Иранның ядролық бағдарламасының мақсаты
МАЗМҰНЫ
қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ-ЖАРАҚТЫ ТАРАТПАУДЫҢ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ИРАННЫҢ ЯДРОЛЫҚ
БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Ядролық қару-жарақты тараптау мәселесі – халықаралық және аймақтық
деңгей ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Иранның қазіргі кездегі ядролық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3. Иранның ядролық бағдарламасының
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ ТАРАУ ИРАН-РЕСЕЙ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОРНАУЫ ЖӘНЕ
ИРАНЫҢ ЯДРОЛЫҚ БАҒДАРЛАМАСЫНА ҚАТЫСТЫ РЕСЕЙ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Қазіргі таңдағы Ресей-Иран саяси қарым-қатынасының қалыптасуы мен
дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
2.2 Ядролық саладағы Ресей-Иран өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... .. ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
қысқартылған сөздер тізімі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АҚХА - Атом Қуаты Халықаралық Агенттігі
АЭС - атом электр станцияларын
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік кеңесі
ГФР – Германия Федеративті Республикасы
ЕО – Еуропалық Одақ
ИИР – Иран Ислам Республикасы
ИКҰ - Ислам Конференциясы Ұйымының
ИАЭҰ - Иран атом энергия ұйымы
КСРО – Кеңестік Социалистік республикалар одағы
КХДР – Корея Халық Демократиялық Республикасы
МАГАТЭ - Халықаралық атом қуатына қатысты агенттігі
МҚК - Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің
РФ – Ресей Федерациясы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында
ЯҚТК - Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ядролық мәселесі – барлық қазіргі
заманның ең күрделі мәселелерінің бірі болып табылады. Оның
бәрін ойластыру біздің ұрпаққа жүктеліп отыр. Ядролық
державалар клубының бақылаусыз кеңею қатері – ХХІ ғасырдағы аса көкейкесті
проблемалардың бірі. Егер халықаралық қоғамдастық ядролық қаруға ие
мемлекеттер ауқымының кеңеюіне қарсы саяси күш-жігер таныта алмайтын болса,
оның салдарлары үлкен ауыртпалықтарға алып келуі әбден мүмкін.
Менің көзқарасымша, таратпау саласындағы бүгінгі ахуал көңілдегіден көп
төмен жатыр. Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім (ЯҚТК) өзіне артқан
сенімді ақтай алмай отыр. Өйткені, ол асимметриялы болып табылады және
ядролық қаруы жоқ елдерге қатысты санкцияларды ғана қарастырады. Ол МАГАТЭ
мен БҰҰ-ның мемлекеттердің ядролық нысандарға халықаралық инспекторлардың
жіберілуінен ауытқу фактілеріне нақты да түсінікті ықпал ету тетіктеріне ие
емес. Ақыр аяғында ЯҚТК өзінің қатысушыларына қол қоюшылар қатарынан
ешқандай салдарсыз шығып кетуіне мүмкіндік береді. Осы жағдайлардың барлығы
келісімнің тиімділігі мен нақтылығын әлсіретіп отыр.
Сондықтан, ЯҚТК-нің әмбебап режімін нығайтуға және бекемдеуге ықпал ете
отырып, Қазақстан сонымен бір мезгілде ядролық қаруды таратпаудың жалпыға
ортақ горизонтальды және вертикальды жаңа да әмбебап келісімін жасау
идеясын алға тартты. Аталған құжат “қосарланған стандарттарды” қолданбауға
кепілдік беруі тиіс. Сонымен қатар, тараптардың нақты міндеттемелерін және
оның ережелерін бұзғандарға санкция қолдану тетіктерін қарастыруы қажет.
Ядролық қауіпсіздік жарты ғасырдан астам уақыт бойы әлем назарында ең
күрделі, ең қатерлі мәселе болуда. Көп жылдар оның шешімін іздестіруге әлем
жұртшылығы қатысып келген. Қырғи қабақ соғыс кезіндегі бәсекелестікте бес
алып мемлекеттің қолында бүкіл адамзатты жоюға шамалы қару қорлары
шоғырланған. Тек ядролық сынақтардың өзі өмірге шексіз қауіп төндіргені
белгілі. Әлемде 2025 сынақ жүргізілген қазақ халқындай азап шеккен бірде-
бір халық болмағанын атасақ артық болмас. Аты шулы Семей полигонында 500-ге
жуық атом, сутегі бомбалары сыналып, олардың саны барлық сынақтардың ¼-ін
құраған, ал қауқары жағынан Хиросима мен Нагасакидегі жарылыстардан 40 мың
есе асып түскенін Ресей ресми мәліметтері жобалайды [1].
Кейінгі жылдары Иран елінің ядролық бағдарламасы халықаралық сахнада дау
туғызып, аймақтағы тыныштыққа өз әсерін тигізуде. Ол туралы, әсіресе АҚШ
және Израиль тарапы дүркін-дүркін Иранды бомбалау керектігін дәлелдеп
келді. Олар жақын арада Иран атом қаруын игеріп, басқа елдерге қарсы
қолданудан тайынбайды-мыс деген мәліметтерді таратып, Орталық Азия, Парсы
шығанағындағы елдерді шошындырды. Дж. Буш бастаған Вашингтон әкімшілігі
кейінгі 4-5 жыл ішінде неше рет осы мәселені БҰҰ ҚК талқыға салғызып, 3
қарар қабылдатқызған. Иранның Бушердегі атом электр станциясын салғызуын,
оған жарамды уранды байытуға арналған жабдықтарды іске қосуын атом қаруын
жасауға бағытталған жоспар деп Тегеранды кінәлаған. Иранға Халықаралық атом
қуатына қатысты агенттігінің (МАГАТЭ) өкілдерін жібергізіп, бақылау
шараларын да жүргізген. Олар көптеген орталықтарды тексеріп, қазіргі кезде
ядролық қару жасауға кіріспегені, керек болса шамасыздығы да ескерілмеген.
Ол туралы МАГАТЭ басындағы М. Бараден бірнеше рет мәлімдеген. 2008 жылы 15
қыркүйектегі баяндамасында осы Агенттік Ирандағы ядролық заттар есептеулі
және әскери бағытта пайдаланбағандығын жария еткен болатын [2].
Иран болса ядролық ізденістерді 40 жылдан астам бұрын бастаған еді. 1950
жылдары ол бағытта АҚШ, КСРО, Ұлыбритания, Франция сияқты елдер өздеріне
дос болғандарға осы салада зерттеу жүргізуге көмектескен. КСРО-ның
ынтымақтасуымен ядролық реакторлар Қытайда, Солтүстік Кореяда, басқа
социалистік және дамушы мемлекеттерде салынған. Дубно қаласында олардың
мамандары даярланған.
1957 ж. Иран үкіметімен АҚШ ядролық қуатты бейбіт мақсаттарда қолдану
туралы келісімшарт жасасқан болатын. Содан кейін Америкадан Иранға қажетті
ядролық жабдықтар жеткізіліп, оларды игеретін мамандар жіберілген. Иран
жастары мен ғалымдары АҚШ-тың оқу орындарында, арнайы зерттеу
орталықтарында тәжірибе алуға мүмкіндігі болды. Он жыл өткенде батыс
елдерінің көмегімен (оған АҚШ жағынан берген жәрдем басым болғаны мәлім)
Тегеран университетінің физика факультетіндегі ғылыми-зерттеу орталығында
шағын қуатты (5 Мвт) реактор іске қосылған. Ол әр жылы 600 г плутоний
игеруге шамалы еді. Алғашқы кезде оған жарамды шикізатты Аргентина жіберіп
тұрған. Бұл іс-шаралар МАГАТЭ бақылауында болып, заңды түрде жүргізіліп
жатты.
Иран 1968 ж. өмірге келген ядролық қаруды таратпау шартын қолдап,
мәжілісте ратификациялады. 1974 ж. мамырда Иранның ядролық зерттеулері
бейбіт бағытта болуын мойындай, МАГАТЭ кепілдік келісімге қол қойды. Иран
атом электр станцияларын (АЭС) салу арқылы ядролық қуатын пайдалануды
ойластырған. Алғашқы кезекте Батыс Германия, Франция, сондай-ақ АҚШ
фирмалары оған атсалысқан. АЭС жұмыс істеу үшін байытылған уран қажет, елде
оны өңдеу де қарастырылған. Алғашқы бағдарлама бойынша Иранда 20-дан астам
энергоблок салу көзделген. Үкімет тұсында атом қуаты бойынша арнайы орган
құрылып, оған уран қорларын іздестіру, ядролық отын өндіру мәселелерін
жүктеген. АҚШ бастаған бір топ Батыс елдерінің компаниялары Бушерде және
Азвазда екі-екіден төрт энергоблок құруға кірісіп, оларды 1980-1981 жж.
және 1983-1984 жж. аяқтауды жоспарлаған. Аталған құрылыстар қыза түскенде
Иран халқы сатқын шаһ билігін құлатып, елде жаңа тәртіп орнатты. Ұлттық
мүддені алға тартқан күштер өкіметті қолға алды. Оның саясаты АҚШ-қа мүлдем
ұнамады. Батыс елдері Иранмен ынтымақтастығын үзуге кірісті. Шеттен келген
мамандар кетіп қалды. Бушер түбіндегі бірінші энергоблоктың дайындығы -
90%, онда орнатылған жабдық көлемі - 60%, ал екіншісі 40-75%-ға дейін дайын
болған еді. Олар аяқтаусыз қалды. Ал 1980 ж. күзде Ирак Иранға қарсы соғыс
ашып, ядролық кешендерді бомбалай тастады. Сегіз жылға соғыс кезінде Иран
басшылығы қазіргі кездегі қару-жараққа ие болуды өзекті мәселе ретінде
қарастыруға барған. Содан бері зымырандарды игеруге қол жеткізді. Аймақтағы
Израиль 1970 жылдары, Үндістан мен Пәкістан 1990 жж. атом бомбаларын
иеленгені бұл елге өз әсерін тигізбей қоймаған, әрине Парсы шығанағында
орныққан АҚШ әскери базалары мен жүздеген мың әскери бөлімшелері де Иранды
сескендіріп тұрғаны белгілі. Бұл жағдай 1991 ж. Ирактық Кувейтке қарсы
шабуылынан кейін одан әрі қарай шиеленісіп кеткен. Батыс елдері Иракты тырп
еткізбей ұстап, анда-санда оны жазалап тұруы бүкіл Таяу және Орта Шығысты
үрейлендірді.
Келешекте Иран тағы да бірнеше атом станциясын салуға ниет білдіруде.
Оларды салу, уран отынымен жабдықтау өте көп пайда беретіні белгілі және ол
саланы игеріп алу саяси-әскери қауіпсіздікке тікелей қатысы бар. Иран
әрекеттері жалпы бейбіт істер, оған әр егемен мемлекет құқылы. Жақында Иран
президенті М. Ахмединежад Астанаға ресми сапар жасағанда осы мәселені
қарастырған. Екіжақты келіссөздер кезінде Қазақстан президенті Н. Назарбаев
Иран басқа елдер сияқты бейбіт атом қуатына толық құқықты дегені көпшілік
арасында қолдау тапты [3].
Аймақтағы Ирак пен Ауғанстанның тағдырын, Палестина, Ливан, Сирия
жағдайларына талдау жасай, өзін отыз жыл бойы қысымға алып, әне шабуылға
шығымыз, міне шабуылға шығамыз деп шошындырып жүрген елдер саясатына тізе
бүкпей, қарулы күштерін нығайтып келген Иранды түсінуге де болады. Әрине,
ядролық қарумен ойнауды, оған талпынуды қолдау керек емес. Қазақстан
басшылығы ол қарудың таралмауын біртіндеп қысқартып, түбінде жоюды қолдап
отыр. АҚШ-тың Барак Обама бастаған жаңа әкімшілігі Ресеймен келіссөз
бастай, стратегиялық қаруларды қысқарту туралы ұсыныс жасады. Ядролық
қаруды таратпауды бейбіт жолдармен реттеу аймақтағы қауіпсіздікті
қамтамасыз ететіндігін ұмытпаған жөн. Сондықтан оны тек саяси-дипломатиялық
жолдармен реттеу - күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты
– жаңа ғылыми білім алуға қажетті Иранның ядролық саясатының қалыптасуы мен
дамуы және ондағы Ресей Федерациясының ұстанымын жөніндегі өзара
ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестіктің даму эволюциясына кешенді
сараптама болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындады:
-
- Халықаралық қатынастар мәселесіндегі ядролық қауіпсіздік мәселесін
карастыру;
- Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ұйымдардың рөлін
қарастыру;
- Қазіргі өркениеттегі ядролық қаруға ие мемлекеттердің саясатын
анықтау;
- Иранның ядролық саясатын қарастыру;
- Иран-Ресей дипломатиялық қарым-қатынастарының орнауы;
- Ираның ядролық бағдарламасына қатысты ресей саясаты;
- Ядролық мәселені шешудегі тиімді жолдарын анықтау.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың екінші жартысынан,
яғни ядролық қарудың алғашқы сынақтарының жүргізілген кезеңі, Ядролық
қаруды таратуға тыйым салу келісімінің қабылдануынан бастап бүгінгі күнгі
ХХІ-ші ғасырдың екінші онжылдығы аралығындағы ХХ және ХХІ ғғ. деректермен
дәлелденген халықаралық қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі,
Иранның ядролық саясаты және ондағы Ресей ұстанымының ерекшелігі мен
болашағын қамтиды.
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
Зерттеу жұмысының тақырыбын зерттеу мақсатында отындық, ресейлік және
батыстық зерттеушілер еңбектері қаралды.
Қазақстандық тарихнамада Иранның ядролық саясаты, аймақтағы қауіпсіздік
мәселесі контекстінде зерттеу әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың халықаралық
қатынастар факультетінің ғалымдар ұжымының зерттеу пәні болып табылады.
Иран және аймақтағы ядролық қауіпсіздік мәселесі К. Кожахметовтың
мақаласында қарастырылған [4]. Иран мен Ресейдің стратегиялық одақтастығы,
оның тарихы мен қазіргі жағдайы М.С. Мырзабековтың [5], Иранның яролық
бағарламасының негізгі мақсаттары Т.Н. Махмұтовтың [6], Иранның бүгінгі
саясатындағы өзекті мәселелер Қ.Ә. Жүністің [7] еңбектерінде қарастырылған.
Ресейлік тарихнаманы саралай келе кеңестік және ресейлік ірі Иран-
шығыстанушылардың бірі А.З. Арабаджян [8] өзінің Сверхдержавы и ИРИ деген
мақаласында: Қазіргі кезде ИИР мен ұлы державалар арасындағы аспект
Иранның оларға ядролық держава ретіндегі қатынасын анықтау аспектісі болып
табылады. Бұл аспект ИИР-ден батысқа да, шығысқа да ядролық қаруы бар
елдердің болуымен күрделенеді. Қалыптасқан жағдай ИИР-ның ядролық қаруының
болмауына мазасыздығын түсіндірді деп жазды. Яғни Ядролық қару мәселесі
бүгінгі күні Ресейдің зерттеу пәніне де айналып отыр. Израильдің ядролық
бағдарламасы И.А.Новиковтың [9], ядролық энергияны бейбітшілік мақсатта
қолдану туралы Е.С.Мелкумянның [10] еңбектерінде аталып өткен. Сонымен
қатар, Денчев К. [11], Агаев С.Л. [12], Воскресенский А.О. [13] және т.б.
аталмыш мәселе туралы бірқатар зерттеулер жүргізген.
Ядролық қаруды таратпау мәселесі, Иранның қазіргі кездегі ядролық
саясаты батыстық зерттеушілердің де назарын өзіне аударады, оларды біз
батыстық тарихнамаға жатқызамыз.
Иранның ядролық құралдау жасау технологиясы туралы бірқатар батыстық
зерттеушілер еңбектерін жариялады. Солардың қатарында Кордесман А. [14],
Коен А. [15] сынды батыстық зерттеушілерді атап өтуге болады.
Қазіргі таңда Ресей Федерациясымен қарым-қатынас Иран сыртқы саясатының
маңызды бағытының бірі болып табылады. Осыған байланысты Иранның ядролық
бағдарламасындағы Ресей ұстанымы бірқатар ирандық ғалымдардың зерттеу
пәніне айналды. Мехди С. [16], Акбари А.Р. [17], Ноурузи Н. [18],
Вартанян А.М. [19], Балуджи Г.А. [20], Сахими M. [21] сынды зерттеушілер
өз еңбектерін жариялады.
Осылайша, жұмысты жазу барысында иран-ресей қатынастар тақырыбына
арналған зерттеулер қатары талдауға жеткілікті болды деуге болады. Жұмыста
қызықты және маңызды қорытындылар мен мазмұндар қолданылды.
Отандық, ресейлік және батыстық зерттеушілердің жұмыстарын зерттеу
Иранның ядролық саясатының мәні мен қисынын, Ресеймен ядро саласындағы
ынтымақтастығының қалыптасуын түсінуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің деректік негізі.
Бітіру жұмысы аясы кең қайнар көздердің негізінде ашылды және оларды
төмендегідей 4 топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын ядролық қаруды таратпаудың жаһанды
мәселелері, Иранның ядролық саясаты, Иранның ядролық бағдарламасына қатысты
Ресей ұстанымын құқықтық негізін заңнамалық, нормативті-құқықтық сипаттағы
құжаттар құрайды.
Дерек көздердің екінші маңызды тобын саяси-дипломатиялық құжаттар –
келісім-шарттар, келісімдер, хаттамалар екіжақты декларациялар құрайды.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ядролық қаруды таратпауға байланысты
бірқатар келісімдер қабылданды. Ең негізгілері мыналар болып табылады: 1967
жылғы Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім [22], Тегеран келісімі
[23], Париж келісім-шарты [24], 2001 жылы 12 наурыздағы Ресей Федерациясы
мен Иран Ислам Республикасы ынтымақтастығының өзара әрекеттестігі негіздері
мен принциптері жөніндегі Келісімі [25] және т.б. Сонымен қатар бітіру
жұмысында екі елдің СІМ шығаратын құжаттар, материалдар және дипломатия
хронологиясы пайдаланылды.
Дерек көздердің үшінші тобы екіжақты қатынастың қазіргі жаңа кезеңіне
жатады және ядролық саясатқа қатысты мемлекеттердің ресми позициясына
қөзқарас білдіру арқылы маңызды. Бұл мемлекеттік және саяси жетекші
қайраткерлердің, ресми тұлғалардың шығармаларында, баяндамаларында, өзара
сапарлар барысында сөйлеген сөздерінде және әртүрлі ақпарат құралдарына
берген сұхбаттарында айшықталады және екіжақты ынтымақтастықтың приоритетті
бағытын аша түседі.
Ирандық мемлекеттік қайраткерлер - М. Ахмадинежад [26], вице-президент
Парвиз Давуди [27], Израиль Премьер-министрі Бен-Гурион [28] және т.б.
Келесі төртінші топты Иранның жылдық статистикалық жинақтарында
көрсетілген ресми статистикалық мәліметтер мен Ресейдің мемлекеттік
статистикалық мәліметтері құрайды. Олар Иранның ядролық әлеуетін
анықтауға көмектеседі.
Сонымен қатар бітіру жұмысын жазу барасында бірнеше мерзімді басылымдар
қолданылды. Олардың қатарында: The Military Balance, Nucleonics Week,
История востока, Middle East Review of International Affairs, Азия и
Африка сегодня және т.б.
Бітіру жұмысының теориялық және әдістемелік негізі – жаппай қырып жою
саласындағы қауіпсіздік интеграцияның, атап айтқанда, ядролық қаруды
таратапау мәселелерімен айналысатын ТМД-ның және шетел ғалымдарының ғылыми
зерттеулеріне негізделеді.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі
–логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық,
бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау,
экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеу үрдісі кезінде Иранның, Ресей Федерациясының cтатистика
жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, жаппай қырып жою қару-
жарақтарын таратпау туралы халықаралық ұйымдардың нормативті-құқықтық
актілері мен басылымдары пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы зерттеу мақсаттары және талаптарымен
анықталады. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан, жалпы көлемі 69 беттен тұрады.
І ТАРАУ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ-ЖАРАҚТЫ ТАРАТПАУДЫҢ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ИРАННЫҢ ЯДРОЛЫҚ
БАҒДАРЛАМАСЫ
1.1 Ядролық қару-жарақты тараптау мәселесі – халықаралық және аймақтық
деңгей
Ядролық қару-жарақты таратпаудың қазіргі іс-әрекеттегі халықаралық
тәртібі Ядролық қару-жарақты таратпау жөніндегі келісімге қол қойған күннен
бастап, яғни осыдан 35 жыл бұрын қалыптасты. Оған қол қойған ядролық
қарудан азат елдер Келісімнің ІІ бабына сәйкес ядролық қрау немесе басқа
да жарылғыш ядролық құрылғыларды алмауға, және де осындай түрдегі қару-
жарақтарды немесе жарылғыш құрылғыларды тікелей түрде де, жанама түрінде де
бақыламауға; қандай да бір әдіс-тәсілдер арқылы ядролық қару жарақты
шығармауға және ие болмауға, ядролық қару жарақтарды шығаруға қатыспауға
және көмек көрсетпеуге міндеттенді [22].
ЯҚТК 1967 жылдың 1 қаңтарына дейін ядролық қару-жарақ немесе ядролық
жарылғыш құрылғыларды шығарған және жарып үлгерген санатындағы ядролық
қаруы бар державаларға ядролық қару-жарақты иемденуге және оны әрі қарай
жетілдіру құқығын бекітті. Сол кезеңде мұндай мемлекет 5 болды – АҚШ
(ядролық қару-жарақ шығарды және 1945 жылы оны сынақтан өткізді), КСРО
(ядролық қару-жарақ шығарды және 1949 жылы оны сынақтан өткізді),
Ұлыбритания (ядролық қару-жарақ шығарды және 1952 жылы оны сынақтан
өткізді), Франция (ядролық қару-жарақ шығарды және 1960 жылы оны сынақтан
өткізді), Қытай (ядролық қару-жарақ шығарды және 1964 жылы оны сынақтан
өткізді).
Сонымен қатар, ЯҚТК қол қойған ядролық қарудан азат елдерге IV бабына
сәйкес бейбіт мақсаттарда ядролық энергияны зерттеуді дамытуға, өндіруге
және пайдалануға құқық берілді [22].
Алайда ЯҚТК-ге қол қою кезеңінде бұл келісімнің әмбебап сипатқа ие
болмайтындығы белгілі болды. Себебі бірқатар елдер келісім дискриминациялық
сипатқа ие және ұлттық мемлекеттік мүдделере жауап бермейді деп келісімге
қол қоюдан бас тартты. ЯҚТК-ның бес басты сыншылары – Үндістан, Израиль,
Пәкістан, ОАР және Бразилия – ядролық қару-жарақ шығару жұмыстарын бастады.
Бразилиядан басқа 4 мемлекет ядролық қару шығарды (ОАР-дағы апартеид
тәртібі өзінің ядролық арсеналын 1980-жылдардың соңында таратты), ал
әлемдік қауымдастық, соның ішінде 5 ядролық держава бұған тосқауыл бола
алмады.
Олар қарапайым себептердің арқасында мұны істей алмады, себебі жаңа
ядролық мемлекеттер ЯҚТК аясынан тыс болды, сол себептен олар халықаралық-
құқықтық шектеулермен шектелмеді. Осындай жағдай бірқатар ядролық қарудан
азат елдерде ЯҚТК аясынан тыс қалған елдер ЯҚТК қол қойған елдерге
қарағанда ұтыс жағдайында болатындығы туралы ой қалыптасты. Мұндай ой соңғы
20 жылдар бойы орын алған оқиғаларда барынша нығайды:
1. 1986 жылы Израильдің ядролық бағдарламасын әшкерелеген соң, оның
артынан бұл елге қарсы ешқандай да халықаралық санкция салынбады.
2. 1993 жылы КХДР ешқандай да салдарсыз ЯҚТК құрамынан шықты;
3. 1998 жылы Үндістан мен Пәкістан ядролық сынақтар жүргізді. Бұл
елдерге қатысты халықаралық қауымдастық тарыпанан ешқандай
санкциялар салынбады;
4. 2005 жылы КХДР ядролық қаруы бар екенін жариялады, бұл елге
қатысты ешқандай халықаралық санкция салынбады.
Осылайша, көптеген елдерде объективті себептерге байланысты дербес
ядролық қару құру ешқандай ауыртпалықсыз үдеріс деген ой қалыптасты.
Мұндай көзқарас Израиль мен Пәкістанның әскери ядролық бағдарламасының
тарихы мен жағдайын зерттеу кезінде ушыға түседі. Бұл елдерде ядролық қару-
жарақтың болуы Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азия аймағының онсыз да
күрделі геосаяси жағдайын күрделендіріп жіберді.
Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азия аймғындағы жаңа ядролық державалардың
пайда болуы ядролық қару-жарақты таратпау жүйесіне ғана емес, аймақтық және
халықаралық қауіпсіздікке де қауіпін тудырды.
Егер Израильде (өзінде ядролық қару-жарақтың бер екендігін мойындамай
оны ядролық держава деп атауға болмайды) басқа елдерге дербес қару-жарақ
жасауға мүмкіндік беретін технологияларды бақылаудың тиімді ұлттық жүйесы
жұмыс жасаса, Пәкістанда бұл жүйенің тиімділігі күмән тудырады.
Локалды қақтығысты аймақтардағы елдердің ядролық қару-жарақты қолдану
мүмкіндігі аймаққа және әлемге барынша көп қуаіп тудырады.
Израиль өзінің кейбір араб көршілерімен қақтығыстық жағдайда. Бұл араб
елдерінің ядролық қару-жарақтары жоқ және салыстырмалы түрде алғанда
Израиль қарапайым қарулану жағынан олардан басым түседі, бұл жағынан
алғанда араб-израиль қақтығысында Изралиь тарапынан ядролық қаруды
қолданудың мүмкіндігін азайтады [29]. Алайда Изралиьде ядролық қару-
жарақтың болуы аймақтық мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік стратегиясына
жанама түрде әсерін тигізеді, оларды дербес жаппай қырып жою қару-
жарақтарын жасауға итермелейді. Ядролық қару-жарақты таратпау жөніндегі
жетекші Ресейлік сарапшы, дипломат Р.М. Тимербаев: 30-35 жылдар бойы
Изралиь таяу шығыс аймағында атом монополиясына ие, және осы аталған жылдар
бойы араб елдері, бір жағынан, Таяу Шығысты ядролық қарудан азат аймаққа
айналдыруға қол жеткізгісі келеді, яғни халықаралық бақылау бойынша
Израильдің бұл қарудан бас тартқанын қалайды, ал екінші жағынан (Израиль
бұл жолды таңдамаған жағдайда) израиль ядролық әлеуетке өзінің, яғни араб
ядролық әлеуетін қарсы бағыттайды. Бұл бағыт бойынша Сирия,Ливия және де
Иран жұмыс істеп жатыр және жұмыстарын жалғастыруда екендігін атап өтті
[30].
Мұндай бақталастық аймақтағы әскери-саяси жағдайға әсер етпей
қоймайды.
Үндістан мен Пәкісанға келетін болсақ, бұл жердегі мәселе өте күрделі.
Бұл екі мемлекет 1947 жылы құрылғаннан бері қақтығысты жағдайда. Өткен
онжылдықтықтың ішінде Үндістан мен Пәкістан үш рет соғысты. Бұл елдердегі
қақтығысты жағдай әлі күнге дейін сақталып отыр, бұл екі ел арасындағы
ядролық соғыстың басталуына қауіп тудырады [31]. Екі ел арасындағы ядролық
қақтығыстың туындауы мүмкіндігі тек екі елдің қауіпсіздігіне қауіп төндіріп
қана қоймай, аймақтағы көрші елдердің, соның ішінде Иран Ислам
Республикасының қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ИИР-дың әскери ядролық бағдарламасының
жүзеге асуы (немесе жүзеге аспауы) Иранның көрші елдермен, Израиль,
Пәкістан, Үндістан және де Оңтүстік Азия, Парсы шығанағы мен Таяу Шығыста
өзіндік ерекше мүдделері бар әлемдік жетекші елдермен қарым-қатынасына
байланысты.
Кеңестік және Ресейлік ірі Иран-шығыстанушылардың бірі А.З. Арабаджян
өзінің Сверхдержавы и ИРИ деген мақаласында: Қазіргі кезде ИИР мен ұлы
державалар арасындағы аспект Иранның оларға ядролық держава ретіндегі
қатынасын анықтау аспектісі болып табылады. Бұл аспект ИИР-ден батысқа да,
шығысқа да ядролық қаруы бар елдердің болуымен күрделенеді. Қалыптасқан
жағдай ИИР-ның ядролық қаруының болмауына мазасыздығын түсіндірді деп
жазды [8]. Иранның ядролық қаруы бар көршілерінің қатарына Ресей мен АҚШ
кіреді. Біріншісі – Иранның солтүстіктегі ең ірі көршісі, екіншісі – Таяу
Шығыстағы (Ирак, Кувейт, Катар, Бахрейн және Сауд Арабиясында) қуатты
әскери-саяси ықпалынан, және де әлемнің кез келген нүктесінде зымыран
құралдары, соның ішінде ядролық қарумен соққы бере алатын қауқарының
болуынан.
Дегенмен АҚШ және Ресей ЯҚТК-ның қатысушылары болып табылса, онда
Израиль, Пәкістан және Үндістанға ешқандай да халықаралық заңға сүйенген
мiндеттемелер жүктелмеген, сонымен қоса ЯҚТК-ның қатысушыларымен болып
табылмайды. Осы жағдай ядролық қаруды таратпаумен және оның қолдануының
үсiне бақылау жүйесiнің мөлдiр еместігін көрсетеді. Иранның көрші ядролық
елдері - Пәкістан және Израильмен әбден қарапайым емес қарым-қатынасы,
ұлттық қауіпсіздігінің сын-тегеуріндері қауіпті сипатта. Бұл ИИР-ды жаппай
қырып жою қару-жарағын жасауға итермелейді. Қазіргі таңда Иранға және
басқа да аймақтық елдерге ядролық көршісі тарапынан қандай да бір шабуыл
жасалған жағдайда оларға кепілдік беретін бiр де халықаралық келiсiм-шарт
немесе қандай да бір ядролық державаның растамасы жоқ.
Тарихтың мұндай жүйесінiң жоқтығы көп елдерді дербес ядролық қаруды
әзiрлеуге итермелейтiнiн көрсетедi. 1998 ядролық сынақты өткерген Үндістан
ЯҚТК-ға қосылу кезінде iрi мемлекеттердiң шабуылдың жағдайында
қауiпсiздiктiң кепiлдiгiн алуға ұмтылды. Дегенмен Үндістан КСРО тарапынан
да, АҚШ тарапынан да ешқандай кепілдік алмады, бұл ЯҚТК-ға қосылмаудың
сылтауы болды. Қауiпсiздiктiң кепiлдiктерiн алудың аналогиялық мәселесiнің
алдында Иран тұр. Алайда, соңғы шахтың басқаруы кезінде ЯҚТК-ға қол қойып,
ядролық қару жасамау мiндеттемесін өз жауапкершiлiгiне алып қол қойды. ИИР-
дың ядролық қаруды жасау жөніндегі талпыныстары халықаралық құқық
тұрғысынан заңсыз болып табылады.
Иә, төңкерiлiске дейiн Иран АҚШ-тың одақтасы болды. АҚШ-тың әскери
қуаты мықты және батыстың алдыңғы қатарлы техникасымен қаруланан Иранның
әскерімен ол КСРО және Иранның басқа да көршілерінен туындаған қауіпке
қарсы тұруға қауқары жетті. Дегенмен бүгiн Иранның АҚШ сияқты қуатты және
сенiмдi одақтасы жоқ.
Қазіргі әлемдегі жалғыз қуатты мемлекет АҚШ-пен, аймақтағы көршілері
Пәкістан, Иран, Изралильмен қарапайым емес қатынаста отырған Иранның
геосаяся жағдайын ескере отырып, ол дербес ядролық қрау-жарағының жоқтығына
алаңдайды [32].
Иранның ядролық доктринасына дәстүрлі шиеленісте Иран - араб
қатынастары да әсер етеді. Көбінесе Ирандық тәртiптiң саясаты америкаға
қарсылықпен анықталмайтындығын, араб көршiлерiмен өте күрделi және қарама-
қайшы қатынастарда екендігін атап өтiледi. Иран және аймақтың араб елдерi
ұзақ мерзiмдi шиеленісті қарым-қатынаста болып келеді. Жаппай қырып жою
қару-жарағын жасауға Иранның талпынысын анықтайтын негiзгi фактор дәл осы
болып табылады [33]. Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндай бағалау қуанышқа
орай дұрыс болып отыр.
Аймақтық көршiлерi жағынан Ираны үшiн негiзгi ядролық қауіпті Израиль
туғызады. Ол көп жағдайда Иранның жауы болды, және оған Палестина, Ливан,
Сириядағы радикалды ислам ұйымдарын қолдап отырған Иран кінәлі. Және екінші
қауіпті сунниттік фундаментализмсі жақсы орнығып Ирандағы шиизмге қарсы
болып отырған Пәкістан тудырады [34].
Иранның аймақтық екі көршілері Пәкістан мен Израильдің ядролық қару
жасау тарихына үңілуді жөн деп санаймыз. Олар Иранға қарағанда дер кезінде
әлемнің мықты сын-тегеуріндерін ескеріп өздерінің ұлттық қауіпсіздіктерін
қамтамасыз ету қажеттілігін ойлады. Біз Үндістанның ядролық бағдарламасын
айналып өтеміз. Себебі бұл елмен Иран соңғы он жылдықтар бойы жақсы қарым-
қатынаста және Үндістан мен Иран арасындағы қақтығыстың болу мүмкіндігі
төмен. А.А. Кокошкин атап өткендей, Үндістанның сыртқы саясатында Оңтүстік
Шығыс Азия елдері дәне Үнді мұхиты басымдық болып табылады. Пәкістан үшін
Таяу Шығыс, Ауғанстан, Орталық Азияның стратегиялық маңызы зор. Ол жерде
оның басты бақталасы Иран болып табылады [31].
Израиль және Пәкістанның ядролық бағдарламаларына жасалған салыстырмалы
талдау аймақтың мемлекеттерiнiң ядролық бағдарламаларының дамуының ортақ
ерекшелiктерiн анықтауға көмектеседi және Иранның ядролық бағдарламасын
зерттеу үшiн тиімді болып табылады.
Израиль ресми емес ядролық қаруы бар ел болып табылады. Израиль
басшылығы растамайды, бiрақ елдiң аумағында ядролық қарудың бар екендігін
терiске шығармайды [35].
Ұлттық тiрi қалудың негiзі ретінде ядролық баяулату саясаттың Израиль
нұсқасы көбiнесе екi факторды түсіндіреді. Бiрiншiсі - ядролық емес
шабуылды тоқтатуды және оған тиiмдi жауап беруді қиындаттыратын аумақтың
стратегиялық тереңдiгiнің жетіспеушілігі. Екiншiсі - Израильдың араб
көршiлерiндегі жеке құрамдағы артықшылық [36].
Израиль ядролық қаруын жасаудың бастауларында Израиль премьер-министрі
Бен-Гурион тұрды. Ол елде ядролық технологиялардың дамуын өзінің солшыл
коалициялық кабинетінің мүшелеріне айтпай-ақ бастап кетті [28]. Себебі
шетелге, соның ішінде КСРО-ға ақпараттың шығып кетуін алдын алу үшін.
1950-60 жылдар бойы Израильдің өзінде ядролық қаруды жасау
мәселесінде консенсус болмады. Изралиьдің ядролық қару жасауына премьер-
министр Л.Эшкол және Г.Мэир, қауіпсіздік министрі П.Лавон, сыртқы істер
министрі А.Эбан сынды көрнекті қоғам және саяси қайраткерлері қарсы болды.
Премьер-министр Эшкол либералды экономиканың жақтаушысы болды және ядролық
қаруды елдің либералдану жолындағы басты қауіпі деп түсінді [37].
Ядролық бомба жасау жобасын іске асыруда басты рөлді Бен-Гурион, ғалым-
химик Э.Бергман және атом жобасының басты ұйымдастырушысы, қорғаныс
министрінің жетекшісі Ш.Перес ойнады. Қорғаныс министрілігінің бақылауымен
1952 жылы Израильде ядролық энергия жөніндегі комиссия құрылды. Ол өзіне
израильдік ядролық қару жасау міндеттемесін алды.
1956 жылы Израиль Франциямен Израильде плутонийлі ядролық реактор құру
туралы құпия келісімге қол қояды. Францияның қолдауының арқасында, Израиль
өзінің ядролық қаруын әзірлеуге кірісті. Бейбіт ядролық технологияларды
дамыту үшін 1957 жылы Димонда (Негев шөлі) ядролық орталықтың құрылысы
басталды.
Францияның 1956 жылы Израильге ядролық қару жасау бағдарламасын
дамытуға көмектесу келісім беруінің де белгілі бір саяси мүдделері болды:
Г.Молле басқарған Франция үкіметі Фарикадағы, ең алдымен Алжирдегі, кейін
Египеттегі француз мүдделеріне қауіп төндірген араб ұлтшылдығына қарама-
қарсылық ретінде Израильге үміт артты [30]. Израиль Франциямен жақсы
дамыған ядролық бағдарламаға қол қойды (Екінші дүниежүзі соғыс кезінде АҚШ
пен Канадада жұмыс көптеген француз мамандары соғыс біткеннен кейін
отанынан оралып, француз ұлттық ядолық бағдарламасын дамытуға жұмыс істеді)
[38]. Димон кешені тек реатордан тұрмады, кешенде жерүсті және жер асты
жабдықтар орналасты.
Димонда орталық әлемдік қауымдастықтан және Израиль парламентінен
жасырын салынды. Алайда бұл орталықтың құрылысы үстінен шетелдік
мемлекеттердің барлаушылары, ең бірінші АҚШ ЦРУ қадағалап отырды.
1958 жылы U-2 американ барлау ұшықтары Домандағы орталықтың салынуын
байқады, алайда салынып жатқан объектінің салыну мақсатын білмеді.
Жасалған сұрнасқа Израиль тарабы Димонда тоқыма зауыты, ауыл шаруашылық
орталығы және металлургиялық зауыт салынып, істеп жатыр деп жауап берді
[14].
1960 жылы 8 желтоқсанда ОБО қол жеткізілген ақпарат бойынша Димонда
салынып жатқан ядролық зерттеулерді жүзеге асыратын орталық екендігін
хабарлады. 1960 жылы 21 желтоқсанда Бен-Гурион израиль парламентінде
сөйлеген сөзінде жалтара алмайтындығын біліп, Димонда салынып жатқан
нысанның ядролық реактор екендігін мойындады, ал оның сипаны – бейбіт деді
[15].
Эйзенхауэр әкімшілігі Димон жобасы туралы білсе де 50-жылдардың соңында
іс жүзінде Израильге ешқандай қысым көрсетпеді.
Израиль ядролық бағдарламасы бойынша ірі маман А.Коен 50-жылдардың
соңы Америка Құрама Штаттары үшін Израильге қысым көрсетудің сәтті кезеңі
еді. Ядролық қару жобасынан бас тартуды талап етіп, орнына қауіпсіздікке
кепілдеме беру келісімімен. Бірақ бұл мүмкіндікті АҚШ пайдаланбады деді
[39].
Кеннеди кезеңіндегі Израильге қысым көрсету саясаты да біздің
көзқарасымыз бойынша белгілі бір жетістікке әкелетін еді. Кариб
дағдарысынан кейін Кеннедидің ядролық қаруды таратпау жөніндегі ұстанымы
қатал сипатқа ие болды. 1963 жылы 22 наурызда сөйлеген сөзінде Кеннеди
ядролық қарудың таралу болашағына алаңдайтынтынын мәлімдеді. 1970 жылы 4
державаның орнына әлемнің саси картасында осындай 10 ел, 1975 жылы 15
немесе 20 ел пайда болады деді. Коэн көрсетіп отырғандай, 1963 жылы Израиль
американ президентінің назарында болды, және бұл таяу шығыс еліне
американың қысымы ерекші күшейді [15].
Бен-Гурионды алмастырған Израильдің жаңа премьер-министрі Эшколге
Кеннеди өзінің қатал хатында егер Эшкол амеркиандық инспекторға елдің
ядролық нысандарын көрсетуге бас тартса Израильге американдық тараптан
жасалған қауіпсіздік кепілдемесін тоқтататындығымен қорқытты [15]. Эшкол
Кеннедидің шартын қабыл алды. бірақ американдық тексерулер еш нәтиже
бермеді. Американдық инспекцияның тиімділігінің төмендігі Кеннедиден кейін
билікке келген Л.Джонсонның және оның әкімшілігінің Израиль саясатына көз
жұмуынан болды. Американдық инспекциялар тек қағаз жүзінде болды және
ядролық қаруды таратпаудың американдық саясатына ешқандай ықпал болмағанын
келесі факторлар куәландырады:
1. 1966 жылдың соңында А.Коэн мен Т.Грэхем жазғандай, президент Джонсон
Израильдің бірінші ядролық жарылыс жасауға қажетті техникалық
деңгейге жеткіндігі туралы ақпарат алды. Алайда президент Джонсон
мемлекеттік хатшы Д.Раск, қорғаныс министрі Р.Макнамара сынды
американ әкімшілігінің мүшелерінен бұл ақпаратты жасыруды бұйырды
[40].
2. 1968 жылдың соңына таман ОББ директорының орынбасары К.Деккет
Израильде ядролық қаруды жасайтын әзірленген бағдарламаның бар
екендігі шешімі келді. 1974 жылы Ядролық қадағау комиссиясына берген
Деккеттің көрсеткіштеріне сәйкес, ОББ директоры Р.Хелмс Израильдің
әскери ядролық бағдарламасына қатысты болжамдарын таратпауды бұйырды
[9].
Бұл фактілер Израильдің әскери ядролық әзірлемелірінің АҚШ-тан жасырын
болмағандығын көрсетеді. Алайда саяси тұрғыда Вашингтон бұны әлемдік
қауымдастықтан жасырды. Өзінің территориясында әскери ядролық бағдарламаны
дамытудан бөлек, Израиль АҚШ, Ұлыбритания, Франция, ГФР-ден құпия сатып алу
және ядролық материаларды ұрлады деп айыпталды. Мысалы, 1986 жылы АҚШ-та
100 кг-дан артық уранның жоғаоғандығы анықталды. Тель-Авив 80-жфлдардың
басында АҚШ-тан ядролық қарудың маңызды элементі – критонды заңсыз әкетті
деген декерті тақты [41].
Израиль ЯҚТК-ға қол қоймады, сондықтан оның әскери ядролық нысандарына
МАГАТЭ тарапынан жасалатын тексеру мүмкін емес. Іс жүзінде, қазіргі таңда
Израильдің барлық ядролық инфрақұрылымы әлемдік қауымдастықтың назарынан
тыс. Израильге тиімді қысым жасай алатын жалғыз ел – ол Америка Құрама
Штаттары. Алайда, жоғарыда көргеніміздей, АҚШ Израильге қысым жасауға
асықпайды.
Дербес ядролық қаруын жасаған соң Израиль белгісіздік саясатына көшті.
Изариль ядролық қаруға ие ме әлде жоқа па деген ойды туғызады. Кейіннен
Израильдің ядролық саясаты Таяу Шығыс бойынша көрші елдердің ядролық қару
жасауына жол бермеу Бегин доктринасымен бекітілді. Израильдің мөлдір емес
саясаты келесі қағидаларға сүйнеді:
• Израильдің қауіпсіздігі үшін ядролық қарудың болуы қажет. Израиль
бұл жағдайда Таяу Шығыста ресми емес монополсит болуы керек;
• Израиль өзінің ядролық мәртебесін ресми мойындамауы керек, бірақ
сонда да аймақта монополист болуы керек;
• Мөлдір емес саясат израиль ядролық бағдарламасын ғаламдық
деңгейде талқылауға жол бермейді, халықаралық пікір-таластың
пәнінен айналдырмайды.
Израильдің ядролық арсеналы қандай деген сұрақ туындайды? Вануну
мәліметі бойынша, Димонда 100 ядролық бомаба жасауға жеткілікті плутонийлер
әзірленді. Израиль бір аптада 1,2 кг плутоний шығарған. Бұл бір жылда 10-12
бомба әзірлеуге жетерлік [42]. Яғни, Вануну тұтқынынан кейін 20 жылда 200
бомба әзірленетін еді. Израильдегі ядролық ұрыс зарядтарының саны туралы
болжам көп. Бұндай сараптама Израильде 425 ядролық зарядтардың бар
екендігінің шынайылығын көрсетеді [14]. Егер 425 саны шын болса, Израиль
тек АҚШ пен Ресейге ғана жол беріп отыр.
Израиль ядролық қаруды жасағаннан не ұтты және нені ұтылды деген сұрақ
қойсақ, онда жауап белгілі. Израиль ұтылғаннан гөрі, барынша көп ұтты.
Бұндай қорытындыны ядролық қару жасаудың жағымды және жағымсыз салдарын
атаған кезде айта аламыз.
Жағымды салдары: Ядролық қаруды жасай отыра, Израиль әскери қуаты
жағынан Оңтүстік-Батыс Азия аймағындағы көшбасшыға айналды; араб көршілері
тарапынан қарулы қақтығыстың болу мүмкіндігі төмендеді; Израильдің көптеген
жаулары Израильдің ядролық қрауын тарату мүмкін еместігін көндікті.
Жағымсыз салдары: Жағымсыз жақтары өте төмен. Ядролық қару жасағаннан
кейін Израильге қарсы ешқандай халықаралық санкциялар салынбады. Араб
елдері мен Иран ЯҚТК кезекті конференциясында Израильге қарсы үгіт-насихат
жұмыстарын жүргізеді. Бұл елге санкция салуды талап етеді, салмаған
жағдайда ЯҚТК-ден шығумен қорқытады.
Объективті тұрғыдан қарағанда израиль ядролық қаруы Оңтүстік-Батыс Азия
аймағындағы тұрақсыздықты тудыратын фактор болып табылады. Израильдің
ядролық қаруы жасауы Израильмен қақтығысқа түсіп отырған елдерде өз
бағдарламаларын жасауға итермелейді.
Израильмен күрделі қарым-қатынастағы Иран үшін Израильде Ядролық
қарудың болуы салдарынан Иран қарапайым қару-жарақпен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жүйесін тиімсіз деп санайды. Израильдің ядролық қаруының
болуы Иран болашағына, қазіргі ислам тәтібіне қауіп төндіреді.
1.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
XXІ ғасыр адам баласының жаһандану кезеңіне аяқ басып, әлемді жаңарту
бағытында көптеген ғылыми өзгерістерімен таңдандыруда. XX ғасырдың 40-
жылдарынан бастау алған ядролық қарудың негізі адамзат қоғамының қауіпті
дертіне айналып, Атом өндірісінің бағыттары бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналуда.
XX ғасырдың бірінші ширегінде әлемдегі ұлы державалар арасында қару-
жарақ бәсекелестігі орнаған болатын. Алғашқы ядролық қаруды жасау мен
сынаудағы бестік мемлекеттер: 1945 жылы Америка Құрама Штаттары, 1949 жылы
Кеңес Одағы, 1952 жылы Ұлыбритания, 1960 жылы Франция, 1964 ж. Қытай Халық
Республикасы. Ядролық қарудың пайда болғанынан бастап әлемдегі ядролық
қаруы жоқ мемлекеттерге саясатта өз өктемдігін жүргізе бастады. Ядролық
державалардың мұндай әрекеті мемлекеттер арасында тұрақсыздық тудыратыны
анық еді. Осы аталған елдер Халықаралық Атом энергетикасы агенттігінің
(МАГАТЭ) бақылауымен 1967 жылы 1 маусымда Венада Ядролық қаруды таратпау
келісімшартына (ЯҚТК) қол қойды. Ядролық қаруды таратпау келісімшартының
келесі тармағының IV бабына сәйкес ядролық қаруы жоқ мемлекеттерге
Бейбітшілік мақсатта ядролық энергияны өндіруге, пайдалануға, зерттеуге
құқылы екендігін жеткізді. ЯҚТКШ-ның кейбір тарауларына келіспеушілігін
білдірген бірнеше мемлекеттер келісім-шарттың ұлттық алалау сыңайларының
барын атап өтті. Үндістан, Пәкістан, Израиль, ОАР және Бразилия өздерінің
ядролық қаруларын жасауды бастады. ХХ ғ. 80-жылдарында ОАР мен Бразилия
өзінің ядролық арсеналын жойды. Алғашқы бес ядролық алпауыт мемлекеттер
кейінгі мемлекеттердің ядролық қару жасау әрекетіне кедергі бола алмады.
Олар өздерінің ядролық зерттеу жұмыстарын ЯҚТКШ-ның негізінде жүргізді.
Ядролық державалардың ішіндегі әлемдегі алғашқы АЭС-тің негізін қалаған
Кеңес Одағының ғылымға қосқан жаңалығы ядролық технологияның жетістігінде
әскери және саяси, бейбітшілік маңызы жағынан әлемдегі елдердің
қызығушылығын тудыратыны анық еді. Келісімшарт негізінде Кеңес Одағының
жетпіс жылдық билігінен кейін, кеңестік билігіндегі мемлекеттер өз
егемендігін алып, шет мемлекеттермен байланысын жаңа тұрпатта жүргізе
бастады. Әлемді дүр сілкіндіріп, дүрбелең дүниені діңгегінен ұстаған Кеңес
үкіметі өз құдіретінен айырылды десек болар еді, бірақ Ресей Федерациясы
өзінің ықпалын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында (ТМД) жоғалтпады. Әлемдік
саясаттағы дағдарыстың ықпалы көптеген елдермен бейбітшілік тұрғыда қарым-
қатынасты шешті деп айта алмаймыз. Кеңес Одағының ыдырауы бақталас
державаның бірі АҚШ және Еуропа мемлекеттері үшін үлкен жеңіс болды. АҚШ-
тың Таяу Шығысқа және Орта Азияға ықпал етуіне кедергілер болмады. Америка
Құрама Штаттары мен Еуропа мемлекеттері үшін Иран Ислам Республикасының
Ресей Федерациясымен уран өндіру және атом электр станциясын (АЭС) қолға
алуы үлкен қобалжулар тудыруда. Иран Ислам Республикасы мен Ресей
Федерациясының арасындағы ядролық бағыттағы бірлескен іс-жобалар саяси
әлемдік деңгейде маңызды орынға ие болуда. Ресей Федерациясы 1992 ж.
тамыздағы Иран территориясында АЭС Бушер жобасын бейбітшілік бағытта
қолдану және іске асыру келісімшарты негізінде қосымша келісімшарт
29.08.1998 ж. Атомстройэкспорт жасалды. 1997 жылы Ресейдің атом
саласының көрнекті маманы академик, атом энергетикасының министрі болған
В.Н. Михайлов Ғылыми жиында ядролық энергияны бейбітшілік мақсатта
қолдануда ешбір тосқауылдың болмайтындығын, ядролық энергетиканы меңгеруде
мемлекеттер санының артатындығын айтқан [10].
Ресми билік маусымдық сайлауда жеңіске жеткен Махмуд Ахменижадтың
қолына өтіп, ол соңғы 20 жылдағы шейіттік діни басқармаға жатпайтын алғашқы
президент болды. Алайда, оның ультраконсервативтік және иконді емес позиция
ұстауы мүмкін деген қорқыныш – оның президент постындағы бірінші күні
дәлелденді. Ол оның елі ядролық бағдарламаны жалғастыратының айтты. Иранның
рухани лидері Хаменейден және бұрынғы президент Мохаммад Хатамидің қолымен
24-маусымдағы сайлауда жеңіске жеткендігі туралы құжатты алғаннан кейін,
Иранның жаңа лидері әлем жаппай жою қаруысыз болу керектігін, осындай
қаруларды жою керектігін айтты. Алайда ол осыдан кейін оның елі саяси,
ғылыми және технологиялық жағынан озып отырған ұлт жағынан дискриминацияны
жүргізбейтіндігін айтып, (ДНЯО-ның) мүшесі ретінде байытылған уранды АЭС
үшін қолдануға толық құқылығын айтты. Иранның өкілі Сирус Насери Иранның
ядролық проблема бойынша Еуропалық Одақ мемлекеттері жағынан алдын-ала
шарттар мен келісім процессі өзара сыйластық жағдайында өтетін болса,
келісімге келуіне дайындығын айтты [11].
Жанармай үшін уранның құрамы 4% уран-235 изотолы, ал қару үшін – 90%
керек бұндай байыту үшін жүздеген мың есе көп центрифугалар қажет. Сонымен
қоса, көптеген уақыт, шикізат керек, ал ол қазіргі Иранда бар.
Қалай болмасын, Иранның ядролық бағдарламасын шеңберіндегі жүргізіліп
жатқан жұмысқа халықаралық қауымдастық қатарында Иранға қарсылармен қатар,
оларға оппозиция да бар. Дәстүрлі қолдайтын Ресей мен Қытайдан басқа,
елеулі роль атқаратын үлкен дамушы елдер – ОАР, Бразилия және Аргентина
сынды елдер бар.
Халықаралық атом қуатына қатысты агенттігінің (МАГАТЭ)
куәландыруларында осы елдердің делегациялары Иранға деген қатаң қимылдар
оларды енжер қылдырмайтындығы туралы айтты. Франция, Германия және
Ұлыбритания сынды мемлекеттер Тегеранмен келісімге отыру арқылы, атом
бомбасын жасау үшін Иранды байыту жөніндегі процедураларды жанартпау үшін
аятолларды көндіруді көздейді. Өзінің шешуші сөзіне Хаменей: Барлық
тәкапар мемлекеттер, әсіресе Ұлы шайтан (АҚШ) бізді ешкім бопсалай
аямайтынын ұқсын. Сөзден іске көшті: инаугурациядан кейін бірәр
соғыстардан кейін Иран үкіметінің өнімі өзінің Исфахандағы ядролық
артылықтағы барлық пломбаларды бұзатындығын айтты. Осы қадам, сол кезде
Брюссельден келген хаттама бойынша 2 жыл бойы жалғасқан келіссөздерді
бұзатын болды, ал Венадан атом энегиясы бойынша халықаралық агенттік
(МАГАТЭ) вето шешімін жариялап, халықаралық қоғамдастық Ирандық еуропалық
объектілерге бақылау үшін қоятын құрылғыларды қоюға бірнеше күн керек
екенін айтты. Кофи Аннон мұндай шешімдерді қабылдаудан бас тартуды сұрады.
Қалай болғанда да сейсенбі күні Исфандағы орталықта МАГАТЭ инстпекторының
қатысуымен қондырғылардан пломбалар алды. Әдейі шақырылған журналистердің
көзінше жұмысшылар өндіріс сызбасына Иран рудасын концентраты – сары кекті
септі. Осылайша Иран 2004ж Ұлыбритания, Германия, Франциямен келіссөздер
негізінде тоқтатылған ядролық бағдарламаның жұмысын жаңартты. Осындай
Еуропалық және АҚШ үшін күтпеген қадамға Иран 30парақтық Еуропалық
Одақпен ықпалдастық жөніндегі құжатты жойғаннан кейін жасады. Бұл қадам ЕО
кешігуінен емес (ЕО өз ұсыныстары пакетін 4 күнге кегіктірген), көбіне осы
ұсыныстардың мазмұнынан болыу мүмкін. Бұл құжатта Тегеранның ядролық
энергияны бейбіт мақсатта қолдануда құқығы сақталатындығы, ЕО сауда
келісімін тездетуге жету, ядролық жанармайдын Ресеймен Еуропадан
жеткізілуіне кепіл берілетіні, Иранды Орталық Азиядан Еуропаға көмірсутек
шикізатын жеткізуге басты транзиттік пункке айналдыру. Екінші болжам
Иранның вице-президенті және атом энергиясы бойынша Ұйымның басшысы Голама
Реза Агазаденің сөзі дәлелдейтін, яғни ол ЕО шарттары көрсетілген құжат
Ирак жағының абыройын түсіретіндей болды.
Вице – президенттің айтуынша Исфаханда жұмыстың тоқтауы саяси қадам
болды және Иран мен еуропалық үштік (Ұлыбритания, Франция, Германия)
келіссөз процессі кезінде өзара сенімділік атмосферасын туғызу мақсатында
жасалған, алайда Еуропалық Одақ жағынан осы күнге дейінгі конструктивті
ұсыныстар болған жоқ [43].
Ислам Республикасындағы ядролық қызмет қозғалысы және басқа да бейбіт
атомдық технологияны алғысы келетін мемлекеттер үшін көрсететін үлгі бола
алады, сондықтан Иранның өзінің заңды құқығын қорғауы мүдделі елдердің
мүдделес болады, - деді Агазаде.
Еуроүштік Тегеранның бұндай қимылдарына бірден көңіл аударып,
сейсенбі күні Венада МАГАТЭ басшыларының Кеңесінің отырысын өткізді. Үш
Еуропалық елдің қорқытуынша Ирандық ядролық досье БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне берілуі мүмкін, ал БҰҰ-ның Иранға қарсы санкция қабылдау құқығы
бар. Бұл істі БҰҰ-ның ҚК беруге заңды негіз жоқ, себебі Иран ядролық қаруды
таратылмауы келісімнің мүшесі ретінде ядролық арсеналын энергия саласында
қолдануға құқығы бар. АР айтуы бойынша, АҚШ президенті Дж.Буш Тегеранның
Иранның ядролық бағдарламасына байланысты келіссөз процесін жаңартуға дайын
екенін естігенде скептицизммен қабылдаған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ТАРАУ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ-ЖАРАҚТЫ ТАРАТПАУДЫҢ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ИРАННЫҢ ЯДРОЛЫҚ
БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Ядролық қару-жарақты тараптау мәселесі – халықаралық және аймақтық
деңгей ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Иранның қазіргі кездегі ядролық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3. Иранның ядролық бағдарламасының
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ ТАРАУ ИРАН-РЕСЕЙ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОРНАУЫ ЖӘНЕ
ИРАНЫҢ ЯДРОЛЫҚ БАҒДАРЛАМАСЫНА ҚАТЫСТЫ РЕСЕЙ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Қазіргі таңдағы Ресей-Иран саяси қарым-қатынасының қалыптасуы мен
дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
2.2 Ядролық саладағы Ресей-Иран өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... .. ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
қысқартылған сөздер тізімі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АҚХА - Атом Қуаты Халықаралық Агенттігі
АЭС - атом электр станцияларын
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік кеңесі
ГФР – Германия Федеративті Республикасы
ЕО – Еуропалық Одақ
ИИР – Иран Ислам Республикасы
ИКҰ - Ислам Конференциясы Ұйымының
ИАЭҰ - Иран атом энергия ұйымы
КСРО – Кеңестік Социалистік республикалар одағы
КХДР – Корея Халық Демократиялық Республикасы
МАГАТЭ - Халықаралық атом қуатына қатысты агенттігі
МҚК - Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің
РФ – Ресей Федерациясы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында
ЯҚТК - Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ядролық мәселесі – барлық қазіргі
заманның ең күрделі мәселелерінің бірі болып табылады. Оның
бәрін ойластыру біздің ұрпаққа жүктеліп отыр. Ядролық
державалар клубының бақылаусыз кеңею қатері – ХХІ ғасырдағы аса көкейкесті
проблемалардың бірі. Егер халықаралық қоғамдастық ядролық қаруға ие
мемлекеттер ауқымының кеңеюіне қарсы саяси күш-жігер таныта алмайтын болса,
оның салдарлары үлкен ауыртпалықтарға алып келуі әбден мүмкін.
Менің көзқарасымша, таратпау саласындағы бүгінгі ахуал көңілдегіден көп
төмен жатыр. Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім (ЯҚТК) өзіне артқан
сенімді ақтай алмай отыр. Өйткені, ол асимметриялы болып табылады және
ядролық қаруы жоқ елдерге қатысты санкцияларды ғана қарастырады. Ол МАГАТЭ
мен БҰҰ-ның мемлекеттердің ядролық нысандарға халықаралық инспекторлардың
жіберілуінен ауытқу фактілеріне нақты да түсінікті ықпал ету тетіктеріне ие
емес. Ақыр аяғында ЯҚТК өзінің қатысушыларына қол қоюшылар қатарынан
ешқандай салдарсыз шығып кетуіне мүмкіндік береді. Осы жағдайлардың барлығы
келісімнің тиімділігі мен нақтылығын әлсіретіп отыр.
Сондықтан, ЯҚТК-нің әмбебап режімін нығайтуға және бекемдеуге ықпал ете
отырып, Қазақстан сонымен бір мезгілде ядролық қаруды таратпаудың жалпыға
ортақ горизонтальды және вертикальды жаңа да әмбебап келісімін жасау
идеясын алға тартты. Аталған құжат “қосарланған стандарттарды” қолданбауға
кепілдік беруі тиіс. Сонымен қатар, тараптардың нақты міндеттемелерін және
оның ережелерін бұзғандарға санкция қолдану тетіктерін қарастыруы қажет.
Ядролық қауіпсіздік жарты ғасырдан астам уақыт бойы әлем назарында ең
күрделі, ең қатерлі мәселе болуда. Көп жылдар оның шешімін іздестіруге әлем
жұртшылығы қатысып келген. Қырғи қабақ соғыс кезіндегі бәсекелестікте бес
алып мемлекеттің қолында бүкіл адамзатты жоюға шамалы қару қорлары
шоғырланған. Тек ядролық сынақтардың өзі өмірге шексіз қауіп төндіргені
белгілі. Әлемде 2025 сынақ жүргізілген қазақ халқындай азап шеккен бірде-
бір халық болмағанын атасақ артық болмас. Аты шулы Семей полигонында 500-ге
жуық атом, сутегі бомбалары сыналып, олардың саны барлық сынақтардың ¼-ін
құраған, ал қауқары жағынан Хиросима мен Нагасакидегі жарылыстардан 40 мың
есе асып түскенін Ресей ресми мәліметтері жобалайды [1].
Кейінгі жылдары Иран елінің ядролық бағдарламасы халықаралық сахнада дау
туғызып, аймақтағы тыныштыққа өз әсерін тигізуде. Ол туралы, әсіресе АҚШ
және Израиль тарапы дүркін-дүркін Иранды бомбалау керектігін дәлелдеп
келді. Олар жақын арада Иран атом қаруын игеріп, басқа елдерге қарсы
қолданудан тайынбайды-мыс деген мәліметтерді таратып, Орталық Азия, Парсы
шығанағындағы елдерді шошындырды. Дж. Буш бастаған Вашингтон әкімшілігі
кейінгі 4-5 жыл ішінде неше рет осы мәселені БҰҰ ҚК талқыға салғызып, 3
қарар қабылдатқызған. Иранның Бушердегі атом электр станциясын салғызуын,
оған жарамды уранды байытуға арналған жабдықтарды іске қосуын атом қаруын
жасауға бағытталған жоспар деп Тегеранды кінәлаған. Иранға Халықаралық атом
қуатына қатысты агенттігінің (МАГАТЭ) өкілдерін жібергізіп, бақылау
шараларын да жүргізген. Олар көптеген орталықтарды тексеріп, қазіргі кезде
ядролық қару жасауға кіріспегені, керек болса шамасыздығы да ескерілмеген.
Ол туралы МАГАТЭ басындағы М. Бараден бірнеше рет мәлімдеген. 2008 жылы 15
қыркүйектегі баяндамасында осы Агенттік Ирандағы ядролық заттар есептеулі
және әскери бағытта пайдаланбағандығын жария еткен болатын [2].
Иран болса ядролық ізденістерді 40 жылдан астам бұрын бастаған еді. 1950
жылдары ол бағытта АҚШ, КСРО, Ұлыбритания, Франция сияқты елдер өздеріне
дос болғандарға осы салада зерттеу жүргізуге көмектескен. КСРО-ның
ынтымақтасуымен ядролық реакторлар Қытайда, Солтүстік Кореяда, басқа
социалистік және дамушы мемлекеттерде салынған. Дубно қаласында олардың
мамандары даярланған.
1957 ж. Иран үкіметімен АҚШ ядролық қуатты бейбіт мақсаттарда қолдану
туралы келісімшарт жасасқан болатын. Содан кейін Америкадан Иранға қажетті
ядролық жабдықтар жеткізіліп, оларды игеретін мамандар жіберілген. Иран
жастары мен ғалымдары АҚШ-тың оқу орындарында, арнайы зерттеу
орталықтарында тәжірибе алуға мүмкіндігі болды. Он жыл өткенде батыс
елдерінің көмегімен (оған АҚШ жағынан берген жәрдем басым болғаны мәлім)
Тегеран университетінің физика факультетіндегі ғылыми-зерттеу орталығында
шағын қуатты (5 Мвт) реактор іске қосылған. Ол әр жылы 600 г плутоний
игеруге шамалы еді. Алғашқы кезде оған жарамды шикізатты Аргентина жіберіп
тұрған. Бұл іс-шаралар МАГАТЭ бақылауында болып, заңды түрде жүргізіліп
жатты.
Иран 1968 ж. өмірге келген ядролық қаруды таратпау шартын қолдап,
мәжілісте ратификациялады. 1974 ж. мамырда Иранның ядролық зерттеулері
бейбіт бағытта болуын мойындай, МАГАТЭ кепілдік келісімге қол қойды. Иран
атом электр станцияларын (АЭС) салу арқылы ядролық қуатын пайдалануды
ойластырған. Алғашқы кезекте Батыс Германия, Франция, сондай-ақ АҚШ
фирмалары оған атсалысқан. АЭС жұмыс істеу үшін байытылған уран қажет, елде
оны өңдеу де қарастырылған. Алғашқы бағдарлама бойынша Иранда 20-дан астам
энергоблок салу көзделген. Үкімет тұсында атом қуаты бойынша арнайы орган
құрылып, оған уран қорларын іздестіру, ядролық отын өндіру мәселелерін
жүктеген. АҚШ бастаған бір топ Батыс елдерінің компаниялары Бушерде және
Азвазда екі-екіден төрт энергоблок құруға кірісіп, оларды 1980-1981 жж.
және 1983-1984 жж. аяқтауды жоспарлаған. Аталған құрылыстар қыза түскенде
Иран халқы сатқын шаһ билігін құлатып, елде жаңа тәртіп орнатты. Ұлттық
мүддені алға тартқан күштер өкіметті қолға алды. Оның саясаты АҚШ-қа мүлдем
ұнамады. Батыс елдері Иранмен ынтымақтастығын үзуге кірісті. Шеттен келген
мамандар кетіп қалды. Бушер түбіндегі бірінші энергоблоктың дайындығы -
90%, онда орнатылған жабдық көлемі - 60%, ал екіншісі 40-75%-ға дейін дайын
болған еді. Олар аяқтаусыз қалды. Ал 1980 ж. күзде Ирак Иранға қарсы соғыс
ашып, ядролық кешендерді бомбалай тастады. Сегіз жылға соғыс кезінде Иран
басшылығы қазіргі кездегі қару-жараққа ие болуды өзекті мәселе ретінде
қарастыруға барған. Содан бері зымырандарды игеруге қол жеткізді. Аймақтағы
Израиль 1970 жылдары, Үндістан мен Пәкістан 1990 жж. атом бомбаларын
иеленгені бұл елге өз әсерін тигізбей қоймаған, әрине Парсы шығанағында
орныққан АҚШ әскери базалары мен жүздеген мың әскери бөлімшелері де Иранды
сескендіріп тұрғаны белгілі. Бұл жағдай 1991 ж. Ирактық Кувейтке қарсы
шабуылынан кейін одан әрі қарай шиеленісіп кеткен. Батыс елдері Иракты тырп
еткізбей ұстап, анда-санда оны жазалап тұруы бүкіл Таяу және Орта Шығысты
үрейлендірді.
Келешекте Иран тағы да бірнеше атом станциясын салуға ниет білдіруде.
Оларды салу, уран отынымен жабдықтау өте көп пайда беретіні белгілі және ол
саланы игеріп алу саяси-әскери қауіпсіздікке тікелей қатысы бар. Иран
әрекеттері жалпы бейбіт істер, оған әр егемен мемлекет құқылы. Жақында Иран
президенті М. Ахмединежад Астанаға ресми сапар жасағанда осы мәселені
қарастырған. Екіжақты келіссөздер кезінде Қазақстан президенті Н. Назарбаев
Иран басқа елдер сияқты бейбіт атом қуатына толық құқықты дегені көпшілік
арасында қолдау тапты [3].
Аймақтағы Ирак пен Ауғанстанның тағдырын, Палестина, Ливан, Сирия
жағдайларына талдау жасай, өзін отыз жыл бойы қысымға алып, әне шабуылға
шығымыз, міне шабуылға шығамыз деп шошындырып жүрген елдер саясатына тізе
бүкпей, қарулы күштерін нығайтып келген Иранды түсінуге де болады. Әрине,
ядролық қарумен ойнауды, оған талпынуды қолдау керек емес. Қазақстан
басшылығы ол қарудың таралмауын біртіндеп қысқартып, түбінде жоюды қолдап
отыр. АҚШ-тың Барак Обама бастаған жаңа әкімшілігі Ресеймен келіссөз
бастай, стратегиялық қаруларды қысқарту туралы ұсыныс жасады. Ядролық
қаруды таратпауды бейбіт жолдармен реттеу аймақтағы қауіпсіздікті
қамтамасыз ететіндігін ұмытпаған жөн. Сондықтан оны тек саяси-дипломатиялық
жолдармен реттеу - күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты
– жаңа ғылыми білім алуға қажетті Иранның ядролық саясатының қалыптасуы мен
дамуы және ондағы Ресей Федерациясының ұстанымын жөніндегі өзара
ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестіктің даму эволюциясына кешенді
сараптама болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа сай төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындады:
-
- Халықаралық қатынастар мәселесіндегі ядролық қауіпсіздік мәселесін
карастыру;
- Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ұйымдардың рөлін
қарастыру;
- Қазіргі өркениеттегі ядролық қаруға ие мемлекеттердің саясатын
анықтау;
- Иранның ядролық саясатын қарастыру;
- Иран-Ресей дипломатиялық қарым-қатынастарының орнауы;
- Ираның ядролық бағдарламасына қатысты ресей саясаты;
- Ядролық мәселені шешудегі тиімді жолдарын анықтау.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың екінші жартысынан,
яғни ядролық қарудың алғашқы сынақтарының жүргізілген кезеңі, Ядролық
қаруды таратуға тыйым салу келісімінің қабылдануынан бастап бүгінгі күнгі
ХХІ-ші ғасырдың екінші онжылдығы аралығындағы ХХ және ХХІ ғғ. деректермен
дәлелденген халықаралық қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі,
Иранның ядролық саясаты және ондағы Ресей ұстанымының ерекшелігі мен
болашағын қамтиды.
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
Зерттеу жұмысының тақырыбын зерттеу мақсатында отындық, ресейлік және
батыстық зерттеушілер еңбектері қаралды.
Қазақстандық тарихнамада Иранның ядролық саясаты, аймақтағы қауіпсіздік
мәселесі контекстінде зерттеу әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың халықаралық
қатынастар факультетінің ғалымдар ұжымының зерттеу пәні болып табылады.
Иран және аймақтағы ядролық қауіпсіздік мәселесі К. Кожахметовтың
мақаласында қарастырылған [4]. Иран мен Ресейдің стратегиялық одақтастығы,
оның тарихы мен қазіргі жағдайы М.С. Мырзабековтың [5], Иранның яролық
бағарламасының негізгі мақсаттары Т.Н. Махмұтовтың [6], Иранның бүгінгі
саясатындағы өзекті мәселелер Қ.Ә. Жүністің [7] еңбектерінде қарастырылған.
Ресейлік тарихнаманы саралай келе кеңестік және ресейлік ірі Иран-
шығыстанушылардың бірі А.З. Арабаджян [8] өзінің Сверхдержавы и ИРИ деген
мақаласында: Қазіргі кезде ИИР мен ұлы державалар арасындағы аспект
Иранның оларға ядролық держава ретіндегі қатынасын анықтау аспектісі болып
табылады. Бұл аспект ИИР-ден батысқа да, шығысқа да ядролық қаруы бар
елдердің болуымен күрделенеді. Қалыптасқан жағдай ИИР-ның ядролық қаруының
болмауына мазасыздығын түсіндірді деп жазды. Яғни Ядролық қару мәселесі
бүгінгі күні Ресейдің зерттеу пәніне де айналып отыр. Израильдің ядролық
бағдарламасы И.А.Новиковтың [9], ядролық энергияны бейбітшілік мақсатта
қолдану туралы Е.С.Мелкумянның [10] еңбектерінде аталып өткен. Сонымен
қатар, Денчев К. [11], Агаев С.Л. [12], Воскресенский А.О. [13] және т.б.
аталмыш мәселе туралы бірқатар зерттеулер жүргізген.
Ядролық қаруды таратпау мәселесі, Иранның қазіргі кездегі ядролық
саясаты батыстық зерттеушілердің де назарын өзіне аударады, оларды біз
батыстық тарихнамаға жатқызамыз.
Иранның ядролық құралдау жасау технологиясы туралы бірқатар батыстық
зерттеушілер еңбектерін жариялады. Солардың қатарында Кордесман А. [14],
Коен А. [15] сынды батыстық зерттеушілерді атап өтуге болады.
Қазіргі таңда Ресей Федерациясымен қарым-қатынас Иран сыртқы саясатының
маңызды бағытының бірі болып табылады. Осыған байланысты Иранның ядролық
бағдарламасындағы Ресей ұстанымы бірқатар ирандық ғалымдардың зерттеу
пәніне айналды. Мехди С. [16], Акбари А.Р. [17], Ноурузи Н. [18],
Вартанян А.М. [19], Балуджи Г.А. [20], Сахими M. [21] сынды зерттеушілер
өз еңбектерін жариялады.
Осылайша, жұмысты жазу барысында иран-ресей қатынастар тақырыбына
арналған зерттеулер қатары талдауға жеткілікті болды деуге болады. Жұмыста
қызықты және маңызды қорытындылар мен мазмұндар қолданылды.
Отандық, ресейлік және батыстық зерттеушілердің жұмыстарын зерттеу
Иранның ядролық саясатының мәні мен қисынын, Ресеймен ядро саласындағы
ынтымақтастығының қалыптасуын түсінуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің деректік негізі.
Бітіру жұмысы аясы кең қайнар көздердің негізінде ашылды және оларды
төмендегідей 4 топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын ядролық қаруды таратпаудың жаһанды
мәселелері, Иранның ядролық саясаты, Иранның ядролық бағдарламасына қатысты
Ресей ұстанымын құқықтық негізін заңнамалық, нормативті-құқықтық сипаттағы
құжаттар құрайды.
Дерек көздердің екінші маңызды тобын саяси-дипломатиялық құжаттар –
келісім-шарттар, келісімдер, хаттамалар екіжақты декларациялар құрайды.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ядролық қаруды таратпауға байланысты
бірқатар келісімдер қабылданды. Ең негізгілері мыналар болып табылады: 1967
жылғы Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім [22], Тегеран келісімі
[23], Париж келісім-шарты [24], 2001 жылы 12 наурыздағы Ресей Федерациясы
мен Иран Ислам Республикасы ынтымақтастығының өзара әрекеттестігі негіздері
мен принциптері жөніндегі Келісімі [25] және т.б. Сонымен қатар бітіру
жұмысында екі елдің СІМ шығаратын құжаттар, материалдар және дипломатия
хронологиясы пайдаланылды.
Дерек көздердің үшінші тобы екіжақты қатынастың қазіргі жаңа кезеңіне
жатады және ядролық саясатқа қатысты мемлекеттердің ресми позициясына
қөзқарас білдіру арқылы маңызды. Бұл мемлекеттік және саяси жетекші
қайраткерлердің, ресми тұлғалардың шығармаларында, баяндамаларында, өзара
сапарлар барысында сөйлеген сөздерінде және әртүрлі ақпарат құралдарына
берген сұхбаттарында айшықталады және екіжақты ынтымақтастықтың приоритетті
бағытын аша түседі.
Ирандық мемлекеттік қайраткерлер - М. Ахмадинежад [26], вице-президент
Парвиз Давуди [27], Израиль Премьер-министрі Бен-Гурион [28] және т.б.
Келесі төртінші топты Иранның жылдық статистикалық жинақтарында
көрсетілген ресми статистикалық мәліметтер мен Ресейдің мемлекеттік
статистикалық мәліметтері құрайды. Олар Иранның ядролық әлеуетін
анықтауға көмектеседі.
Сонымен қатар бітіру жұмысын жазу барасында бірнеше мерзімді басылымдар
қолданылды. Олардың қатарында: The Military Balance, Nucleonics Week,
История востока, Middle East Review of International Affairs, Азия и
Африка сегодня және т.б.
Бітіру жұмысының теориялық және әдістемелік негізі – жаппай қырып жою
саласындағы қауіпсіздік интеграцияның, атап айтқанда, ядролық қаруды
таратапау мәселелерімен айналысатын ТМД-ның және шетел ғалымдарының ғылыми
зерттеулеріне негізделеді.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі
–логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық,
бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау,
экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеу үрдісі кезінде Иранның, Ресей Федерациясының cтатистика
жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, жаппай қырып жою қару-
жарақтарын таратпау туралы халықаралық ұйымдардың нормативті-құқықтық
актілері мен басылымдары пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы зерттеу мақсаттары және талаптарымен
анықталады. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшалардан, жалпы көлемі 69 беттен тұрады.
І ТАРАУ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ-ЖАРАҚТЫ ТАРАТПАУДЫҢ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ИРАННЫҢ ЯДРОЛЫҚ
БАҒДАРЛАМАСЫ
1.1 Ядролық қару-жарақты тараптау мәселесі – халықаралық және аймақтық
деңгей
Ядролық қару-жарақты таратпаудың қазіргі іс-әрекеттегі халықаралық
тәртібі Ядролық қару-жарақты таратпау жөніндегі келісімге қол қойған күннен
бастап, яғни осыдан 35 жыл бұрын қалыптасты. Оған қол қойған ядролық
қарудан азат елдер Келісімнің ІІ бабына сәйкес ядролық қрау немесе басқа
да жарылғыш ядролық құрылғыларды алмауға, және де осындай түрдегі қару-
жарақтарды немесе жарылғыш құрылғыларды тікелей түрде де, жанама түрінде де
бақыламауға; қандай да бір әдіс-тәсілдер арқылы ядролық қару жарақты
шығармауға және ие болмауға, ядролық қару жарақтарды шығаруға қатыспауға
және көмек көрсетпеуге міндеттенді [22].
ЯҚТК 1967 жылдың 1 қаңтарына дейін ядролық қару-жарақ немесе ядролық
жарылғыш құрылғыларды шығарған және жарып үлгерген санатындағы ядролық
қаруы бар державаларға ядролық қару-жарақты иемденуге және оны әрі қарай
жетілдіру құқығын бекітті. Сол кезеңде мұндай мемлекет 5 болды – АҚШ
(ядролық қару-жарақ шығарды және 1945 жылы оны сынақтан өткізді), КСРО
(ядролық қару-жарақ шығарды және 1949 жылы оны сынақтан өткізді),
Ұлыбритания (ядролық қару-жарақ шығарды және 1952 жылы оны сынақтан
өткізді), Франция (ядролық қару-жарақ шығарды және 1960 жылы оны сынақтан
өткізді), Қытай (ядролық қару-жарақ шығарды және 1964 жылы оны сынақтан
өткізді).
Сонымен қатар, ЯҚТК қол қойған ядролық қарудан азат елдерге IV бабына
сәйкес бейбіт мақсаттарда ядролық энергияны зерттеуді дамытуға, өндіруге
және пайдалануға құқық берілді [22].
Алайда ЯҚТК-ге қол қою кезеңінде бұл келісімнің әмбебап сипатқа ие
болмайтындығы белгілі болды. Себебі бірқатар елдер келісім дискриминациялық
сипатқа ие және ұлттық мемлекеттік мүдделере жауап бермейді деп келісімге
қол қоюдан бас тартты. ЯҚТК-ның бес басты сыншылары – Үндістан, Израиль,
Пәкістан, ОАР және Бразилия – ядролық қару-жарақ шығару жұмыстарын бастады.
Бразилиядан басқа 4 мемлекет ядролық қару шығарды (ОАР-дағы апартеид
тәртібі өзінің ядролық арсеналын 1980-жылдардың соңында таратты), ал
әлемдік қауымдастық, соның ішінде 5 ядролық держава бұған тосқауыл бола
алмады.
Олар қарапайым себептердің арқасында мұны істей алмады, себебі жаңа
ядролық мемлекеттер ЯҚТК аясынан тыс болды, сол себептен олар халықаралық-
құқықтық шектеулермен шектелмеді. Осындай жағдай бірқатар ядролық қарудан
азат елдерде ЯҚТК аясынан тыс қалған елдер ЯҚТК қол қойған елдерге
қарағанда ұтыс жағдайында болатындығы туралы ой қалыптасты. Мұндай ой соңғы
20 жылдар бойы орын алған оқиғаларда барынша нығайды:
1. 1986 жылы Израильдің ядролық бағдарламасын әшкерелеген соң, оның
артынан бұл елге қарсы ешқандай да халықаралық санкция салынбады.
2. 1993 жылы КХДР ешқандай да салдарсыз ЯҚТК құрамынан шықты;
3. 1998 жылы Үндістан мен Пәкістан ядролық сынақтар жүргізді. Бұл
елдерге қатысты халықаралық қауымдастық тарыпанан ешқандай
санкциялар салынбады;
4. 2005 жылы КХДР ядролық қаруы бар екенін жариялады, бұл елге
қатысты ешқандай халықаралық санкция салынбады.
Осылайша, көптеген елдерде объективті себептерге байланысты дербес
ядролық қару құру ешқандай ауыртпалықсыз үдеріс деген ой қалыптасты.
Мұндай көзқарас Израиль мен Пәкістанның әскери ядролық бағдарламасының
тарихы мен жағдайын зерттеу кезінде ушыға түседі. Бұл елдерде ядролық қару-
жарақтың болуы Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азия аймағының онсыз да
күрделі геосаяси жағдайын күрделендіріп жіберді.
Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азия аймғындағы жаңа ядролық державалардың
пайда болуы ядролық қару-жарақты таратпау жүйесіне ғана емес, аймақтық және
халықаралық қауіпсіздікке де қауіпін тудырды.
Егер Израильде (өзінде ядролық қару-жарақтың бер екендігін мойындамай
оны ядролық держава деп атауға болмайды) басқа елдерге дербес қару-жарақ
жасауға мүмкіндік беретін технологияларды бақылаудың тиімді ұлттық жүйесы
жұмыс жасаса, Пәкістанда бұл жүйенің тиімділігі күмән тудырады.
Локалды қақтығысты аймақтардағы елдердің ядролық қару-жарақты қолдану
мүмкіндігі аймаққа және әлемге барынша көп қуаіп тудырады.
Израиль өзінің кейбір араб көршілерімен қақтығыстық жағдайда. Бұл араб
елдерінің ядролық қару-жарақтары жоқ және салыстырмалы түрде алғанда
Израиль қарапайым қарулану жағынан олардан басым түседі, бұл жағынан
алғанда араб-израиль қақтығысында Изралиь тарапынан ядролық қаруды
қолданудың мүмкіндігін азайтады [29]. Алайда Изралиьде ядролық қару-
жарақтың болуы аймақтық мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік стратегиясына
жанама түрде әсерін тигізеді, оларды дербес жаппай қырып жою қару-
жарақтарын жасауға итермелейді. Ядролық қару-жарақты таратпау жөніндегі
жетекші Ресейлік сарапшы, дипломат Р.М. Тимербаев: 30-35 жылдар бойы
Изралиь таяу шығыс аймағында атом монополиясына ие, және осы аталған жылдар
бойы араб елдері, бір жағынан, Таяу Шығысты ядролық қарудан азат аймаққа
айналдыруға қол жеткізгісі келеді, яғни халықаралық бақылау бойынша
Израильдің бұл қарудан бас тартқанын қалайды, ал екінші жағынан (Израиль
бұл жолды таңдамаған жағдайда) израиль ядролық әлеуетке өзінің, яғни араб
ядролық әлеуетін қарсы бағыттайды. Бұл бағыт бойынша Сирия,Ливия және де
Иран жұмыс істеп жатыр және жұмыстарын жалғастыруда екендігін атап өтті
[30].
Мұндай бақталастық аймақтағы әскери-саяси жағдайға әсер етпей
қоймайды.
Үндістан мен Пәкісанға келетін болсақ, бұл жердегі мәселе өте күрделі.
Бұл екі мемлекет 1947 жылы құрылғаннан бері қақтығысты жағдайда. Өткен
онжылдықтықтың ішінде Үндістан мен Пәкістан үш рет соғысты. Бұл елдердегі
қақтығысты жағдай әлі күнге дейін сақталып отыр, бұл екі ел арасындағы
ядролық соғыстың басталуына қауіп тудырады [31]. Екі ел арасындағы ядролық
қақтығыстың туындауы мүмкіндігі тек екі елдің қауіпсіздігіне қауіп төндіріп
қана қоймай, аймақтағы көрші елдердің, соның ішінде Иран Ислам
Республикасының қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ИИР-дың әскери ядролық бағдарламасының
жүзеге асуы (немесе жүзеге аспауы) Иранның көрші елдермен, Израиль,
Пәкістан, Үндістан және де Оңтүстік Азия, Парсы шығанағы мен Таяу Шығыста
өзіндік ерекше мүдделері бар әлемдік жетекші елдермен қарым-қатынасына
байланысты.
Кеңестік және Ресейлік ірі Иран-шығыстанушылардың бірі А.З. Арабаджян
өзінің Сверхдержавы и ИРИ деген мақаласында: Қазіргі кезде ИИР мен ұлы
державалар арасындағы аспект Иранның оларға ядролық держава ретіндегі
қатынасын анықтау аспектісі болып табылады. Бұл аспект ИИР-ден батысқа да,
шығысқа да ядролық қаруы бар елдердің болуымен күрделенеді. Қалыптасқан
жағдай ИИР-ның ядролық қаруының болмауына мазасыздығын түсіндірді деп
жазды [8]. Иранның ядролық қаруы бар көршілерінің қатарына Ресей мен АҚШ
кіреді. Біріншісі – Иранның солтүстіктегі ең ірі көршісі, екіншісі – Таяу
Шығыстағы (Ирак, Кувейт, Катар, Бахрейн және Сауд Арабиясында) қуатты
әскери-саяси ықпалынан, және де әлемнің кез келген нүктесінде зымыран
құралдары, соның ішінде ядролық қарумен соққы бере алатын қауқарының
болуынан.
Дегенмен АҚШ және Ресей ЯҚТК-ның қатысушылары болып табылса, онда
Израиль, Пәкістан және Үндістанға ешқандай да халықаралық заңға сүйенген
мiндеттемелер жүктелмеген, сонымен қоса ЯҚТК-ның қатысушыларымен болып
табылмайды. Осы жағдай ядролық қаруды таратпаумен және оның қолдануының
үсiне бақылау жүйесiнің мөлдiр еместігін көрсетеді. Иранның көрші ядролық
елдері - Пәкістан және Израильмен әбден қарапайым емес қарым-қатынасы,
ұлттық қауіпсіздігінің сын-тегеуріндері қауіпті сипатта. Бұл ИИР-ды жаппай
қырып жою қару-жарағын жасауға итермелейді. Қазіргі таңда Иранға және
басқа да аймақтық елдерге ядролық көршісі тарапынан қандай да бір шабуыл
жасалған жағдайда оларға кепілдік беретін бiр де халықаралық келiсiм-шарт
немесе қандай да бір ядролық державаның растамасы жоқ.
Тарихтың мұндай жүйесінiң жоқтығы көп елдерді дербес ядролық қаруды
әзiрлеуге итермелейтiнiн көрсетедi. 1998 ядролық сынақты өткерген Үндістан
ЯҚТК-ға қосылу кезінде iрi мемлекеттердiң шабуылдың жағдайында
қауiпсiздiктiң кепiлдiгiн алуға ұмтылды. Дегенмен Үндістан КСРО тарапынан
да, АҚШ тарапынан да ешқандай кепілдік алмады, бұл ЯҚТК-ға қосылмаудың
сылтауы болды. Қауiпсiздiктiң кепiлдiктерiн алудың аналогиялық мәселесiнің
алдында Иран тұр. Алайда, соңғы шахтың басқаруы кезінде ЯҚТК-ға қол қойып,
ядролық қару жасамау мiндеттемесін өз жауапкершiлiгiне алып қол қойды. ИИР-
дың ядролық қаруды жасау жөніндегі талпыныстары халықаралық құқық
тұрғысынан заңсыз болып табылады.
Иә, төңкерiлiске дейiн Иран АҚШ-тың одақтасы болды. АҚШ-тың әскери
қуаты мықты және батыстың алдыңғы қатарлы техникасымен қаруланан Иранның
әскерімен ол КСРО және Иранның басқа да көршілерінен туындаған қауіпке
қарсы тұруға қауқары жетті. Дегенмен бүгiн Иранның АҚШ сияқты қуатты және
сенiмдi одақтасы жоқ.
Қазіргі әлемдегі жалғыз қуатты мемлекет АҚШ-пен, аймақтағы көршілері
Пәкістан, Иран, Изралильмен қарапайым емес қатынаста отырған Иранның
геосаяся жағдайын ескере отырып, ол дербес ядролық қрау-жарағының жоқтығына
алаңдайды [32].
Иранның ядролық доктринасына дәстүрлі шиеленісте Иран - араб
қатынастары да әсер етеді. Көбінесе Ирандық тәртiптiң саясаты америкаға
қарсылықпен анықталмайтындығын, араб көршiлерiмен өте күрделi және қарама-
қайшы қатынастарда екендігін атап өтiледi. Иран және аймақтың араб елдерi
ұзақ мерзiмдi шиеленісті қарым-қатынаста болып келеді. Жаппай қырып жою
қару-жарағын жасауға Иранның талпынысын анықтайтын негiзгi фактор дәл осы
болып табылады [33]. Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндай бағалау қуанышқа
орай дұрыс болып отыр.
Аймақтық көршiлерi жағынан Ираны үшiн негiзгi ядролық қауіпті Израиль
туғызады. Ол көп жағдайда Иранның жауы болды, және оған Палестина, Ливан,
Сириядағы радикалды ислам ұйымдарын қолдап отырған Иран кінәлі. Және екінші
қауіпті сунниттік фундаментализмсі жақсы орнығып Ирандағы шиизмге қарсы
болып отырған Пәкістан тудырады [34].
Иранның аймақтық екі көршілері Пәкістан мен Израильдің ядролық қару
жасау тарихына үңілуді жөн деп санаймыз. Олар Иранға қарағанда дер кезінде
әлемнің мықты сын-тегеуріндерін ескеріп өздерінің ұлттық қауіпсіздіктерін
қамтамасыз ету қажеттілігін ойлады. Біз Үндістанның ядролық бағдарламасын
айналып өтеміз. Себебі бұл елмен Иран соңғы он жылдықтар бойы жақсы қарым-
қатынаста және Үндістан мен Иран арасындағы қақтығыстың болу мүмкіндігі
төмен. А.А. Кокошкин атап өткендей, Үндістанның сыртқы саясатында Оңтүстік
Шығыс Азия елдері дәне Үнді мұхиты басымдық болып табылады. Пәкістан үшін
Таяу Шығыс, Ауғанстан, Орталық Азияның стратегиялық маңызы зор. Ол жерде
оның басты бақталасы Иран болып табылады [31].
Израиль және Пәкістанның ядролық бағдарламаларына жасалған салыстырмалы
талдау аймақтың мемлекеттерiнiң ядролық бағдарламаларының дамуының ортақ
ерекшелiктерiн анықтауға көмектеседi және Иранның ядролық бағдарламасын
зерттеу үшiн тиімді болып табылады.
Израиль ресми емес ядролық қаруы бар ел болып табылады. Израиль
басшылығы растамайды, бiрақ елдiң аумағында ядролық қарудың бар екендігін
терiске шығармайды [35].
Ұлттық тiрi қалудың негiзі ретінде ядролық баяулату саясаттың Израиль
нұсқасы көбiнесе екi факторды түсіндіреді. Бiрiншiсі - ядролық емес
шабуылды тоқтатуды және оған тиiмдi жауап беруді қиындаттыратын аумақтың
стратегиялық тереңдiгiнің жетіспеушілігі. Екiншiсі - Израильдың араб
көршiлерiндегі жеке құрамдағы артықшылық [36].
Израиль ядролық қаруын жасаудың бастауларында Израиль премьер-министрі
Бен-Гурион тұрды. Ол елде ядролық технологиялардың дамуын өзінің солшыл
коалициялық кабинетінің мүшелеріне айтпай-ақ бастап кетті [28]. Себебі
шетелге, соның ішінде КСРО-ға ақпараттың шығып кетуін алдын алу үшін.
1950-60 жылдар бойы Израильдің өзінде ядролық қаруды жасау
мәселесінде консенсус болмады. Изралиьдің ядролық қару жасауына премьер-
министр Л.Эшкол және Г.Мэир, қауіпсіздік министрі П.Лавон, сыртқы істер
министрі А.Эбан сынды көрнекті қоғам және саяси қайраткерлері қарсы болды.
Премьер-министр Эшкол либералды экономиканың жақтаушысы болды және ядролық
қаруды елдің либералдану жолындағы басты қауіпі деп түсінді [37].
Ядролық бомба жасау жобасын іске асыруда басты рөлді Бен-Гурион, ғалым-
химик Э.Бергман және атом жобасының басты ұйымдастырушысы, қорғаныс
министрінің жетекшісі Ш.Перес ойнады. Қорғаныс министрілігінің бақылауымен
1952 жылы Израильде ядролық энергия жөніндегі комиссия құрылды. Ол өзіне
израильдік ядролық қару жасау міндеттемесін алды.
1956 жылы Израиль Франциямен Израильде плутонийлі ядролық реактор құру
туралы құпия келісімге қол қояды. Францияның қолдауының арқасында, Израиль
өзінің ядролық қаруын әзірлеуге кірісті. Бейбіт ядролық технологияларды
дамыту үшін 1957 жылы Димонда (Негев шөлі) ядролық орталықтың құрылысы
басталды.
Францияның 1956 жылы Израильге ядролық қару жасау бағдарламасын
дамытуға көмектесу келісім беруінің де белгілі бір саяси мүдделері болды:
Г.Молле басқарған Франция үкіметі Фарикадағы, ең алдымен Алжирдегі, кейін
Египеттегі француз мүдделеріне қауіп төндірген араб ұлтшылдығына қарама-
қарсылық ретінде Израильге үміт артты [30]. Израиль Франциямен жақсы
дамыған ядролық бағдарламаға қол қойды (Екінші дүниежүзі соғыс кезінде АҚШ
пен Канадада жұмыс көптеген француз мамандары соғыс біткеннен кейін
отанынан оралып, француз ұлттық ядолық бағдарламасын дамытуға жұмыс істеді)
[38]. Димон кешені тек реатордан тұрмады, кешенде жерүсті және жер асты
жабдықтар орналасты.
Димонда орталық әлемдік қауымдастықтан және Израиль парламентінен
жасырын салынды. Алайда бұл орталықтың құрылысы үстінен шетелдік
мемлекеттердің барлаушылары, ең бірінші АҚШ ЦРУ қадағалап отырды.
1958 жылы U-2 американ барлау ұшықтары Домандағы орталықтың салынуын
байқады, алайда салынып жатқан объектінің салыну мақсатын білмеді.
Жасалған сұрнасқа Израиль тарабы Димонда тоқыма зауыты, ауыл шаруашылық
орталығы және металлургиялық зауыт салынып, істеп жатыр деп жауап берді
[14].
1960 жылы 8 желтоқсанда ОБО қол жеткізілген ақпарат бойынша Димонда
салынып жатқан ядролық зерттеулерді жүзеге асыратын орталық екендігін
хабарлады. 1960 жылы 21 желтоқсанда Бен-Гурион израиль парламентінде
сөйлеген сөзінде жалтара алмайтындығын біліп, Димонда салынып жатқан
нысанның ядролық реактор екендігін мойындады, ал оның сипаны – бейбіт деді
[15].
Эйзенхауэр әкімшілігі Димон жобасы туралы білсе де 50-жылдардың соңында
іс жүзінде Израильге ешқандай қысым көрсетпеді.
Израиль ядролық бағдарламасы бойынша ірі маман А.Коен 50-жылдардың
соңы Америка Құрама Штаттары үшін Израильге қысым көрсетудің сәтті кезеңі
еді. Ядролық қару жобасынан бас тартуды талап етіп, орнына қауіпсіздікке
кепілдеме беру келісімімен. Бірақ бұл мүмкіндікті АҚШ пайдаланбады деді
[39].
Кеннеди кезеңіндегі Израильге қысым көрсету саясаты да біздің
көзқарасымыз бойынша белгілі бір жетістікке әкелетін еді. Кариб
дағдарысынан кейін Кеннедидің ядролық қаруды таратпау жөніндегі ұстанымы
қатал сипатқа ие болды. 1963 жылы 22 наурызда сөйлеген сөзінде Кеннеди
ядролық қарудың таралу болашағына алаңдайтынтынын мәлімдеді. 1970 жылы 4
державаның орнына әлемнің саси картасында осындай 10 ел, 1975 жылы 15
немесе 20 ел пайда болады деді. Коэн көрсетіп отырғандай, 1963 жылы Израиль
американ президентінің назарында болды, және бұл таяу шығыс еліне
американың қысымы ерекші күшейді [15].
Бен-Гурионды алмастырған Израильдің жаңа премьер-министрі Эшколге
Кеннеди өзінің қатал хатында егер Эшкол амеркиандық инспекторға елдің
ядролық нысандарын көрсетуге бас тартса Израильге американдық тараптан
жасалған қауіпсіздік кепілдемесін тоқтататындығымен қорқытты [15]. Эшкол
Кеннедидің шартын қабыл алды. бірақ американдық тексерулер еш нәтиже
бермеді. Американдық инспекцияның тиімділігінің төмендігі Кеннедиден кейін
билікке келген Л.Джонсонның және оның әкімшілігінің Израиль саясатына көз
жұмуынан болды. Американдық инспекциялар тек қағаз жүзінде болды және
ядролық қаруды таратпаудың американдық саясатына ешқандай ықпал болмағанын
келесі факторлар куәландырады:
1. 1966 жылдың соңында А.Коэн мен Т.Грэхем жазғандай, президент Джонсон
Израильдің бірінші ядролық жарылыс жасауға қажетті техникалық
деңгейге жеткіндігі туралы ақпарат алды. Алайда президент Джонсон
мемлекеттік хатшы Д.Раск, қорғаныс министрі Р.Макнамара сынды
американ әкімшілігінің мүшелерінен бұл ақпаратты жасыруды бұйырды
[40].
2. 1968 жылдың соңына таман ОББ директорының орынбасары К.Деккет
Израильде ядролық қаруды жасайтын әзірленген бағдарламаның бар
екендігі шешімі келді. 1974 жылы Ядролық қадағау комиссиясына берген
Деккеттің көрсеткіштеріне сәйкес, ОББ директоры Р.Хелмс Израильдің
әскери ядролық бағдарламасына қатысты болжамдарын таратпауды бұйырды
[9].
Бұл фактілер Израильдің әскери ядролық әзірлемелірінің АҚШ-тан жасырын
болмағандығын көрсетеді. Алайда саяси тұрғыда Вашингтон бұны әлемдік
қауымдастықтан жасырды. Өзінің территориясында әскери ядролық бағдарламаны
дамытудан бөлек, Израиль АҚШ, Ұлыбритания, Франция, ГФР-ден құпия сатып алу
және ядролық материаларды ұрлады деп айыпталды. Мысалы, 1986 жылы АҚШ-та
100 кг-дан артық уранның жоғаоғандығы анықталды. Тель-Авив 80-жфлдардың
басында АҚШ-тан ядролық қарудың маңызды элементі – критонды заңсыз әкетті
деген декерті тақты [41].
Израиль ЯҚТК-ға қол қоймады, сондықтан оның әскери ядролық нысандарына
МАГАТЭ тарапынан жасалатын тексеру мүмкін емес. Іс жүзінде, қазіргі таңда
Израильдің барлық ядролық инфрақұрылымы әлемдік қауымдастықтың назарынан
тыс. Израильге тиімді қысым жасай алатын жалғыз ел – ол Америка Құрама
Штаттары. Алайда, жоғарыда көргеніміздей, АҚШ Израильге қысым жасауға
асықпайды.
Дербес ядролық қаруын жасаған соң Израиль белгісіздік саясатына көшті.
Изариль ядролық қаруға ие ме әлде жоқа па деген ойды туғызады. Кейіннен
Израильдің ядролық саясаты Таяу Шығыс бойынша көрші елдердің ядролық қару
жасауына жол бермеу Бегин доктринасымен бекітілді. Израильдің мөлдір емес
саясаты келесі қағидаларға сүйнеді:
• Израильдің қауіпсіздігі үшін ядролық қарудың болуы қажет. Израиль
бұл жағдайда Таяу Шығыста ресми емес монополсит болуы керек;
• Израиль өзінің ядролық мәртебесін ресми мойындамауы керек, бірақ
сонда да аймақта монополист болуы керек;
• Мөлдір емес саясат израиль ядролық бағдарламасын ғаламдық
деңгейде талқылауға жол бермейді, халықаралық пікір-таластың
пәнінен айналдырмайды.
Израильдің ядролық арсеналы қандай деген сұрақ туындайды? Вануну
мәліметі бойынша, Димонда 100 ядролық бомаба жасауға жеткілікті плутонийлер
әзірленді. Израиль бір аптада 1,2 кг плутоний шығарған. Бұл бір жылда 10-12
бомба әзірлеуге жетерлік [42]. Яғни, Вануну тұтқынынан кейін 20 жылда 200
бомба әзірленетін еді. Израильдегі ядролық ұрыс зарядтарының саны туралы
болжам көп. Бұндай сараптама Израильде 425 ядролық зарядтардың бар
екендігінің шынайылығын көрсетеді [14]. Егер 425 саны шын болса, Израиль
тек АҚШ пен Ресейге ғана жол беріп отыр.
Израиль ядролық қаруды жасағаннан не ұтты және нені ұтылды деген сұрақ
қойсақ, онда жауап белгілі. Израиль ұтылғаннан гөрі, барынша көп ұтты.
Бұндай қорытындыны ядролық қару жасаудың жағымды және жағымсыз салдарын
атаған кезде айта аламыз.
Жағымды салдары: Ядролық қаруды жасай отыра, Израиль әскери қуаты
жағынан Оңтүстік-Батыс Азия аймағындағы көшбасшыға айналды; араб көршілері
тарапынан қарулы қақтығыстың болу мүмкіндігі төмендеді; Израильдің көптеген
жаулары Израильдің ядролық қрауын тарату мүмкін еместігін көндікті.
Жағымсыз салдары: Жағымсыз жақтары өте төмен. Ядролық қару жасағаннан
кейін Израильге қарсы ешқандай халықаралық санкциялар салынбады. Араб
елдері мен Иран ЯҚТК кезекті конференциясында Израильге қарсы үгіт-насихат
жұмыстарын жүргізеді. Бұл елге санкция салуды талап етеді, салмаған
жағдайда ЯҚТК-ден шығумен қорқытады.
Объективті тұрғыдан қарағанда израиль ядролық қаруы Оңтүстік-Батыс Азия
аймағындағы тұрақсыздықты тудыратын фактор болып табылады. Израильдің
ядролық қаруы жасауы Израильмен қақтығысқа түсіп отырған елдерде өз
бағдарламаларын жасауға итермелейді.
Израильмен күрделі қарым-қатынастағы Иран үшін Израильде Ядролық
қарудың болуы салдарынан Иран қарапайым қару-жарақпен қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жүйесін тиімсіз деп санайды. Израильдің ядролық қаруының
болуы Иран болашағына, қазіргі ислам тәтібіне қауіп төндіреді.
1.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты
XXІ ғасыр адам баласының жаһандану кезеңіне аяқ басып, әлемді жаңарту
бағытында көптеген ғылыми өзгерістерімен таңдандыруда. XX ғасырдың 40-
жылдарынан бастау алған ядролық қарудың негізі адамзат қоғамының қауіпті
дертіне айналып, Атом өндірісінің бағыттары бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айналуда.
XX ғасырдың бірінші ширегінде әлемдегі ұлы державалар арасында қару-
жарақ бәсекелестігі орнаған болатын. Алғашқы ядролық қаруды жасау мен
сынаудағы бестік мемлекеттер: 1945 жылы Америка Құрама Штаттары, 1949 жылы
Кеңес Одағы, 1952 жылы Ұлыбритания, 1960 жылы Франция, 1964 ж. Қытай Халық
Республикасы. Ядролық қарудың пайда болғанынан бастап әлемдегі ядролық
қаруы жоқ мемлекеттерге саясатта өз өктемдігін жүргізе бастады. Ядролық
державалардың мұндай әрекеті мемлекеттер арасында тұрақсыздық тудыратыны
анық еді. Осы аталған елдер Халықаралық Атом энергетикасы агенттігінің
(МАГАТЭ) бақылауымен 1967 жылы 1 маусымда Венада Ядролық қаруды таратпау
келісімшартына (ЯҚТК) қол қойды. Ядролық қаруды таратпау келісімшартының
келесі тармағының IV бабына сәйкес ядролық қаруы жоқ мемлекеттерге
Бейбітшілік мақсатта ядролық энергияны өндіруге, пайдалануға, зерттеуге
құқылы екендігін жеткізді. ЯҚТКШ-ның кейбір тарауларына келіспеушілігін
білдірген бірнеше мемлекеттер келісім-шарттың ұлттық алалау сыңайларының
барын атап өтті. Үндістан, Пәкістан, Израиль, ОАР және Бразилия өздерінің
ядролық қаруларын жасауды бастады. ХХ ғ. 80-жылдарында ОАР мен Бразилия
өзінің ядролық арсеналын жойды. Алғашқы бес ядролық алпауыт мемлекеттер
кейінгі мемлекеттердің ядролық қару жасау әрекетіне кедергі бола алмады.
Олар өздерінің ядролық зерттеу жұмыстарын ЯҚТКШ-ның негізінде жүргізді.
Ядролық державалардың ішіндегі әлемдегі алғашқы АЭС-тің негізін қалаған
Кеңес Одағының ғылымға қосқан жаңалығы ядролық технологияның жетістігінде
әскери және саяси, бейбітшілік маңызы жағынан әлемдегі елдердің
қызығушылығын тудыратыны анық еді. Келісімшарт негізінде Кеңес Одағының
жетпіс жылдық билігінен кейін, кеңестік билігіндегі мемлекеттер өз
егемендігін алып, шет мемлекеттермен байланысын жаңа тұрпатта жүргізе
бастады. Әлемді дүр сілкіндіріп, дүрбелең дүниені діңгегінен ұстаған Кеңес
үкіметі өз құдіретінен айырылды десек болар еді, бірақ Ресей Федерациясы
өзінің ықпалын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында (ТМД) жоғалтпады. Әлемдік
саясаттағы дағдарыстың ықпалы көптеген елдермен бейбітшілік тұрғыда қарым-
қатынасты шешті деп айта алмаймыз. Кеңес Одағының ыдырауы бақталас
державаның бірі АҚШ және Еуропа мемлекеттері үшін үлкен жеңіс болды. АҚШ-
тың Таяу Шығысқа және Орта Азияға ықпал етуіне кедергілер болмады. Америка
Құрама Штаттары мен Еуропа мемлекеттері үшін Иран Ислам Республикасының
Ресей Федерациясымен уран өндіру және атом электр станциясын (АЭС) қолға
алуы үлкен қобалжулар тудыруда. Иран Ислам Республикасы мен Ресей
Федерациясының арасындағы ядролық бағыттағы бірлескен іс-жобалар саяси
әлемдік деңгейде маңызды орынға ие болуда. Ресей Федерациясы 1992 ж.
тамыздағы Иран территориясында АЭС Бушер жобасын бейбітшілік бағытта
қолдану және іске асыру келісімшарты негізінде қосымша келісімшарт
29.08.1998 ж. Атомстройэкспорт жасалды. 1997 жылы Ресейдің атом
саласының көрнекті маманы академик, атом энергетикасының министрі болған
В.Н. Михайлов Ғылыми жиында ядролық энергияны бейбітшілік мақсатта
қолдануда ешбір тосқауылдың болмайтындығын, ядролық энергетиканы меңгеруде
мемлекеттер санының артатындығын айтқан [10].
Ресми билік маусымдық сайлауда жеңіске жеткен Махмуд Ахменижадтың
қолына өтіп, ол соңғы 20 жылдағы шейіттік діни басқармаға жатпайтын алғашқы
президент болды. Алайда, оның ультраконсервативтік және иконді емес позиция
ұстауы мүмкін деген қорқыныш – оның президент постындағы бірінші күні
дәлелденді. Ол оның елі ядролық бағдарламаны жалғастыратының айтты. Иранның
рухани лидері Хаменейден және бұрынғы президент Мохаммад Хатамидің қолымен
24-маусымдағы сайлауда жеңіске жеткендігі туралы құжатты алғаннан кейін,
Иранның жаңа лидері әлем жаппай жою қаруысыз болу керектігін, осындай
қаруларды жою керектігін айтты. Алайда ол осыдан кейін оның елі саяси,
ғылыми және технологиялық жағынан озып отырған ұлт жағынан дискриминацияны
жүргізбейтіндігін айтып, (ДНЯО-ның) мүшесі ретінде байытылған уранды АЭС
үшін қолдануға толық құқылығын айтты. Иранның өкілі Сирус Насери Иранның
ядролық проблема бойынша Еуропалық Одақ мемлекеттері жағынан алдын-ала
шарттар мен келісім процессі өзара сыйластық жағдайында өтетін болса,
келісімге келуіне дайындығын айтты [11].
Жанармай үшін уранның құрамы 4% уран-235 изотолы, ал қару үшін – 90%
керек бұндай байыту үшін жүздеген мың есе көп центрифугалар қажет. Сонымен
қоса, көптеген уақыт, шикізат керек, ал ол қазіргі Иранда бар.
Қалай болмасын, Иранның ядролық бағдарламасын шеңберіндегі жүргізіліп
жатқан жұмысқа халықаралық қауымдастық қатарында Иранға қарсылармен қатар,
оларға оппозиция да бар. Дәстүрлі қолдайтын Ресей мен Қытайдан басқа,
елеулі роль атқаратын үлкен дамушы елдер – ОАР, Бразилия және Аргентина
сынды елдер бар.
Халықаралық атом қуатына қатысты агенттігінің (МАГАТЭ)
куәландыруларында осы елдердің делегациялары Иранға деген қатаң қимылдар
оларды енжер қылдырмайтындығы туралы айтты. Франция, Германия және
Ұлыбритания сынды мемлекеттер Тегеранмен келісімге отыру арқылы, атом
бомбасын жасау үшін Иранды байыту жөніндегі процедураларды жанартпау үшін
аятолларды көндіруді көздейді. Өзінің шешуші сөзіне Хаменей: Барлық
тәкапар мемлекеттер, әсіресе Ұлы шайтан (АҚШ) бізді ешкім бопсалай
аямайтынын ұқсын. Сөзден іске көшті: инаугурациядан кейін бірәр
соғыстардан кейін Иран үкіметінің өнімі өзінің Исфахандағы ядролық
артылықтағы барлық пломбаларды бұзатындығын айтты. Осы қадам, сол кезде
Брюссельден келген хаттама бойынша 2 жыл бойы жалғасқан келіссөздерді
бұзатын болды, ал Венадан атом энегиясы бойынша халықаралық агенттік
(МАГАТЭ) вето шешімін жариялап, халықаралық қоғамдастық Ирандық еуропалық
объектілерге бақылау үшін қоятын құрылғыларды қоюға бірнеше күн керек
екенін айтты. Кофи Аннон мұндай шешімдерді қабылдаудан бас тартуды сұрады.
Қалай болғанда да сейсенбі күні Исфандағы орталықта МАГАТЭ инстпекторының
қатысуымен қондырғылардан пломбалар алды. Әдейі шақырылған журналистердің
көзінше жұмысшылар өндіріс сызбасына Иран рудасын концентраты – сары кекті
септі. Осылайша Иран 2004ж Ұлыбритания, Германия, Франциямен келіссөздер
негізінде тоқтатылған ядролық бағдарламаның жұмысын жаңартты. Осындай
Еуропалық және АҚШ үшін күтпеген қадамға Иран 30парақтық Еуропалық
Одақпен ықпалдастық жөніндегі құжатты жойғаннан кейін жасады. Бұл қадам ЕО
кешігуінен емес (ЕО өз ұсыныстары пакетін 4 күнге кегіктірген), көбіне осы
ұсыныстардың мазмұнынан болыу мүмкін. Бұл құжатта Тегеранның ядролық
энергияны бейбіт мақсатта қолдануда құқығы сақталатындығы, ЕО сауда
келісімін тездетуге жету, ядролық жанармайдын Ресеймен Еуропадан
жеткізілуіне кепіл берілетіні, Иранды Орталық Азиядан Еуропаға көмірсутек
шикізатын жеткізуге басты транзиттік пункке айналдыру. Екінші болжам
Иранның вице-президенті және атом энергиясы бойынша Ұйымның басшысы Голама
Реза Агазаденің сөзі дәлелдейтін, яғни ол ЕО шарттары көрсетілген құжат
Ирак жағының абыройын түсіретіндей болды.
Вице – президенттің айтуынша Исфаханда жұмыстың тоқтауы саяси қадам
болды және Иран мен еуропалық үштік (Ұлыбритания, Франция, Германия)
келіссөз процессі кезінде өзара сенімділік атмосферасын туғызу мақсатында
жасалған, алайда Еуропалық Одақ жағынан осы күнге дейінгі конструктивті
ұсыныстар болған жоқ [43].
Ислам Республикасындағы ядролық қызмет қозғалысы және басқа да бейбіт
атомдық технологияны алғысы келетін мемлекеттер үшін көрсететін үлгі бола
алады, сондықтан Иранның өзінің заңды құқығын қорғауы мүдделі елдердің
мүдделес болады, - деді Агазаде.
Еуроүштік Тегеранның бұндай қимылдарына бірден көңіл аударып,
сейсенбі күні Венада МАГАТЭ басшыларының Кеңесінің отырысын өткізді. Үш
Еуропалық елдің қорқытуынша Ирандық ядролық досье БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне берілуі мүмкін, ал БҰҰ-ның Иранға қарсы санкция қабылдау құқығы
бар. Бұл істі БҰҰ-ның ҚК беруге заңды негіз жоқ, себебі Иран ядролық қаруды
таратылмауы келісімнің мүшесі ретінде ядролық арсеналын энергия саласында
қолдануға құқығы бар. АР айтуы бойынша, АҚШ президенті Дж.Буш Тегеранның
Иранның ядролық бағдарламасына байланысты келіссөз процесін жаңартуға дайын
екенін естігенде скептицизммен қабылдаған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz