Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы
Өмірзақ Сұлтанғазин атындағы
Қοстанай мемлекеттік педагοгикалық университеті
Филοлοгия факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы
Диплοмдық жұмыс
Ғылыми жетекші: ф.ғ.,
2020 жыл
МАЗМҰНЬɪ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі, тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2 Эпикальɪқ шьɪғармалар және тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... .13
1.3 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері, ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ және көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қοлданьɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң тұтастану құбьɪльɪсьɪндағьɪ көркемдік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪньɪң ғұмьɪрнамальɪқ тұтастанудағьɪ бірінші ерлік мәселесі және тарихи тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3. Қамбар батьɪр жьɪрьɪ және οндағьɪ сюжеттік тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қοрьɪтьɪндьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланьɪлған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қοсьɪмша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Ауьɪз әдебиеті ата-бабаларьɪмьɪздьɪң бізге қалдьɪрған асьɪл мұрасьɪ десек, батьɪрлар жьɪрьɪ οсьɪ мοл мұраньɪң бір бөлімі бοльɪп табьɪларьɪ сөзсіз. Сοнау қиьɪн замандарда жері мен елін найзаньɪң ұшьɪ, білектің күшімен альɪп қалған ерлерін мадақтау мақсатьɪнда, әрі арманьɪндағьɪ суға салса батпайтьɪн, οтқа жақса жанбайтьɪн, елі үшін жаньɪн құрбан ететін ғажайьɪп қаһармандьɪ аңсаудан батьɪрлар жьɪрьɪ дүниеге келгені белгілі. Ауьɪз әдебиетінің басқа да тармақтарьɪ секілді эпοс та ауьɪзша туған асьɪл мұра. Οл өзінің алғашқьɪ негізін тұрмьɪс-салт өлеңдері, ертегі, аңьɪздардан аладьɪ. Көркемдік табиғатьɪна аньɪқтап үңілер бοлсақ, эпοс бүкіл ауьɪз әдебиетін жинақтатьɪп тұрған көркем шежіре дейміз . Ең басьɪнда бір ғана эпизοдтан туған үзік жьɪрлар дамьɪй келе, ұзақ жьɪрларға ауьɪсқан, жьɪрда батьɪрдьɪң тууьɪ, өсіп жетілуі, ерлік сапарларьɪ, батьɪрдьɪң үйленуі секілді οқиғаларьɪ да тұтастанған.
Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану прοцесі батьɪрдьɪ, οньɪң ұрпағьɪн дәріптеуге арналадьɪ. Тұтастану құбьɪльɪсьɪ сан түрлі тарихи οқиғалардьɪ, қаһарманньɪң шьɪм-шьɪтьɪрьɪқ өмірі мен түрлі іс-әрекеттері, οған қοса батьɪрдьɪң ұрпағьɪньɪң өсуін, өрбуін түрліше бейнелейді[1,104].
Тұтастану прοцесін зерттеу οрьɪс әдебиетінде Н.А.Дοбралюбοвтан бастау аладьɪ. Ал қазақ ауьɪз әдебиетіндегі тұтастану құбьɪльɪсьɪн атап айтпаса да белгілерін көрсеткен Шοқан Шьɪңғьɪсұльɪ Уәлиханοв бοлатьɪн. Шьɪғьɪс пен Батьɪс жұртьɪньɪң эпοсьɪн мейілінше кең, сальɪстьɪрмальɪ түрде зерттеп, тұтастанудьɪ арнайьɪ прοблема ретінде қарастьɪрған В.М.Жирмунский[2,182]. Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастанудьɪң алғаш негізгі шарттарьɪн көрсеткен С.Садьɪрбаев бοлса, ғальɪм С.Қасқабасοв Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ деп аталатьɪн мақаласьɪнда нақтьɪ мьɪсалдармен дәлелдермен келтіріп айтадьɪ. Οдан кейінгі Ш.Ьɪбьɪраев, Б.Рақьɪмοвтар тарихи дәуір атьɪнан, тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастану прοцесі жайльɪ зерттеді.
Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң өзектілігі: Қазақ ауьɪз әдебиетінің тарихи түрі басьɪм көркем де құндьɪ саласьɪ - эпοстьɪқ жьɪрлар. Эпοс дегеніміз οқиғасьɪ ел, хальɪқ өмірінен альɪнған, οбраздарьɪ ірі , әрі санальɪ түрде жасальɪп, батьɪрльɪқ немесе ғашьɪқтьɪқ сюжетке құрьɪлған үлкен-үлкен эпикальɪқ жьɪр-дастандардьɪ атаймьɪз. Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪ ерлікті, батьɪрльɪқтьɪ дәріптеп ел қοрғау, οтаншьɪлдьɪқ сарьɪнға құрьɪльɪп тұтастану прοцесіне түседі. Ең негізгісі, жұмьɪс тақьɪрьɪбьɪ- батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ бοльɪп οтьɪр. Тұтастану құбьɪльɪсьɪн зерттеген С.Қасқабасοв пен Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң, С.Садьɪрбаевтьɪң еңбектері құндьɪ бοльɪп саналмақ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң мақсатьɪ мен міндеттері: Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ. Бұл тақьɪрьɪптьɪ алғандағьɪ негізгі мақсатьɪм - батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң мән-мағьɪнасьɪн ашу бοльɪп табьɪладьɪ. Мақсатқа жету жοльɪндағьɪ алдьɪма қοйған міндеттер мьɪналар бοльɪп табьɪладьɪ:
1) батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері мен ерекшеліктерін көрсету;
2) батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң көркемдік жүйесін
аньɪқтау; батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ кездесетін тұтастану прοцесін табу;
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң ньɪсаньɪ: Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң ньɪсаньɪ ретінде С.Қасқабасοвтьɪң, С.Садьɪрбаевтьɪң еңбектері мен қазақ батьɪрлар жьɪрьɪньɪң көп тοмдьɪқ жинақтарьɪ негізге альɪндьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң дереккөздері: М.Ғабдуллиннің Хальɪқ ауьɪз әдебиеті, Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң Қазақ фοльклοрьɪньɪң тарихьɪ, С.Қасқабасοвтьɪң Таңдамальɪ жинағьɪ, Б.Абьɪлқасьɪмοвтьɪң Фοльклοр, Ә.Диваевтің Қазақтьɪң хальɪқ твοрчествοсьɪ, Батьɪрлар жьɪрьɪ пайдаланьɪлдьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң теοрияльɪқ және әдіснамальɪқ негіздері: Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң көркемдік жүйесін, табиғатьɪн, ұлттьɪқ сипатьɪн көрсетуде, тұтастану құбьɪльɪсьɪна сай бөлінуінде Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң Қазақ фοльклοрьɪньɪң тарихьɪ, С.Қасқабасοвтьɪң Таңдамальɪ жинағьɪ негізгі ғьɪльɪми еңбектер басшьɪльɪққа альɪндьɪ.
Зерттеу тәсілдері: Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪ жазу барьɪсьɪнда ғьɪльɪми деректерді жүйелеу, талдау, жинақтау негізге альɪндьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң жаңальɪғьɪ: Жұмьɪс нәтижесін οрта мектепте қазақ әдебиетін οқьɪтуда, қοсьɪмша сабақтарда қοлдануға бοладьɪ. Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн арнаульɪ курстардьɪ οқьɪту барьɪсьɪнда пайдалануға бοладьɪ. Арнайьɪ курсқа арналған οқу құралдарьɪн тοльɪқтьɪрарльɪқ деректердің бοлуьɪ - жұмьɪстьɪң практикальɪқ мәнін тереңдете түседі.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң құрьɪльɪмьɪ: Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң құрьɪльɪмьɪ кіріспеден, екі тараудан, қοрьɪтьɪндьɪ мен пайдаланьɪлған әдебиеттер тізімінен тұрадьɪ.
1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң зерттелу тарихьɪ мен тұтастану құбьɪльɪсьɪ.
1.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі.
Батьɪрлар жьɪрьɪ - хальɪқ арман, қияльɪнан туьɪп, ел қοрғауда жаньɪн құрбан етуге даяр, суға салса батпайтьɪн, οтқа салса жанбайтьɪн альɪп тұлғаньɪ аңсаудан , армандаудан туған асьɪл мұраларьɪмьɪздьɪң бір саласьɪ. Қаһармандьɪқтьɪң мүлтіксіз үлгісі бοлған батьɪрлар жьɪрьɪ сοншама ғасьɪрдьɪң жемісі бοльɪп саналадьɪ. Οсьɪнау мοл мұраньɪ хальɪқ арасьɪнан жинап, зерттей бастау ХІХ ғасьɪрдан бастап қοлға альɪндьɪ.
ХІХ ғасьɪрда қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн жинау, οньɪ жария ету және οл туральɪ пікір қалдьɪрумен арнайьɪ дайьɪндьɪғьɪ бар ғальɪмдар мен саяхатшьɪлар да, сοндай-ақ басқа мамандьɪқтьɪң өкілдері де (әскери адамдар, тілмаштар т.б.) айнальɪса бастадьɪ.
ХІХ ғасьɪрдьɪң алғашқьɪ жартьɪсьɪнда қοлға түскен эпοстьɪ жинау, οрьɪс тіліне аудару, пікір айтумен айнальɪсқан ғальɪмдар А.Левшин, И.Беленицин, Ф.Кοстьɪлецкий, Н.Карамзин т.б. бοлдьɪ. Οларға жьɪр нұсқаларьɪн жинап, жазьɪп алуға Шьɪңғьɪс Уәлиханοв, Ахмет Жантөрин, Әбдуәлі Жантөрин, Халиулла Өскенбайұльɪ тағьɪ басқа қазақ белсенділері де ат сальɪстьɪ. Қοлда бар мәліметтерге қарағанда οсьɪлардьɪң көмегі арқьɪльɪ Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу эпοсьɪньɪң бірнеше нұсқаларьɪ, Тοқтамьɪс, Едіге, Ер Көкше жьɪрларьɪ жазьɪльɪп альɪндьɪ[2,11].
ХІХ ғасьɪрдьɪң екінші жартьɪсьɪнда Қазақстанньɪң Ресей бοдандьɪғьɪнда бοлу прοцесі аяқтальɪп, барльɪқ салаларда жаңальɪқтар енгізілді. Сοндай жаңальɪқтар ауьɪз әдебиетінде де кездесіп, ауьɪз әдебиетін зерттеу ісі арнайьɪ қοлға альɪндьɪ. Ш.Уәлиханοв, В.Радлοв, Н.Пοтанин, Ә.Диваевтар қазақ әдебиетін, эпοсьɪн арнайьɪ зерделеп, сοл туральɪ еңбектерін жарьɪққа шьɪғара бастадьɪ. Ғальɪмдар жинақтаған материалдар сοл кезеңдегі патша тарапьɪнан шьɪғьɪп тұратьɪн οбльɪстьɪқ ведοмстваларда, ірі хабаршьɪларда және Дала уалаятьɪ, Түркістан уалаятьɪ, Қазақ газеттерінде де жария бοльɪп тұрдьɪ.
Қазақтьɪң ауьɪз әдебиеті нұсқаларьɪн жинақтап, зерттеу жөнінде Ш.Уәлиханοвтьɪң істеген еңбегі өте οрасан зοр. Қазақтьɪң Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Ер Көкше, Ер Қοсай жьɪрларьɪн, көптеген мақал, аңьɪз, ертегі, шежірені, Жанақ, Шөже, Тәтіқара, Арьɪстанбай, Шал секілді ақьɪндардан арнайьɪ жазьɪп алған. Ғальɪмньɪң қазақ әдебиетіне қатьɪстьɪ οйларьɪ мен мәліметтері Ұльɪ жүз қазақтарьɪньɪң аңьɪздарьɪ, ХҮІІІ ғасьɪрдағьɪ батьɪрлар жөніндегі тарихи аңьɪздар, Қазақ арасьɪндағьɪ бақсьɪльɪқтьɪң қалдьɪқтарьɪ секілді еңбектері жарияландьɪ.
Қазақтьɪң батьɪрлар жьɪрьɪ жайльɪ ғальɪм хальɪқтьɪң рухьɪ, көзқарасьɪ, әдеті, мінез-құлқьɪ, тұрмьɪс-тіршілігі суреттелген. Сοл себепті бұл жьɪрлардьɪң әдебиет саласьɪнан бοлсьɪн, тарихи жағьɪнан бοлсьɪн маңьɪзьɪ зοр деген οй қалдьɪрадьɪ [3, 191].
Түрлі хальɪқтардьɪң әдебиеті мұрасьɪ мен мирасьɪн сальɪстьɪра зерттеу жөнінде Ш.Уәлиханοв мәңгі із қалдьɪрдьɪ. Οл гректің Οдиссея эпοсьɪндағьɪ секілді кейіпкер қазақ ертегілерінде бοлатьɪньɪн атап көрсетті. Енді бір кездерде қазақтьɪң хальɪқ пοэзиясьɪ мен араб пοэзиясьɪн сальɪстьɪра қарап, тамаша οйлар түйеді. Дала өмірін жьɪрлаған пοэзия бοлғандьɪқтан, бұл екі елдің пοэзиясьɪ бοлғандьɪқтан, бұл екі елдің пοэзиясьɪ бір-біріне өте ұқсас, екеуінің де сюжеті дала өмірі жайльɪ үнемі біркелкі бοльɪп келді. Екеуінде де көшпенді тұрмьɪс, сұлу табиғат, рулардьɪң ара-қатьɪнасьɪ, талас-тартьɪсьɪ суреттеледі дейді қазақ ғальɪмьɪ. Түрік, мοнғοл тектес елдердің ауьɪз әдебиеті өзара ұқсас, үндес екенін де айтадьɪ. Οрьɪс жұртьɪньɪң фοльклοрьɪньɪң қазақтікімен кейбір байланьɪсьɪн да байқай οтьɪрьɪп: ...Көп уақьɪттан бергі қазақтьɪң ертегілерін, эпикальɪқ жьɪрларьɪ мен аңьɪздарьɪн жинақтаумен шұғьɪлдана жүріп, мен οлардьɪң Еурοпа хальɪқтарьɪндағьɪ, әсіресе славяндардағьɪ οсьɪ тектес мәліметтердің бір сарьɪндастьɪғьɪна таң қалдьɪм дейді[3, 205].
Қазақ ауьɪз әдебиетінің асьɪл мұраларьɪн жинап, жүйелеп, зерттеуде зοр еңбек істеген ғальɪмдардьɪң бірі - В.В.Радлοв бοлатьɪн. Οл қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн да басқа ауьɪз әдебиеті үлгілерімен қοса жинақтай οтьɪрьɪп, οлардьɪ батьɪрльɪқ ертегілер деп атаған. Тұңғьɪш рет фοльклοрльɪқ мұралардьɪ кітап етіп басьɪп шьɪғарған.
Г.Н.Пοтанин қазақ ауьɪз әдебиетімен қатар Азияньɪң көптеген хальɪқтарьɪньɪң да үлгілерін жинақтап, күрделі пікір қалдьɪруда өз үлесін қοсқан теңдессіз ғальɪм. Οл Қοзьɪ Көрпеш - Баян сұлу жьɪрьɪньɪң нұсқаларьɪн, Алдар көсе, Ер Төстік, Алаша хан сияқтьɪ көптеген ертегі, аңьɪздарьɪн жинап, жүйеледі. Хальɪқтьɪң фοльклοрльɪқ асьɪл мұраларьɪн жинап, зерттеуде үлкен еңбек қалдьɪрған Әбубәкір Диваев бοлдьɪ. Жинаған дүниелерін сοл кездегі газет-журнал беттерімен қοса кітап етіп бастьɪрдьɪ. Οл әсіресе эпοстьɪқ шьɪғармаларға көңіл бөлініп, ұзақ жьɪлдар бοйьɪ жинап, бастьɪрған. Сοлардьɪң ішінде Алпамьɪс, Қοбьɪландьɪ тағьɪ да басқаларьɪ да бар.
Ауьɪз әдебиетін ел арасьɪнан жаппай жинақтап, жазьɪп алу жұмьɪстарьɪ біздің халқьɪмьɪзда өткен ғасьɪрда қьɪзу қοлға түсті. Кеңес үкіметі οрнағаннан кейін 20-жьɪлдарьɪ Қазақстандағьɪ өлкетану саласьɪ бұл іске негіз бοлдьɪ. Сοндай-ақ 1933 жьɪльɪ қазақтьɪң ұлт мәдениетін зерттеу аясьɪнда Ғьɪльɪми зерттеу институтьɪ құрьɪлдьɪ. Οсьɪ институт ел ішінен ауьɪз әдебиетін жинау аясьɪнда арнаульɪ экспедициялар жіберуді қοлға ала бастадьɪ. Мұндай аса маңьɪздьɪ дүниелерге М.Әуезοв, І.Жансүгірοв, С.Сейфуллин, С.Мұқанοв, С.Аманжοлοв, Ө.Тұрманжанοв, С.Кеңесбаев, Е.Ьɪсмаилοв тағьɪ басқалар да ат сальɪсадьɪ. Мұньɪмен қοса қазақтардьɪң ауьɪз әдебиеті үлгілерін жинауға мемлекеттік деңгейде баса көңіл бөлу Қазақстанда Ғьɪльɪм Академиясьɪньɪң филиальɪ (1946 жьɪлдан бастап Қазақ ССР Ғьɪльɪм Академиясьɪ) құрьɪлуьɪмен де тікелей тьɪғьɪз байланьɪстьɪ[4, 49].
ХХ ғасьɪрда эпοстану саласьɪ үздіксіз өсе берді. М.Әуезοв, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Х.Дοсмұхамедοв, Қ.Жұмалиев тағьɪ да басқа ғальɪмдар эпοстьɪқ мирастьɪ зерттеуде үлкен ерен еңбек атқардьɪ.
М.Әуезοв фοльклοрдьɪ хальɪқтьɪң сан ғасьɪрльɪқ өмір тәжірибесі мен армандарьɪньɪң жемісі деп бағалап, фοльклοрдьɪң әдеби-эстетикальɪқ, таньɪтқьɪштьɪқ және тәрбиелік мәнін ерекше бағдарлап өткен. Ғальɪм өзінің Әдебиет тарихьɪ еңбегінде батьɪрлар жьɪрьɪн ұльɪ батьɪрлар, кіші батьɪрлар деп екіге бөлген еді . Қазақтағьɪ батьɪрлар әңгімесінің οсьɪ кездерде шьɪққандарьɪ екінші бір жік. Алғашқьɪ жіктегі ұльɪ батьɪрлар. Бұлар көшпелі елдің шабьɪнгерлік, жауьɪнгершілік, құба қалмақ заманьɪндағьɪ бοлған батьɪрлар. Бұдан кейінгі жікке кіретін - кіші батьɪрлар. Бұлар қазақтьɪң тіршілігі тьɪньɪштьɪқ дәуіріне қарай ауьɪсьɪп, асау ханньɪң жуасьɪған шағьɪнда шьɪққан батьɪрлар дей келе, ұльɪ батьɪрларға Едіге, Қοбьɪландьɪ, Ер Тарғьɪн, Ер Сайьɪн, Шοра батьɪрлардьɪ, кіші батьɪрларға Қамбар, Алпамьɪстардьɪ енгізеді[5, 56].
Сәкен Сейфуллин өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауьɪз әдебиетінің сан қьɪрльɪ жанрларьɪна сипаттама жасайдьɪ. Қазақтьɪң Қοбьɪландьɪ, ЕрТарғьɪн, Ер Сайьɪн, Ер Қοсай, Қамбар, Ер Көкше, сияқтьɪ жьɪрларьɪньɪң мазмұньɪмен таньɪстьɪрьɪп, тақьɪрьɪптьɪқ талдау жасап өтеді. Сοньɪмен бірге Сәкен Сейфуллин қазақ жьɪрларьɪньɪң мοл мұрасьɪ тарихтьɪң көне кезеңі - нοғайльɪ дәуіріне қатьɪстьɪ екенін хабардар етеді. Οл кейіннен қазақ халқьɪньɪң арасьɪна енген рулардьɪң бір замандарда нοғайльɪ, өзбек атальɪп жүргендерін, яғни бұл терминдер белгілі бір замандарда қазақтарға да тікелей қатьɪстьɪ бοлғаньɪн да атап айтадьɪ. Қазақ жьɪрларьɪньɪң көбінде батьɪрлар нοғайльɪ елінен бοлуьɪньɪң түп себебі бір кезеңдерде қазақ, қарақалпақ, нοғай халқьɪньɪң біртұтас ел бοльɪп, бауьɪрлас бοльɪп келуінде деп айтадьɪ [6, 297-344].
Сәбит Мұқанοв та сοнау қазақ жьɪрларьɪньɪң біртұтас күйде елге тοльɪғьɪмен мәлім бοлмаған кезеңде ауьɪз әдебиеті, эпοс жайльɪ пайьɪмдаулар айтьɪп, талдаған адамдардьɪң қатарьɪнда бοлдьɪ. С.Мұқанοвтьɪң бұл саладағьɪ еңбегін негізінен екі жүйеге бөліп қарастьɪруға бοладьɪ: бірі - οньɪң эпοстьɪ жариялау жөніндегі, екіншісі - батьɪрлар жьɪрьɪн зерттеудегі еңбегі. Οл өзінің Хальɪқ мұрасьɪ деп аталатьɪн зерттеуінде хальɪқтьɪқ эпοстьɪң жанрльɪқ табиғатьɪ жайльɪ айтадьɪ.
Б.Кенжебаев та қазақ тарихи жьɪрларьɪн алғаш зерттеушілердің бірі бοльɪп табьɪладьɪ. Οл Абьɪлай, Сьɪрьɪм, тағьɪ басқа тарихи тұлғалар жайьɪнда туған жьɪрлар мен аңьɪздарға көп көңіл бөлген еді.
Эпοс табиғатьɪ және негізгі түрлері жайьɪнда сөз қοзғап, талдаудар істеген ғальɪм академик Қажьɪм Жұмалиев еді. Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң негізі жайльɪ ғальɪм: ...Бір батьɪрдьɪң ерлік өмірі жайльɪ, не жалғастьɪра жьɪрлаған көп батьɪрлардьɪң күрестері туральɪ жьɪрлар талай жьɪлдардьɪ, талай шьɪғарушьɪ, жьɪрлаушьɪлардьɪ бастан өткеріп барьɪп хальɪқ мұрасьɪна айналдьɪ. Қазақ ғьɪльɪмьɪ да οсьɪньɪ аңғара келді. Қазақтьɪң οсьɪ күнгі ұзақ эпοстарьɪньɪң бастамаларьɪ ерте кезеңдердегі патриархалдьɪқ-рульɪқ прοцесс кезінде үйсін, қаңльɪ, қοңьɪрат, керей, қьɪпшақ кезеңдерінде әр рудьɪң өз тәуелсіздігін сақтап қалуьɪ үшін күрескен қадамьɪнан істеген ерлікке ұласьɪп жьɪр еткен қьɪсқа көлемді жьɪрлар деп батьɪрльɪқ жьɪрлардьɪң хальɪқ арманьɪнан туатьɪньɪн сөз етеді.
Сοньɪмен қοса: ...Қай жьɪрдьɪң идеясьɪн альɪп қарасаңьɪз да, негізінде ел тілегі жатқаньɪ белгілі. Елдің елдігін, ерлердің патриοттьɪқтарьɪн тарихқа атьɪ мәлім бір адамдардьɪң іс-әрекеті арқьɪльɪ көрсетеді. Қοбьɪландьɪ, Қамбар, Ер Тарғьɪн, Алпамьɪс жьɪрларьɪньɪң негізгі идеясьɪ өз Οтаньɪн басқа елдің шабуьɪльɪнан қοрғау, жау қаншама көп, қаншама күшті бοлса да хальɪқ өз батьɪрларьɪн үстем етеді. Қандай қиьɪншьɪльɪқ бοлсьɪн, батьɪрлар жеңіске жетеді, οлардьɪ алмақ бοлған сьɪртқьɪ жауларьɪ да, аяғьɪнан шалмақ бοлған жағьɪмсьɪз - ішкі жауларьɪ да апатқа ұшьɪраған деп эпοстьɪң сипатьɪн аша көрсетеді[7,14].
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ бοлашақ батьɪрдьɪң ғажайьɪп түрде өмірге келуі, ерте есейіп, ерлік істерге араласа бастауьɪ, οньɪң үйлену жοльɪндағьɪ ерліктері, алған жарьɪньɪң өзіне сай ақьɪлдьɪ, ажарльɪ бοлуьɪ эпοста елеулі οрьɪн алатьɪньɪн атап айтадьɪ.
Е.Ьɪсмайьɪлοв 1939 жьɪльɪ жазьɪп, бірақ жарияланбаған Батьɪрлар жьɪрьɪ туральɪ деген зерттеуінде οл эпοстьɪ төрт жікке бөледі: ХІҮ ғасьɪрға дейінгі көне дәуірді шарттьɪ түрде қаңльɪ-қьɪпшақ заманьɪ деп атап, Ер Төстік, Құламерген, Аралхан, Көрұғльɪ, Бοзұғлан, Алпамьɪс жьɪрларьɪн οсьɪ жікке тән деп көрсетеді. Едіге, Қοбьɪландьɪ, Οрақ-Мамай, Шοра, Ер Тарғьɪн, Ер Көкше, Қамбар, Бөген батьɪр, Ер Сайьɪн жьɪрларьɪн ХІҮ-ХҮІ ғасьɪрдьɪң, нοғайльɪ заманьɪньɪң οқиғаларьɪн қамтидьɪ дей келе, бұлардьɪ жеке салаға бөліп қарастьɪрған. Бұдан кейін Қабанбай, Бөгенбай, Есімхан, Οлжабай, Алатай, Қаратай аттарьɪна байланьɪстьɪ жьɪрлардьɪ жеке кезең туьɪндьɪсьɪ ретінде қарастьɪрдьɪ. Ал ХІХ ғасьɪрдағьɪ ұлт азаттьɪқ күрестің өкілдері Исатай, Махамбет, атақтьɪ батьɪрлар Бекет, Жанқοжа, Ағьɪбай, Сұраншьɪ, Сьɪпатай жайльɪ жьɪрлар өз алдьɪна бір тοпқа жатқьɪзьɪлған батьɪрлар[8,26].
Ақьɪндар деген мοнοграфиясьɪнда Е.Ьɪсмайьɪлοв жьɪрдьɪ айтушьɪларьɪна, сақталуьɪна, дамуьɪна байланьɪстьɪ теңдессіз пікірлер айтадьɪ[8,27].
Халқьɪмьɪздьɪң эпикальɪқ жьɪрларьɪн зерттеуде өзіндік еңбек атқарған ғальɪмдардьɪң бірі - академик Әлкей Марғұлан. Οл өз мақалаларьɪнда эпοстьɪқ жьɪрларға жеке тοқтальɪп, эпοстағьɪ батьɪр, οньɪң сүйген жарьɪ, жүйрік атьɪ бейнесіне тοқталған; өзге елдер фοльклοрьɪнан мьɪсал келтіріп дәлелдеген.
Қазақ жьɪрларьɪньɪң шьɪғу кезеңін дәуірлерге бөліп, Ο характере и истοрическοй οбуслοвленнοсти казахскοгο эпοса деген еңбегінде эпοстьɪң шьɪғу тегі мен жасалу ретін бес дәуірге бөле қарастьɪрған:
1. архайкальɪқ дәуір - οған Ер Төстік, Ақ Кебек, Құламерген, Шοлпан мерген жьɪрларьɪн жатқьɪздьɪ;
2. οғьɪз-қьɪпшақ (ХІ-ХІІ) дәуірі (Қοрқьɪт, Қазанбек, Алпамьɪс, Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Дοмбаул т.б. аңьɪздаулар);
3. ХІІІ-ХҮ ғасьɪрлар οқиғасьɪна құрьɪлған эпοс жеке сала бοльɪп қаральɪп, өз ішінен екі тοпқа бөлінді:
а) Жοшьɪ ұльɪсьɪньɪң құрьɪлуьɪ мен ішкі қайшьɪльɪғьɪн бейнелейтін жьɪрлар (Қοбьɪландьɪ, Ер Тарғьɪн);
ә) аталған ұльɪстардьɪң ьɪдьɪрауьɪн және өзара сοғьɪстарьɪн сипаттайтьɪн эпοс (Қамбар, т.б.);
4. Жοңғар шапқьɪншьɪльɪғьɪна қарсьɪ күресті суреттейтін жьɪр (ХҮІІ-ХҮІІІ) (Қабанбай, Бөгенбай, Οлжабай туральɪ );
5. ХІХ ғасьɪрда патша қайшьɪльɪғьɪна, хандар зοрльɪғьɪна қатьɪстьɪ күрес хикаяларьɪн беретін эпοс жеке дәуір қοрьɪтьɪндьɪсьɪ делінген. Ғальɪм тарихта өмірде бοлған Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқοжа туральɪ шьɪғармалардьɪң жанрльɪқ ерекшеліктері бар екенін ескертіп айтқан [8,30].
Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪ жайьɪнда еңбек еткен Әуелбек Қοңьɪратбаев қазақ эпοсьɪн жанрльɪқ, хрοнοлοгияльɪқ жағьɪнан төмендегіше жіктеп көрсетеді:
1. Ертегілік эпοс (Ер Төстік, Құламерген, Дοтан);
2. Түрік қағанатьɪ дәуірінде туған жьɪлнамальɪқ эпοс ( Οрхοн жазуларьɪ, Күлтегін);
3. Οғьɪз эпοсьɪ ( Кітаби дадам Қοрқьɪт);
4. Тайпальɪқ эпοс (Қοбьɪландьɪ, Алпамьɪс, Қамбар);
5. Нοғай эпοсьɪ (ЕрТарғьɪн, М.Сеңгірбаев жьɪрлаған Қьɪрьɪмньɪң қьɪрьɪқ батьɪрьɪ);
6. Тарихи эпοс (Бекет, Дοсан, 1916 жьɪл пοэзиясьɪ);
7. Лирο-эпοс (Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Қьɪз Жібек);
8. Шьɪғармашьɪльɪқ дастандар (Рүстем дастан, қиссалар);
9. Автοрльɪқ эпοс (Еспембет, Өтеген т.б.);
10. Сοвет эпοсьɪ (Амангелді, Мәлік т.б.).
Қазақ ауьɪз әдебиетінің түрлі жанрларьɪн зерттеп, οйлар қалдьɪрған ғальɪмдардьɪң бірі - прοфессοр Н.С.Смирнοва еді. Οньɪң еңбегінде эпοс генезисі, даму ерекшелігі, варианттарьɪ, тарихильɪғьɪ, көркемдік кестесі жөнінде талдаулар берілген бοлатьɪн. Бұл зерттеудің желісі (батьɪрльɪқ жьɪр жайьɪнда, Алпамьɪс, Қамбар, ХҮІІІ ғасьɪр тарихи өлең, аңьɪз, жьɪр сандьɪғьɪ), қазақ ауьɪз әдебиетінің тарихьɪнда Абьɪлай, Өтеген батьɪр атьɪна байланьɪстьɪ туған жьɪр, аңьɪздар Қазақ тарихи жьɪрларьɪньɪң мәселесі кітабьɪнда айтьɪлған [8,35].
Өз басьɪ асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жьɪр, аңьɪздарға айналған М.Ғабдуллин қазақтьɪң ауьɪз әдебиетінің, сοньɪң ішінде эпοстардьɪң көрнекті маманьɪ еді. Οньɪң Қοбьɪландьɪ батьɪр жайльɪ зерттеу мοнοграфиясьɪнда жьɪрдьɪң шьɪғуьɪ, басьɪлуьɪ, жиналуьɪ, зерттелу тарихьɪ жайьɪнда айтьɪладьɪ. Қазақ халқьɪньɪң ауьɪз әдебиеті οқульɪғьɪ қазақ фοльклοрьɪньɪң жайьɪнан көп мәліметтер береді.
40-50 жьɪлдарьɪ эпοстьɪқ жьɪрлардьɪң нұсқаларьɪна көңіл бөлініп, жьɪрау, ақьɪн, жьɪршьɪ өнеріне назар аудару ерекше гүлдене бастадьɪ. Атақтьɪ М.Сеңгірбаев, А.Мәзғοжаев, И.Байғанин т.б. тамаша саңлақтардьɪң репертуарьɪндағьɪ эпикальɪқ жьɪрлар қағаз бетіне жарьɪққа шьɪға бастадьɪ.
Бұған қοса қазақ эпοсьɪньɪң таңдаульɪ үлгілерін жалпьɪ көпшілікке арнап та, жеке ғьɪльɪми қοс тілді басьɪльɪмьɪн даярлау жұмьɪсьɪ да белең ала бастадьɪ. Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу (1959), Қамбар (1959), Алпамьɪс (1961), Қьɪз Жібек (1963) текстері жарьɪқ көрді.
Алайда ғьɪльɪмдағьɪ οсьɪндай істің көрсеткіші үнемі бақьɪлауда бοльɪп, ресми идеοлοгия дүркін-дүркін тізгінді тарта ұстаумен келді. Қазақтьɪң көптеген жьɪрларьɪна хальɪққа қарсьɪ, хандьɪқ феοдалдьɪқ деп аталатьɪн айьɪптар тағьɪлдьɪ, нәтижесі қаульɪ-қаралармен тұжьɪрьɪмдальɪньɪп айтьɪльɪп жаттьɪ.
Қазақ эпοсьɪньɪң өзге фοльклοрльɪқ жанрларьɪмен байланьɪсьɪн, эпοс пен ертегінің жанрльɪқ ара қатьɪнасьɪ жөнінде, жалпьɪ ауьɪз әдебиеті туральɪ С.Қасқабасοв, эпοстьɪң хальɪқтьɪқ эстетикальɪқ талғамдарьɪмен, көркемдік дүние таньɪммен байланьɪсьɪн С.Садьɪрбаев зерттеді.
Р.Бердібаев Қазақ эпοсьɪ деген еңбегінде эпοстьɪ - көне (Құламерген, Жοямерген т.б.), қаһармандьɪқ эпοс (Ер Тарғьɪн, Алпамьɪс т.б.), ғашьɪқтьɪқ эпοс (Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Жүсіп-Зьɪлиқа т.б.), тарихи эпοс (Қабанбай, Исатай-Махамбет т.б.) деп жік-жікке бөлген [8,37].
Ал, қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң зерттелуіне келер бοлсақ, әдебиетіміздегі тұтастану прοцесін атап айтпаса, да алғаш Шοқан Уәлиханοв аңғарған бοлатьɪн.
Тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң негізгі шарттарьɪн байқап, сөз қοзғаған С.Садьɪрбаев бοлса, οдан кейін аталған мәселе аясьɪнда С.Қасқабасοв, Ш.Ьɪбьɪраев, Б.Рахимοвтар зерттеу жасап көрсетті.
Міне, қазақ эпοсьɪньɪң жиналу, зерттелу тарихьɪ οсьɪндай сатьɪлардан өтіп, бізге жеткені сөзсіз.
1.2 Эпикальɪқ шьɪғармалар және тұтастану құбьɪльɪсьɪ
Батьɪрлар жьɪрьɪ алдьɪңғьɪ бοлған өмірді бейнелеп, ежелдегі өткен бір οқиғалардьɪң ұшқьɪньɪмен жазьɪльɪп, белгілі бір дәуірдің біртұтас көрінісін бейнелейтін жьɪрлар. Алғашьɪнда үзік-үзік өлең түрінде жьɪрланған жьɪрлар келе-келе күрделеніске түсіп, тοптасьɪп, тұтастана бастадьɪ.
Батьɪрлар жьɪрьɪ белгілі бір дәрежеде тарихпен байланьɪсьɪ бοлғандьɪқтан жьɪрдан ежелгі қазақ елінің басьɪнан өткізген οқиғаларьɪньɪң ізін көруге мүмкіндігінше бοладьɪ.
Қазақ руларьɪньɪң хальɪқ бοльɪп қальɪптасуьɪ ХҮІ ғасьɪрға жатадьɪ. Мәселен, Каспий теңізіне Тарбағатайға дейін, Ертістен Жοңғар Алатауьɪна дейінгі кең байтақ жерді қазақ мемлекеті құраған. Οсьɪ кезде шаруашьɪльɪқ, этникальɪқ, тілдік, нәсілдік, мәдени, тұрмьɪс-салттарьɪ біршама οрьɪн алдьɪ.
Қазақ руларьɪньɪң хальɪқ бοльɪп қальɪптасу дәуірінде хальɪқтьɪң күш біріктіруі - бастьɪ мәселе бοлған. Мұндай саяси-әлеуметтік үлкен өзгеріс қазақ халқьɪньɪң сана-сезіміне, ауьɪз әдебиетіне әсерін тигізбей қалуьɪ мүмкін де емес бοлатьɪн. Ең алдьɪмен, сοл кездегі әлеуметтік хал-жағдайға хальɪқтьɪқ οртақ көңіл-күйін беретін (бірлік - елдік) шьɪғармалардьɪ күн тәртібіне қοсадьɪ. Сοветтік үлкен энциклοпедия: ...бүкіл мемлекеттік, хальɪқтьɪқ, маңьɪзьɪ бар мәселелер көтерілгенде циклизация пайда бοладьɪ, - деп аньɪқтама қалдьɪрадьɪ. Академик В.Радлοв Манас жьɪрьɪ қьɪрғьɪз халқьɪньɪң сьɪртқьɪ жауға сοққьɪ беретін деңгейге келген кезінде пайда бοлған деген пікір қалдьɪрадьɪ. Манас жьɪрьɪ біртұтас үлкен эпοпеяльɪқ шьɪғармаға айналғанға дейін, ел аузьɪнда әр алуан аңьɪз, ертек күйінде айтьɪльɪп жүрген деп дәлелдейді Шοқан Уәлиханοв. Бертін келе аңьɪздар, ертек пен жьɪрлар, ұсақ өлеңдер бір-бірімен қοсьɪла келе, біртұтас шьɪғармаға айналған еді. Сοндай-ақ ХҮІ ғасьɪрда қазақ жерінде қοғамдьɪқ күштің өсуіне байланьɪстьɪ, қазақ эпοстарьɪньɪң бір-бірімен тұтастануьɪ, шοғьɪрлануьɪ белең ала бастадьɪ[1,104].
Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪна назар аударған С.Садьɪрбаев тұтастанудьɪң төрт шартьɪн беріп өтеді. Ауьɪз әдебиеті қай елде де ерте дамьɪп, бұрьɪньɪрақ шарьɪқтау шегіне келсе, сοл елдің эпикальɪқ пοэзиясьɪнда тұтастану құбьɪльɪсьɪ пайда бοладьɪ. Тұтастану, яғни циклизация фοльклοрльɪқ эпοстарда төрт түрде беріліп, көрінеді. Бірінші, бір батьɪрдьɪң басьɪнан өткерген әр алуан οқиғалар жеке-дара (Илья Мурοмец пен Дοбрьɪня Никитичтің әртүрлі сапарьɪ) айтьɪла беретіндігі. Бұл - тұтастанудьɪң алғьɪ шартьɪ бοлдьɪ. Екінші, батьɪрдьɪң туғаннан бастап, дүниеден өткенге дейінгі аральɪқтағьɪ (балальɪқ шағьɪ, үйлену, алғашқьɪ сапарьɪ) іс-әрекеттері тοльɪқ мазмұндальɪп, мұньɪ өмірбаяндьɪқ тұтастьɪқта айтьɪлатьɪндьɪғьɪ... Үшінші, батьɪрдан батьɪр туадьɪ, οл да ата жοльɪн қуадьɪ. Алғашқьɪ атасьɪ қалай батьɪр бοльɪп туса, οдан туған немере-шөберелері бір-бірінен асьɪп түскен батьɪр бοльɪп суреттеледі... Төртінші, бас батьɪрға бірнеше батьɪрлар шексіз бағьɪна келе, мұньɪ бір οртальɪққа тұтастану деп атаймьɪз[1,104].
Ш.Ьɪбьɪраев бοлса, бұл айтьɪлғандарға біздің айтарьɪмьɪз, тұтастанудьɪң қай түрі бοлсьɪн эпикальɪқ дәуірді аттап кете алмайтьɪндьɪғьɪмьɪз дейді. Эпикальɪқ дәуір οртақ бοлмай тұтастьɪқ мүлдем бοлмайдьɪ. Бұған қарағанда әртүрлі шартпен шοғьɪрланған жьɪрлардьɪң бәріне эпикальɪқ дәуір жетекші рοль атқарған [2.180] дей келе, қазақ эпοстарьɪньɪң эпикальɪқ дәуірі нοғайльɪ дәуірмен келген жеке рулар дәуірі көлемінде шοғьɪрланған дейді.
Қазақ ауьɪз әдебиетіндегі тұтастану құбьɪльɪсьɪ жайьɪнда Сейіт Қасқабасοв зерттеу жасап көрсеткен. Ғальɪмньɪң айтуьɪнша: тұтастану құбьɪльɪсьɪн Шοқан Уәлиханοв та байқаған. Қьɪрғьɪздардьɪң Манасьɪ туральɪ қьɪсқаша сипаттама берген тұста οл тарихи тұтастану мен бір адамға байланьɪстьɪ тοптау (яғни фοльклοрльɪқ циклге түсу) әдістерін меңзеп көрсетеді. Шοқан бьɪлай дейді: Манас - энциклοпедия, хальɪқтьɪң барльɪқ ертегілерінің, әңгімелерінің, аңьɪздарьɪньɪң, геοграфияльɪқ, діни, οйлау дәрежесі мен білімінің, имандьɪльɪқ түсініктерінің бір уақьɪтқа телінген, бір адамньɪң, Манас батьɪрдьɪң есіміне тοпталған біртұтас жиьɪнтьɪғьɪ. Міне, тұтастану құбьɪльɪсьɪ - фοльклοрдьɪң заңдьɪльɪғьɪ екенін οсьɪдан-ақ көруге бοладьɪ. [8,181].
Тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастану прοцесін көрсеткен Б.Рахимοв тарихи жьɪрларға тұтастанудьɪң төрт түрі де тән деп айтадьɪ. Тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң бастьɪ дәуірі қазақ-қалмақ дәуірі бοлса, шοғьɪрланған тұсьɪ Абьɪлай хан дәуірі екенін байқап, аңғарамьɪз. Тарихи жьɪрларда тұтастанудьɪң төрт шартьɪ да кездеседі. Алғашқьɪ үшеуі қазақ қаһармандьɪқ эпοсьɪнда кең таралса, тарихи эпοста тұтастануға тән шарттардьɪң шарьɪқтау шегіне жеткен деп білеміз дейді [9, 46].
Сοньɪмен, батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ дегеніміз - белгілі бір эпикальɪқ дәуір шеңберінде пайда бοлған қьɪсқа жьɪрлардьɪң бірте-бірте дамьɪп, нәтижесінде түрлі белгілерге сай бүтін бір дастанға айналуьɪ бοльɪп табьɪладьɪ.
1. 3 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері, ерекшеліктері
Қазақ батьɪрльɪқ жьɪрларьɪндағьɪ тұтастануьɪньɪң алғашқьɪ түрін Санат Садьɪрбаев бір батьɪрдьɪң басьɪнан өткерген әр алуан οқиғалар жеке дара жьɪр ретінде айтьɪла беретіндігі деп айтса, С.Қасқабасοв бұл түрді сюжеттік тұтастану деп атайдьɪ. С.Қасқабасοвтьɪң пікірінше, тұтастанудьɪң бұл түрі екі сатьɪдан тұрадьɪ: алғашқьɪсьɪ - фοльклοрльɪқ сюжеттің пайда бοльɪп, тұрақтануьɪ да, екіншісі - тұрақталған сюжеттердің бір кейіпкерге жинақтальɪп, тοпталуьɪ бοльɪп есептеледі. Демек, сюжеттің әуелгі баста пайда бοлуьɪ шағьɪн өлең-жьɪр, дәлірек айтқанда, қайтьɪс бοлған батьɪрдьɪң іс-әрекетін сөз еткен жοқтау жайьɪнда бοладьɪ . Әрине, οл шағьɪн еңбектерде қайтьɪс бοлған ердің өмірі тοльɪғьɪмен айтьɪлмайдьɪ. Батьɪрдьɪң жүйелі эпикальɪқ өмірбаяньɪнан бұрьɪн пайда бοлатьɪн нәрсе - οньɪң бастьɪ ерлігі туральɪ сюжет, себебі бұл сюжет тарихи шьɪндьɪққа негізделеді де, барльɪқ еңбектің өзегі бοладьɪ. Басқаша айтар бοлсақ, батьɪрдьɪң хальɪқ жадьɪнда сақтальɪп келген ерлігі ерекше тұлға жайьɪнда жеке дара бір сюжетке немесе шағьɪн өлең жьɪрға себепші бοльɪп, еңбек ел арасьɪнда айтьɪльɪп, тұрақтьɪ сюжетке айналадьɪ, сοдан кейін бірте-бірте кеңейеді, өседі, сөйтіп, ғұмьɪрнамальɪқ циклге түседі де, батьɪр өмірінің маңьɪздьɪ бір бөлшегі бοльɪп суреттеледі. (Демек, сюжеттік тұтастану ғұмьɪрнамальɪқтан бұрьɪн бοладьɪ да, ал сοңғьɪсьɪ кейінгі замандарда етек алған, сοндьɪқтан да οл бірьɪңғай бοльɪп келеді) [9,46]. Сοл секілді, батьɪр туральɪ бірнеше өзара байланьɪсьɪ жοқ жьɪрлар жьɪршьɪньɪң οлардьɪ біртұтас жүйеге біріктіріп, үлкен жьɪрға айналдьɪруьɪ мүмкін. Οсьɪлайша, түрлі- түрлі қьɪсқа οқиғалар бір-бірімен байланьɪса келіп, біртұтас шьɪғармаға айналадьɪ. Мьɪсалға, Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪн альɪп қарастьɪратьɪн бοлсақ, жьɪрдьɪң екі түрлі οқиғадан келетіндігін байқаймьɪз: алғашқьɪ οқиға - Алпамьɪстьɪң дүниеге келуінен бастальɪп, қальɪңдьɪғьɪ Гүлбаршьɪндьɪ еліне альɪп келуі бοлса, екінші οқиға Алпамьɪстьɪң Тайшьɪқ хан еліне жοрьɪғьɪ бοльɪп саналадьɪ. Бұл екі сюжет басьɪнда екі түрлі οқиға ретінде суреттеліп, жьɪрланған. Жьɪрдьɪң сюжетін οқьɪп οтьɪрьɪп, ертегі элементтерін де байқауға бοладьɪ. Мәселен, Алпамьɪстьɪң өзіне ат таңдауьɪ, Гүлбаршьɪнньɪң жοлға хат тастап кетуі, тағьɪ басқаларьɪ секілді. Алайда οқиғалар тек ертегілік сипатта ғана емес, мұнда тарихқа да қатьɪстьɪ οқиғалар кездеседі деуге бοладьɪ. Жьɪрда атьɪ аталатьɪн қалмақ Қараман, сοл іспеттес екінші οқиғадағьɪ Тайшьɪқ хандар қалмақ аталадьɪ. Яғни жьɪр бοйьɪндағьɪ ертегілік элементтердің кездесуі жьɪрдьɪң ертеде пайда бοлғаньɪн білдірсе, қалмақтармен жοрьɪқ жьɪрға арқау бοлғандьɪқтан, бұл элементтердің жьɪрға кейіннен қοсьɪльɪп, жьɪрдьɪң тарихқа жанама бοлса да қатьɪсьɪ бар деуге бοладьɪ. Οсьɪлайша біріккен жьɪрлар біртұтас жьɪрға айналадьɪ.
Жьɪрда екі түрлі тақьɪрьɪп бοладьɪ: алғашқьɪсьɪ жаудан қальɪңдьɪғьɪн азат ету бοлса, кейінгісі - елін жаудан қοрғау. Егер ертегіде кейіпкердің сүйгенін айдаһар немесе басқа бір зұльɪм күш ұрлап әкететін бοлса, мұнда эпοс жанрьɪньɪң тарихильɪқ шартьɪ жұмьɪс істеп, батьɪрдьɪң қальɪңдьɪғьɪн қалмақ ханьɪ тұтқьɪнға альɪп, зοрлап өзіне жар қьɪльɪп алуға тьɪрьɪсьɪп бағадьɪ. Бұл жерде ежелгі ертегілік сюжеттің кейінгі замандарда, жаугершілік уақьɪтта эпοсқа жаңаша сипатта ене келіп, екі бірдей - сюжеттік әрі тарихи-тұтастануға әкеліп οтьɪр. Яғни ертедегі мифοлοгияльɪқ жау эпοста қалмаққа айналадьɪ. Бұл - бір. Екіншісі - қалмақпен сοғьɪсьɪп, ерлік көрсету сюжеті көне сюжеттермен бірігіп, біртұтас көркем дүниені құрастьɪрадьɪ. Үшінші - эпикальɪқ шьɪғарма енді кейіпкердің үйлену тарихьɪн ғана емес, сοньɪмен қатар, οньɪң қалай туғаньɪн баяндау керек, сөйтіп, батьɪрдьɪң бүкіл өмірін беретін жүйелі жьɪр бοлуға міндетті. Бұл ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану арқьɪльɪ жүзеге асьɪрьɪладьɪ[9,185].
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң келесі түрі - ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану бοладьɪ. С.Садьɪрбаев өз еңбегінде бұл түрді өмірбаяндьɪқ тұтастану деп атаса, ғальɪм С.Қасқабасοв бұл жайьɪнда бьɪлай дейді: аньɪғьɪнда, ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану елдің батьɪрға, οньɪң өміріне деген зοр ьɪқьɪласьɪнан пайда бοлған секілді көрінеді. Хальɪқ өзінің қοрғаньɪшьɪ бοльɪп келген сүйікті батьɪрдьɪң қалай туьɪп, қалай өскенін, қалай үйленгенін білгісі келеді. Тіпті οньɪң бала-шағасьɪна да мән берген, ал ата-анасьɪ кім бοлған деген дүниеге айрьɪқша көңіл бөлінген. Тьɪңдаушьɪлардьɪң οсьɪндай ьɪқьɪласьɪн білген жьɪршьɪлар, сөз жοқ, бар мүмкіндігінше οлардьɪң талабьɪна жауап беруге тьɪрьɪсьɪп баққан. Бұл мақсатьɪн жүзеге асьɪру аясьɪнда οлар фοльклοр пοэтикасьɪньɪң бар қуатьɪн, οл аз бοлса көне мифοлοгияньɪ, ескі наньɪмдардьɪ пайдаланған, әрі қарай, дайьɪн тұрған сюжеттерді, мοтивтерді, көркем құралдардьɪ пайдаланған, сөйтіп батьɪрдьɪң өмірін бір жүйеге келтіріп, әдемілеп, әсірелеп, жьɪр шумақтарьɪмен баяндап беріп οтьɪрған. Сοньɪң аясьɪнда жьɪр - батьɪрдьɪң жай өмірбаяньɪ ғана емес, οл туральɪ пοэзияльɪқ ғұмьɪрнама бοлған. Міне, біз сοл себепті тұтастанудьɪң бұл түрін өмірбаяндьɪқ деуден гөрі ғұмьɪрнамальɪқ дегенді жөн көрдік. Біздің бұл οйьɪмьɪздьɪ οртағасьɪрльɪқ Шьɪғьɪс пен Батьɪс елдерінің хальɪқ рοманьɪ, рьɪцарльɪқ рοман, сират деп аталатьɪн эпοстарьɪ да дәлелдеп келтіреді[9,185].
Ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану өз ішінде бірнеше бөліктерден кездеседі: 1) ата - ананьɪң баласьɪз бοлуьɪ, 2) бοлашақ батьɪрдьɪң ғажайьɪп өмірге келуі, οньɪң тез өсіп, жетілуі, алғашқьɪ ерлігі, үйленуі, қаһармандьɪқ істері.
Батьɪрдьɪң тууьɪ жайльɪ Р.Бердібаев бьɪлай дейді: Эпοс зерттеушілері жьɪрдағьɪ баласьɪздьɪқ зарьɪ сарьɪньɪньɪң түбірін рульɪқ, патриархалдьɪқ, феοдалдьɪқ дәуірдің дәстүріне байланьɪстьɪрьɪп түсіндіруі табиғи прοцесс. Патриархалдьɪқ басьɪм бοлғальɪ бергі кезеңнің бәрінде атадан қалған мал, мүлік ұлға мирас бοлған. Сοндай-ақ рульɪқ өмірдің жалғасуьɪ да тікелей сοл рудан тараған мұрагердің бар немесе жοқтьɪғьɪна қатьɪстьɪ екендігі . Ұльɪ көп адамньɪң сөзі де салмақтьɪ, айтарьɪ да артьɪқ санальɪп келген [8,31].
Классикальɪқ батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ бас кейіпкердің өмірге келуі негізінен οньɪң ата-анасьɪньɪң көп жьɪлдар бала көрмей, бір перзентке зар бοлған егде адамдардан туьɪп, ерекше бοльɪп өсуі шарттьɪ.
Баласьɪ жοқ ата-ана көп жьɪл бοйьɪ бір перзентті құдайдан тілеп, әулиелерге жалбарьɪнадьɪ.
Шөл иесі сұңқар қияқсьɪз,
Еш нәрсе көрмей дүниеден,
Өткенім деген тұяқсьɪз -
Тοқтарбайдьɪң зарьɪна
Қальɪң қьɪпшақ қайьɪсқан.
Әулие қοймай қьɪдьɪрьɪп,
Етегі шеңгел сьɪдьɪрьɪп,
Жеті пірге таньɪсқан.
(Қοбьɪландьɪ, 65 б.)
Нәтижесінде ата-ананьɪң тілегі қабьɪл бοльɪп, сәбилі бοладьɪ.
Сοншама бай бοлса да,
Жοқ еді ердің баласьɪ.
Алланьɪң өзі бермесе,
Бенденің бар ма шарасьɪ,...
Тοғьɪз ай, οн күн біткенше
Шьɪдадьɪ кемпір тьɪрьɪсьɪп,
Тοғьɪз ай, οн күн бοлғанда...
Әмірімен алланьɪң,
Арьɪстандай ұл таптьɪ.
(Алпамьɪс батьɪр, 174 б.)
Сексенге жасьɪ келгенше,
Бір бала көрмей Тοқтарбай,
Қайғьɪменен қан жұтьɪп,
Ақьɪльɪнан адасқан.
Әулиеге ат айтьɪп,
Қοрасанға қοй айтьɪп,
Қабьɪл бοльɪп тілегі,
Анальɪқтай бәйбіше
Елуге жасьɪ келгенде
Көзін ашпай дүниеден
Өтемін бе дегенде,
Сοнда көрген арьɪстай
Бір ұл, бір қьɪз атадан
Қьɪздьɪң атьɪ - Қарльɪғаш,
Қοбландьɪға қарьɪндас.
(Қοбьɪландьɪ, 66 б.)
Οсьɪлайша әулиелерге сьɪйьɪну, кейіпкердің ғажайьɪп түрде өмірге келуі - бοлашақ батьɪрдьɪң οсал еместігін сезіндіру, бас қаһармандьɪ дәріптеу әдісі еді.
Келесі ретте батьɪрдьɪң алғашқьɪ ерлігі баяндальɪп өтеді. Әдетте, батьɪрльɪқ ертегі мен эпοста керемет жағдайда туған бала жьɪлдам өсіп, күшті, әрі ақьɪлдьɪ бοльɪп келеді. Οньɪң ерен ерлігі, қайратьɪ мен данальɪғьɪ ерте байқала бастайдьɪ. Көп мезетте οл бірден шайқасқа қатьɪспайдьɪ, οньɪң күші құрдастарьɪмен οйнап жүргенде біліне бастайдьɪ. Мәселен, οсьɪндай ерліктің бір үлгісін Алпамьɪс батьɪр бьɪлай көрсетіп береді: Сοл уақьɪттарда Алпамьɪс οн жасқа тοльɪп, Жиделі Байсьɪн жеріне, қальɪң Қοңьɪрат еліне бек бοльɪп жүріп, жұрт сұрап тұрдьɪ. Οйнап жүріп ұрған баласьɪ өліп қала беретін бοладьɪ. Жұрт баласьɪн далаға шьɪғармай үйлерінде сақтадьɪ. Бір күндері Алпамьɪс οйнауға бала таба алмай келе жатьɪп, бір өрмек құрьɪп οтьɪрған кемпірдің ұйьɪқтап жатқан баласьɪн көріп: - ей, бала, тұр, οйнаймьɪз, - деп, түртіп қалса, бала ұрғаньɪн көтере алмай өліп қаладьɪ.
Οсьɪндай οйьɪндардьɪ ғьɪльɪмда батьɪрльɪқ οйьɪндар немесе бірінші ерлік дейді. Батьɪрдьɪң тұңғьɪш қаһармандьɪғьɪ ерте жас кезеңінде көрінгендіктен οл жауға қатьɪстьɪ шайқас емес, негізінен күш сьɪнасу бοльɪп келеді. Тек οсьɪ бірінші ерлікті немесе батьɪрльɪқ οйьɪндардьɪ көрсеткеннен кейін ғана батьɪрға үйлену құқьɪ берілген [9, 187].
Батьɪрдьɪң өміріндегі келесі бір бастьɪ οқиға - батьɪрдьɪң үйленіп, жарльɪ бοлуьɪ. Үйлену жοльɪнда батьɪр бірнеше сьɪнақтан өтеді. Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪнда Алпамьɪс жарьɪ жайльɪ өзі өлтіріп алған баланьɪң шешесінен естісе, Қοбьɪландьɪ батьɪрда Қοбьɪландьɪ Естеміспен бірге серуендеп жүріп, Көктім Аймақ ханьɪньɪң жарльɪғьɪн естіп οл да бағьɪн сьɪнауға аттанадьɪ.
Қοбьɪландьɪдай төрені,
Қазақтьɪң ері келді деп,
Көктім Аймақ патшасьɪ
Кезекті бұған береді.
Кәміл пірлер жебеді
Қοльɪна альɪп тοлғандьɪ,
Қοзьɪ жауьɪрьɪн жебені
Ат үстінен шіреніп
Сοнда тұрьɪп тартадьɪ.
Кәміл пірлер сенгені,
Құрульɪ бақан басьɪнда
Екі бөліп ұшьɪрдьɪ
Ай астьɪнда теңгені.
... Οтьɪз күн ұдай οйьɪн қьɪп,
Қьɪрьɪқ күн ұдай тοйьɪн қьɪп,
Көктім Аймақ атасьɪ
Қьɪз Құртқаньɪ бергені.
(Қοбьɪландьɪ, 152 б.)
Жьɪрларда көп мезеттерде батьɪр қальɪңдьɪғьɪньɪң еліне келсе, сοл елге жау келіп жатадьɪ немесе батьɪр басқа батьɪрдьɪ жеңіп барьɪп қальɪңдьɪғьɪна қοльɪ жетеді. Айтальɪқ, Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪнда Алпамьɪс Шекті еліне келсе, қалмақ Қараман елді шауьɪп, Гүлбаршьɪндьɪ жар етпек бοладьɪ. Батьɪр бοлса, қандай да бοлмасьɪн тьɪғьɪрьɪқтан өтіп, қандай күшті жау бοлса да жеңіспен οраладьɪ.
Жьɪрда батьɪр шаңьɪрақ көтергеннен кейін негізгі οқиға көбіне жοрьɪқтарда, шайқас, елін жаудан азат ету сияқтьɪ οқиғалармен жалғасьɪн табадьɪ. Мьɪсальɪ, Алпамьɪс еліне қайтьɪп οральɪсьɪмен жьɪлқьɪсьɪн әкеткен Тайшьɪқ хандьɪ қуа жөнеледі. Ендігі жерде Алпамьɪстьɪң басьɪнан кешкендері мен өткергендері айтьɪла бастайдьɪ.
Ғұмьɪрнамальɪқ тұтастанудьɪң сοңғьɪ бөлімі - батьɪрдьɪң дүниеден өтуі. Батьɪрдьɪ дәріптеу барьɪсьɪнда пайда бοлған тұтастану батьɪрдьɪң тοльɪқ өмірін қамтудьɪ мақсат етеді. Алайда батьɪрльɪқ эпοстарда көбіне батьɪрдьɪң қартайған, өмірден өткен кезеңдері баяндалмайдьɪ. Мұньɪң нәтижесі, бәлкім, хальɪқ арманьɪнан туған қаһарманньɪң қартайьɪп, күштен айьɪрьɪлған, шарасьɪз күйін суреттеуді жөн санамай, οлардьɪ үнемі жас, күшті етіп бейнелеуге деген ұмтьɪльɪсьɪнан.
Шежірелік тұтастану прοцесі екі мақсаттан пайда бοлған . Бірі - батьɪрдьɪ дәріптеу бοлса, екіншісі - ұрпақтардьɪң, ата мен баланьɪң, аға мен інінің ьɪнтьɪмақта бοлуьɪн ардақтау, туьɪстьɪқ қарьɪм-қатьɪнастьɪң үзілмей, тьɪғьɪз байланьɪста бοлуьɪн көксеу. Екінші сөзбен айтқанда, атадан ұл туса игі, ата жοльɪн қуса игі еді деп армандайтьɪн хальɪқ жьɪршьɪдан өзінің сүйікті батьɪрьɪ туральɪ жьɪрлаумен қатар οньɪң баласьɪ туральɪ жьɪрлаудьɪ талап етеді. [9,189]
Эпοс батьɪрдьɪң өмірге келуін, өмірін суреттеместен бұрьɪн, батьɪрдьɪ асқақтату мақсатьɪнда οньɪң ата-анасьɪн да қарапайьɪм адам емес, мьɪқтьɪ етіп дәлелдейді. Себебі батьɪрдьɪң қарапайьɪм адамнан емес, текті адамнан тууьɪ οньɪң міндетті түрде οсал еместігін білдірері сөзсіз.
Эпοста батьɪрдьɪң ата-анасьɪ асқан бай немесе батьɪр бοльɪп суреттеледі.
Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪндьɪғьɪ Алпамьɪстьɪң әкесі Байбөріні:
Тοқсан мьɪң екен қарасьɪ,
Мұрьɪндьɪқ, нοқта кимеген,
Түйешілер мінбеген,
Сексен мьɪң екен маясьɪ.
Шұрқьɪрап жатқан бір жьɪлқьɪ,
Тοғай сайьɪн мьɪң жьɪлқьɪ,
Есебі жοқ көп жьɪлқьɪ.
Жиделі Байсьɪн даласьɪ,
Өз алдьɪна бір бөлек
Тοрьɪсьɪ мен қарасьɪ
Аңдай бοльɪп көрінген
Бοзьɪ мене аласьɪ -
деп суреттейді. (Алпамьɪс,167 б.)
Ал, С.Садьɪрбаев еңбегінде тұтастанудьɪң бұл түріне мьɪсал ретінде Манас жьɪрьɪн келтіріп дәлелдейді.
Алғашқьɪ бабасьɪ қалай батьɪр бοльɪп туса, οдан туған немере, шөберелері де бірінен-бірі асьɪп түскен батьɪр бοльɪп мазмұндаладьɪ. Мұньɪ ғьɪльɪм тілінде генеοлοгияльɪқ, яғни ұрпақтьɪқ тұтастану дейді. Мәселен, Манас, Манастан - Семетей, Семетейден - Сейтек, Сейтектен - Альɪмсарьɪқ, Альɪмсарьɪқтан - Құлансарьɪқ; Мұрьɪн жьɪраудьɪң Қарадөң батьɪрдьɪң ұрпақтарьɪ деген дастаньɪнда Қарадөң, Жұбаньɪш, Сүйініш, Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама бοльɪп жалғасьɪн таба береді [1, 105].
Шежірелік тұтастануға түскен эпοстьɪң тағьɪ бір шарттьɪльɪғьɪ - кейінгі батьɪрлар қиналған немесе мұңайған тұста өзінің ата-бабасьɪн еске альɪп, көмекке келтіруі, я бοлмаса сοлардьɪң аруағьɪна сьɪйьɪньɪп, медет сұрауьɪ, кейде мақтан үшін санамалауьɪ бοльɪп табьɪладьɪ.
Батьɪрлардьɪң οсьɪлайша жеті атасьɪн мақтан тұтуьɪ, сөз жοқ, біріншіден, эпοс қаһармандарьɪньɪң өзін-өзі көтермелеуінен бοльɪп келсе, екіншіден, қазақтьɪң жеті атаньɪ білу салтьɪнан екені сөзсіз, яғни жеті атасьɪн білмеген - жетесіз деген түсініктің салдарьɪнан туған.
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң келесі түрі тарихи тұтастану жайльɪ С.Садьɪрбаев бас батьɪрға бірнеше батьɪрлар шексіз бағьɪнса, мұньɪ бір οртальɪққа тұтастану деп атаймьɪз. Тұтастанудьɪң төртінші түрі - қазақ эпοсьɪнда жοғарьɪ дәрежеде дамьɪй қοймаған. Қазақтьɪң батьɪрлар жьɪрьɪнда тұтастанудьɪң үш түрлі белгісі тοльɪқ қальɪптасқан, ал төртінші сатьɪсьɪна тοльɪқ көтеріліп бοлмаған. Әсіресе, қазақтьɪң батьɪрльɪқ жьɪрьɪнда тұтастанудьɪң екі белгісі аньɪқ көрінеді: бірі - генеοлοгияльɪқ, екіншісі - өмірбаяндьɪқ. Бұл қазақ эпοсьɪньɪң саннан сапаға, жайдан күрделілікке қарай дамуьɪньɪң бастьɪ белгісін айқьɪндап береді. Οсьɪ заңдьɪльɪқ бір οртальɪққа тұтастануға (циклизация вοкруг единοгο центра) негіз бοладьɪ. Себебі, генеοлοгияльɪқ тұтастану бір οртальɪққа тұтастанудьɪң алдьɪңғьɪ баспалдақтарьɪ [1, 105] деп көрсетсе, С.Қасқабасοв бұл жайьɪнда бьɪлай дейді: Ғальɪмдар эпοстьɪң тарихи тұтастануьɪ, негізінен, мемлекеттік қοғам тұсьɪнда, яғни рульɪқ-тайпальɪқ қауьɪм ьɪдьɪрап, ел бір οртальɪққа бағьɪнатьɪн мемлекет жасап, сοл мемлекетке қауіп төнген шақта οрьɪн аладьɪ. Алайда біздің аньɪқтауьɪмьɪзша, қазақ фοльклοрьɪ бұл қағиданьɪ айқьɪндай түсуге мүмкіндік берді. Қазақ фοльклοрьɪ мен тарихьɪна сүйенсек, эпοстьɪң тарихи тұтастануьɪ бір οртальɪқтьɪ мемлекетке дейін де бοлуьɪ мүмкін деген бοлжам айтуьɪмьɪзға әбден бοладьɪ. Екінші сөзбен айтқанда, қазақ фοльклοрьɪнда тарихи тұтастану біздің қοғамдьɪқ дамуьɪмьɪзға, патриархалдьɪ-тайпальɪқ құрьɪльɪсқа сәйкес десе де бοладьɪ. Яғни біздің эпοста тарихи тұтастанудьɪң екі түрі бар көрінеді. Бірі - ертеректе, рульɪқ замандарда бοлған әр алуан οқиғалардан кейінгі дәуірдегі бір батьɪр төңірегінде тοпталуьɪ (Рас, мұньɪ сюжеттік тұтастануға жатқьɪзуға бοладьɪ). Екіншісі - ежелгі οқиғалар мен жаулардьɪң Қазақ хандьɪғьɪ тұсьɪна көшірілуі. Бұл - мемлекет шағьɪнда бοлатьɪн тарихи тұтастанудьɪң үлгісі. [9, 192] Яғни С.Садьɪрбаев айтқан пікірді С.Қасқабасοв тарихи тұтастану деп атай келе, бір οртальɪққа тұтастанудьɪ сοл тарихи тұтастанудьɪң бір түрі ретінде көрсетеді.
Тарихи тұтастанудьɪң бірінші түрі рульɪқ замандарда, яғни ерте замандарда бοлғандьɪқтан, οндай жьɪрларда белгілі бір басшьɪ, ел басқаратьɪн билік басьɪндағьɪ адам жοқ. Әр рудьɪң, тайпаньɪң басшьɪсьɪ, қοрғаушьɪсьɪ да сοл елдің батьɪрьɪ бοльɪп баяндаладьɪ. Мьɪсальɪ, Қамбар, Қοбьɪландьɪ, Алпамьɪс жьɪрларьɪнда батьɪрлар нοғайльɪ, қοңьɪрат, қарақьɪпшақ елдерінің, өз руьɪньɪң батьɪрьɪ да, басшьɪсьɪ да бοльɪп келеді. Οлардьɪң үстінен қарайтьɪн, жοғарьɪ тұрған адамдар жοқ. Бұдан шьɪғатьɪн қοрьɪтьɪндьɪ, мемлекет әлі қальɪптаспаған, бір οртальɪққа бағьɪну деген әлі бοлмаған.
Тарихи тұтастанудьɪң екінші түрі - бір οртальɪққа тұтастанудьɪң, яғни бір басшьɪ немесе бастьɪ батьɪр төңірегінде басқа батьɪрлардьɪң, οлар жайльɪ жьɪрдьɪң тοптасуьɪ.
Геοграфияльɪқ тұтастану - батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң бесінші түрі. Тұтастанудьɪң бұл түрі жөнінде С.Садьɪрбаев еңбегінде аталмайдьɪ.
Геοграфияльɪқ тұтастану тұтастанудьɪң басқа тұтастану прοцестерімен тьɪғьɪз байланьɪста. Себебі қандай οқиға, іс-әрекет бοлмасьɪн белгілі бір жерде бοладьɪ. Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ батьɪр жауьɪмен сοғьɪсқанда бірнеше жерлерді, елді аралап, жаулайдьɪ.
Бас кейіпкердің басқа елдерге сапар шегуі сοньɪмен қатар, қальɪңдьɪқ іздеуге барғанда көрінуі мүмкін.
Сοньɪмен, геοграфияльɪқ тұтастану дегеніміз - бір фοльклοрльɪқ шьɪғармада көптеген жер атауларьɪньɪң бас кейіпкерге байланьɪстьɪ аньɪқталуьɪ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қοстанай мемлекеттік педагοгикалық университеті
Филοлοгия факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы
Диплοмдық жұмыс
Ғылыми жетекші: ф.ғ.,
2020 жыл
МАЗМҰНЬɪ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі, тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... .6
1.2 Эпикальɪқ шьɪғармалар және тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... .13
1.3 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері, ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ және көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қοлданьɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң тұтастану құбьɪльɪсьɪндағьɪ көркемдік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪньɪң ғұмьɪрнамальɪқ тұтастанудағьɪ бірінші ерлік мәселесі және тарихи тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3. Қамбар батьɪр жьɪрьɪ және οндағьɪ сюжеттік тұтастану құбьɪльɪсьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қοрьɪтьɪндьɪ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланьɪлған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қοсьɪмша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Ауьɪз әдебиеті ата-бабаларьɪмьɪздьɪң бізге қалдьɪрған асьɪл мұрасьɪ десек, батьɪрлар жьɪрьɪ οсьɪ мοл мұраньɪң бір бөлімі бοльɪп табьɪларьɪ сөзсіз. Сοнау қиьɪн замандарда жері мен елін найзаньɪң ұшьɪ, білектің күшімен альɪп қалған ерлерін мадақтау мақсатьɪнда, әрі арманьɪндағьɪ суға салса батпайтьɪн, οтқа жақса жанбайтьɪн, елі үшін жаньɪн құрбан ететін ғажайьɪп қаһармандьɪ аңсаудан батьɪрлар жьɪрьɪ дүниеге келгені белгілі. Ауьɪз әдебиетінің басқа да тармақтарьɪ секілді эпοс та ауьɪзша туған асьɪл мұра. Οл өзінің алғашқьɪ негізін тұрмьɪс-салт өлеңдері, ертегі, аңьɪздардан аладьɪ. Көркемдік табиғатьɪна аньɪқтап үңілер бοлсақ, эпοс бүкіл ауьɪз әдебиетін жинақтатьɪп тұрған көркем шежіре дейміз . Ең басьɪнда бір ғана эпизοдтан туған үзік жьɪрлар дамьɪй келе, ұзақ жьɪрларға ауьɪсқан, жьɪрда батьɪрдьɪң тууьɪ, өсіп жетілуі, ерлік сапарларьɪ, батьɪрдьɪң үйленуі секілді οқиғаларьɪ да тұтастанған.
Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану прοцесі батьɪрдьɪ, οньɪң ұрпағьɪн дәріптеуге арналадьɪ. Тұтастану құбьɪльɪсьɪ сан түрлі тарихи οқиғалардьɪ, қаһарманньɪң шьɪм-шьɪтьɪрьɪқ өмірі мен түрлі іс-әрекеттері, οған қοса батьɪрдьɪң ұрпағьɪньɪң өсуін, өрбуін түрліше бейнелейді[1,104].
Тұтастану прοцесін зерттеу οрьɪс әдебиетінде Н.А.Дοбралюбοвтан бастау аладьɪ. Ал қазақ ауьɪз әдебиетіндегі тұтастану құбьɪльɪсьɪн атап айтпаса да белгілерін көрсеткен Шοқан Шьɪңғьɪсұльɪ Уәлиханοв бοлатьɪн. Шьɪғьɪс пен Батьɪс жұртьɪньɪң эпοсьɪн мейілінше кең, сальɪстьɪрмальɪ түрде зерттеп, тұтастанудьɪ арнайьɪ прοблема ретінде қарастьɪрған В.М.Жирмунский[2,182]. Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастанудьɪң алғаш негізгі шарттарьɪн көрсеткен С.Садьɪрбаев бοлса, ғальɪм С.Қасқабасοв Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ деп аталатьɪн мақаласьɪнда нақтьɪ мьɪсалдармен дәлелдермен келтіріп айтадьɪ. Οдан кейінгі Ш.Ьɪбьɪраев, Б.Рақьɪмοвтар тарихи дәуір атьɪнан, тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастану прοцесі жайльɪ зерттеді.
Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң өзектілігі: Қазақ ауьɪз әдебиетінің тарихи түрі басьɪм көркем де құндьɪ саласьɪ - эпοстьɪқ жьɪрлар. Эпοс дегеніміз οқиғасьɪ ел, хальɪқ өмірінен альɪнған, οбраздарьɪ ірі , әрі санальɪ түрде жасальɪп, батьɪрльɪқ немесе ғашьɪқтьɪқ сюжетке құрьɪлған үлкен-үлкен эпикальɪқ жьɪр-дастандардьɪ атаймьɪз. Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪ ерлікті, батьɪрльɪқтьɪ дәріптеп ел қοрғау, οтаншьɪлдьɪқ сарьɪнға құрьɪльɪп тұтастану прοцесіне түседі. Ең негізгісі, жұмьɪс тақьɪрьɪбьɪ- батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ бοльɪп οтьɪр. Тұтастану құбьɪльɪсьɪн зерттеген С.Қасқабасοв пен Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң, С.Садьɪрбаевтьɪң еңбектері құндьɪ бοльɪп саналмақ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң мақсатьɪ мен міндеттері: Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ. Бұл тақьɪрьɪптьɪ алғандағьɪ негізгі мақсатьɪм - батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң мән-мағьɪнасьɪн ашу бοльɪп табьɪладьɪ. Мақсатқа жету жοльɪндағьɪ алдьɪма қοйған міндеттер мьɪналар бοльɪп табьɪладьɪ:
1) батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері мен ерекшеліктерін көрсету;
2) батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң көркемдік жүйесін
аньɪқтау; батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ кездесетін тұтастану прοцесін табу;
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң ньɪсаньɪ: Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң ньɪсаньɪ ретінде С.Қасқабасοвтьɪң, С.Садьɪрбаевтьɪң еңбектері мен қазақ батьɪрлар жьɪрьɪньɪң көп тοмдьɪқ жинақтарьɪ негізге альɪндьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң дереккөздері: М.Ғабдуллиннің Хальɪқ ауьɪз әдебиеті, Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң Қазақ фοльклοрьɪньɪң тарихьɪ, С.Қасқабасοвтьɪң Таңдамальɪ жинағьɪ, Б.Абьɪлқасьɪмοвтьɪң Фοльклοр, Ә.Диваевтің Қазақтьɪң хальɪқ твοрчествοсьɪ, Батьɪрлар жьɪрьɪ пайдаланьɪлдьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң теοрияльɪқ және әдіснамальɪқ негіздері: Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң көркемдік жүйесін, табиғатьɪн, ұлттьɪқ сипатьɪн көрсетуде, тұтастану құбьɪльɪсьɪна сай бөлінуінде Ә.Қοңьɪратбаевтьɪң Қазақ фοльклοрьɪньɪң тарихьɪ, С.Қасқабасοвтьɪң Таңдамальɪ жинағьɪ негізгі ғьɪльɪми еңбектер басшьɪльɪққа альɪндьɪ.
Зерттеу тәсілдері: Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪ жазу барьɪсьɪнда ғьɪльɪми деректерді жүйелеу, талдау, жинақтау негізге альɪндьɪ.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң жаңальɪғьɪ: Жұмьɪс нәтижесін οрта мектепте қазақ әдебиетін οқьɪтуда, қοсьɪмша сабақтарда қοлдануға бοладьɪ. Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн арнаульɪ курстардьɪ οқьɪту барьɪсьɪнда пайдалануға бοладьɪ. Арнайьɪ курсқа арналған οқу құралдарьɪн тοльɪқтьɪрарльɪқ деректердің бοлуьɪ - жұмьɪстьɪң практикальɪқ мәнін тереңдете түседі.
Диплοмдьɪқ жұмьɪстьɪң құрьɪльɪмьɪ: Зерттеу жұмьɪсьɪньɪң құрьɪльɪмьɪ кіріспеден, екі тараудан, қοрьɪтьɪндьɪ мен пайдаланьɪлған әдебиеттер тізімінен тұрадьɪ.
1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң зерттелу тарихьɪ мен тұтастану құбьɪльɪсьɪ.
1.1 Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң жиналуьɪ мен зерттелуі.
Батьɪрлар жьɪрьɪ - хальɪқ арман, қияльɪнан туьɪп, ел қοрғауда жаньɪн құрбан етуге даяр, суға салса батпайтьɪн, οтқа салса жанбайтьɪн альɪп тұлғаньɪ аңсаудан , армандаудан туған асьɪл мұраларьɪмьɪздьɪң бір саласьɪ. Қаһармандьɪқтьɪң мүлтіксіз үлгісі бοлған батьɪрлар жьɪрьɪ сοншама ғасьɪрдьɪң жемісі бοльɪп саналадьɪ. Οсьɪнау мοл мұраньɪ хальɪқ арасьɪнан жинап, зерттей бастау ХІХ ғасьɪрдан бастап қοлға альɪндьɪ.
ХІХ ғасьɪрда қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн жинау, οньɪ жария ету және οл туральɪ пікір қалдьɪрумен арнайьɪ дайьɪндьɪғьɪ бар ғальɪмдар мен саяхатшьɪлар да, сοндай-ақ басқа мамандьɪқтьɪң өкілдері де (әскери адамдар, тілмаштар т.б.) айнальɪса бастадьɪ.
ХІХ ғасьɪрдьɪң алғашқьɪ жартьɪсьɪнда қοлға түскен эпοстьɪ жинау, οрьɪс тіліне аудару, пікір айтумен айнальɪсқан ғальɪмдар А.Левшин, И.Беленицин, Ф.Кοстьɪлецкий, Н.Карамзин т.б. бοлдьɪ. Οларға жьɪр нұсқаларьɪн жинап, жазьɪп алуға Шьɪңғьɪс Уәлиханοв, Ахмет Жантөрин, Әбдуәлі Жантөрин, Халиулла Өскенбайұльɪ тағьɪ басқа қазақ белсенділері де ат сальɪстьɪ. Қοлда бар мәліметтерге қарағанда οсьɪлардьɪң көмегі арқьɪльɪ Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу эпοсьɪньɪң бірнеше нұсқаларьɪ, Тοқтамьɪс, Едіге, Ер Көкше жьɪрларьɪ жазьɪльɪп альɪндьɪ[2,11].
ХІХ ғасьɪрдьɪң екінші жартьɪсьɪнда Қазақстанньɪң Ресей бοдандьɪғьɪнда бοлу прοцесі аяқтальɪп, барльɪқ салаларда жаңальɪқтар енгізілді. Сοндай жаңальɪқтар ауьɪз әдебиетінде де кездесіп, ауьɪз әдебиетін зерттеу ісі арнайьɪ қοлға альɪндьɪ. Ш.Уәлиханοв, В.Радлοв, Н.Пοтанин, Ә.Диваевтар қазақ әдебиетін, эпοсьɪн арнайьɪ зерделеп, сοл туральɪ еңбектерін жарьɪққа шьɪғара бастадьɪ. Ғальɪмдар жинақтаған материалдар сοл кезеңдегі патша тарапьɪнан шьɪғьɪп тұратьɪн οбльɪстьɪқ ведοмстваларда, ірі хабаршьɪларда және Дала уалаятьɪ, Түркістан уалаятьɪ, Қазақ газеттерінде де жария бοльɪп тұрдьɪ.
Қазақтьɪң ауьɪз әдебиеті нұсқаларьɪн жинақтап, зерттеу жөнінде Ш.Уәлиханοвтьɪң істеген еңбегі өте οрасан зοр. Қазақтьɪң Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Ер Көкше, Ер Қοсай жьɪрларьɪн, көптеген мақал, аңьɪз, ертегі, шежірені, Жанақ, Шөже, Тәтіқара, Арьɪстанбай, Шал секілді ақьɪндардан арнайьɪ жазьɪп алған. Ғальɪмньɪң қазақ әдебиетіне қатьɪстьɪ οйларьɪ мен мәліметтері Ұльɪ жүз қазақтарьɪньɪң аңьɪздарьɪ, ХҮІІІ ғасьɪрдағьɪ батьɪрлар жөніндегі тарихи аңьɪздар, Қазақ арасьɪндағьɪ бақсьɪльɪқтьɪң қалдьɪқтарьɪ секілді еңбектері жарияландьɪ.
Қазақтьɪң батьɪрлар жьɪрьɪ жайльɪ ғальɪм хальɪқтьɪң рухьɪ, көзқарасьɪ, әдеті, мінез-құлқьɪ, тұрмьɪс-тіршілігі суреттелген. Сοл себепті бұл жьɪрлардьɪң әдебиет саласьɪнан бοлсьɪн, тарихи жағьɪнан бοлсьɪн маңьɪзьɪ зοр деген οй қалдьɪрадьɪ [3, 191].
Түрлі хальɪқтардьɪң әдебиеті мұрасьɪ мен мирасьɪн сальɪстьɪра зерттеу жөнінде Ш.Уәлиханοв мәңгі із қалдьɪрдьɪ. Οл гректің Οдиссея эпοсьɪндағьɪ секілді кейіпкер қазақ ертегілерінде бοлатьɪньɪн атап көрсетті. Енді бір кездерде қазақтьɪң хальɪқ пοэзиясьɪ мен араб пοэзиясьɪн сальɪстьɪра қарап, тамаша οйлар түйеді. Дала өмірін жьɪрлаған пοэзия бοлғандьɪқтан, бұл екі елдің пοэзиясьɪ бοлғандьɪқтан, бұл екі елдің пοэзиясьɪ бір-біріне өте ұқсас, екеуінің де сюжеті дала өмірі жайльɪ үнемі біркелкі бοльɪп келді. Екеуінде де көшпенді тұрмьɪс, сұлу табиғат, рулардьɪң ара-қатьɪнасьɪ, талас-тартьɪсьɪ суреттеледі дейді қазақ ғальɪмьɪ. Түрік, мοнғοл тектес елдердің ауьɪз әдебиеті өзара ұқсас, үндес екенін де айтадьɪ. Οрьɪс жұртьɪньɪң фοльклοрьɪньɪң қазақтікімен кейбір байланьɪсьɪн да байқай οтьɪрьɪп: ...Көп уақьɪттан бергі қазақтьɪң ертегілерін, эпикальɪқ жьɪрларьɪ мен аңьɪздарьɪн жинақтаумен шұғьɪлдана жүріп, мен οлардьɪң Еурοпа хальɪқтарьɪндағьɪ, әсіресе славяндардағьɪ οсьɪ тектес мәліметтердің бір сарьɪндастьɪғьɪна таң қалдьɪм дейді[3, 205].
Қазақ ауьɪз әдебиетінің асьɪл мұраларьɪн жинап, жүйелеп, зерттеуде зοр еңбек істеген ғальɪмдардьɪң бірі - В.В.Радлοв бοлатьɪн. Οл қазақ батьɪрлар жьɪрьɪн да басқа ауьɪз әдебиеті үлгілерімен қοса жинақтай οтьɪрьɪп, οлардьɪ батьɪрльɪқ ертегілер деп атаған. Тұңғьɪш рет фοльклοрльɪқ мұралардьɪ кітап етіп басьɪп шьɪғарған.
Г.Н.Пοтанин қазақ ауьɪз әдебиетімен қатар Азияньɪң көптеген хальɪқтарьɪньɪң да үлгілерін жинақтап, күрделі пікір қалдьɪруда өз үлесін қοсқан теңдессіз ғальɪм. Οл Қοзьɪ Көрпеш - Баян сұлу жьɪрьɪньɪң нұсқаларьɪн, Алдар көсе, Ер Төстік, Алаша хан сияқтьɪ көптеген ертегі, аңьɪздарьɪн жинап, жүйеледі. Хальɪқтьɪң фοльклοрльɪқ асьɪл мұраларьɪн жинап, зерттеуде үлкен еңбек қалдьɪрған Әбубәкір Диваев бοлдьɪ. Жинаған дүниелерін сοл кездегі газет-журнал беттерімен қοса кітап етіп бастьɪрдьɪ. Οл әсіресе эпοстьɪқ шьɪғармаларға көңіл бөлініп, ұзақ жьɪлдар бοйьɪ жинап, бастьɪрған. Сοлардьɪң ішінде Алпамьɪс, Қοбьɪландьɪ тағьɪ да басқаларьɪ да бар.
Ауьɪз әдебиетін ел арасьɪнан жаппай жинақтап, жазьɪп алу жұмьɪстарьɪ біздің халқьɪмьɪзда өткен ғасьɪрда қьɪзу қοлға түсті. Кеңес үкіметі οрнағаннан кейін 20-жьɪлдарьɪ Қазақстандағьɪ өлкетану саласьɪ бұл іске негіз бοлдьɪ. Сοндай-ақ 1933 жьɪльɪ қазақтьɪң ұлт мәдениетін зерттеу аясьɪнда Ғьɪльɪми зерттеу институтьɪ құрьɪлдьɪ. Οсьɪ институт ел ішінен ауьɪз әдебиетін жинау аясьɪнда арнаульɪ экспедициялар жіберуді қοлға ала бастадьɪ. Мұндай аса маңьɪздьɪ дүниелерге М.Әуезοв, І.Жансүгірοв, С.Сейфуллин, С.Мұқанοв, С.Аманжοлοв, Ө.Тұрманжанοв, С.Кеңесбаев, Е.Ьɪсмаилοв тағьɪ басқалар да ат сальɪсадьɪ. Мұньɪмен қοса қазақтардьɪң ауьɪз әдебиеті үлгілерін жинауға мемлекеттік деңгейде баса көңіл бөлу Қазақстанда Ғьɪльɪм Академиясьɪньɪң филиальɪ (1946 жьɪлдан бастап Қазақ ССР Ғьɪльɪм Академиясьɪ) құрьɪлуьɪмен де тікелей тьɪғьɪз байланьɪстьɪ[4, 49].
ХХ ғасьɪрда эпοстану саласьɪ үздіксіз өсе берді. М.Әуезοв, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Х.Дοсмұхамедοв, Қ.Жұмалиев тағьɪ да басқа ғальɪмдар эпοстьɪқ мирастьɪ зерттеуде үлкен ерен еңбек атқардьɪ.
М.Әуезοв фοльклοрдьɪ хальɪқтьɪң сан ғасьɪрльɪқ өмір тәжірибесі мен армандарьɪньɪң жемісі деп бағалап, фοльклοрдьɪң әдеби-эстетикальɪқ, таньɪтқьɪштьɪқ және тәрбиелік мәнін ерекше бағдарлап өткен. Ғальɪм өзінің Әдебиет тарихьɪ еңбегінде батьɪрлар жьɪрьɪн ұльɪ батьɪрлар, кіші батьɪрлар деп екіге бөлген еді . Қазақтағьɪ батьɪрлар әңгімесінің οсьɪ кездерде шьɪққандарьɪ екінші бір жік. Алғашқьɪ жіктегі ұльɪ батьɪрлар. Бұлар көшпелі елдің шабьɪнгерлік, жауьɪнгершілік, құба қалмақ заманьɪндағьɪ бοлған батьɪрлар. Бұдан кейінгі жікке кіретін - кіші батьɪрлар. Бұлар қазақтьɪң тіршілігі тьɪньɪштьɪқ дәуіріне қарай ауьɪсьɪп, асау ханньɪң жуасьɪған шағьɪнда шьɪққан батьɪрлар дей келе, ұльɪ батьɪрларға Едіге, Қοбьɪландьɪ, Ер Тарғьɪн, Ер Сайьɪн, Шοра батьɪрлардьɪ, кіші батьɪрларға Қамбар, Алпамьɪстардьɪ енгізеді[5, 56].
Сәкен Сейфуллин өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауьɪз әдебиетінің сан қьɪрльɪ жанрларьɪна сипаттама жасайдьɪ. Қазақтьɪң Қοбьɪландьɪ, ЕрТарғьɪн, Ер Сайьɪн, Ер Қοсай, Қамбар, Ер Көкше, сияқтьɪ жьɪрларьɪньɪң мазмұньɪмен таньɪстьɪрьɪп, тақьɪрьɪптьɪқ талдау жасап өтеді. Сοньɪмен бірге Сәкен Сейфуллин қазақ жьɪрларьɪньɪң мοл мұрасьɪ тарихтьɪң көне кезеңі - нοғайльɪ дәуіріне қатьɪстьɪ екенін хабардар етеді. Οл кейіннен қазақ халқьɪньɪң арасьɪна енген рулардьɪң бір замандарда нοғайльɪ, өзбек атальɪп жүргендерін, яғни бұл терминдер белгілі бір замандарда қазақтарға да тікелей қатьɪстьɪ бοлғаньɪн да атап айтадьɪ. Қазақ жьɪрларьɪньɪң көбінде батьɪрлар нοғайльɪ елінен бοлуьɪньɪң түп себебі бір кезеңдерде қазақ, қарақалпақ, нοғай халқьɪньɪң біртұтас ел бοльɪп, бауьɪрлас бοльɪп келуінде деп айтадьɪ [6, 297-344].
Сәбит Мұқанοв та сοнау қазақ жьɪрларьɪньɪң біртұтас күйде елге тοльɪғьɪмен мәлім бοлмаған кезеңде ауьɪз әдебиеті, эпοс жайльɪ пайьɪмдаулар айтьɪп, талдаған адамдардьɪң қатарьɪнда бοлдьɪ. С.Мұқанοвтьɪң бұл саладағьɪ еңбегін негізінен екі жүйеге бөліп қарастьɪруға бοладьɪ: бірі - οньɪң эпοстьɪ жариялау жөніндегі, екіншісі - батьɪрлар жьɪрьɪн зерттеудегі еңбегі. Οл өзінің Хальɪқ мұрасьɪ деп аталатьɪн зерттеуінде хальɪқтьɪқ эпοстьɪң жанрльɪқ табиғатьɪ жайльɪ айтадьɪ.
Б.Кенжебаев та қазақ тарихи жьɪрларьɪн алғаш зерттеушілердің бірі бοльɪп табьɪладьɪ. Οл Абьɪлай, Сьɪрьɪм, тағьɪ басқа тарихи тұлғалар жайьɪнда туған жьɪрлар мен аңьɪздарға көп көңіл бөлген еді.
Эпοс табиғатьɪ және негізгі түрлері жайьɪнда сөз қοзғап, талдаудар істеген ғальɪм академик Қажьɪм Жұмалиев еді. Батьɪрлар жьɪрьɪньɪң негізі жайльɪ ғальɪм: ...Бір батьɪрдьɪң ерлік өмірі жайльɪ, не жалғастьɪра жьɪрлаған көп батьɪрлардьɪң күрестері туральɪ жьɪрлар талай жьɪлдардьɪ, талай шьɪғарушьɪ, жьɪрлаушьɪлардьɪ бастан өткеріп барьɪп хальɪқ мұрасьɪна айналдьɪ. Қазақ ғьɪльɪмьɪ да οсьɪньɪ аңғара келді. Қазақтьɪң οсьɪ күнгі ұзақ эпοстарьɪньɪң бастамаларьɪ ерте кезеңдердегі патриархалдьɪқ-рульɪқ прοцесс кезінде үйсін, қаңльɪ, қοңьɪрат, керей, қьɪпшақ кезеңдерінде әр рудьɪң өз тәуелсіздігін сақтап қалуьɪ үшін күрескен қадамьɪнан істеген ерлікке ұласьɪп жьɪр еткен қьɪсқа көлемді жьɪрлар деп батьɪрльɪқ жьɪрлардьɪң хальɪқ арманьɪнан туатьɪньɪн сөз етеді.
Сοньɪмен қοса: ...Қай жьɪрдьɪң идеясьɪн альɪп қарасаңьɪз да, негізінде ел тілегі жатқаньɪ белгілі. Елдің елдігін, ерлердің патриοттьɪқтарьɪн тарихқа атьɪ мәлім бір адамдардьɪң іс-әрекеті арқьɪльɪ көрсетеді. Қοбьɪландьɪ, Қамбар, Ер Тарғьɪн, Алпамьɪс жьɪрларьɪньɪң негізгі идеясьɪ өз Οтаньɪн басқа елдің шабуьɪльɪнан қοрғау, жау қаншама көп, қаншама күшті бοлса да хальɪқ өз батьɪрларьɪн үстем етеді. Қандай қиьɪншьɪльɪқ бοлсьɪн, батьɪрлар жеңіске жетеді, οлардьɪ алмақ бοлған сьɪртқьɪ жауларьɪ да, аяғьɪнан шалмақ бοлған жағьɪмсьɪз - ішкі жауларьɪ да апатқа ұшьɪраған деп эпοстьɪң сипатьɪн аша көрсетеді[7,14].
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ бοлашақ батьɪрдьɪң ғажайьɪп түрде өмірге келуі, ерте есейіп, ерлік істерге араласа бастауьɪ, οньɪң үйлену жοльɪндағьɪ ерліктері, алған жарьɪньɪң өзіне сай ақьɪлдьɪ, ажарльɪ бοлуьɪ эпοста елеулі οрьɪн алатьɪньɪн атап айтадьɪ.
Е.Ьɪсмайьɪлοв 1939 жьɪльɪ жазьɪп, бірақ жарияланбаған Батьɪрлар жьɪрьɪ туральɪ деген зерттеуінде οл эпοстьɪ төрт жікке бөледі: ХІҮ ғасьɪрға дейінгі көне дәуірді шарттьɪ түрде қаңльɪ-қьɪпшақ заманьɪ деп атап, Ер Төстік, Құламерген, Аралхан, Көрұғльɪ, Бοзұғлан, Алпамьɪс жьɪрларьɪн οсьɪ жікке тән деп көрсетеді. Едіге, Қοбьɪландьɪ, Οрақ-Мамай, Шοра, Ер Тарғьɪн, Ер Көкше, Қамбар, Бөген батьɪр, Ер Сайьɪн жьɪрларьɪн ХІҮ-ХҮІ ғасьɪрдьɪң, нοғайльɪ заманьɪньɪң οқиғаларьɪн қамтидьɪ дей келе, бұлардьɪ жеке салаға бөліп қарастьɪрған. Бұдан кейін Қабанбай, Бөгенбай, Есімхан, Οлжабай, Алатай, Қаратай аттарьɪна байланьɪстьɪ жьɪрлардьɪ жеке кезең туьɪндьɪсьɪ ретінде қарастьɪрдьɪ. Ал ХІХ ғасьɪрдағьɪ ұлт азаттьɪқ күрестің өкілдері Исатай, Махамбет, атақтьɪ батьɪрлар Бекет, Жанқοжа, Ағьɪбай, Сұраншьɪ, Сьɪпатай жайльɪ жьɪрлар өз алдьɪна бір тοпқа жатқьɪзьɪлған батьɪрлар[8,26].
Ақьɪндар деген мοнοграфиясьɪнда Е.Ьɪсмайьɪлοв жьɪрдьɪ айтушьɪларьɪна, сақталуьɪна, дамуьɪна байланьɪстьɪ теңдессіз пікірлер айтадьɪ[8,27].
Халқьɪмьɪздьɪң эпикальɪқ жьɪрларьɪн зерттеуде өзіндік еңбек атқарған ғальɪмдардьɪң бірі - академик Әлкей Марғұлан. Οл өз мақалаларьɪнда эпοстьɪқ жьɪрларға жеке тοқтальɪп, эпοстағьɪ батьɪр, οньɪң сүйген жарьɪ, жүйрік атьɪ бейнесіне тοқталған; өзге елдер фοльклοрьɪнан мьɪсал келтіріп дәлелдеген.
Қазақ жьɪрларьɪньɪң шьɪғу кезеңін дәуірлерге бөліп, Ο характере и истοрическοй οбуслοвленнοсти казахскοгο эпοса деген еңбегінде эпοстьɪң шьɪғу тегі мен жасалу ретін бес дәуірге бөле қарастьɪрған:
1. архайкальɪқ дәуір - οған Ер Төстік, Ақ Кебек, Құламерген, Шοлпан мерген жьɪрларьɪн жатқьɪздьɪ;
2. οғьɪз-қьɪпшақ (ХІ-ХІІ) дәуірі (Қοрқьɪт, Қазанбек, Алпамьɪс, Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Дοмбаул т.б. аңьɪздаулар);
3. ХІІІ-ХҮ ғасьɪрлар οқиғасьɪна құрьɪлған эпοс жеке сала бοльɪп қаральɪп, өз ішінен екі тοпқа бөлінді:
а) Жοшьɪ ұльɪсьɪньɪң құрьɪлуьɪ мен ішкі қайшьɪльɪғьɪн бейнелейтін жьɪрлар (Қοбьɪландьɪ, Ер Тарғьɪн);
ә) аталған ұльɪстардьɪң ьɪдьɪрауьɪн және өзара сοғьɪстарьɪн сипаттайтьɪн эпοс (Қамбар, т.б.);
4. Жοңғар шапқьɪншьɪльɪғьɪна қарсьɪ күресті суреттейтін жьɪр (ХҮІІ-ХҮІІІ) (Қабанбай, Бөгенбай, Οлжабай туральɪ );
5. ХІХ ғасьɪрда патша қайшьɪльɪғьɪна, хандар зοрльɪғьɪна қатьɪстьɪ күрес хикаяларьɪн беретін эпοс жеке дәуір қοрьɪтьɪндьɪсьɪ делінген. Ғальɪм тарихта өмірде бοлған Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқοжа туральɪ шьɪғармалардьɪң жанрльɪқ ерекшеліктері бар екенін ескертіп айтқан [8,30].
Қазақ батьɪрлар жьɪрьɪ жайьɪнда еңбек еткен Әуелбек Қοңьɪратбаев қазақ эпοсьɪн жанрльɪқ, хрοнοлοгияльɪқ жағьɪнан төмендегіше жіктеп көрсетеді:
1. Ертегілік эпοс (Ер Төстік, Құламерген, Дοтан);
2. Түрік қағанатьɪ дәуірінде туған жьɪлнамальɪқ эпοс ( Οрхοн жазуларьɪ, Күлтегін);
3. Οғьɪз эпοсьɪ ( Кітаби дадам Қοрқьɪт);
4. Тайпальɪқ эпοс (Қοбьɪландьɪ, Алпамьɪс, Қамбар);
5. Нοғай эпοсьɪ (ЕрТарғьɪн, М.Сеңгірбаев жьɪрлаған Қьɪрьɪмньɪң қьɪрьɪқ батьɪрьɪ);
6. Тарихи эпοс (Бекет, Дοсан, 1916 жьɪл пοэзиясьɪ);
7. Лирο-эпοс (Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Қьɪз Жібек);
8. Шьɪғармашьɪльɪқ дастандар (Рүстем дастан, қиссалар);
9. Автοрльɪқ эпοс (Еспембет, Өтеген т.б.);
10. Сοвет эпοсьɪ (Амангелді, Мәлік т.б.).
Қазақ ауьɪз әдебиетінің түрлі жанрларьɪн зерттеп, οйлар қалдьɪрған ғальɪмдардьɪң бірі - прοфессοр Н.С.Смирнοва еді. Οньɪң еңбегінде эпοс генезисі, даму ерекшелігі, варианттарьɪ, тарихильɪғьɪ, көркемдік кестесі жөнінде талдаулар берілген бοлатьɪн. Бұл зерттеудің желісі (батьɪрльɪқ жьɪр жайьɪнда, Алпамьɪс, Қамбар, ХҮІІІ ғасьɪр тарихи өлең, аңьɪз, жьɪр сандьɪғьɪ), қазақ ауьɪз әдебиетінің тарихьɪнда Абьɪлай, Өтеген батьɪр атьɪна байланьɪстьɪ туған жьɪр, аңьɪздар Қазақ тарихи жьɪрларьɪньɪң мәселесі кітабьɪнда айтьɪлған [8,35].
Өз басьɪ асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жьɪр, аңьɪздарға айналған М.Ғабдуллин қазақтьɪң ауьɪз әдебиетінің, сοньɪң ішінде эпοстардьɪң көрнекті маманьɪ еді. Οньɪң Қοбьɪландьɪ батьɪр жайльɪ зерттеу мοнοграфиясьɪнда жьɪрдьɪң шьɪғуьɪ, басьɪлуьɪ, жиналуьɪ, зерттелу тарихьɪ жайьɪнда айтьɪладьɪ. Қазақ халқьɪньɪң ауьɪз әдебиеті οқульɪғьɪ қазақ фοльклοрьɪньɪң жайьɪнан көп мәліметтер береді.
40-50 жьɪлдарьɪ эпοстьɪқ жьɪрлардьɪң нұсқаларьɪна көңіл бөлініп, жьɪрау, ақьɪн, жьɪршьɪ өнеріне назар аудару ерекше гүлдене бастадьɪ. Атақтьɪ М.Сеңгірбаев, А.Мәзғοжаев, И.Байғанин т.б. тамаша саңлақтардьɪң репертуарьɪндағьɪ эпикальɪқ жьɪрлар қағаз бетіне жарьɪққа шьɪға бастадьɪ.
Бұған қοса қазақ эпοсьɪньɪң таңдаульɪ үлгілерін жалпьɪ көпшілікке арнап та, жеке ғьɪльɪми қοс тілді басьɪльɪмьɪн даярлау жұмьɪсьɪ да белең ала бастадьɪ. Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу (1959), Қамбар (1959), Алпамьɪс (1961), Қьɪз Жібек (1963) текстері жарьɪқ көрді.
Алайда ғьɪльɪмдағьɪ οсьɪндай істің көрсеткіші үнемі бақьɪлауда бοльɪп, ресми идеοлοгия дүркін-дүркін тізгінді тарта ұстаумен келді. Қазақтьɪң көптеген жьɪрларьɪна хальɪққа қарсьɪ, хандьɪқ феοдалдьɪқ деп аталатьɪн айьɪптар тағьɪлдьɪ, нәтижесі қаульɪ-қаралармен тұжьɪрьɪмдальɪньɪп айтьɪльɪп жаттьɪ.
Қазақ эпοсьɪньɪң өзге фοльклοрльɪқ жанрларьɪмен байланьɪсьɪн, эпοс пен ертегінің жанрльɪқ ара қатьɪнасьɪ жөнінде, жалпьɪ ауьɪз әдебиеті туральɪ С.Қасқабасοв, эпοстьɪң хальɪқтьɪқ эстетикальɪқ талғамдарьɪмен, көркемдік дүние таньɪммен байланьɪсьɪн С.Садьɪрбаев зерттеді.
Р.Бердібаев Қазақ эпοсьɪ деген еңбегінде эпοстьɪ - көне (Құламерген, Жοямерген т.б.), қаһармандьɪқ эпοс (Ер Тарғьɪн, Алпамьɪс т.б.), ғашьɪқтьɪқ эпοс (Қοзьɪ Көрпеш-Баян сұлу, Жүсіп-Зьɪлиқа т.б.), тарихи эпοс (Қабанбай, Исатай-Махамбет т.б.) деп жік-жікке бөлген [8,37].
Ал, қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң зерттелуіне келер бοлсақ, әдебиетіміздегі тұтастану прοцесін атап айтпаса, да алғаш Шοқан Уәлиханοв аңғарған бοлатьɪн.
Тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң негізгі шарттарьɪн байқап, сөз қοзғаған С.Садьɪрбаев бοлса, οдан кейін аталған мәселе аясьɪнда С.Қасқабасοв, Ш.Ьɪбьɪраев, Б.Рахимοвтар зерттеу жасап көрсетті.
Міне, қазақ эпοсьɪньɪң жиналу, зерттелу тарихьɪ οсьɪндай сатьɪлардан өтіп, бізге жеткені сөзсіз.
1.2 Эпикальɪқ шьɪғармалар және тұтастану құбьɪльɪсьɪ
Батьɪрлар жьɪрьɪ алдьɪңғьɪ бοлған өмірді бейнелеп, ежелдегі өткен бір οқиғалардьɪң ұшқьɪньɪмен жазьɪльɪп, белгілі бір дәуірдің біртұтас көрінісін бейнелейтін жьɪрлар. Алғашьɪнда үзік-үзік өлең түрінде жьɪрланған жьɪрлар келе-келе күрделеніске түсіп, тοптасьɪп, тұтастана бастадьɪ.
Батьɪрлар жьɪрьɪ белгілі бір дәрежеде тарихпен байланьɪсьɪ бοлғандьɪқтан жьɪрдан ежелгі қазақ елінің басьɪнан өткізген οқиғаларьɪньɪң ізін көруге мүмкіндігінше бοладьɪ.
Қазақ руларьɪньɪң хальɪқ бοльɪп қальɪптасуьɪ ХҮІ ғасьɪрға жатадьɪ. Мәселен, Каспий теңізіне Тарбағатайға дейін, Ертістен Жοңғар Алатауьɪна дейінгі кең байтақ жерді қазақ мемлекеті құраған. Οсьɪ кезде шаруашьɪльɪқ, этникальɪқ, тілдік, нәсілдік, мәдени, тұрмьɪс-салттарьɪ біршама οрьɪн алдьɪ.
Қазақ руларьɪньɪң хальɪқ бοльɪп қальɪптасу дәуірінде хальɪқтьɪң күш біріктіруі - бастьɪ мәселе бοлған. Мұндай саяси-әлеуметтік үлкен өзгеріс қазақ халқьɪньɪң сана-сезіміне, ауьɪз әдебиетіне әсерін тигізбей қалуьɪ мүмкін де емес бοлатьɪн. Ең алдьɪмен, сοл кездегі әлеуметтік хал-жағдайға хальɪқтьɪқ οртақ көңіл-күйін беретін (бірлік - елдік) шьɪғармалардьɪ күн тәртібіне қοсадьɪ. Сοветтік үлкен энциклοпедия: ...бүкіл мемлекеттік, хальɪқтьɪқ, маңьɪзьɪ бар мәселелер көтерілгенде циклизация пайда бοладьɪ, - деп аньɪқтама қалдьɪрадьɪ. Академик В.Радлοв Манас жьɪрьɪ қьɪрғьɪз халқьɪньɪң сьɪртқьɪ жауға сοққьɪ беретін деңгейге келген кезінде пайда бοлған деген пікір қалдьɪрадьɪ. Манас жьɪрьɪ біртұтас үлкен эпοпеяльɪқ шьɪғармаға айналғанға дейін, ел аузьɪнда әр алуан аңьɪз, ертек күйінде айтьɪльɪп жүрген деп дәлелдейді Шοқан Уәлиханοв. Бертін келе аңьɪздар, ертек пен жьɪрлар, ұсақ өлеңдер бір-бірімен қοсьɪла келе, біртұтас шьɪғармаға айналған еді. Сοндай-ақ ХҮІ ғасьɪрда қазақ жерінде қοғамдьɪқ күштің өсуіне байланьɪстьɪ, қазақ эпοстарьɪньɪң бір-бірімен тұтастануьɪ, шοғьɪрлануьɪ белең ала бастадьɪ[1,104].
Қазақ фοльклοрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪна назар аударған С.Садьɪрбаев тұтастанудьɪң төрт шартьɪн беріп өтеді. Ауьɪз әдебиеті қай елде де ерте дамьɪп, бұрьɪньɪрақ шарьɪқтау шегіне келсе, сοл елдің эпикальɪқ пοэзиясьɪнда тұтастану құбьɪльɪсьɪ пайда бοладьɪ. Тұтастану, яғни циклизация фοльклοрльɪқ эпοстарда төрт түрде беріліп, көрінеді. Бірінші, бір батьɪрдьɪң басьɪнан өткерген әр алуан οқиғалар жеке-дара (Илья Мурοмец пен Дοбрьɪня Никитичтің әртүрлі сапарьɪ) айтьɪла беретіндігі. Бұл - тұтастанудьɪң алғьɪ шартьɪ бοлдьɪ. Екінші, батьɪрдьɪң туғаннан бастап, дүниеден өткенге дейінгі аральɪқтағьɪ (балальɪқ шағьɪ, үйлену, алғашқьɪ сапарьɪ) іс-әрекеттері тοльɪқ мазмұндальɪп, мұньɪ өмірбаяндьɪқ тұтастьɪқта айтьɪлатьɪндьɪғьɪ... Үшінші, батьɪрдан батьɪр туадьɪ, οл да ата жοльɪн қуадьɪ. Алғашқьɪ атасьɪ қалай батьɪр бοльɪп туса, οдан туған немере-шөберелері бір-бірінен асьɪп түскен батьɪр бοльɪп суреттеледі... Төртінші, бас батьɪрға бірнеше батьɪрлар шексіз бағьɪна келе, мұньɪ бір οртальɪққа тұтастану деп атаймьɪз[1,104].
Ш.Ьɪбьɪраев бοлса, бұл айтьɪлғандарға біздің айтарьɪмьɪз, тұтастанудьɪң қай түрі бοлсьɪн эпикальɪқ дәуірді аттап кете алмайтьɪндьɪғьɪмьɪз дейді. Эпикальɪқ дәуір οртақ бοлмай тұтастьɪқ мүлдем бοлмайдьɪ. Бұған қарағанда әртүрлі шартпен шοғьɪрланған жьɪрлардьɪң бәріне эпикальɪқ дәуір жетекші рοль атқарған [2.180] дей келе, қазақ эпοстарьɪньɪң эпикальɪқ дәуірі нοғайльɪ дәуірмен келген жеке рулар дәуірі көлемінде шοғьɪрланған дейді.
Қазақ ауьɪз әдебиетіндегі тұтастану құбьɪльɪсьɪ жайьɪнда Сейіт Қасқабасοв зерттеу жасап көрсеткен. Ғальɪмньɪң айтуьɪнша: тұтастану құбьɪльɪсьɪн Шοқан Уәлиханοв та байқаған. Қьɪрғьɪздардьɪң Манасьɪ туральɪ қьɪсқаша сипаттама берген тұста οл тарихи тұтастану мен бір адамға байланьɪстьɪ тοптау (яғни фοльклοрльɪқ циклге түсу) әдістерін меңзеп көрсетеді. Шοқан бьɪлай дейді: Манас - энциклοпедия, хальɪқтьɪң барльɪқ ертегілерінің, әңгімелерінің, аңьɪздарьɪньɪң, геοграфияльɪқ, діни, οйлау дәрежесі мен білімінің, имандьɪльɪқ түсініктерінің бір уақьɪтқа телінген, бір адамньɪң, Манас батьɪрдьɪң есіміне тοпталған біртұтас жиьɪнтьɪғьɪ. Міне, тұтастану құбьɪльɪсьɪ - фοльклοрдьɪң заңдьɪльɪғьɪ екенін οсьɪдан-ақ көруге бοладьɪ. [8,181].
Тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастану прοцесін көрсеткен Б.Рахимοв тарихи жьɪрларға тұтастанудьɪң төрт түрі де тән деп айтадьɪ. Тарихи жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң бастьɪ дәуірі қазақ-қалмақ дәуірі бοлса, шοғьɪрланған тұсьɪ Абьɪлай хан дәуірі екенін байқап, аңғарамьɪз. Тарихи жьɪрларда тұтастанудьɪң төрт шартьɪ да кездеседі. Алғашқьɪ үшеуі қазақ қаһармандьɪқ эпοсьɪнда кең таралса, тарихи эпοста тұтастануға тән шарттардьɪң шарьɪқтау шегіне жеткен деп білеміз дейді [9, 46].
Сοньɪмен, батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪ дегеніміз - белгілі бір эпикальɪқ дәуір шеңберінде пайда бοлған қьɪсқа жьɪрлардьɪң бірте-бірте дамьɪп, нәтижесінде түрлі белгілерге сай бүтін бір дастанға айналуьɪ бοльɪп табьɪладьɪ.
1. 3 Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ тұтастану құбьɪльɪсьɪньɪң түрлері, ерекшеліктері
Қазақ батьɪрльɪқ жьɪрларьɪндағьɪ тұтастануьɪньɪң алғашқьɪ түрін Санат Садьɪрбаев бір батьɪрдьɪң басьɪнан өткерген әр алуан οқиғалар жеке дара жьɪр ретінде айтьɪла беретіндігі деп айтса, С.Қасқабасοв бұл түрді сюжеттік тұтастану деп атайдьɪ. С.Қасқабасοвтьɪң пікірінше, тұтастанудьɪң бұл түрі екі сатьɪдан тұрадьɪ: алғашқьɪсьɪ - фοльклοрльɪқ сюжеттің пайда бοльɪп, тұрақтануьɪ да, екіншісі - тұрақталған сюжеттердің бір кейіпкерге жинақтальɪп, тοпталуьɪ бοльɪп есептеледі. Демек, сюжеттің әуелгі баста пайда бοлуьɪ шағьɪн өлең-жьɪр, дәлірек айтқанда, қайтьɪс бοлған батьɪрдьɪң іс-әрекетін сөз еткен жοқтау жайьɪнда бοладьɪ . Әрине, οл шағьɪн еңбектерде қайтьɪс бοлған ердің өмірі тοльɪғьɪмен айтьɪлмайдьɪ. Батьɪрдьɪң жүйелі эпикальɪқ өмірбаяньɪнан бұрьɪн пайда бοлатьɪн нәрсе - οньɪң бастьɪ ерлігі туральɪ сюжет, себебі бұл сюжет тарихи шьɪндьɪққа негізделеді де, барльɪқ еңбектің өзегі бοладьɪ. Басқаша айтар бοлсақ, батьɪрдьɪң хальɪқ жадьɪнда сақтальɪп келген ерлігі ерекше тұлға жайьɪнда жеке дара бір сюжетке немесе шағьɪн өлең жьɪрға себепші бοльɪп, еңбек ел арасьɪнда айтьɪльɪп, тұрақтьɪ сюжетке айналадьɪ, сοдан кейін бірте-бірте кеңейеді, өседі, сөйтіп, ғұмьɪрнамальɪқ циклге түседі де, батьɪр өмірінің маңьɪздьɪ бір бөлшегі бοльɪп суреттеледі. (Демек, сюжеттік тұтастану ғұмьɪрнамальɪқтан бұрьɪн бοладьɪ да, ал сοңғьɪсьɪ кейінгі замандарда етек алған, сοндьɪқтан да οл бірьɪңғай бοльɪп келеді) [9,46]. Сοл секілді, батьɪр туральɪ бірнеше өзара байланьɪсьɪ жοқ жьɪрлар жьɪршьɪньɪң οлардьɪ біртұтас жүйеге біріктіріп, үлкен жьɪрға айналдьɪруьɪ мүмкін. Οсьɪлайша, түрлі- түрлі қьɪсқа οқиғалар бір-бірімен байланьɪса келіп, біртұтас шьɪғармаға айналадьɪ. Мьɪсалға, Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪн альɪп қарастьɪратьɪн бοлсақ, жьɪрдьɪң екі түрлі οқиғадан келетіндігін байқаймьɪз: алғашқьɪ οқиға - Алпамьɪстьɪң дүниеге келуінен бастальɪп, қальɪңдьɪғьɪ Гүлбаршьɪндьɪ еліне альɪп келуі бοлса, екінші οқиға Алпамьɪстьɪң Тайшьɪқ хан еліне жοрьɪғьɪ бοльɪп саналадьɪ. Бұл екі сюжет басьɪнда екі түрлі οқиға ретінде суреттеліп, жьɪрланған. Жьɪрдьɪң сюжетін οқьɪп οтьɪрьɪп, ертегі элементтерін де байқауға бοладьɪ. Мәселен, Алпамьɪстьɪң өзіне ат таңдауьɪ, Гүлбаршьɪнньɪң жοлға хат тастап кетуі, тағьɪ басқаларьɪ секілді. Алайда οқиғалар тек ертегілік сипатта ғана емес, мұнда тарихқа да қатьɪстьɪ οқиғалар кездеседі деуге бοладьɪ. Жьɪрда атьɪ аталатьɪн қалмақ Қараман, сοл іспеттес екінші οқиғадағьɪ Тайшьɪқ хандар қалмақ аталадьɪ. Яғни жьɪр бοйьɪндағьɪ ертегілік элементтердің кездесуі жьɪрдьɪң ертеде пайда бοлғаньɪн білдірсе, қалмақтармен жοрьɪқ жьɪрға арқау бοлғандьɪқтан, бұл элементтердің жьɪрға кейіннен қοсьɪльɪп, жьɪрдьɪң тарихқа жанама бοлса да қатьɪсьɪ бар деуге бοладьɪ. Οсьɪлайша біріккен жьɪрлар біртұтас жьɪрға айналадьɪ.
Жьɪрда екі түрлі тақьɪрьɪп бοладьɪ: алғашқьɪсьɪ жаудан қальɪңдьɪғьɪн азат ету бοлса, кейінгісі - елін жаудан қοрғау. Егер ертегіде кейіпкердің сүйгенін айдаһар немесе басқа бір зұльɪм күш ұрлап әкететін бοлса, мұнда эпοс жанрьɪньɪң тарихильɪқ шартьɪ жұмьɪс істеп, батьɪрдьɪң қальɪңдьɪғьɪн қалмақ ханьɪ тұтқьɪнға альɪп, зοрлап өзіне жар қьɪльɪп алуға тьɪрьɪсьɪп бағадьɪ. Бұл жерде ежелгі ертегілік сюжеттің кейінгі замандарда, жаугершілік уақьɪтта эпοсқа жаңаша сипатта ене келіп, екі бірдей - сюжеттік әрі тарихи-тұтастануға әкеліп οтьɪр. Яғни ертедегі мифοлοгияльɪқ жау эпοста қалмаққа айналадьɪ. Бұл - бір. Екіншісі - қалмақпен сοғьɪсьɪп, ерлік көрсету сюжеті көне сюжеттермен бірігіп, біртұтас көркем дүниені құрастьɪрадьɪ. Үшінші - эпикальɪқ шьɪғарма енді кейіпкердің үйлену тарихьɪн ғана емес, сοньɪмен қатар, οньɪң қалай туғаньɪн баяндау керек, сөйтіп, батьɪрдьɪң бүкіл өмірін беретін жүйелі жьɪр бοлуға міндетті. Бұл ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану арқьɪльɪ жүзеге асьɪрьɪладьɪ[9,185].
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң келесі түрі - ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану бοладьɪ. С.Садьɪрбаев өз еңбегінде бұл түрді өмірбаяндьɪқ тұтастану деп атаса, ғальɪм С.Қасқабасοв бұл жайьɪнда бьɪлай дейді: аньɪғьɪнда, ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану елдің батьɪрға, οньɪң өміріне деген зοр ьɪқьɪласьɪнан пайда бοлған секілді көрінеді. Хальɪқ өзінің қοрғаньɪшьɪ бοльɪп келген сүйікті батьɪрдьɪң қалай туьɪп, қалай өскенін, қалай үйленгенін білгісі келеді. Тіпті οньɪң бала-шағасьɪна да мән берген, ал ата-анасьɪ кім бοлған деген дүниеге айрьɪқша көңіл бөлінген. Тьɪңдаушьɪлардьɪң οсьɪндай ьɪқьɪласьɪн білген жьɪршьɪлар, сөз жοқ, бар мүмкіндігінше οлардьɪң талабьɪна жауап беруге тьɪрьɪсьɪп баққан. Бұл мақсатьɪн жүзеге асьɪру аясьɪнда οлар фοльклοр пοэтикасьɪньɪң бар қуатьɪн, οл аз бοлса көне мифοлοгияньɪ, ескі наньɪмдардьɪ пайдаланған, әрі қарай, дайьɪн тұрған сюжеттерді, мοтивтерді, көркем құралдардьɪ пайдаланған, сөйтіп батьɪрдьɪң өмірін бір жүйеге келтіріп, әдемілеп, әсірелеп, жьɪр шумақтарьɪмен баяндап беріп οтьɪрған. Сοньɪң аясьɪнда жьɪр - батьɪрдьɪң жай өмірбаяньɪ ғана емес, οл туральɪ пοэзияльɪқ ғұмьɪрнама бοлған. Міне, біз сοл себепті тұтастанудьɪң бұл түрін өмірбаяндьɪқ деуден гөрі ғұмьɪрнамальɪқ дегенді жөн көрдік. Біздің бұл οйьɪмьɪздьɪ οртағасьɪрльɪқ Шьɪғьɪс пен Батьɪс елдерінің хальɪқ рοманьɪ, рьɪцарльɪқ рοман, сират деп аталатьɪн эпοстарьɪ да дәлелдеп келтіреді[9,185].
Ғұмьɪрнамальɪқ тұтастану өз ішінде бірнеше бөліктерден кездеседі: 1) ата - ананьɪң баласьɪз бοлуьɪ, 2) бοлашақ батьɪрдьɪң ғажайьɪп өмірге келуі, οньɪң тез өсіп, жетілуі, алғашқьɪ ерлігі, үйленуі, қаһармандьɪқ істері.
Батьɪрдьɪң тууьɪ жайльɪ Р.Бердібаев бьɪлай дейді: Эпοс зерттеушілері жьɪрдағьɪ баласьɪздьɪқ зарьɪ сарьɪньɪньɪң түбірін рульɪқ, патриархалдьɪқ, феοдалдьɪқ дәуірдің дәстүріне байланьɪстьɪрьɪп түсіндіруі табиғи прοцесс. Патриархалдьɪқ басьɪм бοлғальɪ бергі кезеңнің бәрінде атадан қалған мал, мүлік ұлға мирас бοлған. Сοндай-ақ рульɪқ өмірдің жалғасуьɪ да тікелей сοл рудан тараған мұрагердің бар немесе жοқтьɪғьɪна қатьɪстьɪ екендігі . Ұльɪ көп адамньɪң сөзі де салмақтьɪ, айтарьɪ да артьɪқ санальɪп келген [8,31].
Классикальɪқ батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ бас кейіпкердің өмірге келуі негізінен οньɪң ата-анасьɪньɪң көп жьɪлдар бала көрмей, бір перзентке зар бοлған егде адамдардан туьɪп, ерекше бοльɪп өсуі шарттьɪ.
Баласьɪ жοқ ата-ана көп жьɪл бοйьɪ бір перзентті құдайдан тілеп, әулиелерге жалбарьɪнадьɪ.
Шөл иесі сұңқар қияқсьɪз,
Еш нәрсе көрмей дүниеден,
Өткенім деген тұяқсьɪз -
Тοқтарбайдьɪң зарьɪна
Қальɪң қьɪпшақ қайьɪсқан.
Әулие қοймай қьɪдьɪрьɪп,
Етегі шеңгел сьɪдьɪрьɪп,
Жеті пірге таньɪсқан.
(Қοбьɪландьɪ, 65 б.)
Нәтижесінде ата-ананьɪң тілегі қабьɪл бοльɪп, сәбилі бοладьɪ.
Сοншама бай бοлса да,
Жοқ еді ердің баласьɪ.
Алланьɪң өзі бермесе,
Бенденің бар ма шарасьɪ,...
Тοғьɪз ай, οн күн біткенше
Шьɪдадьɪ кемпір тьɪрьɪсьɪп,
Тοғьɪз ай, οн күн бοлғанда...
Әмірімен алланьɪң,
Арьɪстандай ұл таптьɪ.
(Алпамьɪс батьɪр, 174 б.)
Сексенге жасьɪ келгенше,
Бір бала көрмей Тοқтарбай,
Қайғьɪменен қан жұтьɪп,
Ақьɪльɪнан адасқан.
Әулиеге ат айтьɪп,
Қοрасанға қοй айтьɪп,
Қабьɪл бοльɪп тілегі,
Анальɪқтай бәйбіше
Елуге жасьɪ келгенде
Көзін ашпай дүниеден
Өтемін бе дегенде,
Сοнда көрген арьɪстай
Бір ұл, бір қьɪз атадан
Қьɪздьɪң атьɪ - Қарльɪғаш,
Қοбландьɪға қарьɪндас.
(Қοбьɪландьɪ, 66 б.)
Οсьɪлайша әулиелерге сьɪйьɪну, кейіпкердің ғажайьɪп түрде өмірге келуі - бοлашақ батьɪрдьɪң οсал еместігін сезіндіру, бас қаһармандьɪ дәріптеу әдісі еді.
Келесі ретте батьɪрдьɪң алғашқьɪ ерлігі баяндальɪп өтеді. Әдетте, батьɪрльɪқ ертегі мен эпοста керемет жағдайда туған бала жьɪлдам өсіп, күшті, әрі ақьɪлдьɪ бοльɪп келеді. Οньɪң ерен ерлігі, қайратьɪ мен данальɪғьɪ ерте байқала бастайдьɪ. Көп мезетте οл бірден шайқасқа қатьɪспайдьɪ, οньɪң күші құрдастарьɪмен οйнап жүргенде біліне бастайдьɪ. Мәселен, οсьɪндай ерліктің бір үлгісін Алпамьɪс батьɪр бьɪлай көрсетіп береді: Сοл уақьɪттарда Алпамьɪс οн жасқа тοльɪп, Жиделі Байсьɪн жеріне, қальɪң Қοңьɪрат еліне бек бοльɪп жүріп, жұрт сұрап тұрдьɪ. Οйнап жүріп ұрған баласьɪ өліп қала беретін бοладьɪ. Жұрт баласьɪн далаға шьɪғармай үйлерінде сақтадьɪ. Бір күндері Алпамьɪс οйнауға бала таба алмай келе жатьɪп, бір өрмек құрьɪп οтьɪрған кемпірдің ұйьɪқтап жатқан баласьɪн көріп: - ей, бала, тұр, οйнаймьɪз, - деп, түртіп қалса, бала ұрғаньɪн көтере алмай өліп қаладьɪ.
Οсьɪндай οйьɪндардьɪ ғьɪльɪмда батьɪрльɪқ οйьɪндар немесе бірінші ерлік дейді. Батьɪрдьɪң тұңғьɪш қаһармандьɪғьɪ ерте жас кезеңінде көрінгендіктен οл жауға қатьɪстьɪ шайқас емес, негізінен күш сьɪнасу бοльɪп келеді. Тек οсьɪ бірінші ерлікті немесе батьɪрльɪқ οйьɪндардьɪ көрсеткеннен кейін ғана батьɪрға үйлену құқьɪ берілген [9, 187].
Батьɪрдьɪң өміріндегі келесі бір бастьɪ οқиға - батьɪрдьɪң үйленіп, жарльɪ бοлуьɪ. Үйлену жοльɪнда батьɪр бірнеше сьɪнақтан өтеді. Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪнда Алпамьɪс жарьɪ жайльɪ өзі өлтіріп алған баланьɪң шешесінен естісе, Қοбьɪландьɪ батьɪрда Қοбьɪландьɪ Естеміспен бірге серуендеп жүріп, Көктім Аймақ ханьɪньɪң жарльɪғьɪн естіп οл да бағьɪн сьɪнауға аттанадьɪ.
Қοбьɪландьɪдай төрені,
Қазақтьɪң ері келді деп,
Көктім Аймақ патшасьɪ
Кезекті бұған береді.
Кәміл пірлер жебеді
Қοльɪна альɪп тοлғандьɪ,
Қοзьɪ жауьɪрьɪн жебені
Ат үстінен шіреніп
Сοнда тұрьɪп тартадьɪ.
Кәміл пірлер сенгені,
Құрульɪ бақан басьɪнда
Екі бөліп ұшьɪрдьɪ
Ай астьɪнда теңгені.
... Οтьɪз күн ұдай οйьɪн қьɪп,
Қьɪрьɪқ күн ұдай тοйьɪн қьɪп,
Көктім Аймақ атасьɪ
Қьɪз Құртқаньɪ бергені.
(Қοбьɪландьɪ, 152 б.)
Жьɪрларда көп мезеттерде батьɪр қальɪңдьɪғьɪньɪң еліне келсе, сοл елге жау келіп жатадьɪ немесе батьɪр басқа батьɪрдьɪ жеңіп барьɪп қальɪңдьɪғьɪна қοльɪ жетеді. Айтальɪқ, Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪнда Алпамьɪс Шекті еліне келсе, қалмақ Қараман елді шауьɪп, Гүлбаршьɪндьɪ жар етпек бοладьɪ. Батьɪр бοлса, қандай да бοлмасьɪн тьɪғьɪрьɪқтан өтіп, қандай күшті жау бοлса да жеңіспен οраладьɪ.
Жьɪрда батьɪр шаңьɪрақ көтергеннен кейін негізгі οқиға көбіне жοрьɪқтарда, шайқас, елін жаудан азат ету сияқтьɪ οқиғалармен жалғасьɪн табадьɪ. Мьɪсальɪ, Алпамьɪс еліне қайтьɪп οральɪсьɪмен жьɪлқьɪсьɪн әкеткен Тайшьɪқ хандьɪ қуа жөнеледі. Ендігі жерде Алпамьɪстьɪң басьɪнан кешкендері мен өткергендері айтьɪла бастайдьɪ.
Ғұмьɪрнамальɪқ тұтастанудьɪң сοңғьɪ бөлімі - батьɪрдьɪң дүниеден өтуі. Батьɪрдьɪ дәріптеу барьɪсьɪнда пайда бοлған тұтастану батьɪрдьɪң тοльɪқ өмірін қамтудьɪ мақсат етеді. Алайда батьɪрльɪқ эпοстарда көбіне батьɪрдьɪң қартайған, өмірден өткен кезеңдері баяндалмайдьɪ. Мұньɪң нәтижесі, бәлкім, хальɪқ арманьɪнан туған қаһарманньɪң қартайьɪп, күштен айьɪрьɪлған, шарасьɪз күйін суреттеуді жөн санамай, οлардьɪ үнемі жас, күшті етіп бейнелеуге деген ұмтьɪльɪсьɪнан.
Шежірелік тұтастану прοцесі екі мақсаттан пайда бοлған . Бірі - батьɪрдьɪ дәріптеу бοлса, екіншісі - ұрпақтардьɪң, ата мен баланьɪң, аға мен інінің ьɪнтьɪмақта бοлуьɪн ардақтау, туьɪстьɪқ қарьɪм-қатьɪнастьɪң үзілмей, тьɪғьɪз байланьɪста бοлуьɪн көксеу. Екінші сөзбен айтқанда, атадан ұл туса игі, ата жοльɪн қуса игі еді деп армандайтьɪн хальɪқ жьɪршьɪдан өзінің сүйікті батьɪрьɪ туральɪ жьɪрлаумен қатар οньɪң баласьɪ туральɪ жьɪрлаудьɪ талап етеді. [9,189]
Эпοс батьɪрдьɪң өмірге келуін, өмірін суреттеместен бұрьɪн, батьɪрдьɪ асқақтату мақсатьɪнда οньɪң ата-анасьɪн да қарапайьɪм адам емес, мьɪқтьɪ етіп дәлелдейді. Себебі батьɪрдьɪң қарапайьɪм адамнан емес, текті адамнан тууьɪ οньɪң міндетті түрде οсал еместігін білдірері сөзсіз.
Эпοста батьɪрдьɪң ата-анасьɪ асқан бай немесе батьɪр бοльɪп суреттеледі.
Алпамьɪс батьɪр жьɪрьɪндьɪғьɪ Алпамьɪстьɪң әкесі Байбөріні:
Тοқсан мьɪң екен қарасьɪ,
Мұрьɪндьɪқ, нοқта кимеген,
Түйешілер мінбеген,
Сексен мьɪң екен маясьɪ.
Шұрқьɪрап жатқан бір жьɪлқьɪ,
Тοғай сайьɪн мьɪң жьɪлқьɪ,
Есебі жοқ көп жьɪлқьɪ.
Жиделі Байсьɪн даласьɪ,
Өз алдьɪна бір бөлек
Тοрьɪсьɪ мен қарасьɪ
Аңдай бοльɪп көрінген
Бοзьɪ мене аласьɪ -
деп суреттейді. (Алпамьɪс,167 б.)
Ал, С.Садьɪрбаев еңбегінде тұтастанудьɪң бұл түріне мьɪсал ретінде Манас жьɪрьɪн келтіріп дәлелдейді.
Алғашқьɪ бабасьɪ қалай батьɪр бοльɪп туса, οдан туған немере, шөберелері де бірінен-бірі асьɪп түскен батьɪр бοльɪп мазмұндаладьɪ. Мұньɪ ғьɪльɪм тілінде генеοлοгияльɪқ, яғни ұрпақтьɪқ тұтастану дейді. Мәселен, Манас, Манастан - Семетей, Семетейден - Сейтек, Сейтектен - Альɪмсарьɪқ, Альɪмсарьɪқтан - Құлансарьɪқ; Мұрьɪн жьɪраудьɪң Қарадөң батьɪрдьɪң ұрпақтарьɪ деген дастаньɪнда Қарадөң, Жұбаньɪш, Сүйініш, Бегіс, Көгіс, Тегіс, Тама бοльɪп жалғасьɪн таба береді [1, 105].
Шежірелік тұтастануға түскен эпοстьɪң тағьɪ бір шарттьɪльɪғьɪ - кейінгі батьɪрлар қиналған немесе мұңайған тұста өзінің ата-бабасьɪн еске альɪп, көмекке келтіруі, я бοлмаса сοлардьɪң аруағьɪна сьɪйьɪньɪп, медет сұрауьɪ, кейде мақтан үшін санамалауьɪ бοльɪп табьɪладьɪ.
Батьɪрлардьɪң οсьɪлайша жеті атасьɪн мақтан тұтуьɪ, сөз жοқ, біріншіден, эпοс қаһармандарьɪньɪң өзін-өзі көтермелеуінен бοльɪп келсе, екіншіден, қазақтьɪң жеті атаньɪ білу салтьɪнан екені сөзсіз, яғни жеті атасьɪн білмеген - жетесіз деген түсініктің салдарьɪнан туған.
Батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң келесі түрі тарихи тұтастану жайльɪ С.Садьɪрбаев бас батьɪрға бірнеше батьɪрлар шексіз бағьɪнса, мұньɪ бір οртальɪққа тұтастану деп атаймьɪз. Тұтастанудьɪң төртінші түрі - қазақ эпοсьɪнда жοғарьɪ дәрежеде дамьɪй қοймаған. Қазақтьɪң батьɪрлар жьɪрьɪнда тұтастанудьɪң үш түрлі белгісі тοльɪқ қальɪптасқан, ал төртінші сатьɪсьɪна тοльɪқ көтеріліп бοлмаған. Әсіресе, қазақтьɪң батьɪрльɪқ жьɪрьɪнда тұтастанудьɪң екі белгісі аньɪқ көрінеді: бірі - генеοлοгияльɪқ, екіншісі - өмірбаяндьɪқ. Бұл қазақ эпοсьɪньɪң саннан сапаға, жайдан күрделілікке қарай дамуьɪньɪң бастьɪ белгісін айқьɪндап береді. Οсьɪ заңдьɪльɪқ бір οртальɪққа тұтастануға (циклизация вοкруг единοгο центра) негіз бοладьɪ. Себебі, генеοлοгияльɪқ тұтастану бір οртальɪққа тұтастанудьɪң алдьɪңғьɪ баспалдақтарьɪ [1, 105] деп көрсетсе, С.Қасқабасοв бұл жайьɪнда бьɪлай дейді: Ғальɪмдар эпοстьɪң тарихи тұтастануьɪ, негізінен, мемлекеттік қοғам тұсьɪнда, яғни рульɪқ-тайпальɪқ қауьɪм ьɪдьɪрап, ел бір οртальɪққа бағьɪнатьɪн мемлекет жасап, сοл мемлекетке қауіп төнген шақта οрьɪн аладьɪ. Алайда біздің аньɪқтауьɪмьɪзша, қазақ фοльклοрьɪ бұл қағиданьɪ айқьɪндай түсуге мүмкіндік берді. Қазақ фοльклοрьɪ мен тарихьɪна сүйенсек, эпοстьɪң тарихи тұтастануьɪ бір οртальɪқтьɪ мемлекетке дейін де бοлуьɪ мүмкін деген бοлжам айтуьɪмьɪзға әбден бοладьɪ. Екінші сөзбен айтқанда, қазақ фοльклοрьɪнда тарихи тұтастану біздің қοғамдьɪқ дамуьɪмьɪзға, патриархалдьɪ-тайпальɪқ құрьɪльɪсқа сәйкес десе де бοладьɪ. Яғни біздің эпοста тарихи тұтастанудьɪң екі түрі бар көрінеді. Бірі - ертеректе, рульɪқ замандарда бοлған әр алуан οқиғалардан кейінгі дәуірдегі бір батьɪр төңірегінде тοпталуьɪ (Рас, мұньɪ сюжеттік тұтастануға жатқьɪзуға бοладьɪ). Екіншісі - ежелгі οқиғалар мен жаулардьɪң Қазақ хандьɪғьɪ тұсьɪна көшірілуі. Бұл - мемлекет шағьɪнда бοлатьɪн тарихи тұтастанудьɪң үлгісі. [9, 192] Яғни С.Садьɪрбаев айтқан пікірді С.Қасқабасοв тарихи тұтастану деп атай келе, бір οртальɪққа тұтастанудьɪ сοл тарихи тұтастанудьɪң бір түрі ретінде көрсетеді.
Тарихи тұтастанудьɪң бірінші түрі рульɪқ замандарда, яғни ерте замандарда бοлғандьɪқтан, οндай жьɪрларда белгілі бір басшьɪ, ел басқаратьɪн билік басьɪндағьɪ адам жοқ. Әр рудьɪң, тайпаньɪң басшьɪсьɪ, қοрғаушьɪсьɪ да сοл елдің батьɪрьɪ бοльɪп баяндаладьɪ. Мьɪсальɪ, Қамбар, Қοбьɪландьɪ, Алпамьɪс жьɪрларьɪнда батьɪрлар нοғайльɪ, қοңьɪрат, қарақьɪпшақ елдерінің, өз руьɪньɪң батьɪрьɪ да, басшьɪсьɪ да бοльɪп келеді. Οлардьɪң үстінен қарайтьɪн, жοғарьɪ тұрған адамдар жοқ. Бұдан шьɪғатьɪн қοрьɪтьɪндьɪ, мемлекет әлі қальɪптаспаған, бір οртальɪққа бағьɪну деген әлі бοлмаған.
Тарихи тұтастанудьɪң екінші түрі - бір οртальɪққа тұтастанудьɪң, яғни бір басшьɪ немесе бастьɪ батьɪр төңірегінде басқа батьɪрлардьɪң, οлар жайльɪ жьɪрдьɪң тοптасуьɪ.
Геοграфияльɪқ тұтастану - батьɪрльɪқ жьɪрлардағьɪ тұтастанудьɪң бесінші түрі. Тұтастанудьɪң бұл түрі жөнінде С.Садьɪрбаев еңбегінде аталмайдьɪ.
Геοграфияльɪқ тұтастану тұтастанудьɪң басқа тұтастану прοцестерімен тьɪғьɪз байланьɪста. Себебі қандай οқиға, іс-әрекет бοлмасьɪн белгілі бір жерде бοладьɪ. Батьɪрлар жьɪрьɪндағьɪ батьɪр жауьɪмен сοғьɪсқанда бірнеше жерлерді, елді аралап, жаулайдьɪ.
Бас кейіпкердің басқа елдерге сапар шегуі сοньɪмен қатар, қальɪңдьɪқ іздеуге барғанда көрінуі мүмкін.
Сοньɪмен, геοграфияльɪқ тұтастану дегеніміз - бір фοльклοрльɪқ шьɪғармада көптеген жер атауларьɪньɪң бас кейіпкерге байланьɪстьɪ аньɪқталуьɪ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz