қамтамасыз етудің аса маңызды
шарты ретінде қарастырылады. Шынында да,дипломатиялық лауазымды тұлғалардың
тиімді әрі қалыпты жұмыс істеуі олардың жеке қауіпсіздігінің қадір-қасиеті
мен ар-намысын қорғаудықамтамасыз етпейінше мүмкін болмайды.Соңғы ширек
ғасырда өкінішке орай,терроризмнің өршуіне байланысты дипломаттар
өміріне,қадір-қасиеті,ар-намысына қол сұғу тұрақты үрдіске айналып келеді.
Шетелдік дипломаттар терррористік актілер үшін оңтайлы нысанға
айналып отыр, өйткені олар өз мемлекеттерінің ресми өкілдері болып табылады
жәнесоған орай олардың қауіпсіздігіне қуіп төндіріп,қол сұғылса,олар бірден
көпшілік назарына ілігеді.Бұған қоса,мұндай террористік актілер
мемлекетаралық қарым-қатынастарды нашарлату,екі мемлекетарасына жік салу
мақсатында да жиі жасалады. Терроризмнің өршуі БҰҰ жүйесінде дипломаттардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру қажеттілігіне түрткі
болды. Тұңғыш рет бұл мәселе БҰҰ Бас Ассамблеясының XXII сессиясында
қарастырылған еді.Осының нәтижесі ретінде БҰҰ-ның халықаралық құқық
комиссиясының 1973-жылғы 14-желтоқсандағы халықаралық қорғауды пайдаланатын
тұлғаларға,соның ішінде дипломатиялық агенттерге қарсы қылмыстардың алдын
алу және солар үшін жазалау туралы конвенцияның жобасын жасап шығарып,оны
мемлекеттердің мақұлдап,қатысуына жол ашып берді.Конвенцияда қылмыстардың
заңдық құрылымы толық ашылған,оған мүше мемлекеттерге дипломаттардың жеке
басына қол сұққан тұлғаларға қатысты тиісті жаза көздеу міндеті
жүктелген,сондай-ақ қылмыскерлерді ұстап беру мәселелері көрініс тапқан.
Сонымен қабылдаушы мемлекеттің дипломаттар мен консулдарының
жеке басын жеке тұлғалардың қол сұғуларынан қорғау міндеті үш көп жақты
халықаралық конвенциялармен,атап айтқанда,1961 жылғы және1963 жылғы
дипломатиялық жәнеконсулдық қатынастар туралы Вена конвенцияларымен,сондай-
ақ жоғарыда аталған 1973 жылғы конвенциямен белгіленген. Қабылдаушы
мемлекет тарапынан шет мемлеметтердің дипломатиялық және консулдық
өкілдерін арнайы қорғауға алу шаралары мыналардан көрініс табады:
• халықаралық құқық бойынша арнайы қорғауға ие,басқа мемлекеттердің
өкілдерінің қауіпсіздігіне қол сұғатын тұлғаларға қатысты ішкі
заңнама құқығындағы санкция көздейтін нормаларды көбейту мен
қаталдандыру;
• халықаралық келісімдер мен конвенцияларға сәйкес жасалған қылмыс
үшін жазаның болмай қоймйтындығына кепілдік беретін жүйені құру;
• қылмыстық құқық аясындағы заңнамаларды унификациялау,бұл өз
кезегінде әртүрлі елдерде көзделген қылмыстардың салдары тұрғысынан
алып қарағанда жекелеген артықшылықтарды жоюға мүмкіндік береді.
Жеке басқа қол сұқпаушылық имунитеті белгілі бір дәрежеде
қабылдаушы мемлекеттің аумғында заңсыз іс-әрекетпен дегеніміз дипломатиялық
функцияларға мүлдем жатпайтын және олардың табиғатына мүлдем қайшы
келмейтін әртүрлі қылмыстық әрекеттер. Оларға шпионаж,қару-жарақ,есірткі
саудасын т.б. қылмыстарды жатқызуға болады. Халықаралық тәжірибеде осындай
қылмыстарға бой алдырған дипломатиялық қызметкерлер жиі кездеседі.
Белгілі фрацуз ғалымы Джон Вуд пен Жан Серре атап өткендей,
дипломатиялық агенттің жеке басына қол сұқпаушылық кез-келген уақытта оны
қорғауға кепілдік береді...Егерде ол өзін жіберген мемлекет басшысының
қадір-қасиетін,беделін түсіретін қызметпен айналысса да,оған өзінің жеке
басына зиян келтіретін шаралар қолдана алмайды.Бірақ қабылдаушы мемлекеттің
иелігінде өз мүдделерін қорғау қаралмайды.Бірақ, оларға дипломатиялық
агентті кері шақырып алуды немесе шақырып жіберу жатады.
Шетелдік дипломатиялық агенттердің жеке қауіпсіздігіне қол
сұғушылықты алдын алу мен ескерту ішкі тұрақсыздық пн азаматтық соғыс
жағдайында да қабылдаушы мемлекеттің құзіретіне жататындығы белгілі.Осы
мәселеде әлемдік тәжірибеде орын алып отырған жағдайлар
көрсеткендей,жергілікті мүмкіндіктерге қарай дипломатиялық өкілдіктерлің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралры мыналардан тұруы мүмкін: Дипломатиялық
мекеме,тұрғын үй-жайларыдың маңайларында полицейлік бақылау
орнату,дипломаттарға қару ұстауға және оны өзімен бірге алып жүруге рұқсат
беру, дипломаттардың аттарына жіберілетін пошта жөнелтілімдеріне бақылау
жасау және т.б. [5, 91 б].
Қабылдаушы мемлекет дипломатиялық өкілдікке қарсы қандай да бір
қол сұғушылықтың дайындалып жатқандығы туралы ақпарат алғанда,олардың
қауіпсіздігі үшін ерекше жауаптылықта болады.Осындай жағдайларда шетелдік
дипломатиялық немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының түсінігі және
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРЫНА БЕРІЛЕТІН
АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИТЕТТЕР
2.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының ұлттық деңгейде
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының артықщылықтары
мен иммунитттерінің қазіргі кездегі
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шет
мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен екі жақты және көп жақты қарым-
қатынасын жүзеге асыру мемлекетіміздің дипломатиялық қызмет орындарына
жүктелген, сыртқы саяси қызметті жүзеге асыратын лауазымды тұлғалар шет
мемлекеттерге ресми өкіл ретінде дипломатиялық немесе консулдық имунитет
пен артықшылықты пайдаланатыны белгілі. Дипломатиялық имунитеттермен
артықшылықтардың заңдық ұғымының қалыптасуымен олардың теориялық құқықтық
негіздемесін білу, оларды тәжірибе жүзінде дұрыс әрі аса тиімді қолдану
үшін қажет. Бұл мәселе ерте заманнан келе жатса да, өзінің өзектілігін
жоғалтпаған. Өйткені,мемлекеттердің дипломатиялық және консулдық
тәжірибесінде тарихи даму кезеңінің әр сатысында имунитеттермен
артықшылықтарға қатысты жаңа шешімін таппаған немесе теориялық негіздеуді
қажет ететін сұрақтар туындап жатады. Себебі, дипломатиялық қатынастар
пайда болғалы бері оған қатысты тәжірибелік мәселелердің де аясы кеңіп
келеді.
Жаңа саяси-құқықтық бағам тұрғысынан халықаралық құқықтың маңызы мен
рөлін терең түсіну керек,оның мемлекетішілік құқықпен өлшенген арақатынасы
да маңызды проблема болып табылады.
Аталған проблемалық аспектілер көпшілікке таралған сапаға ие және шын
мәнінде халықаралық құқық институтына қатысты. Алайда біздің еліміздің
көптеген жетістіктері Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
саяси-құқықтық және сыртқы дипломатияға ерекше мән беруімен байланысты
болып отыр.Республикамыздың табыстары мен жетістіктерінің белгілі-бір үлесі
қазақстандық дипломаттарға тиесілі,олар қайта құру кезеңінде өздеріне
жүктелген міндеттерді атқарып,өз еліне күрделі экономикалық дағдарыстан
шығуға көметесті.
Дипломатиялық имунитеттер мен артықшылықтарды шектеу үрдісіне негізінен
егеменді болған мемлекеттер жақын келеді. Мұны олардың көбіне-көп тіркеуші
мемлекет ретінде емес,дипломатиялық қатынасқа келген мемлекет ретінде
мәжбүрлі түрде қатысумен түсіндіруге болады.Өйткені олардың алдында тұрған
қаржылық және кадр проблемалары дамыған мемлекеттермен қатар шетелде
дипломатиялық өкілдікті ұстап тұруға мүмкіндік бермейді, Мысалы,егеменді
бірқатар мемлекеттер бір тарапты тәртіпке шетелдің дипломатиялық
өкілдіктерінің персонал санына квоталық шектеулер бекіткен жергілікті
лауазымды адамдармен дипломаттардың байланыс жасауына шектеулер
енгізілген,шетелдік дипломаттардың жүріп-тұруына рұқсат беру немесе
хабарлау тәртібі көзделген шетелдің дипломатиялық поштасын қарау
Курстық жұмысы тақырыбының зерттеу дәрежесі. Бұл жұмыста қолданылған
теориялық материал,жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің
тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті:екі жақты және
көп жақты халықаралық ыетымақтастық,Қазақстан Республикасының сыртқы саяси
қызметі мен дипломатиясы,дипломатиялық персоналдың халықаралық-қылмыстық
жаупкершілігі және т.б. аталған бағыттағы көптеген ғылыми зерттеулерді
қазақстандық ғалымдар,көрнекті қоғам және мелекет қайраткерлері:
Қ.К.Тоқаев, М.А.Сәрсенбаев, Қ.А.Маханова, М.Б.Құдайбергенов,
А.Х.Арыстанбекеова, Ж.О.Құлжабаева, Д.Т. Тасмағанбетова, Г.А.Машинбаева,
С.Ж.Айдарбаев және т.б. жүргізді.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі
мақсаты – халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің маңызды мәселелерін зерттеу болып
табылады.
Қойылған мақсатқа тікелей жетуге мынадай мәселелерді зерттеу әсер
етеді:
- Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің түсінігін ашу;
- Дипломатиялық иммунитеттер мен артықшылықтардың түсінігін,мазмұнын
және негіздерін анықтау;
- халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен реттелуін ашу;
- халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының ұлттық
деңгейде реттелуін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің объектісі ретінде Халықаралық ұйымдар мен олардың
лауазымды тұлғаларына берілетін негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің
құқықтық реттелуіндегі пайда болатын қоғамдық қатынастар табылады.
Курстық жұмысы зерттелуінің әдіснамалық негізі.Халықаралық-құқықтық,
саяси-құқықтық, философиялық, әлеуметтік және т.б.дипломатиялық иммунитет
пен артықшылықтар институты қолданатын басқа да ғылыми
дәйектемелер,мемлекеттік және құқықтық құбылыстарды зерттеудің жалпы
ғылыми және диалектикалық үйлестікке қазақстандық қана емес, халықаралық
едәуір толық және сыни тұрғыда қарастыруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс құрылымы: Жұмыс кіріспеден басталып, екі
тараудан, бес бөлімнен, қорытындыдан және пайдалнылған әдебиеттер
тізімімен қамтылған.
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының түсінігі және
тарихы
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық
қатынастардың ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-
қимылдарына байланысты. Көне замандарда, құл иеленуші мемлекеттер кезеңінің
өзінде халықаралық келісім-шарттар, халықаралық арбитраждар туындап,
халықаралық құқықтың классикалық институттары – конгрестер мен
конференциялар пайда бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын халықаралық бас
қосулар кездейсоқ емес, оқтын-оқтын жүзеге асырылып және мұндай
конференцияларды дайындап, шақыру үшін тұрақты органда құрылып өз
қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған. Міне, дәл осындай органдар
болашақ халықаралық ұйымдардың қайнар көзі, бастауы болды.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда,
сондай-ақ, діни конфессиялар да әсер етті. Ал халықаралық ұйымдар өздерінің
қазіргі мағынасында бұдан жүз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың
құрылуы халықаралық қатынастардың кеңейіп, күрделенуімен, әсіресе
халықаралық экономикалық рыноктың қалыптасуымен тікелей байланысты [1, 17
б].
Халықаралық ұйымдарды құрудағы жеңілдіктер қатарына сол уақыттың
өзінде халықаралық құқықтың бірқатар нормалары мен институттары қызметінің
қалыптаса бастағаны да әсер етті. Ең алғашқы ірі халықаралық ұйымдардың
қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж.), халықаралық телеграф одағы
(1865ж.), Дүниежүзілік почта Одағы (1874ж.), Халықаралық өлшем және салмақ
Комитеті (1875ж.), әдебиет және өнер шығармаларына меншікті қорғау
Халықаралық Одағы (1886ж.), Құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890ж.),
Халықаралық Темір жолы, тауар қатынасы Одағы (1890ж.) жатады.
Кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны жедел қарқынмен арта
түсіп, үстіміздегі ғасырдың 80-жылдары олардың саны 20000 мыңға жуықтады.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі. Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына ХХ
ғасырдағы ғылыми-техникалық прогрестің елеулі жетістіктері де өз әсерін
тигізді. Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мұндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісіедер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі.
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты және негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Сондықтан халықаралық ұйымдары
халықаралық қатынастар жүйесінің екінші деңгейдегі элементі деп қарастыру
қажет. Халықаралық ұйым халықаралық келісім-шарттарды негізге ала отырып,
басқа ұйымдармен белгілі байланыс нысандары арқылы арақатынастарын жөнге
келтіре береді.
Енді халықаралық ұйымдар түсінігінің негізгі бес белгісін
қарастыруға болады.
1. Келісімдік негіз. Мұның мәні халықаралық ұйымдарды құру актісі,
жарғысы ретінде көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. Белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни ынтымақтастық механизмін құрайтын
тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни өз қызметін
халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Халықаралық ұйым дегеніміз – халықаралық құқық субъектісі болуға
мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, халықаралық
құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
Халықаралық ұйымдар - мемлекеттердің немесе олардың құрылымдарының,
сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың, ұлттық қоғамдардың, үкіметтік емес сипаттағы
қауымдастықтардың, әртүрлі мемлекеттердің атынан жүретін жеке мүшелердің
бірлесуі; қоғамдық өмірдің әртүрлі (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, ғылыми-техникалық және т.б.) салаларында ортақ мақсаттарға жету
үшін құрылады және халықаралық әріптестіктің аса маңызды түрі болып
табылады. Халықаралық ұйымдар ХIX ғ. екінші жартысында пайда болды, ол
ұлттық мемлекет шеңберінен шыққан дамыған экономикалық және әлеуметтік-
саяси қатынастардың түбегейлі жаңа мәселелердің, трансұлттық міндеттердің
шешімін табуда бірлесудің, халықаралық күшті жүмылдырудың объективті
қажеттілігінен туды. Алғашқы бұқаралық халықаралық ұйымдар - 1863 жылы
швейцарлық Анри Дюнан негізін қалаған Қызыл Крест және Бірінші
интернационал - 1864 жылы Лондонда К. Маркс пен Ф. Энгельс негізін қалаған
Халықаралық жүмысшылар жолдастығы. Алғашқы Халықаралық үкіметаралық ұйым
-1874 жылы құрылған Жалпы пошталық одақ. Халықаралық ұйымдардың құрылуына
түрткі болған 1 –ші және 2- ші дүниежүзілік соғыстар. Олар аяқталғаннан
кейін әлем оның зардабын талқылап, енді болдырмау үшін тиімді, оңтайлы
халықаралық қауіпсіздік жүйесін құруға талпыныс жасады. Осылайша, 1919 жылы
Ұлттар Лигасы құрылды. 1945 жылы Сан-Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысы қабылданды. ХХ ғасырдың екінші жартысында күрт күшейген жаһандану
процестері, оған сәйкес әртүрлі елдер мен халықтардың өзара қарым-
қатынасының дамуы жаңа халықаралық ұйымдардың қүрылуына септігін тигізді.
ХХI ғасырдың басында әлемде қызметі, мақсат-міндеттері, бірлесу түрі,
қатысушылар саны, өкілеттігі алуан түрлі ондаған мың халықаралық ұйым бар.
Бірлесу түріне байланысты халықаралық ұйымдар үкіметаралық және үкіметтік
емес болып бөлінеді. Үкіметаралық халықаралық ұйымдар мемлекеттер
арасындағы келісімдер мен шарттардың негізінде құрылып, қызмет етеді [2, 89
б].
Олар:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945). Біріккен Ұлттар Ұйымының ең басты
әрі негізгі құжаты оның Жарғысы болып табылады. Тарихи деректерді алға
тартсақ, Ұйым Жарғысының жобасы КСРО, АҚШ, Қытай және Ұлыбритания
мемлекеттері өкілдерінің қатысуымен жасалған. Құжат бес тілде – орыс,
ағылшын, қытай, француз және испан тілдерінде дайындалып, оған 1945 жылдың
26 маусымында Сан-Франциско конференциясында 51 мемлекет қол қойды. Ал
Жарғы сол жылдың 24 қазанында аталмыш конференцияға қатысушы елдердің
Жарғыны ратификациялауларына байланысты күшіне енгізілді. Содан бері 24
қазан халықаралық қоғамдастықта Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылған күні
ретінде кеңінен аталып өтіп жүр.
Көзі қарақты көпшілікке жақсы таныс, Ұйымға мүше барлық мемлекеттер
кіретін Бас Ассамблея Біріккен Ұлттар Ұйымының бас органы саналады. БҰҰ-ға
мүше елдердің әрқайсысы шешім қабылдау кезінде бір дауысқа иелік етеді.
Жалпыға ортақ ерекше маңызды мәселелер, атап айтқанда, бейбітшілік пен
қауіпсіздік, Ұйымға жаңа мүшелер мен оның бюджетін қабылдау мәселелері БҰҰ-
ға мүше мемлекеттердің үштен екісі қатысып, дауыс беру қорытындысы бойынша
шешіледі. Сондай-ақ Бас Ассамблея Ұйымның бюджетін қарап, бекітеді. Ұйымның
әртүрлі органдарына мүшелер Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынуымен БҰҰ-ның Бас
хатшысын сайлайды. Бүгінде Қауіпсіздік Кеңесіне Ресей, АҚШ, Қытай,
Ұлыбритания және Франция мемлекеттері тұрақты мүше. Осы тұста айта кетейік,
біраз жылдардан бері Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелері қатарын көбейту жөнінде
мәселе қозғалып жүр. Бірақ әзірше ол шешімін тапқан жоқ.
2. Халықаралық валюта қоры (1945). Халықаралық валюта қоры
халықаралық ұйым болып табылады. Ол 1944 жылғы шілдеде өткен БҰҰ
Халықаралық валюта-қаржы конференциясында қабылданған келісімге сәйкес
құрылды. 1945 жылы желтоқсанда Бреттон-Вудсте (АҚШ) өз күшіне енді. ХВҚ 184
мемлекетті біріктіреді.
ХВҚ-ның қызметтік міндеттері: халықаралық валюталық ынтымақтастықты
тереңдету; қаржылық тұрақтылықты нығайту; экономикалық өсуді нығайтып,
жұмыспен қамту деңгейін жоғарылату; сондай-ақ, көпжақты төлем жүйесін
құруды жеңілдету.
ХВҚ-ның негізгі міндеттері:
халықаралық валюта-қаржылық ынтымақтастыққа ықпал ету;
халықаралық сауда өсімін теңестіру және кеңейтуді жеңілдету;
Ммүше мемлекеттер арасындағы валюта қатынасын тұрақтылығын қолдау
және реттеу;
көпжақты есеп жүйесін құруға көмектесу
мүше мемлекеттерге төлем балансын реттеу үшін несие ұсыну;
халықаралық төлем баланстар теңсіздігін бұзушылықты қалпына келтіру.
Бүкіләлемдік сауда ұйымы (1995),
Солтүстік-атлантикалық келісім ұйымы (НАТО, 1949),
'Мұнай экспорттаушыелдер ұйымы (ОПЕК, 1960) және т.б.
Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар қоғамдық құрылымдар мен ғылыми
қауымдастықтарды, жеке компанияларды, мекемелерді, мемлекеттің атынан
кіретін жеке тұлғаларды біріктіреді, үкіметаралық ұйымдарға қарағанда,
халықаралық қүқық субъектісі болып танылмайды. Олардың ішіндегі
ықпалдылары: *Парламентаралық одақ (1889),
Халықаралық Олимпиадалық комитет (1894). Халықаралық Олимпиада
комитеті (қыс. ХОК) — халықаралық ұйым, Олимпиада ойындарын қайта дамыту
және олимпиадалық қозғалысын насихаттауға құрылған ұйым. Комитеттің штаб-
пәтері Швейцарияның Лозанна қаласында орналасқан. ХОК 1894 жылдың 23
маусымында барон Пьер де Кубертенмен және Деметриус Викеласпен Париж
қаласында құрылған. Жыл сайын 23 маусымда Халықаралық Олимпиада күні
тойланады. Қазіргі кезде оған 205 ұлттық олимпиада комитеті мүшелік етеді
(бірақ, Кувейт 2010 жылы мүшелік етуді уақытша тоқтатты).
ХОК әр төрт жылда бір рет жазғы және қысқы қазіргі Олимпиада ойындары
мен жасөспірімдер үшін Олимпиада ойындарын ұйымдастырады. Халықаралық
олимпиада комитетімен ұйымдастырылған алғашқы жазғы Олимпиада ойындары 1896
жылы Грекиялық Афинада өткізілді, ал алғашқы қысқы ойындар Франциядағы
Шамони қаласында 1924 жылы өтті. 1992 жылға дейін жазғы және қысқы
Олимпиада ойындары бір жылда өткізілетін еді. Бірақ, 1992 жылдан бастап
жазғы және қысқы ойындар араға екі жыл салып өтіп тұрады. Алғашқы жазғы
жасөпірімдер Олимпиада ойындары 2010 жылы Сингапур қаласында өтті, ал қысқы
2012 жылы австриялық Инсбрукте.
3. Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңес.
Қазақстан сыртқы саяси басымдықтары жүйесінде Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы
бастаманы іске асыру айрықша орын алады.[1] Кеңесті шақыру жөніндегі идеяны
алғаш рет Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 1992 жылғы
қазанда өткен БҰҰ Бас ассамблеясының 47-сессиясында ұсынған болатын.
Қазақстан басшысы бастаманың негізгі мәні әлемнің өзге өңірлеріне қарағанда
әлі тиісті тетігі қалыптасып болмаған Азия құрлығында қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің ықпалды әрі әмбебап құрылымын қайта құруға деген ұмтылыс
екенін атап көрсетті. Бастапқы кезеңнің өзінде АӨСШК идеясы құрлықтағы
саяси ахуалға ықпал ете алатын халықаралық ұйымдар мен бірқатар Азиялық
мемлекеттер тарапынан қолдау тапты. Бастаманы іске асыру барысында 1993-
1994 жылдары Азия елдері сыртқы істер министрліктері сарапшыларының үш
кездесуі өткізілді. Осы кездесулер қорытындыларында Кеңес құжаттарын
әзірлеумен айналысатын Арнайы жұмыс тобын құру туралы шешім қабылданды.
1.2. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларына берілетін
негізгі артықшылықтар мен иммунитеттердің түрлері
Иммунитеттің халықаралық құқықта мемлекет иммунитеті және
дипломатиялық иммунитет деп аталатын түрлері де бар.
Мемлекет иммунитеті – дербес мемлекетті шет ел сотының
соттамайтындығын білдіреді. Дербес мемлекет иммунитетінің құқықтық негізі
БҰҰ Жарғысымен баянды етілген мемлекет егемендігі болып табылады. Оның
бірнеше түрлері бар:
а) шетел заңнамасының қолданысынан қорғалу иммунитеті, бұл иммунитет
бойынша өзінің қатысуымен жасалған келісімшартта мемлекеттің айқын
көрсетілген келісімінсіз келісімшарт қатынастарын басқа мемлекеттің
құқығына бағындыруға болмайды. Сондықтан бір тарабы шет мемлекет болып
табылатын қайсыбір азаматтық-құқықтық келісімшартта қолданыстағы құқық
туралы ереже болмайды, мұндай келісімшарттың осы мемлекеттің құқығына
бағынуының анық-қанығын анықтау (презумпция) қолданылады;
ә) сот иммунитеті немесе тар мағынада алғанда заңи хұкімдік
иммунитет, яғни шет мемлекет сотының соттамайтындығы. Сот иммунитеті
негізінде мемлекетті шет ел сотында немесе оның төрелік сотында жауапкер
ретінде тарту мүмкін емес. Егер мемлекет қайсыбір нақты жағдайда сот
талқылауында талапкер болса, бұл мән-жай оған қарсы талап қою үшін құқықтық
негіз болып есептеле алмайды. Мұндай жағдайда да оның арнаулы келісімі
қажет етіледі;
б) талапты алдын ала қамтамасыз ету иммунитетінің мәні мынада: сот
талабы болған және оны шет ел сотында қарауға мемлекет келісім берген
жағдайда шет ел соты мемлекеттің мүлкін қамауға алу және басқа осындай
шаралар түрінде қамтамасыз етуге тіпті де құқылы емес;
в) сот актісінің күштеп атқарылуынан қорғалу иммунитетінің мазмұны
жоғарыда айтылғанмен ұқсас, оның айырмашылығы тек мынада ғана: алғашқысы
соттың қайсыбір әрекетін алдын-ала тәртіппен қамтамасыз етуге, ал екіншісі
түпкілікті шараларды қамтамасыз етуге бағытталған;
г) мемлекет меншігінің иммунитеті бұрын аталған екі иммунитеттің
арасындағы жанама иммунитет, өйткені ол талапты немесе сот шешімін алдын
ала немесе мәжбүрлеу тәртібімен тек нақты мемлекеттің мүлкіне (меншігіне)
шара қолдануға назар аударту арқылы ғана қамтамасыз ете алады.
Дипломатиялық иммунитет – шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге,
олардың келген еліндегі басшыларына және қызметкерлеріне берілетін ерекше
құқықтар мен пұрсаттылықтар. Бұл иммунитеттің мақсаты – дипломатиялық
өкілдіктердің міндеттерін жүзеге асыруы үшін барынша қолайлы жағдай жасау.
Оның заңи табиғаты мынаған негізделеді: бір егеменді мемлекет екінші
егеменді мемлекеттің билігіне бағына алмайды, ал дипломатиялық өкілдіктер
мен оның дипломатиялық қызметкерлері сол мемлекеттің бет-бейнесі болып
табылады. Дипломатиялық иммунитетті беру тәртібі мен көлемі “Дипломатиялық
қатынастар туралы” Вена конвенциясында (1961) айқындалған. Бұл Конвенцияда
дипломатиялық иммунитеттер дипломатиялық өкілдіктердің иммунитеттері мен
дипломатиялық қызметкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің жеке
иммунитеттеріне бөлінеді. Алғашқысына мыналар жатады:
дипломатиялық өкілдіктің үй-жайларына қол сұғылмайтындық, мүлік және
жүріп-тұру құралдарының, хат-хабар мен мұрағаттардың иммунитеті;
қазыналық (салықтық) иммунитет;
өкілдіктің өз орталығымен және өз мемлекетінің басқа да
өкілдіктерімен қарым-қатынас жасау құқығы.
Өкілдіктің үй-жайларына, олардың жиһаз-мүліктеріне, сондай-ақ
өкілдіктің жүріп-тұру көлігін тінтуден, реквизициялаудан, қамауға алудан,
т.б. қорғалу иммунитеті қолданылады. Қабылдаушы мемлекеттің өкімет орындары
дипломатиялық өкілдік басшысының келісімінсіз осы өкілдік аумағына кіре
алмайды. Дипломатиялық пошта шексіз тиіспеушілікті пайдаланады және оның
салмағына немесе орын санына шек қойылмаған. Дипломатиялық қызметкерлер мен
олардың отбасы мүшелерінің жеке иммунитетне мыналар жатады:
жеке басқа, тұрғын-жайға тиіспеушілік;
келген мемлекетінің қылмыстық заңи хұкімінен, сондай-ақ атқарушылық
әрекетке қатысты тұрғыда азаматтық және әкімшілік заңи хұкімінен толық
қорғалу иммунитеті;
қазыналық (салықтық) иммунитет.
Бұл орайда азаматтық заңи хұкіметтен қорғалу иммунитеті туралы
ережеден үш нәрсеге айрықшалық белгіленген: дипломат немесе оның отбасы
мүшесі жеке иеленетін жылжымайтын мүлік жөнінде сот тәртібімен талап
қоюына, осы адамдар мұрагерлер болып табылатын мұралану ісі жөнінде талап
қоюына, сондай-ақ олар жеке бастың пайдасын көздеп айналысып жүрген
кәсіптік немесе коммерциялық қызмет жөнінде талап қоюына болады.
Дипломатиялық қызметкердің немесе оның отбасы мүшесінің жеке қолжүгіне
тиіспеушілік қолданылады. Алайда онда әкелуге немесе әкетуге тыйым салынған
заттар бар деп жорамалдауға елеулі негіз болса, Вена конвенциясында (2-
бөлім, 36-бап) мүдделі тұлғалардың немесе оның өкілінің қатысуымен оның
тексерілуі мүмкін екендігі көзделген.
Әкімшілік-техникалық қызметкерлер де, егер олар келген мемлекетінің
азаматтары болмаса немесе онда тұрақты тұрмаса, өздерімен бірге тұратын
отбасы мүшелерімен бірге дипломатиялық иммунитетті пайдаланады. Қызмет
көрсетуші қызметкерлер иммунитетті қызмет бабындағы міндеттерін орындағанда
пайдаланады, сонымен қатар олар қызмет бойынша алатын жалақысына салынатын
салықтардан, алымдардан, баждардан босатылады. Бұл иммунитет келген
мемлекетінің азаматы болып табылмайтын немесе онда тұрақты тұрмайтын
қызметкерлерге беріледі.
Дипломатиялық өкілдікке және оның қызметкерлеріне келген елі
дипломатиялық иммунитетпен қатар кедендік сипаттағы артықшылықтар да
береді, яғни дипломатиялық қолжүктер кеден алымын, баж, т.б. салудан
босатылады. Дипломаттар мен олардың отбасы мүшелеріне келген мемлекеті
белгілеген жабық аймақтар туралы ережелерді ескере отырып, осы мемлекеттің
аумағында еркін жүріп-тұру құқығын құрайтын артықшылық та беріледі.
Дипломатиялық өкілдік иммунитеті мен артықшылықтарының негізгілеріне
төмендегілерді атап көрсетуге болады:
1. Елшіліктің арнайы мемкемелеріне қол сұғылмаушылық;
2. Қабылдаушы мемлекеттегі дипломатиялық өкілдіктердегі ресми мақсаттағы
хат-хабарламаларға, құжаттарға, мұрағаттарға, пошта жөнелтілімдеріне
қол сұқпау.
3. Дипломатиялық арнайы тасымалдау құралдарының иммунитеттеріне қатысты
мәселелер;
4. Дипломатиялық пошта жөнелтілімдерін техникалық және басқа да
себептермен қарау мәселесі;
5. Дипломатиялық курьердің құқықтық мәртебесі.
Дипломатиялық өкілдік иммунитеттерінің ішіндегі ең маңыздысы
–дипломатиялық арнайы мекемелерге қол сұқпау иммунитеті. Өкілдіктің
мекемесі ретінде Вена конвенциясына сәйкес, толық мекеме немесе оның
бөлігі,өкілдік басшысының резиденциясымен қоса және осы орынға арнайы
қызмет ететін мекеме ,жер телімі меншік иесіне қарамастан дипломатиялық
өкілдіктің мақсатына қолданылады.(1б.1т.)Ал жер участогі терминіне БҰҰ-
ның халықаралық құқық комиссиясының түсініктемесіне сәйкес,бау-бақша және
автотұрақ танылады.[1] Вена конвенциясына сәйкес, өкілдіктің мақсатты
пайдаланған мекемелерінің аумағына шектеу көрсетілмейді,бірақ,ескертпе
түрінде шектеу қабылдаушы мемлекеттердің ұлттық заңнамаларында көрсетілуі
мүмкін [3, 215 б].
Дипломатиялық агенттердің жеке артықшылықтары мен иммунитеттеріне
мыналар жатады:
а) жеке басқа қол сұқпаушылық. Дипломатиялық агент қандай жағдайда
болсын, қамауға алуға жатпайды. Мекендеуші мемлекет оған лайықты
құрметпен қарауы және оның жеке басныа, еркіне, ар-лжданына қарсы мекендуші
мемлекеттің мемлекеттік билік органдарынан болсын, сонымен қатар басқа
тұлғалардан болсын озбырлықты болдырмау үшін тиісті шаралар қолдануы керек.
б) резенденциясына, мүлкіне және хат-хабарларға қол сұқпаушылыққа ие.
Дипломатиялық агенттердің жеке меншік резинденцияларды дипломаттық
өкілдіктің үй-жайы сияқты қол сұқпаушылыққа орналасқан жеріне қарамастан
ие: өкілдіктің ғимарантында, жалға алған жағдайда немесе қонақ үйдің
нөмірі. Оның қағаздары, хат хабарлары мүлкі, сонымен қатар көліктері қол
сұқпаушылыққа ие. Оларға тінту және басқа мәжбүрлеу әрекеттерін қолануға
болмайды.
в) қылмыстық, азаматтық және әкімшілік юрисдикциядан иммунитет.
Дипломатиялық агенттің үстінен тергеу органдары қылмыстық іс
қозғамайды, ол жауапқа тартылмайды, оны сот органдары соттамайды, ол куәгер
ретінде сотқа жауап бермеуі керек; ол айыпқа немесе өзге де әкімшілік
шараларға тартылмайды.
Дипломатиялық агент, сонымен қатар азаматтық юрисдикциядан
иммунитетке ие. Мекендік мемлекетте азаматық юрисдикция дипломатиялық
агентке тек 1961 ж. Вена конвенциясының 31-бабында көрсетілген жағдайларда
ғана қолданылады, мысалы мұрагерлік туралы талап-арызды бергенде және
дипломат мұраны орындаушы немесе мұрагер болған жағдайда, мекендеуші
мемлекеттегі дипломаттың ресми қызметіне байланыссыз кәсіби немесе
коммерциялық қызметіне қатысты талап-арыз берілгенде;
г) салық иммунитеті. Дипломатиялық агент жанама салықтарды, жеке
табысқа салынатын салымдардан босатылады; нақты қызмет түрлеріне салынатын
салымдарды қоспағанда, барлық салықтардын, алымдардан және баж
салықтарынан, соның ішінде жеке және мүліктік салықтардан босатылады.
д) міндеттерге иммунитет. Мекендуші мемлекет дипломатиялық агентті
барлық мемлекеттік және еңбектік міндеттерден олардың сипатныа қарамастан
және әскери міндеттерден меншіктен айыпу контрибуция және әскери
орналастырулардан босатуға міндетті.
е) кедендік артықшылықтар. Мекендік мемлекет дипломатиялық агентке
өкілдіктің қажеттігіне арналған, сонымен қатар дипломаттың жеке қолдануына
арналған заттарды алып келуге рұқсат етеді. Осы заттар тасымалдау, сақтау
және осыған ұқсас қызметтерден басқа кедендік салықтардан, алымдардардан
және баж салымынан босатылады.
Дипломатиялық агенттің жеке жүгі, мемлекеттің заңымен немесе
карантиндік ережемен алып кіру және алып шығуға тыйым салынған заттардың
барына түйінді негіз болмаса, тексеруден босатылады.
Әкімшілік-техникалық құрамның және оның отбасы мүшелерінің
иммунитеттері мен артықшылықтары дипломатиялық құрамның иммунитеттері мен
артықшылықтарына теңестіріледі, әкімшілік және азаматтық юрисдикицяға
иммунитет әкімшілік және азаматтық юрисдикцияға иммунитет әкімшілік-
техникалық құрамның өз қызметінің міндеттерін атқарғанда ғана қолданымады.
II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ ЛАУАЗЫМДЫ ТҰЛҒАЛАРЫНА БЕРІЛЕТІН
АРТЫҚШЫЛЫҚТАР МЕН ИММУНИТЕТТЕР
2.1. Халықаралық ұйымдар мен олардың лауазымды тұлғаларының халықаралық
құжаттармен реттелуі
Дипломатиялық қатынастардың дамуы барысында қоғам дипломаттардың өз
міндеттемелерін дұрыс орындауы үшін бір артықшылықтар мен имунитеттерге ие
болуы қажет екендігін түсінді, мемлекетаралық қатынастардың тарихи
барысндағы дипломатиялық қызметтегі әдет-ғұрыптар негізінде реттеу хаостық
түрде болды. Әртүрлі аймақтарда елшілік әдет-ғұрыптардың нормалары әрқилы
көрініс тапты.Тіпті,елшілерді қабылдамақ түгілі,қуғынға ұшыратқан кездерде
болды, бұл кезеңде елші қызметін атқару қауіп туғызатын. Ал, ортағасырлық
Еуропада керісінше елшілік квартал нормасы қалыптасқан. Бұл кейіннен
жойылған норма,кез-келген адам тіпті қылмыскер елшілік кварталға кірген
сәтінен бастап жазалау қатаерінен босатылатындығын білдіреді.Қазіргі кезде
дипломаттар мен олардың жұмыс орны мен олардың тұрғылықты қол сұғылмаушылық
артықшылықтарына ие болады.
Имунитет ұғымы дипломатиялық және консулдық құқықтағы негізгі
ұғымдардың біреуі, имунитас деген латын сөзі тәуелсіз, тартылмайды деген
мағынаны білдіреді. Халықаралық келісім,конвенциялардағы имунитет және
артықшылық ұғымдарын айыра білу қажет. Артықшылықтар деп мемлекет басшылары
мен олардың өкілдерінің артықшылықтарының ең елеулілері ретінде қол
сұғылмаушылық пен кемсітушіліктен қорғау құқығын, белгілі-бір жағдайларда
арнайы эмблемалар мен белгілерді пайдалану құқығын шетелдерде өзінің арнайы
байланыс құралының болуына деген құқықты және басқаларды айтуға болады.
Имунитет деп мемелекет басшыларының,үкімет басшылары мен мүшелерінің,шетел
мемлекеттерінің парламент мүшелері мен өкілдерін,сондай-ақ шетелдегі
мүліктер мен мемлекеттік кемелердің дипломатиялық өкілдік орналасқан елдің
сотының қаупсіздік қызметінің, қаржылық аппаратының мәжбүрлі әрекеттерінен
қорғалуын, оның ішінде талап арыздан,қамаудан,тінтуден,жауап алудан және
т.б. қорғалуын айтамыз.
Халықаралық құқық доктринасында дипломатиялық өкілдіктер мен олардың
персоналдарының мәртебелерін халықаралық құқықтық реттеу үрдістері бар.
Халықаралық-құқықтық реттеуге екі үрдіс тән; біріншісі,имунитеттер
мен артықшылықтарды шектеуге бағытталса, екіншісі;оларды дамытуға
бағытталған. Олар дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекеттің мүдделері
мен оларды жіберген мемлекеттердің мүдделері арасындағы объективті
қайшылықтарға негізделген. Былай қарағанда, мұндай қайшылықтары болмауы
керек, өйткені әрбір бір мезгілде жіберуші де дипломатиялық өкілдік
орналасқан мемлекетте де бола алады. Дегенмен мемлекеттер арасында саяси
жүйелерде,халық саны мен географиялық жағдайларда,қаржылық және басқа да
мүмкіндіктердің сипатында,халықаралық аренадағы нақты мемлекеттердің әсер
етуінде өзгешеліктері болмай қалуы мүмкін емес.
Дипломатиялық имунитеттер мен артықшылықтарды шектеу үрдісіне
негізінен егеменді болған мемлекеттер жақын келеді. Мұны олардың көбіне-көп
тіркеуші мемлекет ретінде емес,дипломатиялық қатынасқа келген мемлекет
ретінде мәжбүрлі түрде қатысумен түсіндіруге болады. Өйткені олардың
алдында тұрған қаржылық және кадр проблемалары дамыған мемлекеттермен қатар
шетелде дипломатиялық өкілдікті ұстап тұруға мүмкіндік бермейді, Мысалы,
егеменді бірқатар мемлекеттер бір тарапты тәртіпке шетелдің дипломатиялық
өкілдіктерінің персонал санына квоталық шектеулер бекіткен жергілікті
лауазымды адамдармен дипломаттардың байланыс жасауына шектеулер
енгізілген,шетелдік дипломаттардың жүріп-тұруына рұқсат беру немесе
хабарлау тәртібі көзделген шетелдің дипломатиялық поштасын қарау [4, 85 б].
Имунитеттер мен артықшылықтарға байланысты күрделірек мәселелердің
бірі, олардың беру қажеттігін теориялық негіздеу болып табылады. Осы
заманғы заң әдебиеттерінде үш теория қрастырылады:эксаумақтық,қызметтік
қажеттілік және өкілдік теориясы.
Дипломатиялық өкілдіктің негізгі имунитеттері мен артықшылықтары
жүйесі:
• Ғимараттың қол сұғылмайтындығы;
• Мұрағаттарға,құжаттарға,хат-хабарла рға қол сұғылмайтындығы;
• Дипломатиялық қатынас құралдары имунитеттерінің проблемалары;
• Тіркеуші мемлекетпен қатынасу бостандығы.
Дипломатиялық өкілдік басшысы дипломатиялық агентке берілген
артықшылықтар мен имунитеттерді толық иеленеді.Сонымен қатар ол өз
мемлекетінің жалауын көтеруге, діни дәстүр жасау үшін кішкентай шіркеу
иеленуге,баспаларды алуға,мемлекетің өкілі ретінде өзіне қызмет көрсетілуге
құқылы.
Имунитетттер мен артықшылықтарды иеленуге құқығы бар әрбір тұлға
оларды мекендік мемлекеттің аумағына келген кезден бастап иеленеді,яғни
шекарадан өткен кезден бастап,егер тұлға мекендеуші мемлекеттің Сыртқы
істер министрлігіне оның тағайындалуы туралы ескеткен кезден бастап аталған
құқықтарға ие болады. Егер дипломатиялық агент үшінші мемлекетің аумағына
алдын-ала келісіп өтетін болса,үшінші мемлекет оны тағайындалған орнына
жету үшін немесе одан қайту үшін қажетті қол сұқпаушылық және басқа да
қамтамасыз етеді.
Имунитеттер мен артықшылықтардың күші оны пайдаланатын тұлға өз
қызметін тоқтатқанда және сол тұлға мекендеуші мемлекеттен кеткенде немесе
белгіленген қызмет мерзімі аяқталғанда тоқтатылады. Артықшылықтар мен
имунитеттер дипломатиялық агентке лауазымды тұлға ретінде
беріледі,сондықтан да ол олардан өз мемлекетінің үкіметінің рұқсатынсыз бас
тарта алмайды.Өзінің дипломатиялық агентінің артықшылықтары мен
имунитеттерінен тек аккредиттелінген мемлекет бас тарта алады.
Мекендік мемлекетке қатысты дипломатиялық агенттің міндеттері
1961 жылғы Вена конвенциясына сәйкес дипломатиялық агенттер:
1. мекендік мемлекеттердің заңдары мен үкімдерін құрметтеуге;
2. мекендік мемлекеттің ішкі істеріне араласпауға;
3. мекендік мемлекеттегі барлық ресми оның Сыртқы істер министрлігі
арқылы немесе аккредиттелген мемлекет пен мекендік мемлекеттің
арасындағы тиісті келісім бойынша басқа министрліктер арқылы
жүргізуге;
4. өкілдіктің үй-жайын өкілдіктің міндетіне сәйкес келмейтін мақсаттарда
қолданбауға(мысалы,қылмыскерге баспана беру);
5. радиохабарларды мекендік мемлекеттегі өкілетті органдардың келісімімен
ғана таратуға және пайдалануға міндетті.
БҰҰ және басқа ұйымдардың жанындағы мемлекеттердің тұрақты
өкілдіктері. Мемлекеттің сыртқы қатынас орнатудағы шетелдік органдарына БҰҰ-
ныңжәне басқа халықаралық ұйымдардың жанындағы мемлекеттің тұрақты
өкілдіктері жатады.Осы органның құқықтық мәртебесін 1975жылғы 14-наурыздағы
мемлекеттің әмбебептық сипаттағы халықаралық ұйымдар мен қатынастардағы
өкілдіктер туралы Вена конвенциясы реттейді. Мемлекеттің тұрақты
өкілдіктері – бұл халықаралық ұйымдарда өз мемлекетін таныстыратын және
белгілі-бір қызметтерді атқаратын мемлекеттік органдар.
Дипломаттың жеке басына қол сұқпаушылық имунитеті
Дипломатиялық және консулдық құқықта жеке басқа қол сұқпаушылық
имунитеті дипломаттарға берілетін негізгі имунитет ретінде танылады.Өйткені
жеке басқа қол сұқпаушылықтың негізінде дипломаттар мен консулдарға басқа
да имунитеттер мен артықшылықтарды беру қамтамасыз етіледі.
Халықаралық құқықтың қазіргі доктринасы жеке басқа қол
сұқпаушылықтың мазмұнын қабылдаушы мемлекеттің билік рогандары мен
азаматтары тарапынан туындайтын қандай да болмасын мәжбүрлеу шараларының
әсерінен босату деп түсіндіреді.Соның негізінде жеке басқа қол сұқпаушылық
имунитеті дипломатқа қатысты заңдық мәжбүрлеу шаралрын қолданбауға кепілдік
береді және оларды мемлекеттік органдар мен жеке тұлғалардан төнетін кез-
келген қол сұғушылықтардан қорғауға міндеттейді. Дипломатиялық өкілдерді
қабылдайтын мемлекеттің мынадай міндетті екі түрлі сипатқа ие: біріншісі
бәсең немесе белсенді емес міндет. Бұл белгілі-бір әрекеттерді мәселен,
қамау немесе ұстауды, дипломат пен консулға қатысты қолданудан тартыну;
екінші белгісі, белсенді міндет дегеніміз, дпиломатты жергілікті
лауазымды және жеке тұлғалардың тарапынан болатын кез-келген күштеу
әрекеттерінен қорғау. Осы тұста ең алдымен, дипломаттарға имунитеттер мен
артықшылықтарды,соның ішінде, жеке басқа қол сұқпаушылық имунитетін беруді
құқықтық тұрғыдан қамтамасыз еткен маңызды құқықтық құжатты атап өту
керек.1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы. Оның
29-бабында дипломатиялық агенттің жеке басына қол сұғылмайды, ол қандай да
болмасын нысанда қамауға немесе ұсталуға жатпайды, қабылдаушы мемлекет оған
тиісті құрметпен қарауға және оның жеке басына ,бостандығы мен қадір
қасиетіне нұқсан келтіріп,қол сұғуын кез-келген әрекеттердің алдын-алу
жөніндегі барлық шараларды қолдануға міндетті дпе көрсетілген. Аталған
конвенциядағы мұндай нормалар дипломаттардың жеке басына қол сұқпау
имунитеті туралы мынадай алғашқы қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Біріншіден; қабылдаушы мемлекеттің дипломаты жергілікті лауазымды және жеке
тұлғалардың тарапынан төнетін заңсыз іс әрекеттерден қорғауы туралы
белсенді міндеті орындалады. Яғни,дипломаттың жеке басын,бостандығы мен
қадір-қасиетін қорғауда мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
Екіншіден;дипломаттың жеке басына қол сұқпау имунитеті абсолютті болып
табылады.Қабылдаушы мемлекет дипломатты қылмыстық жауапкершілікке мүлдем
тарта алмайды,бірақ бұл жерде қабылдаушы мемлекеттің немесе жекелеген
азаматтардың арыздары бойынша қылмыс жасаған дипломатты өз елінде жауапқа
тарту жоққа шығарылмайтынын айта кеткен жөн. Дипломаттар жеке тұлғалардың
қол сұғуынан қорғауды қамтамасыз ету міндеті теорияда да,іс жүзінде де
дипломатиялық өкілдіктің қалыпты қызметін қамтамасыз етудің аса маңызды
шарты ретінде қарастырылады. Шынында да,дипломатиялық лауазымды тұлғалардың
тиімді әрі қалыпты жұмыс істеуі олардың жеке қауіпсіздігінің қадір-қасиеті
мен ар-намысын қорғаудықамтамасыз етпейінше мүмкін болмайды.Соңғы ширек
ғасырда өкінішке орай,терроризмнің өршуіне байланысты дипломаттар
өміріне,қадір-қасиеті,ар-намысына қол сұғу тұрақты үрдіске айналып келеді.
Шетелдік дипломаттар терррористік актілер үшін оңтайлы нысанға
айналып отыр, өйткені олар өз мемлекеттерінің ресми өкілдері болып табылады
жәнесоған орай олардың қауіпсіздігіне қуіп төндіріп,қол сұғылса,олар бірден
көпшілік назарына ілігеді.Бұған қоса,мұндай террористік актілер
мемлекетаралық қарым-қатынастарды нашарлату,екі мемлекетарасына жік салу
мақсатында да жиі жасалады. Терроризмнің өршуі БҰҰ жүйесінде дипломаттардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру қажеттілігіне түрткі
болды. Тұңғыш рет бұл мәселе БҰҰ Бас Ассамблеясының XXII сессиясында
қарастырылған еді.Осының нәтижесі ретінде БҰҰ-ның халықаралық құқық
комиссиясының 1973-жылғы 14-желтоқсандағы халықаралық қорғауды пайдаланатын
тұлғаларға,соның ішінде дипломатиялық агенттерге қарсы қылмыстардың алдын
алу және солар үшін жазалау туралы конвенцияның жобасын жасап шығарып,оны
мемлекеттердің мақұлдап,қатысуына жол ашып берді.Конвенцияда қылмыстардың
заңдық құрылымы толық ашылған,оған мүше мемлекеттерге дипломаттардың жеке
басына қол сұққан тұлғаларға қатысты тиісті жаза көздеу міндеті
жүктелген,сондай-ақ қылмыскерлерді ұстап беру мәселелері көрініс тапқан.
Сонымен қабылдаушы мемлекеттің дипломаттар мен консулдарының
жеке басын жеке тұлғалардың қол сұғуларынан қорғау міндеті үш көп жақты
халықаралық конвенциялармен,атап айтқанда,1961 жылғы және1963 жылғы
дипломатиялық жәнеконсулдық қатынастар туралы Вена конвенцияларымен,сондай-
ақ жоғарыда аталған 1973 жылғы конвенциямен белгіленген. Қабылдаушы
мемлекет тарапынан шет мемлеметтердің дипломатиялық және консулдық
өкілдерін арнайы қорғауға алу шаралары мыналардан көрініс табады:
• халықаралық құқық бойынша арнайы қорғауға ие,басқа мемлекеттердің
өкілдерінің қауіпсіздігіне қол сұғатын тұлғаларға қатысты ішкі
заңнама құқығындағы санкция көздейтін нормаларды көбейту мен
қаталдандыру;
• халықаралық келісімдер мен конвенцияларға сәйкес жасалған қылмыс
үшін жазаның болмай қоймйтындығына кепілдік беретін жүйені құру;
• қылмыстық құқық аясындағы заңнамаларды унификациялау,бұл өз
кезегінде әртүрлі елдерде көзделген қылмыстардың салдары тұрғысынан
алып қарағанда жекелеген артықшылықтарды жоюға мүмкіндік береді.
Жеке басқа қол сұқпаушылық имунитеті белгілі бір дәрежеде
қабылдаушы мемлекеттің аумғында заңсыз іс-әрекетпен дегеніміз дипломатиялық
функцияларға мүлдем жатпайтын және олардың табиғатына мүлдем қайшы
келмейтін әртүрлі қылмыстық әрекеттер. Оларға шпионаж,қару-жарақ,есірткі
саудасын т.б. қылмыстарды жатқызуға болады. Халықаралық тәжірибеде осындай
қылмыстарға бой алдырған дипломатиялық қызметкерлер жиі кездеседі.
Белгілі фрацуз ғалымы Джон Вуд пен Жан Серре атап өткендей,
дипломатиялық агенттің жеке басына қол сұқпаушылық кез-келген уақытта оны
қорғауға кепілдік береді...Егерде ол өзін жіберген мемлекет басшысының
қадір-қасиетін,беделін түсіретін қызметпен айналысса да,оған өзінің жеке
басына зиян келтіретін шаралар қолдана алмайды.Бірақ қабылдаушы мемлекеттің
иелігінде өз мүдделерін қорғау қаралмайды.Бірақ, оларға дипломатиялық
агентті кері шақырып алуды немесе шақырып жіберу жатады.
Шетелдік дипломатиялық агенттердің жеке қауіпсіздігіне қол
сұғушылықты алдын алу мен ескерту ішкі тұрақсыздық пн азаматтық соғыс
жағдайында да қабылдаушы мемлекеттің құзіретіне жататындығы белгілі.Осы
мәселеде әлемдік тәжірибеде орын алып отырған жағдайлар
көрсеткендей,жергілікті мүмкіндіктерге қарай дипломатиялық өкілдіктерлің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралры мыналардан тұруы мүмкін: Дипломатиялық
мекеме,тұрғын үй-жайларыдың маңайларында полицейлік бақылау
орнату,дипломаттарға қару ұстауға және оны өзімен бірге алып жүруге рұқсат
беру, дипломаттардың аттарына жіберілетін пошта жөнелтілімдеріне бақылау
жасау және т.б. [5, 91 б].
Қабылдаушы мемлекет дипломатиялық өкілдікке қарсы қандай да бір
қол сұғушылықтың дайындалып жатқандығы туралы ақпарат алғанда,олардың
қауіпсіздігі үшін ерекше жауаптылықта болады.Осындай жағдайларда шетелдік
дипломатиялық немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz