Тахауи Ахтановтың Боран атты шығармасындағы диалект сөздердің қолданысы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық Институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Мақала.
Тахауи Ахтановтың Боран атты шығармасындағы диалект сөздердің қолданысы.

Қостанай, 2020 жыл

Диалектология туралы жалпы түсінік
Халық тілінде кездесетін жергілікті тіл ерекшеліктері- тіл зерттеушілердің назарын ертеден аударып келе жатқан құбылыстардың бірі. Қай тілден болсын осы жергілікті деп аталатын тіл құбылыстарын кездестіреріміз анық. Бірінде аз, бірінде көп дегендейін, әйтеуір, мұндай жергілікті өзгешеліктердің барлық тілде бар екені рас. Қазақ тілі де осы сияқты, қазақ жұрты тараған өлкелердің бәрінде де сол жердің әрқайсысындағы қазақтардың тіліне тән сөз ерекшеліктерінің бар екені байқалып жүрген жайт. Мұны ғылымда диалектілік құбылыстар деп атайды. Диалектілік құбылыстар -- халық тілінің жемісі, халық тілі дамуының кезеңі тудырған тіл құбылыстары. Әрбір өлкеде тұратын қазақтардың тілінде кездесетін бұл секілді тіл айырмашылығының пайда болуының тарихи сыры бар.
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы - диалектология (диалектос - сөйлеу, говор, логос - ілім деген грек сөздерінен құралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тіліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Диалект, говор деп халықтық я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар жергілікті тармаұтарын, бөліктерін айтамыз. Ол жалпы тілге тән ортақ белгілерден өзгеше ерекшеліктерді қамтиды.
Диалект деген термин тілде жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі юір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Бұл мағынада диалект халық не ұлт тілінің құрамды бөлігі болып табылады.
Говор - жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Мәселен, Қазақстан жайғдайында диалект екі - үш облыс көлеміндей жерді қамтыса, говор бір облыс немесе екі - үш аудан көлеміндей жерді ғана қамтуы мүмкін. Оның қанша аймаққа таралуы говорлардың қалыптасу тарихына, ондағы нақты жағдайларға байланысты. Негізгі тілдік белгілері бірыңғай говорлар ғана диалект ұғымын тудырады. Бір диалектінің ішіне оның басқа диалектілерден айырмасын көрсететін негізгі ерекшеліктерін және өздеріне ғана неғұрлым ұсақ ерекшеліктерін сақтай отырып, бірнеше говор енуі мүмкін. Жергілікті ерекшеліктердің таралу шегіне қарай кейбір тілдерде говорлар подговорға бөлінеді. Негізгі диалектілік ерекшеліктері бірыңғай болып келген говорлардың жиынтығы наречие деп те аталады.
Шынында, диалект, говор, наречие деген терминдер бірінен - бірі сонша алыс кеткен ұғымдар емес. Бәрінен де жергілікті тіл ерекшеліктері негіз болады.
Белгілі бір халыққа, бір ұлтқа жаппай түсінікті әдеби тіл нормасынан өзгеше ерекшеліктері болса ғана диалект бола алады. Әдеби тілдегі жалпыға белгілі сөз, яғни зат атауы диалектіде басқаша айтылуы мүмкін, мысалы, әдеби тілдегідей зардабы, салдары деудің орнына жергілікті жерде зарпы, тегі, заты деудің орнына сойы, талаушы - шабаған, беймаза - бейана, кебек - буыз, үнемі - бойлай, әрең - шаққа, табалдырық - тебелдірік, есік ілгегі - тепкі, шұлғау - байтаба болып айтылады. Тіпті әдеби тілдегі кейбір сөздердің жергілікті халық тілінде әлденеше варианты кездеседі: сіріңке - кеуірт, күкірт, шырпы, шағар, ши, оттық, шақпақ; шылапшын - ләген, жам, кірлен, шылаужын, тас; кесе - самал, пиялай, кісе, тас аяқ, ақпыр, ақпар, кардон, жанан,; күрке - балағаш, балаған, шайла, шабра, кәпе, аткүрке, алтаяқ, қопын, лапас, жаппа; известь - әк, ақтас, нотас, утас, ақкеріш т.б. Бұл сияқты лексикалық өзгешеліктер жеке сөздердің мағыналарында да кездеседі. Әдеби тілде де, диалектіде де кейде сөздердің айтылуы бірдей болады да, мағыналары әр түрлі болып келеді, мысалы көрім деген сөз бір жерде жақсы деген мағынада, бір жерде жаман деген мағынада қолданылады. Сол сияқты там деген сөз үй және мола деген мағынада әр жерде әр түрлі ұғынылады. Тәте бір жерде әке, бір жерде аға, кейде апа, әпке мағынасында қолданылады. Тәртіп - қаулы, бұрыштама, нұсқау, бұйрық мағыналарында айтыла береді.
Диалектологияның қалыптасу тарихы этнографиямен тығыз байланысты.Өйткені диалектілер мен диалектілік ерекшеліктер этнографиялық белшілермен ұштасады. Шынында, жергілікті халықтың әдет - ғұрап, тұрмыс - салтындағы заттар мен ұғымдардың атауы болып келетін диалектиздер аз емес. Осы тұрғыдан алғанда, диалектілік ерешеліктер аса маңызды этнографиялық белгі болып табылады. Мысалы, Қостанайдың Жанелдин ауданында тайтұяқ деген сөздің жалпы халық білетін мағынасынан басқа мұз оятын құрал деген мағынасы тағы бар. Бұл атау жергілікті халықтың мұз оятын құралдытайдың не аттың тұяғынан жасау әдетінен туған. Тандыр (нан) - кейбір оңтүстік аудандарда қабырғаларына нанды қарып пісіруге арналған пеш атауынан шыққан.
Кейбір елдерде диалектология осы күнге дейін белгілі дәрежеде этнографияға көмекші қызмет атқарады. Совет тіл білімінде диалектология ұлт тілінің, жалықтың жергілікті диалектілерін зерттейтін жеке саласы ретінде қалыптасты. Тілдің диалектілерге бөлінетіндігі ертеден - ақ белгілі. Тіпті көне замандардағы грамматикаларда вкльгаризм (тұрпайы сөздер), провинциализм (аймақтық, облыстық тіл ерекшеліктері) сияқты терминдердің кездесуі - диалектілік ерекшеліктерді білгендіктен шыққан. Бірақ ХІХ ғасырға дейін диалектілік ерекшелік тілдегі қате сөйлену, дұрыс сөздің бұрмалануы сияқты болып көрініп келді. ХІХ ғасырдың бас кезінде Батыс Еуропада, Россияда халық мідениетіне, этнографияға, фольклорға, сол сияқты тілге де ерекше назар аударыла бастады. Содан былай этнография мен фольклордан әлі толық жіктеле қоймаған диалектология жеке сала ретінде дами бастады. Диалектологияның жеке сала ретінде қалыптасуында революция дейінгі орыс ғалымдары И. И. Срезновский, А. А. Потебия, А. И. Соболевский, әсіресе А. А. Шахматов көп еңбек сіңірді.
Диалектология тіл ғылымының бір саласы болып қалыптасуымен байланысты оның маңызы артып, зерттеу обьектісінің шеңбері кеңейе түсті.Зерттеу ісі халық тіліндегі ерекшеліктерді жинаумен, анықтаумен тынбай, тіл тарихын жасауда да ойдағыдай роль атқарды. Зерттеу обьектісінің саралауына және сипатына қарай диалектология - сипаттама (описательная) диалектология және тарихи диалектология болып екі салаға бөлінеді. Сипаттама диалектологияның міндеті - тілдегі диалектілер мен говорлардың дыбыстық грамматикалық және лексикалық құрылысын сипаттау, сол жайында жүйелі тсінік беру. Тарихи диалектологияның міндеті - тілдегі диалектілер мен говорлардың, диалектілік ерекшеліктердің пайда болу сырын, тарихын зерттеу. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш Қазақ диалектологиясы 4 - 7 бет )

Қазақ диалектологиясының ғылым ретінде қалыптасуындағы қазақ ғалымдарының рөлі
С. Аманжоловтың қазақ диалектологиясы ғылымында алатын орны.
Профессор С. Аманжолов қазақ тіліндегі диалектілерді 3 топқа бөліп қарастырған:
а) оңтүстік диалектісі - Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды;
ә) батыс диалектісі - Батыс Қазақстан, Гурьев (Атырау), Ақтөбе облыстарын және Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын қамтиды;
б) солтүстік - шығыс диалектісі - Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Қостанай мен Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 142-143 бет)
Ғалым қазақ тілінің солтүстік - шығыс диалектісін жан - жақты зерттеген.
С. Аманжолов қазақ тілінің солтүстік - шығыс диалектісіне бұрынғы керей, найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызған.С.Аманжолов солтүстік - шығыс диалектісін қазақтың әдеби
тілінің негізінде жатқан диалект деп есептеген. Ғалымның зерттеуінше, Қостанай облысында мынадай өзгешеліктер кездеседі:
а) Дыбыстық ерекшеліктер. Ұ мен о алмасуы: ұятсыз - оятсыз; ш мен ж алмасуы: быршу - быржу; ү мен ө алмасуы: мүштік - мөштік (батыс диалектісінің әсері); п мен б алмасуы: пайда - байда; ж мен й ауысуы: бұл жақ - бұ йақ (оңтүстік диалектісінің әсері); с мен ш алмасуы: ұқсас - ұқшаш, тысқары - тышқары (оңтүстік тілдердің әсері) т.б. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 144 бет)
ә) Грамматикалық ерекшеліктер. - Дама, - лама қосымшалары арқылы туған, әдеби тілде кездеспейтін сөздер бар: жұлдыздама - календарь, наурыздама - наурыз көже, жылулама - қашқалақтау.
- Шық, шік қосымшалары арқылы туған, әдеби тілде кездеспейтін сөздер бар: өзеншік - өзеннің қолтығы, шарашық - кішкене шара.
Етістіктің келер шағы көсемшеге - шақ жұрнағы жалғану арқылы жасалады: барашақ, қояшақ.
Барар - бармасым, баратын-бармайтыным деудің орнына барар - жоғым, барым жоғым формалары қолданылады: менің ол жаққа барым - жоғым белгісіз. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 145 бет)
б) Лексикалық ерекшеліктер. Аналық тіл - ана тілі, дабыл жол - даңғыл жол, долаң - епсіз, дөкет - өтпейтін үлкен пышақ, күйенте - иінағаш, маңдайғыш - маңдайға тартатын орамал, мойынша - шарф, бөкебай, сықпырт - суайт, туысы жарты - нашар туған, шағар - сіріңке жыне т.б.
Ғалым С. Аманжолов қазақ тілінің оңтүстік диалектісіне бұрынғы үйсін, қаңлы, дулат және жалайыр тайпа одақтарының тілін жатқызған. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 145 бет)
С. Аманжолов оңтүстік диалектісінің негізгі ерекшеліктерін көрсеткен. Ғалым көрсеткен оңтүстік диалектісінің фонетикалық ерекшеліктері төмендегідей:
С мен ш алмасуы: мысық - мышық, есек - ешек, масқара -машқара;
Ш мен ч алмасуы: шұрқырау - чұрқырау, шана - чана, шеге -чеге, шикі - чикі, шүберек - чүберек. С.Аманжоловтың зерттеуінше, бұл өзгешелік Қазақстанның шығыс аудандарында да кездеседі.
Д мен л алмасуы: теңдік - теңлік, тыңда - тыңла, маңдай -маңлай, аңдамау - аңламау;
Б мен п алмасуы: болат - полат, бітіру - пітіру, бейнет -пейнет, бақыр - пақыр, байқау - пайқау;
Ң мен н ауысуы: ертең - ертен, өлең - өлен, көбең - көбен,
қалың - қалын;
М мен п алмасуы: маңай - паңай, мақта - пахта, мешпет -пешпент;
К мен г алмасуы: күріш - гүріш, көң - гөң т. б. С.Аманжолов оңтүстік диалектісіндегі оғыз тілдерінің әсерінен пайда болған алмасулар деп төмендегі алмасуларды көрсеткен:
Б мен у ауысуы: кебіс - кеуіш, кәпір - кәуір, шылапшын -шылаушыншіләужін;
А мен ә алмасуы: қатты - кәтті, қайтып - кәйтіп, керісінше,
әйел - айал, едәуір - адауір. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 148 бет)
Ғалым грамматикалық ерекшеліктердер ді жан - жақты зерттеген. Оның көрінісі төмендегідей:
Етістіктің жекеше 2 - жақ бұйрық райының - ғын, -гін, -қын, -кін, -ың, -ің қосымшалары арқылы жасалған тұлғалары кездеседі: суғырғын (суыр), айтқын (айт), келгін (кел), барың (бар), көрің (көр).
Бұйрық райлы етістіктің көпше 1 - жағының - лы, -лі қосымшалары арқылы жасалған тұлғалары кездеседі: баралы - барайық, келелі - келейік.
Қалау райдың бар, жоқ сөздері арқылы жасалған түрлері кездеседі: барғым бар - барғым келеді, барғым жоқ - барғым келмейді.
Қалау райдың қысқарған тұлғалары кездеседі: барса кетті - барса игі еді, келсе кетті - келсе игі еді.
Көмектес септігінің - мынан, -бынан, -пынан қосымшалары арқылы жасалған түрлері кездеседі: атпынан келу - атпен келу, пойызбынан бару - пойызбен бару.
Септік жалғауларының қызметінде ауысушылық байқалады: мұғалімге оқыдым - мұғалімнен оқыдым. Арысқа тұрамын - Арыста тұрамын. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 148 бет)
Ғалым оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін бірнеше топқа бөліп қарастырған. С. Аманжолов оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөлген. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 149 бет)
Оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктердің бәрін бірдей беру мүмкін болмағандықтан, төменде кейбір мысалдар ғана келтірілген: айуан, дәліз, далаң - ауыз үй, алдыңғы үй, аташ - пойыз, ауқат - тамақ, жұмыс, ашық - машық, топша, тұрым -топса, әтешкер, әтешкі - қысқаш, әтубер - абырой, байқуат -қуатты, бәдірең - қияр, бігіз - біз, білікпілік - білте, бітпе - жазба, дава - таба, табадан, дақыл - нәрсе, зат, дарбаза - қақпа, дарын -жаршы, датқой - өсекші, дәке - марлі, дәс орамал - қол орамал, дуал - қабырға, дүр - шебер, маман, діт - ой, арман, еге - ие, егер -ер, екше - кимешек, етмал - ықтимал, жағанжағлан - қайыс сандық, жам, кірлен, ләгөн - леген, шылапшын, жемелек - шашбау, жоғырмақта -жуықта, жозы - аласа үстел, зәңгізеңгі - басқыш, саты, зерен - тостаған, зілмендей -зілдей, кәттә - зор, үлкен, кепсер - сүзгі темір, кеуірт - күкірт, кеуіш - кебіс, мұқым - тіпті, мүлде, мұттайым - қу, өтірікші, пая - сабақ, парбозпаруаз - үй төбесіне салатын ағаш, пахнатты - күйлі, пешене - маңдай, бақыт, пісентті - жинақты, ұқыпты, сыйлықтау - сыйлау, таға - нағашы т. б. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 149 бет)
С.Аманжолов оңтүстік диалетісіндегі лексикалық ерекшеліктерід зерттегенде, идиомалық, фразалық сөз тіркестеріне де баса назар аударған:
алағаудан болу - алаң болу, амалкесін іздеу - амал іздеу, аяқ қылып тастау - аяқсыз қалдыру, әбден тысқары - шамадан тыс, бәз уақытта - кей уақытта, белі ауыру - жаны ашу, жүзі қайту - беті қайту, зыбан ұру -әлек салу, кеуім тарту - қараңғы тарту, күгім бату - қас қараю, күмәнға шығу - күмән болу, қаза біту - қаза болу, қазан боп біту , пұшайман жеу - уайым жеу, сауатын шығару - сауатын ашу, табым жоқ - көңілім соқпайды, тән алмау -мойнына алмау, тәнті болу - риза болу т. б.
3. С. Аманжолов қазақ тілінің батыс диалектісі алшын тайпалар одағының тілі жатқызған. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 150 бет)
Батыс диалектісінің С. Аманжолов көрсеткен негізгі диалектілік ерекшеліктері төмендегідей.
Ғалым қарастырған фонетикалық ерекшеліктер:
Ш мен с алмасуы: шекер - секер, келешек - келесеккележақ,
шоқаю - соқаю, шұжық - сүжік;
Ш мен ж алмасуы: келешек - кележақ, берешек - бережақ,
шаң - шұң - жаң - жұң, қиыр - шиыр - қиыр - жиыр;
Д мен б алмасуы: додалау - бодалау, жедеғабыл - жебеғабыл;
Д мен ж алмасуы: домалау - жұмалау;
Н мен й ауысуы: қайда сұрау есімдігі қанда болып айтылады;
О мен ө алмасуы: сорақы - сұрақы, домалау - жұмалау, ойран -ұйран, сонар - сұнар, шойнақ - шұйнақ, қолдану - құлдану, қорытынды - құрытынды, шошқа - шұшқа;
Ө мен ү алмасуы: өгей - үгей, мөңіреу - мүңіреу, дөнен -дүнен, нөсерлеу - нүсерлеу;
Е мен і ауысуы: бәйге - бәйгі, ерегес - ерегіс, келін - кепшік -келін - кепшек, кесертке - кесіртке;
Ы мен а ауысуы: құдағый - құдағай, қажырлы - қажарлы, айқыра - айқара;
А мен ө алмасуы: болар - болұр, машақат - мұшақат, аз - маз-аз - мұз, (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 151 бет)
Ғалым батыс диалектіснің негізгі грамматикалық ерекшеліктері ретінде төмендегідей мысалдарды көрсеткен:
Жіктеу есімдігінің 1, 2 - жақтарының сыпайы түріне ілік жалғауы қысқарған түрде қосылады: бізің - біздің, сізің - сіздің. Бұл есімдіктердің тәуелденген түрінде де ерекшелік бар: бізікілер -біздердікі, сізікілер - сіздердікі.
Кейбір сілтеу есімдіктері ерекше тұлғаларда кездеседі: анаусы - анасы, мынаусы - мынасы, тонау, тона - сонау, анау.
Етістіктің өткен шағының - улы, -улі қосымшалары арқылы жасалған түрлері кездеседі: барулы - барды, келулі - келді.
Көптеген етістіктердің тұлғасында ерекшелік бар: біткеру - бітіру, жеткеру - жеткіру, жүрту - жүргізу, кішірту - кішірейту, сандалу - сандалау, жаду - жадылау, ортаю - орталау, қойыру - қойылу.
-ын, -ін, н жұрнағы арқылы әдеби тілде өздік етіс тумайтын кейбір сөздерден өздік етіс жасалады: оқыну - оқу, шығыну - шығу, болыну - болу.
Қос сөздердің жасалуында ерекшелік бар:
а) кейбір қос сөздердің құрамында ескі тұлғалар сақталған. Мыс: түйе - теге -түйе - мүйе, қойшы - қойманшы - қойшы - қолаң, сиыр - сыбыр -сиыр - миыр;
ә) көптеген қос сөздердің екінші сыңары әдеби тілде м дыбысынан басталса, батыс диалектісінде п дыбысынан басталады: ат - пат - ат - мат, үй - пүй - үй - мүй, кісі - пісі - кісі -місі, жігіт - пігіт - жігіт - мігіт,
б) әдеби тілде кездеспейтін қос сөздер бар: ерсен - қарсан -ерсілі - қарсылы, еңку - еңку - еңіс - еңіс, қауқыл - қауқыл, ырп -ырп, ырқ - ырқ;
-ай қосымшасы кейде барыс септігіндегі - қа орнына айтылады: (он бір) жасай келгенде - жасқа келгенде. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 151- 152бет)
С.Аманжолов батыс диалектісіне тән лексикалық ерекшеліктерді 19 салаға бөліп берген. Ғалым зерттеген лексикалық ерекшеліктер төмендегідей:
аданас - туысқан, айлақ -кеме тоқтайтын жер, алқа - құлып, ату - мәсі, ауыт - түйе қамыты, әйдік - үлкен, бел - темір күрек, бойлай - ылғи, үнемі, бостан -бостандық, бөтеке - бөтеге, бұйдай - бидай, бүйде - бұйда, далбай -күн өтпеу, маса шақпау үшін киетін бас киім, даң - даңқ, дере - науа көтеріңкі болу үшін қойылатын шым, тас, долы - құдықтан лай шығаруға арналған ыдыс, дулыға - нар өркешінің биік қыры, дүзін беру - өлген адамды жүз күн өткен соң еске түсіру, дырау - үлкен, ергежейлі - ергежелі, жалт - найзағай, жандық - ұсақ мал, жолай - жолшыбай, көзгелдек - тостақан, көпшік - жастық, көрт - лөк пен кердеріден шыққан түйе тұқымы, көрім - жаман, күбірткейлі - күбіртке, мойсапат - дөрекі, нобайы - түгел, бәрі, ойнарқы - ойнақы, өтпек - піскен нан,
рабайда - анда - санда, рә - өте, тіпті, сірә, сой - тұқым, тек,
сүйүсмал - күйісті мал, татасыз - уайым - қайғысыз, іңкәл - етке салатын жұқа нан т. б. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 153 бет)
Ғалым батыс диалектісіне тән идиомалық тіркестер мен фразалық тіркестерді де қарастырған: адал зат жоқ - мал жоқ, ақ көз - даңғой, ақтан ішкен - туа болған, ақтарылып тұру - аң - таң болу, аулына ат жайлайтын кісі - аулына қонақ түсетін кісі, ауыз жармаған -
үйретілмеген, бараны қашу - үрейі қашу, беделіне сыймау - беделіне сатылмау, беті ақ айран тарту - өңі қуқыл тарту, дауасын түсіру - дауасын табу, жаду беру - жадылау, жан созу - жанталасу, жар газет - қабырға газет, көңілі біту - көңілі толу, күн баю - күн бату, қадам ұру - қадам басу, құдаған өскен - құдағидай сыйлы өскен, құлағым жоқ - малым жоқ, ләпей таптырмау - қоныс таптырмау, мұрады мұң болу - мұратына жету, сып - сипан ету - түк қалдырмау, сырт көзінен таныту - сыртынан таныту, т. б. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, 153- 154 бет)

Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
1.Ж.Досқараев қазақ тілінде екі үлкен говорлар тобы бар деп көрсетеді:
1. Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары, сондай-ақ Талдықорған облысының оңтүстік-батыс аудандарындағы (Талдықорған, Киров, Қаратал т.б.) және Қызылорданың оңтүстік-шығыс аудандарындағы халық тілін жатқызады.
2. Солтүстік-батыс говорлар тобы. Бұған Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, Целиноград, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары мен Қызылорда облысының батыс аудандарындағы (Қазалы, Арал т.б.)және Семей облысының солтүстік-батыс аудандарындағы халық тілін жатқызады. Бұл говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мынадай тілдік белгілерге тоқталады.
Фонетика саласында.1) Оңтүстік-шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың ауысып отыруы: мәзмұн-мазмұн, кәйтеді-қайтеді, кәрия-қария т.б.
2) Солтүстік-батыс говорларда еріндік дауыстылар айтылатын жерде оңтүстік-шығыста езулік дауыстылардың басым айтылуы: бықтыру-бұқтыру, кебе-көбе, інемі-үнемі, кеуірт-күкірт т.б.
3) Солтүстік-батыс говорларда ш айтылатын жерде оңтүстік-шығыста ч дыбысының айтылуы: чеше-шеше, чал-шал, чабын-шабын, әнчі-әнші,малчы-малшы т.б.
4) Солтүстік-батыс говорлардағы д айтылатын сөздерде оңтүстік-шығыс говорларда л айтылуы: таңлай-тандай, тынлау-тындау, тенлік-тендік т.б.
5) Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы, а дыбыстарының алмасып айтылуы: сайаз-сайыз, айқара-айқыра, арқалы-арқылы, айырмысы-айырмасы, ыпы-тыпы-апы-тапы т.б
6) Солтұстік-батыс говорларда ж айтылатын жерде оңт-шығыс говорларда дж айтылуы: джігіт-жігіт, джоқ-жоқ, джер-жер, джайлау-жайлау т.б.
7) Солтұстік-батыс говорларда көбінесе б айтылатын жерде оңүстік-шығыста п айтылуы: пейнет-бейнет.
8) Оңтұстік-шығыс говорларда н, ң сонорлардың алмасып отыруы,солтүстік-батыс говорларда бұл құбылыстың байқалмауы: қалын-қалың, көбен-көбең, біздін-біздің, өлен-өлең.
9) Солтүстік-батыс говорларға қарағанда оңтүстік-шығыс говорларда с, ш дыбыстарының жиі алмасып отыратыны: тұрмыш-тұрмыс, ешек-есек, тышқары-тысқары т.б.
10) Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарының алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы: былшырақ-былжырақ.
11) Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д, т алмасуы: деңіз-теңіз, дұз-тұз, дізгін-тізгін, диірмен-тиірмен. Бұдан әрі оңтүстік-шығыс говорларда ч, дж дыбыстарының қолданылуын, б-ның м-ға алмасуына (бұны-мұны,бұнша-мұнша), тіл арты ғ, қ дыбыстарының сақталып қалуына (ұрығ-ұру,шабық-шабу,жамақ-жамау,сы лақ-сылау,жоғырмақта-жуырмақта)қара п, оның солтүстік-батыс говорларға қарағанда көне тілдік белгілерді молырақ сақтап қалғаны ескертіледі.
Лексика саласында. 1) Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына төмеңдегі сияқты сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді:кепе(жер үй), тесе (кетпен), ақа (аша), қыш (кірпіш), елкезер (елеуіш), егер (ер),пешене (мандай),сым (шалбар), сыпыра (теріден істелген дастарқан), мойынтұрық (мойынағаш), мият (жақтаушы.қостаушы), шар (бидайдың шөп аралас қалдығы), кәшек көшек (сабан), кірлен (леген), шәмбе сәмбе (шама,сама), қосу,чегу (шегу, жегу), оп айдау (астық бастыру), шұрқан салу (әлек салу) т.б. Керісінше солтүстік аудандардағы көп сөздер оңтүстікте кездеспейді: көбе (ерте туған қозы), көпеш (кеш туған қозы), шотеке (шөп суырғыш), оттық (оңт-те ақыр), елеуіш (оңт-те елкезер), кәкпір (ожау), бақыр (бедре), кегей (дөңгелектің шабағы), көрім (мұнда оңды мағынасында,оңт-те жаман мағынада), бұл (мата), манду (өсу,даму), шекейін (шейін) т.б.
2) Солтүстік-батыс говорларда кездесетін кейбір сөздер: әке,тоңу, сақ(сау), сауығу, сұрау сорау т.б. осы мағынада түркі тілдерінің УІІІ ғасырдан қалған жазба ескерткіштерінде де кездеседі. Бұлар оңтүстік-шығыс говорда басқа да мағынада қолданылады: әке-бала, мұздау-тоңу, сақаю-сауығу, сұрау-басқару, билеу деген мағынада.
3) Кейбір заттар,құбылыстар барлық жерде бірдей болғанына қарамастан әр түрлі аталады. Мысалы: оңтүстік-шығыс аудандардағы тана, жайдақ қора, ұрпақ, кетпен, долы, әуен, тіршілікке беру, қос айдау, чанда шанда т.б. сөздер солтүстік-батыс аудандарда тайыншы, қотан, кебек, кетпен-шорт, бұршақ, ән, жұмысқа бару, жер жырту, анда-санда т.б.түрінде айтылады.
4) Кейбір сөздер солтүстік - батыс говорларда бір мағынаға ие болса, оңтүстік-шығыста екі мағынаға ие. Мысалы,оңтүстік-шығыстағы қос, тіршілік, қызыл, суыру, қосу т.б. сөздердің жалпыға түсінікті мағыналарынан басқа да мағыналары бар: қос
соқа, тіршлік-жұмыс, қызыл-тазаланған астық, суыру-ұшыру, қосу-шегу жегу деген мағынада айтылады.
Грамматика саласында. Солтүстік-батыс говорлар тобындағы мына сияқты грамматикалық екешеліктер оңтүстік-шығыс говорларда кездеспейді:
1) Кейбір септіктер бірінің орнына бірі қолданыла береді, қызметі жағынан толық ажырамаған:суда жүзеді-суға жүзеді; бұрын молдадан оқыды-бұрын молдаға оқыды;былтыр осы айда жаңбыр жауды-былтыр осы айға жаңбыр жауды.
2) Етістіктің өткен шағының тұйық етістікке - улы, -ҥлі қосымшасын қосу арқылы жасалған түрі кездеседі: барулы, жаюлы, бағулы.
3) Есімше - жақ, -шақ тұлғасында да кездеседі: баражақ барашақ, алажақ алашақ.
4) Оңтүстік-шығыс говорлардағы бара йатқан,бара йатыр, баратыр тұлғалары бара жатқан бара жатырған, бара жатыр түрінде қолданылады.
Оңтүстік-шығыс говорлардағы мына сияқты грамматикалық ерекшеліктер солт-батыс говорларда кездеспейді.
1) Бұйрық райдың жекеше екінші жағы-қын,-ғын,-кін,-гін қосымшалары арқылы жасалады: айтқын (айт, айтыңыз орнына)
2) Ұйықтағым бар, ұйықтағым жоқ тәрізді қалау райдың күрделі түрі қолданылады.
3) Көмектес септік - мынан,-бынан,-пынан сияқты көне тұлғада кездеседі: Мен атпынан келдім.
4) Жатыс септік орнына - лы қосымшасының қолданылуы кездеседі:жұмысқа уақытылы келеді (жұмысқа уақытында келеді деудің орнына).
5) Қалау райдың көпше І жағы - лы,-лі қосымшасы арқылы жасалады: көрелі (көрейік, көрелік), баралы (барайық, баралық), аңқаралы (қаралық,қарайық).
2. Ж.Доқараевтың бұл классификациясындағы оңтүстік-шығыс говорлар тобы таралған аймағы,тілдік сипаты жағынан С.Аманжоловтың оңтүстік диалектісіне жуық келеді,айырма тек екі түрлі аталуында. Ал солтүстік-батыс говорлар тобына келсек,мұнда кейбір қайшылықтар байқалады.Ол қайшылықтар говорлардың бұл тобын тарихи жағынан негіздеуде де, тілдік материалдарды жіктегенде де айқын көрінеді. Автордың солтүстік-батыс говорлардың өз ішінде кездесетін кейбір
дыбыстық, лексикалық айырмашылықтар соншалықты елеусіз, тіпті оларды диалектілік ерекшілік дуге келмейді деген тұжырымымен келісуге болмайды. Шынында, Ж.Досқараев бұл бөлуді тарихи жағынан дәлелдеген жоқ. Ал оның тілдік материалдары жіктеуіне келсек, бір жақтылық, диалектілік ерекшеліктердің тараған көлемін дұрыс анықтамаушылық байқалады. Мысалы, Гурьев, Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарындағы және Қызылорланың солтүстік-батыс аудандарындағы жергілікті халық тілінде кездесетін мына сияқты негізгі ерекшеліктерді солтүстік-шығыс,орталық облыстардағы (Семей, Қарағанды, Көкшетау т.б.) халық тіліне тән деуге тіпті болмайды.Мысалы, дыбыстық алмасулар - оҧ (қолдану, сорақы, монша, ойран деудің орнына құлдану,сұрақы,мұнша, ұйран деу); ыа (құдағый-құдағай); өү (өгей-үгей,дөнен-дүнен), ҧҥ (шұжық-сүжік); шж (келешек-кележақ,берешек-бережақ); жш (келемеж-келемеш, былжырақ-былшырақ); ст (сонадайдан көрінді-тонадайдан); дж (домалау-жұмалау) т.б. Сөз тұлағаларындағы ерекшеліктер-бізің,сізің-біздің, сіздің, бізікілер, сізікілер, біздердікі, сіздердікі, барулы, келулі-барды, барған, келді, келген деген қолдануларды көрсеткен. Сөз тіркестерінде-баз кешу (күздер үзу), сүрен жайлау (апат келу), шара көру (шара қолдану), шахаты келмеу (шамасы келмеу), танасын шығару (есін шығару), жар газеті (қабырға газеті), зыбан ұру (әлек салу),мәнтті болу (ықыласты болу), күстәнә қылу (сықақ ету), жан созу (жан таласу), жылау айту (жоқтау айту) т.б. Лексикалық өзгешеліктер-леку (шалқу), шебік (нашар, әлсіз), ұтыр (жөн, қисын), шеке (әже, үлкен шеше), ақыр (оттық, малға шөп салатын орын), айлақ (бухта, кеме тоқтайтын қолайлы орын), тәртіп (қаулы,нұсқау) т.б. Жоғарыда келтірілгендей өзгешеліктер аз емес. Бұл өзгешеліктердің тек батыс облыстар халқына тән екендігі жөнінде Ж.Досқараевтың өзі де жазған. Бірақ Вопросы языкознание журналындағы (№2, 1954 жыл) мақаласында бұл сияқты өзгешеліктерді Қазақстанның бүкіл батыс, солтүстік және орталық аудандарындағы халық тіліне тән өзгешеліктер ретінде көрсетеді. Қазақстанның батысы мен солтүстік-шығыс аймақтарындағы халық тілінде айырмашылық бар екенін революциядан бұрын-ақ белгілі түрколог П.М.Мелиоранский көрсеткен болатын.
Қазақ тіліндегі говорларды Ж.Досқараевтың жоғарыдағыдай екі топқа жіктеуін дыбыстық ерекшеліктер тұрғысынан қарап, проф. Н.Т.Сауранбаев та қостайды. Бірақ ол- лексиаклық, грамматикалық ерекшеліктер жағынан мұндай классификацияны жасауға болмайтынын айтады.
Ж.Досқараев бұл негізгі екі говорлық топтан басқа да говорлар бар екенін көрсетеді. Мәселен,Сырдария говорының ауыспалы сипаты бар деп қарайды.Ал Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс аудандарындағы (Кекпекті, Ақсуат, Жарма т.б.), сондай-ақ Талдықорған облысының оңтүстік-шығыс аудандарындағы (Қапал, Алакөл, Ақсу т.б.) халық тілін шығыс говоры деп бөледі.Оның негізгі ерекшеліктері: шч алмасуы (чүберек-шүберек,чығып-шығып); бп алмасуы (пұтақ-бұтақ, періп қалу-беріп қалу); дл алмасуы (таңлай-таңдай, тыңлау-тыңдау); там (үй), нор (шоғыр), тесе (шот), көрпелдес (көрпеш,көбей), пысу (пісу), тыстау (тастау), ати жөнелу (ата жөнелу), ұры қылу (ұрлық қылу),чығарға чығу (тысқа шығу), қос айдау (жер жырту), сиықты (сияқты), т.б. Бірақ бұл говордың жоғарыдағы негізгі екі говорлық топқа қандай қатынасы бар екені әлі анықталған жоқ деп есептейді.( Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш Қазақ диалектологиясы, 154 - 159 бет)

Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы.
Профессор Н.Сауранбаев өз еңбектерінде тіл тарихына байланыстыра отырып, қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің пайда болуы, жалпы сипаты жайында бірсыпыра пікір айтты. Ол пікірлер мынаған тіреледі. Қазақ тіліндегі қазіргі диалектілік ерекшеліктер 15-ғасырдан кейін, яғни қазақтың біртұтас халық тілі қалыптаса бастаған кезде пайда болған. Бұл ерекшеліктер өзінің сипаты,тараған көлемі жағынан ерте кезде қазақ жерінде болған ру-тайпалар жігіне сай келмейді. Әрине, бұған қарап Қазақстан жерінде көне замандарда болған, қазақ халқының этникалық құрамына енген ру-тайпа тілдерімен қазіргі қазақ тілінің тарихи байланысын біржола жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, халық тарихындағы,тілдегі кейінгі замандарда болған өзгерістердің нәтижесінде бұл байланыс қазіргі күнде байқалмайтын дәрежеге жеткен.Қазақтың біртұтас халық тілінің қалыптасу процесі ру-тайпалық тіл белгілерінің жоғалуымен тікелей байланысты. Онымен бірге түркі негіздес ру-тайпалардың өз ішінде және басқа этникалық топтармен бірде бірігіп,бірде
бөлініп араласып отырғанын да ескеру керек,қазақ халқының этникалық құрамы мұның айқын айғағы бола алады.Сөйтіп,әр түрлі рулар мен тайпалардың араласуы,бірігуі,кейіннен біртұтас халық құрамына ене отырып,көшпелі мал шаруашылығы жағдайында онан әрі дамуы бұрынғы ру-тайпа тілдерінің сіңіп,жоғалып кетуіне алып келеді.Демек,қазіргі диалектілік ерекшеліктерді бұрынғы ру-тайпалық тілдер (диалектілер) тұрғысына қарап анықтау,жіктеу тарихи шындықпен жанаспайды. Диалектілер мен сөйленістердің сипаты және өзара қатынасы тіл дамуы тарихының барлық кезеңдерінде бірқалыпты болуы мүмкін емес. Қоғамдық - экономикалық жағдайларда және басқа халықтармен қарым - қатынас сипатына байланысты тілдегі диалектілік белгілер өзгеріске ұшырап отырады. Қазақ тіліндегі осы күнгі диалектілік ерекшеліктер - Қазақстанның әр түрлі аудандарындағы жергілікті халықтың қоғамдық-әлеуметтік, шаруашылық - мәдени өміріндегі өзгерістерге байланысты кейіннен қалыптасқан құбылыстар. Міне, профессор Н.Т. Сауранбаевтың қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты, пайда болуы туралы пікірі негізінен алғанда осындай.
Бірақ қазақ тіліндегі қазіргі диалектілік ерекшеліктерді - ғасырдан кейін тек жергілікті халықтың қоғамдық - әлеуметтік, шаруашылық - мәдени өміріндегі өзгерістердің негізінде ғана қалыптасқан деп қарау - әлі де даулы,дәлелденбеген пікір.Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің ішінде бұрынғы тайпалық тіл белгілерімен ұштасып жатқандары аз емес. Ал олардың пайда болу себебінің жергілікті халық өміріндегі кейінгі өзгерістерімен немесе көрші тілдермен байланысы шамалы. Қазіргі қазақ тіліндегі көптеген диалектілік ерекшеліктердің ерте замандардан қалған ескерткіштерде кездесуі кездейсоқ құбылыс емес. Мұның өзі ондай ерекшеліктердің пайда болу ғасыры 15 - ғасырдан әрі жатқанын байқатады.
Профессор Н.Т.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілерді фонетикалық өзгешелікке - ш орнына ч, д орнына л айтылуына қарап - екі үлкен топқа бөледі: а) Қазақстанның солтүстігі мен батыс облыстарындағы ш, д диалектілер тобы; ә) Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік - шығыс облыстарындағы ч, л диалектілер тобы.Соңғы топ Сырдариядан бастап Батыс Алтай мен Тарбағатайға дейінгі жерді қамтиды.Мысалы:бірінші топта - шикі, көпшілік, шүберек, шақпақ, қамшы; маңдай, таңдай, тыңда, тірідей, түндік, теңдік болып айтылса, екінші топта чикі, көпчілік, чақпақ, қамчы; маңлай, таңлай, тыңла, тірілей, түңлік, теңлік болып айтылады.
Бұл екі негізгі дыбыстық алмасудан басқа тараған белгілі аймағы жоқ,жалпылама айтыла беретін алмасулар бар екенін көрсетеді.Оған сш (тексеру - текшеру,ұқсас - ұқшаш,мысық - мышық,масқара - машқара), тд (топ - доп,тым - дым,тізгін - дізгін,теңіз - деңіз), мб (мекіре - бекіре,шымшық - шыбшық,шымыш - шыбыш), пб (пайда - байла,пида - бұйда, перне - берне,пиялай - биялай) сияқты алмасуларды жатқызады. Дегенмен, бұл алмасулардың бәрі бірдей қазақ тілінде жалпылама айтыла бермейтінін, кейбіреулерінің тараған аймағы белгілі екенін ескерткен жөн,мысалы, сш алмасуы оңтүстік - батыс аудандарында айтылады.
Бұдан әрі Н.Сауранбаев тараған территориясы белгілі дыбыстық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерге тоқталады. Бірақ бастапқы екі дыбыстық алмасудай емес, олардың неғұрлым шағын көлемді қамтитынын ескертеді.
Дыбыстық ерешеліктер. Солтүстік Арал маңында ұ орнына о қолданылуы: сора - сұра, оқсат - ұқсат, оқсас - ұқсас; Орал маңында бұған керісінше о орнына ұ қолданылуы: құртынды - қорытынды, құлдану - қолдану, құлдау - қолдау; Түркістан маңында б орнына п, д орнына т қолданылуы: пейнет - бейнет, полат - болат, перне - берне, пешене - бешене, пітіру - бітіру, әтейі - әдейі, таяр - даяр т.б.
Лексикалық ерекшеліктер. а) Сөздердің айтылуы бірдей болғанмен, әр жерде әр түрлі мағынаға ие болуы: қарма деген сөз Жамбыл облысында - қуырылған жарма, Қызылорда облысында балықтан жасалған тамақ деген мағынада, көрім - Талдықорғанда - әдемі, сүйкімді, Гурьевте - жаман, жағымсыз мағынасында айтылады.
ә) Белгілі бір ұғымның, заттың әр жерде әр түрлі айтылуы: сіріңке, спешка, оттық, шақпақ, күкірт, шырпы т.б.; мәтке, арқалық, ұстын, белағаш, үрлік, білік,; теңге, сом, ақша, пұл.
б) Басқа жерлерде лексикалық баламасы кездеспейтін белгілі аудандарда ғана қалыптасқан сөздер болуы. Мысалы, оңтүстікте бау - бақшаның дамуына байланысты қауынның әр түрлі сорттарын білдіретін - күрбі, әңгелек, күләбі, торлама, құс - қауын; ал балық кәсібі дамыған аудандарда: қарашорқын (балықшылар тобы), ақан (ау түрі), белкеспе (балықтың арқа жағы), инелік (ау тігетін ағаш ине), күркін (кішкентай балық), тартым (жағада ау тартуға қолайлы орын); түйе өсіретін аудандарда түйенің түрлері мен жасына байланысты: жон, күрт, балқоспақ, мырза қоспақ, жарбай, келе т.б. сөздер пайда болған.
в) Көрші отырған халықтармен қарым - қатынас нәтижесінде лексикалық өзгешеліктер пайда болуы. Мысалы, Жетісуда қырғыз тілінен қарма (ұста деген мағынада), кебентай (жұқа киіз шапан) т.б.; ұйғыр тілінен чанжа (шатыр тіреуіш, итарқа) т.б.; Оңтүстік Қазақстан облысында өзбек тілінен демзал (үтік), мәйек (жұмыртқа), шамал (самал), ләбләмә (қызылша) т.б. Қостанайда (Обаған ауданында) орыс тілінен залыш (залежь), ураш (рожь) т.б. енген сөздер кездеседі.
Грамматикалық өзгешеліктер. Қостанай облысының көптеген аудандарында көне есімшелік форма - мыш қолданылуы: жазылмыш - жазылған, айтылмыш - айтылған, таңданмыш - таңданған, жетілміш - жетілген; - сы, - са қосымшасы орнына - шақ, - шек қолданылуы; алашақ - аласы, аласа, берешек - бересі, бересе. Батыс облыстарда, Ақтөбе, Қызылорданың кейбір аудандарында - жақ, - жек формаларының қолданылуы: бережақ - берешек, айтажақ - айтатын, алажақ - алашақ; бұрын өткен шақтың - улы, - улі формаларымен айтылуы: көрулі - көріпті, келулі - келіпті; оңтүстік пен оңтүстік шығыстың көп жерлерінде бұйрық райдың 1 - жағының қысқарған формалары - лы, - лі арқылы айтылуы: баралы - барайық, жүрелі - жүрелік т.б.
Фразеологиялық ерекшеліктер. Сырдария аудандарында бір ауық (бір уақыт), Қостанай облысында кіл өтірік (тіпті өтірік), сағадан көріну (жақыннан көріну).
Н.Т. Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің халықтық лексикада көбірек сақталғанын көрсетеді. Сол себепті говорлардың өзіндік сипаты морфологиялық,дыбыстық ерекшеліктерге қарағанда, лексикалық ерекшеліктерден өте-мөте айқын байқалатынын айтады. Мәселен, лексикалық өзгешелікке сүйене отырып, ол Қазақстанның Оңтүстік аймағын (Солтүстік Арал маңынан бастап, Жетісудың Шығыс шекарасына дейін) 4 говорға бөледі: Сырдария говоры, оған балық, күрішке байланысты арнаулы сөздер тән; Шымкент говоры, оған бау - бақша, мақта шаруашылығына байланысты арнаулы сөздер тән және өзбек тілінің әсері тиген; Шу говоры, оңтүстік - батыс пен оңтүстік - шығыс аралығындағы территорияны қамтиды, онда қырғыз тілінің әсері басым; Жетісу говоры (Алматы, Талдықорған жері) , оған мал, бау - бақша, егін шаруашылықтарына байланысты лексика тән және қырғыз тілінің, әсіресе ұйғыр тілінің әсері тиген.
Бірақ профессор Н.Т.Сауранбаевтың дыбыстық, лексикалық, морфологиялық ерекшеліктердің тараған жерлері, шекарасы бір - бірімен сәйкес келмейді деген пікірлермен келісуге болмайды. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің барлығы да белгілі көлемде қамтитын говорлар мен диалектілерге кіреді. Сол сияқты басты - басты дыбыстық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктердің тараған көлемі, шекарасы бір - біріне негізінен алғанда жуықтайды. Бұл жерде говорларды жіктеуде тек лексикалық ерекшеліктер тұрғысынан қарау жеткіліксіз екендігін, мұның өзі бір жақты болып табылатынын айта кеткен жөн. Говорлар жан - жақты түрде, тұтас система ретінде зерттелуі керек. (Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш Қазақ диалектологиясы, 159 - 163 бет)

Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі говорлар туралы
Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді говорлық сипатта деп қарап, оның екі түрін көрсетеді: ауыспалы говор және жергілікті говор.
1. Ауыспалы говор. Оған басқа тілден жергілікті халықтың бір бөлігіне ауысып, басқаларына тарамаған тіл ерекшелігін жатқызады. Мәселен, оңтүстікке өзбек, қырғыз тілдерінен, батыста татар, башқұрт тілдерінен, шығыста алтай, қытай тілдерінен сөз ауысып отырған.Осыдан барып сол тілдерден сөз ауысқан жерлерде ауыспалы говор пайда болған деп түсіндіреді. Мысал ретінде өзбектен енген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.