Арыстан баб
Сыр бойы қарт Қаратау өңірінде ғасырлар шежірелерін ішіне бүкен алып кесенелер ескерткіштер мен соғыстарда жермен жексен болған қала бекініс орындары төбелер көп.
Солардың ішінде ғалымдар мен зерттеушілердің бірі - Арыстан баб кесенесі. Оған Орта Азияның, қала берді алты алаштың баласы тағзым етіп, зиярат етіп жатады. Мұнда келушілер әдетте кесенені сырттай ғана тамашалайды. Оның ішіне еніп Арыстан баб қабірі тұрған бөлімшеге келіп тізелерін бүгеді. Оның (рухына, әруақтарға арнап дұға оқиды. Кесене дуалын алақан-қолымен сипап, тәуетеді).
Арыстан баб қабірінің айрықша құрметке бөленуінің себебі неде? Арыстан баб кім болған? Ол жайлы не білесің?
Әйгілі ғалымдар В. В. Бартольд, С. М. Абрамзан, Д.Трименеәлі,
Ә. Диваев В.В. Константинова, Қ. Ақышев, О.Дастанов, т.б. еңбектері мен тұңғыш қазақ совет сілтемелер бойынша. Арыстанбаб Орта Азияда ислам дінін таратушы ірі тұлға ол бір деректерде Мұхаммед пайғамбардың замандасы, Ахмет Иассауидың ұстазы (пірі) делінеді. Алайда бірсыпыра ғалымдардың дәлелдегендей ол Мұхаммед пайғамбар Арыстанбабтан 600 жыл бұрын өмір кешкен.
Демек Арыстанбаб түркі тайпаларына ислам дінін күштеп енгізу нәтиже бермеген тұста сөзі өзгелерге түрлі ислам дінін насихаттаушы шайқылардың ықпалды көш бастаушысы болған. Академик В. В. Зартольдтың айтуынша «баб» деген тіркес әдетте ислам дінін таратушылардың есімдеріне қосылып отырған. Әубәкір Диваев жазып қалдырған: «Түркістанда түмен баб, Сайрамдағы сансыз баб, Ең үлкен Арыстанбаб. Сіздерден медет сұраймын...» деген өлең тіркестері осыны айғақтаса керек. Қожа Ахмет Иассауи Арыстанбабтың қасында тәлім-тәрбие алған Арыстанбабтың есімі Қожа Ахмет Иассауидің «Хикмет» деп аталатын өлеңдер жинағында көп жерде аталады. Француз ғалымы Ирене Миликоффтың «Ахмет Иассауи және түркілердің халықтық исламы» деп аталатын еңбегінде Қожа Ахмет Иассауидің Арыстанбабқа қалай шәкірт болатындығы былай сипатталады. Қожа Ахметтің әкесі Ибрагим Сайрамда белгілі шайқы болған Ахмет 7 жасында жетім калады. Сосын оны әпкесі Иассы қаласына алып барады. Ол жақта алғашқы ұстазы Арыстанбабпен кезігеді.
Алайда, қазір көпке белгілі аңыз бойынша Мұхаммед пайғамбар 63 жасында дүниден өткені. Көз жұмар алдында халықты жинап «Мен дүниеден қайтып барамын кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен?» деген. Сол кезде топ арасынан 300 жастағы Арыстанбаб шығады.
Солардың ішінде ғалымдар мен зерттеушілердің бірі - Арыстан баб кесенесі. Оған Орта Азияның, қала берді алты алаштың баласы тағзым етіп, зиярат етіп жатады. Мұнда келушілер әдетте кесенені сырттай ғана тамашалайды. Оның ішіне еніп Арыстан баб қабірі тұрған бөлімшеге келіп тізелерін бүгеді. Оның (рухына, әруақтарға арнап дұға оқиды. Кесене дуалын алақан-қолымен сипап, тәуетеді).
Арыстан баб қабірінің айрықша құрметке бөленуінің себебі неде? Арыстан баб кім болған? Ол жайлы не білесің?
Әйгілі ғалымдар В. В. Бартольд, С. М. Абрамзан, Д.Трименеәлі,
Ә. Диваев В.В. Константинова, Қ. Ақышев, О.Дастанов, т.б. еңбектері мен тұңғыш қазақ совет сілтемелер бойынша. Арыстанбаб Орта Азияда ислам дінін таратушы ірі тұлға ол бір деректерде Мұхаммед пайғамбардың замандасы, Ахмет Иассауидың ұстазы (пірі) делінеді. Алайда бірсыпыра ғалымдардың дәлелдегендей ол Мұхаммед пайғамбар Арыстанбабтан 600 жыл бұрын өмір кешкен.
Демек Арыстанбаб түркі тайпаларына ислам дінін күштеп енгізу нәтиже бермеген тұста сөзі өзгелерге түрлі ислам дінін насихаттаушы шайқылардың ықпалды көш бастаушысы болған. Академик В. В. Зартольдтың айтуынша «баб» деген тіркес әдетте ислам дінін таратушылардың есімдеріне қосылып отырған. Әубәкір Диваев жазып қалдырған: «Түркістанда түмен баб, Сайрамдағы сансыз баб, Ең үлкен Арыстанбаб. Сіздерден медет сұраймын...» деген өлең тіркестері осыны айғақтаса керек. Қожа Ахмет Иассауи Арыстанбабтың қасында тәлім-тәрбие алған Арыстанбабтың есімі Қожа Ахмет Иассауидің «Хикмет» деп аталатын өлеңдер жинағында көп жерде аталады. Француз ғалымы Ирене Миликоффтың «Ахмет Иассауи және түркілердің халықтық исламы» деп аталатын еңбегінде Қожа Ахмет Иассауидің Арыстанбабқа қалай шәкірт болатындығы былай сипатталады. Қожа Ахметтің әкесі Ибрагим Сайрамда белгілі шайқы болған Ахмет 7 жасында жетім калады. Сосын оны әпкесі Иассы қаласына алып барады. Ол жақта алғашқы ұстазы Арыстанбабпен кезігеді.
Алайда, қазір көпке белгілі аңыз бойынша Мұхаммед пайғамбар 63 жасында дүниден өткені. Көз жұмар алдында халықты жинап «Мен дүниеден қайтып барамын кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен?» деген. Сол кезде топ арасынан 300 жастағы Арыстанбаб шығады.
АРЫСТАН БАБ.
Сыр бойы қарт Қаратау өңірінде ғасырлар шежірелерін ішіне бүкен алып
кесенелер ескерткіштер мен соғыстарда жермен жексен болған қала бекініс
орындары төбелер көп.
Солардың ішінде ғалымдар мен зерттеушілердің бірі - Арыстан баб
кесенесі. Оған Орта Азияның, қала берді алты алаштың баласы тағзым етіп,
зиярат етіп жатады. Мұнда келушілер әдетте кесенені сырттай ғана
тамашалайды. Оның ішіне еніп Арыстан баб қабірі тұрған бөлімшеге келіп
тізелерін бүгеді. Оның (рухына, әруақтарға арнап дұға оқиды. Кесене дуалын
алақан-қолымен сипап, тәуетеді).
Арыстан баб қабірінің айрықша құрметке бөленуінің себебі неде? Арыстан
баб кім болған? Ол жайлы не білесің?
Әйгілі ғалымдар В. В. Бартольд, С. М. Абрамзан, Д.Трименеәлі,
Ә. Диваев В.В. Константинова, Қ. Ақышев, О.Дастанов, т.б. еңбектері мен
тұңғыш қазақ совет сілтемелер бойынша. Арыстанбаб Орта Азияда ислам дінін
таратушы ірі тұлға ол бір деректерде Мұхаммед пайғамбардың замандасы, Ахмет
Иассауидың ұстазы (пірі) делінеді. Алайда бірсыпыра ғалымдардың
дәлелдегендей ол Мұхаммед пайғамбар Арыстанбабтан 600 жыл бұрын өмір
кешкен.
Демек Арыстанбаб түркі тайпаларына ислам дінін күштеп енгізу нәтиже
бермеген тұста сөзі өзгелерге түрлі ислам дінін насихаттаушы шайқылардың
ықпалды көш бастаушысы болған. Академик В. В. Зартольдтың айтуынша баб
деген тіркес әдетте ислам дінін таратушылардың есімдеріне қосылып отырған.
Әубәкір Диваев жазып қалдырған: Түркістанда түмен баб, Сайрамдағы сансыз
баб, Ең үлкен Арыстанбаб. Сіздерден медет сұраймын... деген өлең
тіркестері осыны айғақтаса керек. Қожа Ахмет Иассауи Арыстанбабтың қасында
тәлім-тәрбие алған Арыстанбабтың есімі Қожа Ахмет Иассауидің Хикмет деп
аталатын өлеңдер жинағында көп жерде аталады. Француз ғалымы Ирене
Миликоффтың Ахмет Иассауи және түркілердің халықтық исламы деп аталатын
еңбегінде Қожа Ахмет Иассауидің Арыстанбабқа қалай шәкірт болатындығы былай
сипатталады. Қожа Ахметтің әкесі Ибрагим Сайрамда белгілі шайқы болған
Ахмет 7 жасында жетім калады. Сосын оны әпкесі Иассы қаласына алып барады.
Ол жақта алғашқы ұстазы Арыстанбабпен кезігеді.
Алайда, қазір көпке белгілі аңыз бойынша Мұхаммед пайғамбар 63 жасында
дүниден өткені. Көз жұмар алдында халықты жинап Мен дүниеден қайтып
барамын кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен? деген. Сол
кезде топ арасынан 300 жастағы Арыстанбаб шығады. Ол сол кезге дейін 33
түрлі дінді білген, бірақ исламға ғана мойынсұнған адам екен. Арыстанбабтың
келісімін алған Мұхаммед алламен ақылдасуға аттанады. Алладан ризашылық
алған соң пайғамбар аманатын Арыстанбабқа береді. Ол аманат киелі құрма
болады. Арыстанбаб құрманы тілінің астына 500 жыл сақтайды. Содан бір күні
даламен келе жатқанда Арыстанбаб алты жасар баланы жолықтырады. Ақсақал
аманатымды беріңіз - дейді бала, Сол бала Ахмет екен, яғни Мұхаммед
пайғамбардың ісін жалғастырушы кезекті ұрпақ - Қожа Ахмет Иассауи... бұл
аңыз шындыққа сия ма, симай ма, мұны оқушы өзінше пайымдай жатар. Бірақ көз
жететін анық мәселе, Арыстанбабтың Ислам дінін насихаттаушы ірі тұлға
екендігі.
Арыстанбаб кесенесі Көкмардан қауымдастығының Қоғам бөлімшесіне
жақын жерде. Тарихи деректер бойынша сегіз ғасырға жуық уақыттан бері кезде
ол бірнеше рет қираған. Алайда ол Темір тұсында жөнделіп, сол нұсқасы
үстіміздегі ғасырдың басына дейін сақталған. 1905-1909 жылдар орталығында
тағы жөндеуден өткізілді. Бірнеше рет қирап, жөндеу өңдеу жұмыстарын
басынан кешірген бұл кесененің бастапқы үлгісі сақталмағаны белгілі, оның
ең көне бөлігі қабырхана болғанға ұқсайды. Өйткені оның едені басқа
бөлмелермен салыстырғанда едәуір биік, қабырхананың есігі күнбатысқа
дәлірек айтқанда Меккеге қарап салынған. Зиярат етушілердің беті сағанаға
арқасы құбылаға қарауы тиіс болған.
Аты әлемге әйгілі Әбунасыр Әл-Фараби Ғаббас әл Жауһари секілді озық
ойлы ғалымдардың отаны болған қазіргі Отырар ауданындағы Отырар төбенің
құбыла жағындағы әулие басына Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Түркіменстаннан
бейсенбі сайын бұйым жұрт дүмеп келіп жатады. Арыстанбабтың ілгері
шырақшысы - Шерімбет, оның баласы Нарымбет, оның баласы Бабахан қары.
Шерімбетті жергілікті халық осы Арыстанбабты қайта жаңартқан шырақшысы деп
санаған. Ілгері уақытта тұрғызылған Арыстан бабтың қабірі үстіндегі
күйдірілген кірпіштен соғылған екі күмбезді сағанасын осы Шерімбет 1907
жылы халықтан қаржы жинап Ташкенттің Ескендір қажы дейтін ұстасына
жөндетеді. Бірақ толық аяқталмайды. Сосын 1909 жылы Шерімбет ұлы Нарымбет
Түркістандық Қалмырза ұстаға қайта жөндеткен. Кірпіштерінің әуелгісі ескі
қалыппен құйылған төрбұрышты қызыл түсті де, соңғысы сопақша келген сары
түсті болып келеді. Ғимарат негізінде төбелеріне күмбез орнатылған екі
бөлмеден тұрады. Қожа Ахмет Иассауидің ғимаратындай мұнда да ешқандай тіреу
жоқ. Сыртқы екі бұрышында биіктігі он метрдей қос мұнара бар. Оның ішінен
төбеге шығатын ағаш басқыштар қойылған. Кейіннен коридордың батыс жағына
есік ашылып алдыңғы қабырғаға жалғастыра салынған 500 кісілік мешіттің
ішінде бірнеше керден қырлы ағаштан тіреу қойылыпты.
Негізгі бөлменің төргісінде ұзындығы үш метрдей биіктігі бір жарым
метрдей қабір астында Арыстан бабтың сүйегі қойылған деседі.
Кереметі: Арыстанбаб әулие жұртқа жол нұсқаушы ұстаздар пірі Арыстан
бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле деген ереже сөз бар.
Арыстан баб әулиенің көрінісі: Өте сұлу жүзінен иманы төгіліп тұрған,
ғажайып кішіпейіл, қолында әдемі аса таяғы бар адам. Қашанда сізден бұрын
сәлем береді. Сіз үлгере алмай қаласыз. Кейбіреуге жолбарыс немесе жылан
болып көрінуі мүмкін. Басына түнеген жандарға түрлі жұмбақ дыбыс та болып
естіледі.
Кез келген ілімді танып білуде оны тудырған заман мен оны берген орта
зерттеу нысанасына айналуы тиіс. Осы тұрғыда Яссауитану ғылымы үшін Арыстан
баб жөніндегі деректер аса құнды. Оларды жинау, талдау арқылы ұлы ойшыл нәр
алған рухани көздерді анықтауға мол ашылмақ, ғылыми әдебиетте Арыстан баб
жайындағы мағлұматтар аз. К. Г. Залеман, Ә. Диваев, В. В. Бартольд, М. Е.
Массон, А. А. Семенов I, Д. ж. Тримингән II, И. Меликофф III еңбектерінде
Арыстан бабты Қожа Ахмет Яссауиге ұстаздық еткендігі бір сөзден ғана аталып
өтеді. Ә.Муминовтың пікірінше, Арыстан баб Отырардағы мубайидийа ілімін
ұстаушылар қауымының рухани жетекшісі болған. Ал мубайидийа бағыты сол
кезде алдыңғы қатарлы ілімдердің бірі болған. Оның негіздеріне ғұлама ғалым
Әбу Насыр Әл-Фарбида сусындағаны дәлелденіп отыр. Арыстан баб ислам дінінен
басқа отыз үш дін негіздерін білгені жөніндегі халық аңызының хабары оның
терең энциклопедиялық ілім идея болғанын аңғарады, Молла Муха Сайрамидың
Тарих-и аминийа еңбегінде ХҮІ ғасырдың ханы Әбілғазы Убайдаллах
куәландырған Арыстан бабты Әзірет Әліден тарататын шежіре келтіреді: Әлі-
Имам Мухаммед Ханафийя - Абд Ал Фаттах баб - Абд ал - Жаббар баб - Абд
Ар-Рахман баб - Абд-Рахим баб - Абд ал - Жалил баб - Абд ал-Карим баб -
Ысқақ баб Исмаил баб- Омар баб - Осман баб Ифтихар баб - Махмұт баб - Илияс
баб - Арыстан баб О.Муминов мұны Арыстан бабтың ата
тегі деп танымайды. Шығыстанушының пікірінше, бұл Отырардың бас
әулиесіне Мұхаммедтің өсиеті, ілімі кімдер арқылы жеткенін көрсететін
тізім. Арыстан баб есімі Қожа Ахметтің Диуани Хикметінде жиі аталады.
Өлең жолдарынан Арыстан баб ұстаздық қызметі айтылмай қалады. Бірінші
хикметте Жеті жаста Арыстан бабама бердім салем деп Қ.Ахметтің ұстазымен
алғаш кездескен уақытын көрсетеді. Және бұл кездесу ақын өмірінде шешуші
екінші хикметтегі мына жолдар байқатады:
Жеті жасымда Арыстан бабты іздеп таптым.
Кере сала, пердеме бүркеп жаптым,
Биһамди-л-Лахи таныдым деп ізімді сүйді.
Сол себептен алпыс үште жерге кірдім
Тәрбие, оқудың кейбір қырларын
Арыстан бабам ислам дінін баян кылды,
Мың бір зікір үйретіп, мейірбандық жасады деген сөздерден танығандай
боламыз.
Арыстан бабам айтты, Арыстан бабамның сөздерін есітіңіз, тәбәррәк
деген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныншы хикмет Арыстан баб өсиеттерінен
тұрады десе де болады. Оның бірінші бөлігі құдай жолына түскен шәкірттер
қандай болуы тиіс деген сауалға ұстаздың берген жауабы сияқты. Онда дүние
мен мансап үшін күтілетін жамандық пен қиянат атаулыны бәрінен қаш деген
уағыз айтылып, талапкерге хақ жолынан айныма деген үндеу орын алған.
Хикметте Кісі малын жейтіндерді, Айла қылатындарды, Иманын, дінін
бергендерді әшкерелейді, нысапшылдың, қанағат-рақым дәріптеледі. Осыдан
Арыстан бабтың кейбір зерттеушілер жазғандай, әдеттегі сауат ашатын мектеп
дәрежесіндегі мұғалім емес екенін аңғаруға болады. Диуани хикмет бізге
Арыстан бабтың тәлім-тәрбиесінің мазмұны софылық, адамның рухани жағынан
жетілу жолы екенін көрсетіп Арыстан бабты кейбір аңыздарда Салман Парсы деп
таныстырады. Бұл пікірдің негізсіз екенін қолымызда бар материалдармен
Арыстан баб кесенесі жайындағы зерттеуімізде көрсеткен болатынбыз. Әмір
Темір аманаты деген тарихи шығармада Салман Парсының нұрлы гүлзары (яғни
мазары) аталады да, оған Мадаин қазынасынан өз дәрежесінде күтіп тұруы үшін
қаражат белгіленгені жөнінде хабар бар. Бұл Салман Парсы кесенесінің Иракта
орналасқынының тағы бір дәлелі. Тоқсаныншы хикметте Арыстан бабты
Арабтардың ұлығы деп көрсетеді. Арыстан баб ұрпағымыз деп санайтын
әулиенің байырғы шырақшылары Нарымбетов әулеті де өздерін арабтан тарататын
қожаларға жатқызады. Ал Салман Парсы Ирандық болғаны белгілі. Ол қазіргі
жыр қайтаруымыз бойынша шамамен 655-667 жылдары дүние салыпты.
Арыстан бабтың қабірі ежелгі Отырар қаласының маңында. Бұл түрік тілді
халықтардың ертеден қастерлеп келе жатқан орындарының бірі. Мысалы, Қиса
Алпамыста Байбөрі мен Аналықтың перзентке зар болып, әулие жерлерді
аралап, бала сұрауы төмендегідей суреттеледі:
Самарқанның қаласын
Самарқанда сансыз баб,
Ардақтап әбден арасын.
Жалықпай сұрап әркімнен,
Әр әулие намасын.
Бұқарға жол тартты,
Алллаға тартып наласын.
Баһауәдин Нақиінбет
Зиярат қылды моласын.
Түркістанда Түмен бап,
Сайрамда бар сансыз бап,
Отырарда отыз бап.
Бабалардың бабын сұрасаң,
Ең үлкені Арыстан баб,
Әулиелер иерархиясында Арыстан бабтың ең басты, ең жоғарғы тем кішекте
тұрғанын Байбөріге құдай бала берді деген қуанышты хабарды жеткізген баба
Түкті Шашты Әзіз сөзінен де аңғаруға болады:
Жам әулие жиналдық,
Бастығы болып Арыстан баб,
Жабыла тілеп жыладың.
Жарылқап берді Жаппар Хақ.
Арыстан баб есімінің қазақ бақсылары үшін де қадірлі болғаны Әбубәкір
Диваевтың 1899 жылғы мақаласындағы материалдардан да белгілі болып тұр.
Осыған қарағанда Арыстан баб ислам мен көне түркілердің ескі сенім-
нанымдарын түсіндіріп жақындастырған жоқ па? - деген жорамал туады. Осы
тұрғыдан алып қарағанда, Арыстан баб кесенесіндегі қабірлердің орналасу
ерекшеліктері де назар аударарлық. Арыстан баб жатқан бөлмеге кіре берісте
есіктің екі жағында көлемі жағынан шағын екі белгі көтерілген. Зиярат етіп
келгендерге бұлардың бірінде Лашын баб, ал екіншісінде Қарға баб жатыр деп
түсіндіреді. Алайда Лашын баб пен Қарға баб жайлы ешқандай әңгіме
айтылмайды. Осыған орай, Әзірет Сұлтан қорық - мұражайында сақтаулы тұрған,
осы жинақта жарияланып отырған Баян ауылдан келген зиратшының қолжазбасы
қызық. Онда Арыстан баб дүние салған соң, оның моласына екі құс ұшып келіп
қонады. Бірі - Қарға, бірі - Лашын делінеді. Көне Тұлғаларда бұл екі құс -
Қарға мен Лашын киелі деп есептелген. Түркі халықтарының шығу тегі жайында
көне аңыздарда Ашина елін жау шауып кеткенде жалғыз бала аман қалып, оған
ру төтемдері көмекке келеді. Қасқыр баланы бауырына алып емізіп, аспан
әлемінің емінісі карға ет әкеліп береді. Кқне шаманизм белгілері көп
сакталған Якуд бақсылары да пір тұтады. Якудтердің ішінде кангалас руының
төтемі қарға болған екен. Кейбір деректерде Агуздардың бегдили тайпасының
пір түтатын жануары ретінде қарға аталады.
Қазақ тілінде қарға сөзіне байланыс туған мақал-мәтелдер, тұрақты
тіркестер оның қасиетті құс болғанын аңғартады. Мысалы, Біздің де
қолымызға қарға тышар, Қарға тамырлы қазақ делінеді, ал Қарғам-ау
деген сөз Қарағым, Қалқам деген ұғымда қолданылады. Ертеде қазақ ханына
балам бар деген сұраққа - пәлен қарға ұстап отырмыз деп жауап берген. Орта
жүздегі Қара-керей руының атауы қарғаға байланыстырады.
Қырандар түрік тайпаларының төтемдері болған. Лашын сұңқар тектестер
ішінде ең қыраны да, атақтасы да болып саналады. Арыстан бабтың есімі қазақ
бақсыларының өлеңдерінде аталуы, Арыстан баб дүние салған түркі
тайпаларының қасиетті құстарының ұшып келуі жөніндегі әңгімелер Х-ХІ
ғасырларда исламның шаманизммен қабысу процесінің орнағанының айғағы.
Сырдың орта бойында интенсивті түрде жүріп отырған сенім-нанымдар
синкретизмі Арыстан баб тұлғасында кейін оның шәкірті негізін қалаған
Яссауи ұйымында орын алды. Арыстан баб Қожа Ахметтің рухани әкесі болды.
Дж.Тримингәм жазғандай: Яссауи дәстүрі таза түркілік бағытта болды. Ол
түркі шайхы Арыстан баб дүние салғанша оның қолында тәлім тәрбие алды..
Диуани Хикмет пен Сүлеймен Бақырғани өлеңдерінде жай аңыз әңгімелерді
Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы ретінде тек Арыстан баб көрсетіліп, Хамаданидың
аталмауы, Бұқарышық сопының ұстаздығы жөніндегі зерттеушілердің тұжырымын
қайта тексертуді талап етеді. Қалай болғанда да, Қожа Ахмет іліміне тән
тұлғалық бағыттың тамырлары түркі тайпалырының мекені оның туған өлкесі -
Сыр бойында жатқаны хақ.
Ғасырдан ғасырға, атадан-балаға мұра болып келе жатқан, тарих
қойнауынан терең орын алатын мұндай орындар біздің Оңтүстік өңірінде көп
кездеседі. Әсіресе, жақында 1500 жылдығын тойлап отырған рухани астанамыз
Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі бүкіл түркі әлеміне өз
кереметтілігімен белгілі болып отыр. Ежелгі шежірелерімізде дәлелденіп
отырғандай, Отырар қаласының маңындағы бабаларымыздың ең үлкені Арыстан баб
кесенесінің алар орны ерекше.
Демек, еңселі ел болғасын өз ұлтымыздың рухын көтеретін орындарды
көркейтіп, оларды сол қалпында сақталып қалуын қадағалауымыз керек.
Бабамның қаны, анамның жасы, сіңген бұл далам қымбатсың маған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сыр бойы қарт Қаратау өңірінде ғасырлар шежірелерін ішіне бүкен алып
кесенелер ескерткіштер мен соғыстарда жермен жексен болған қала бекініс
орындары төбелер көп.
Солардың ішінде ғалымдар мен зерттеушілердің бірі - Арыстан баб
кесенесі. Оған Орта Азияның, қала берді алты алаштың баласы тағзым етіп,
зиярат етіп жатады. Мұнда келушілер әдетте кесенені сырттай ғана
тамашалайды. Оның ішіне еніп Арыстан баб қабірі тұрған бөлімшеге келіп
тізелерін бүгеді. Оның (рухына, әруақтарға арнап дұға оқиды. Кесене дуалын
алақан-қолымен сипап, тәуетеді).
Арыстан баб қабірінің айрықша құрметке бөленуінің себебі неде? Арыстан
баб кім болған? Ол жайлы не білесің?
Әйгілі ғалымдар В. В. Бартольд, С. М. Абрамзан, Д.Трименеәлі,
Ә. Диваев В.В. Константинова, Қ. Ақышев, О.Дастанов, т.б. еңбектері мен
тұңғыш қазақ совет сілтемелер бойынша. Арыстанбаб Орта Азияда ислам дінін
таратушы ірі тұлға ол бір деректерде Мұхаммед пайғамбардың замандасы, Ахмет
Иассауидың ұстазы (пірі) делінеді. Алайда бірсыпыра ғалымдардың
дәлелдегендей ол Мұхаммед пайғамбар Арыстанбабтан 600 жыл бұрын өмір
кешкен.
Демек Арыстанбаб түркі тайпаларына ислам дінін күштеп енгізу нәтиже
бермеген тұста сөзі өзгелерге түрлі ислам дінін насихаттаушы шайқылардың
ықпалды көш бастаушысы болған. Академик В. В. Зартольдтың айтуынша баб
деген тіркес әдетте ислам дінін таратушылардың есімдеріне қосылып отырған.
Әубәкір Диваев жазып қалдырған: Түркістанда түмен баб, Сайрамдағы сансыз
баб, Ең үлкен Арыстанбаб. Сіздерден медет сұраймын... деген өлең
тіркестері осыны айғақтаса керек. Қожа Ахмет Иассауи Арыстанбабтың қасында
тәлім-тәрбие алған Арыстанбабтың есімі Қожа Ахмет Иассауидің Хикмет деп
аталатын өлеңдер жинағында көп жерде аталады. Француз ғалымы Ирене
Миликоффтың Ахмет Иассауи және түркілердің халықтық исламы деп аталатын
еңбегінде Қожа Ахмет Иассауидің Арыстанбабқа қалай шәкірт болатындығы былай
сипатталады. Қожа Ахметтің әкесі Ибрагим Сайрамда белгілі шайқы болған
Ахмет 7 жасында жетім калады. Сосын оны әпкесі Иассы қаласына алып барады.
Ол жақта алғашқы ұстазы Арыстанбабпен кезігеді.
Алайда, қазір көпке белгілі аңыз бойынша Мұхаммед пайғамбар 63 жасында
дүниден өткені. Көз жұмар алдында халықты жинап Мен дүниеден қайтып
барамын кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен? деген. Сол
кезде топ арасынан 300 жастағы Арыстанбаб шығады. Ол сол кезге дейін 33
түрлі дінді білген, бірақ исламға ғана мойынсұнған адам екен. Арыстанбабтың
келісімін алған Мұхаммед алламен ақылдасуға аттанады. Алладан ризашылық
алған соң пайғамбар аманатын Арыстанбабқа береді. Ол аманат киелі құрма
болады. Арыстанбаб құрманы тілінің астына 500 жыл сақтайды. Содан бір күні
даламен келе жатқанда Арыстанбаб алты жасар баланы жолықтырады. Ақсақал
аманатымды беріңіз - дейді бала, Сол бала Ахмет екен, яғни Мұхаммед
пайғамбардың ісін жалғастырушы кезекті ұрпақ - Қожа Ахмет Иассауи... бұл
аңыз шындыққа сия ма, симай ма, мұны оқушы өзінше пайымдай жатар. Бірақ көз
жететін анық мәселе, Арыстанбабтың Ислам дінін насихаттаушы ірі тұлға
екендігі.
Арыстанбаб кесенесі Көкмардан қауымдастығының Қоғам бөлімшесіне
жақын жерде. Тарихи деректер бойынша сегіз ғасырға жуық уақыттан бері кезде
ол бірнеше рет қираған. Алайда ол Темір тұсында жөнделіп, сол нұсқасы
үстіміздегі ғасырдың басына дейін сақталған. 1905-1909 жылдар орталығында
тағы жөндеуден өткізілді. Бірнеше рет қирап, жөндеу өңдеу жұмыстарын
басынан кешірген бұл кесененің бастапқы үлгісі сақталмағаны белгілі, оның
ең көне бөлігі қабырхана болғанға ұқсайды. Өйткені оның едені басқа
бөлмелермен салыстырғанда едәуір биік, қабырхананың есігі күнбатысқа
дәлірек айтқанда Меккеге қарап салынған. Зиярат етушілердің беті сағанаға
арқасы құбылаға қарауы тиіс болған.
Аты әлемге әйгілі Әбунасыр Әл-Фараби Ғаббас әл Жауһари секілді озық
ойлы ғалымдардың отаны болған қазіргі Отырар ауданындағы Отырар төбенің
құбыла жағындағы әулие басына Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Түркіменстаннан
бейсенбі сайын бұйым жұрт дүмеп келіп жатады. Арыстанбабтың ілгері
шырақшысы - Шерімбет, оның баласы Нарымбет, оның баласы Бабахан қары.
Шерімбетті жергілікті халық осы Арыстанбабты қайта жаңартқан шырақшысы деп
санаған. Ілгері уақытта тұрғызылған Арыстан бабтың қабірі үстіндегі
күйдірілген кірпіштен соғылған екі күмбезді сағанасын осы Шерімбет 1907
жылы халықтан қаржы жинап Ташкенттің Ескендір қажы дейтін ұстасына
жөндетеді. Бірақ толық аяқталмайды. Сосын 1909 жылы Шерімбет ұлы Нарымбет
Түркістандық Қалмырза ұстаға қайта жөндеткен. Кірпіштерінің әуелгісі ескі
қалыппен құйылған төрбұрышты қызыл түсті де, соңғысы сопақша келген сары
түсті болып келеді. Ғимарат негізінде төбелеріне күмбез орнатылған екі
бөлмеден тұрады. Қожа Ахмет Иассауидің ғимаратындай мұнда да ешқандай тіреу
жоқ. Сыртқы екі бұрышында биіктігі он метрдей қос мұнара бар. Оның ішінен
төбеге шығатын ағаш басқыштар қойылған. Кейіннен коридордың батыс жағына
есік ашылып алдыңғы қабырғаға жалғастыра салынған 500 кісілік мешіттің
ішінде бірнеше керден қырлы ағаштан тіреу қойылыпты.
Негізгі бөлменің төргісінде ұзындығы үш метрдей биіктігі бір жарым
метрдей қабір астында Арыстан бабтың сүйегі қойылған деседі.
Кереметі: Арыстанбаб әулие жұртқа жол нұсқаушы ұстаздар пірі Арыстан
бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле деген ереже сөз бар.
Арыстан баб әулиенің көрінісі: Өте сұлу жүзінен иманы төгіліп тұрған,
ғажайып кішіпейіл, қолында әдемі аса таяғы бар адам. Қашанда сізден бұрын
сәлем береді. Сіз үлгере алмай қаласыз. Кейбіреуге жолбарыс немесе жылан
болып көрінуі мүмкін. Басына түнеген жандарға түрлі жұмбақ дыбыс та болып
естіледі.
Кез келген ілімді танып білуде оны тудырған заман мен оны берген орта
зерттеу нысанасына айналуы тиіс. Осы тұрғыда Яссауитану ғылымы үшін Арыстан
баб жөніндегі деректер аса құнды. Оларды жинау, талдау арқылы ұлы ойшыл нәр
алған рухани көздерді анықтауға мол ашылмақ, ғылыми әдебиетте Арыстан баб
жайындағы мағлұматтар аз. К. Г. Залеман, Ә. Диваев, В. В. Бартольд, М. Е.
Массон, А. А. Семенов I, Д. ж. Тримингән II, И. Меликофф III еңбектерінде
Арыстан бабты Қожа Ахмет Яссауиге ұстаздық еткендігі бір сөзден ғана аталып
өтеді. Ә.Муминовтың пікірінше, Арыстан баб Отырардағы мубайидийа ілімін
ұстаушылар қауымының рухани жетекшісі болған. Ал мубайидийа бағыты сол
кезде алдыңғы қатарлы ілімдердің бірі болған. Оның негіздеріне ғұлама ғалым
Әбу Насыр Әл-Фарбида сусындағаны дәлелденіп отыр. Арыстан баб ислам дінінен
басқа отыз үш дін негіздерін білгені жөніндегі халық аңызының хабары оның
терең энциклопедиялық ілім идея болғанын аңғарады, Молла Муха Сайрамидың
Тарих-и аминийа еңбегінде ХҮІ ғасырдың ханы Әбілғазы Убайдаллах
куәландырған Арыстан бабты Әзірет Әліден тарататын шежіре келтіреді: Әлі-
Имам Мухаммед Ханафийя - Абд Ал Фаттах баб - Абд ал - Жаббар баб - Абд
Ар-Рахман баб - Абд-Рахим баб - Абд ал - Жалил баб - Абд ал-Карим баб -
Ысқақ баб Исмаил баб- Омар баб - Осман баб Ифтихар баб - Махмұт баб - Илияс
баб - Арыстан баб О.Муминов мұны Арыстан бабтың ата
тегі деп танымайды. Шығыстанушының пікірінше, бұл Отырардың бас
әулиесіне Мұхаммедтің өсиеті, ілімі кімдер арқылы жеткенін көрсететін
тізім. Арыстан баб есімі Қожа Ахметтің Диуани Хикметінде жиі аталады.
Өлең жолдарынан Арыстан баб ұстаздық қызметі айтылмай қалады. Бірінші
хикметте Жеті жаста Арыстан бабама бердім салем деп Қ.Ахметтің ұстазымен
алғаш кездескен уақытын көрсетеді. Және бұл кездесу ақын өмірінде шешуші
екінші хикметтегі мына жолдар байқатады:
Жеті жасымда Арыстан бабты іздеп таптым.
Кере сала, пердеме бүркеп жаптым,
Биһамди-л-Лахи таныдым деп ізімді сүйді.
Сол себептен алпыс үште жерге кірдім
Тәрбие, оқудың кейбір қырларын
Арыстан бабам ислам дінін баян кылды,
Мың бір зікір үйретіп, мейірбандық жасады деген сөздерден танығандай
боламыз.
Арыстан бабам айтты, Арыстан бабамның сөздерін есітіңіз, тәбәррәк
деген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныншы хикмет Арыстан баб өсиеттерінен
тұрады десе де болады. Оның бірінші бөлігі құдай жолына түскен шәкірттер
қандай болуы тиіс деген сауалға ұстаздың берген жауабы сияқты. Онда дүние
мен мансап үшін күтілетін жамандық пен қиянат атаулыны бәрінен қаш деген
уағыз айтылып, талапкерге хақ жолынан айныма деген үндеу орын алған.
Хикметте Кісі малын жейтіндерді, Айла қылатындарды, Иманын, дінін
бергендерді әшкерелейді, нысапшылдың, қанағат-рақым дәріптеледі. Осыдан
Арыстан бабтың кейбір зерттеушілер жазғандай, әдеттегі сауат ашатын мектеп
дәрежесіндегі мұғалім емес екенін аңғаруға болады. Диуани хикмет бізге
Арыстан бабтың тәлім-тәрбиесінің мазмұны софылық, адамның рухани жағынан
жетілу жолы екенін көрсетіп Арыстан бабты кейбір аңыздарда Салман Парсы деп
таныстырады. Бұл пікірдің негізсіз екенін қолымызда бар материалдармен
Арыстан баб кесенесі жайындағы зерттеуімізде көрсеткен болатынбыз. Әмір
Темір аманаты деген тарихи шығармада Салман Парсының нұрлы гүлзары (яғни
мазары) аталады да, оған Мадаин қазынасынан өз дәрежесінде күтіп тұруы үшін
қаражат белгіленгені жөнінде хабар бар. Бұл Салман Парсы кесенесінің Иракта
орналасқынының тағы бір дәлелі. Тоқсаныншы хикметте Арыстан бабты
Арабтардың ұлығы деп көрсетеді. Арыстан баб ұрпағымыз деп санайтын
әулиенің байырғы шырақшылары Нарымбетов әулеті де өздерін арабтан тарататын
қожаларға жатқызады. Ал Салман Парсы Ирандық болғаны белгілі. Ол қазіргі
жыр қайтаруымыз бойынша шамамен 655-667 жылдары дүние салыпты.
Арыстан бабтың қабірі ежелгі Отырар қаласының маңында. Бұл түрік тілді
халықтардың ертеден қастерлеп келе жатқан орындарының бірі. Мысалы, Қиса
Алпамыста Байбөрі мен Аналықтың перзентке зар болып, әулие жерлерді
аралап, бала сұрауы төмендегідей суреттеледі:
Самарқанның қаласын
Самарқанда сансыз баб,
Ардақтап әбден арасын.
Жалықпай сұрап әркімнен,
Әр әулие намасын.
Бұқарға жол тартты,
Алллаға тартып наласын.
Баһауәдин Нақиінбет
Зиярат қылды моласын.
Түркістанда Түмен бап,
Сайрамда бар сансыз бап,
Отырарда отыз бап.
Бабалардың бабын сұрасаң,
Ең үлкені Арыстан баб,
Әулиелер иерархиясында Арыстан бабтың ең басты, ең жоғарғы тем кішекте
тұрғанын Байбөріге құдай бала берді деген қуанышты хабарды жеткізген баба
Түкті Шашты Әзіз сөзінен де аңғаруға болады:
Жам әулие жиналдық,
Бастығы болып Арыстан баб,
Жабыла тілеп жыладың.
Жарылқап берді Жаппар Хақ.
Арыстан баб есімінің қазақ бақсылары үшін де қадірлі болғаны Әбубәкір
Диваевтың 1899 жылғы мақаласындағы материалдардан да белгілі болып тұр.
Осыған қарағанда Арыстан баб ислам мен көне түркілердің ескі сенім-
нанымдарын түсіндіріп жақындастырған жоқ па? - деген жорамал туады. Осы
тұрғыдан алып қарағанда, Арыстан баб кесенесіндегі қабірлердің орналасу
ерекшеліктері де назар аударарлық. Арыстан баб жатқан бөлмеге кіре берісте
есіктің екі жағында көлемі жағынан шағын екі белгі көтерілген. Зиярат етіп
келгендерге бұлардың бірінде Лашын баб, ал екіншісінде Қарға баб жатыр деп
түсіндіреді. Алайда Лашын баб пен Қарға баб жайлы ешқандай әңгіме
айтылмайды. Осыған орай, Әзірет Сұлтан қорық - мұражайында сақтаулы тұрған,
осы жинақта жарияланып отырған Баян ауылдан келген зиратшының қолжазбасы
қызық. Онда Арыстан баб дүние салған соң, оның моласына екі құс ұшып келіп
қонады. Бірі - Қарға, бірі - Лашын делінеді. Көне Тұлғаларда бұл екі құс -
Қарға мен Лашын киелі деп есептелген. Түркі халықтарының шығу тегі жайында
көне аңыздарда Ашина елін жау шауып кеткенде жалғыз бала аман қалып, оған
ру төтемдері көмекке келеді. Қасқыр баланы бауырына алып емізіп, аспан
әлемінің емінісі карға ет әкеліп береді. Кқне шаманизм белгілері көп
сакталған Якуд бақсылары да пір тұтады. Якудтердің ішінде кангалас руының
төтемі қарға болған екен. Кейбір деректерде Агуздардың бегдили тайпасының
пір түтатын жануары ретінде қарға аталады.
Қазақ тілінде қарға сөзіне байланыс туған мақал-мәтелдер, тұрақты
тіркестер оның қасиетті құс болғанын аңғартады. Мысалы, Біздің де
қолымызға қарға тышар, Қарға тамырлы қазақ делінеді, ал Қарғам-ау
деген сөз Қарағым, Қалқам деген ұғымда қолданылады. Ертеде қазақ ханына
балам бар деген сұраққа - пәлен қарға ұстап отырмыз деп жауап берген. Орта
жүздегі Қара-керей руының атауы қарғаға байланыстырады.
Қырандар түрік тайпаларының төтемдері болған. Лашын сұңқар тектестер
ішінде ең қыраны да, атақтасы да болып саналады. Арыстан бабтың есімі қазақ
бақсыларының өлеңдерінде аталуы, Арыстан баб дүние салған түркі
тайпаларының қасиетті құстарының ұшып келуі жөніндегі әңгімелер Х-ХІ
ғасырларда исламның шаманизммен қабысу процесінің орнағанының айғағы.
Сырдың орта бойында интенсивті түрде жүріп отырған сенім-нанымдар
синкретизмі Арыстан баб тұлғасында кейін оның шәкірті негізін қалаған
Яссауи ұйымында орын алды. Арыстан баб Қожа Ахметтің рухани әкесі болды.
Дж.Тримингәм жазғандай: Яссауи дәстүрі таза түркілік бағытта болды. Ол
түркі шайхы Арыстан баб дүние салғанша оның қолында тәлім тәрбие алды..
Диуани Хикмет пен Сүлеймен Бақырғани өлеңдерінде жай аңыз әңгімелерді
Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы ретінде тек Арыстан баб көрсетіліп, Хамаданидың
аталмауы, Бұқарышық сопының ұстаздығы жөніндегі зерттеушілердің тұжырымын
қайта тексертуді талап етеді. Қалай болғанда да, Қожа Ахмет іліміне тән
тұлғалық бағыттың тамырлары түркі тайпалырының мекені оның туған өлкесі -
Сыр бойында жатқаны хақ.
Ғасырдан ғасырға, атадан-балаға мұра болып келе жатқан, тарих
қойнауынан терең орын алатын мұндай орындар біздің Оңтүстік өңірінде көп
кездеседі. Әсіресе, жақында 1500 жылдығын тойлап отырған рухани астанамыз
Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі бүкіл түркі әлеміне өз
кереметтілігімен белгілі болып отыр. Ежелгі шежірелерімізде дәлелденіп
отырғандай, Отырар қаласының маңындағы бабаларымыздың ең үлкені Арыстан баб
кесенесінің алар орны ерекше.
Демек, еңселі ел болғасын өз ұлтымыздың рухын көтеретін орындарды
көркейтіп, оларды сол қалпында сақталып қалуын қадағалауымыз керек.
Бабамның қаны, анамның жасы, сіңген бұл далам қымбатсың маған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz