БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ДЕЙІНГІ ӨСІПДАМУЫ, ТӘН-ЖАН ТӘРБИЕСІ МЕН ГИГИЕНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жандар Керімбектің Ермаханы
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУЫ, ТӘН-ЖАН ТӘРБИЕСІ МЕН
ГИГИЕНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті
Жандар Керімбектің Ермаханы
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУЫ, ТӘН-ЖАН ТӘРБИЕСІ МЕН
ГИГИЕНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мектепке дейінгі бала-балабақша тәрбиешілері және мектеп жасындағы бала-
мектеп мұғалімдеріне арналған оқулық
Түркістан-2008
ББК...
К...
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Редакция алқасы: Ташимов Л., Ергөбек Қ., Райымбердиев Т., Айменов Ж.
Пікір жазғандар:
Жарқынов Есмұқан Жарқынұлы – медицина ғылымдарының
докторы, профессор
Кошкумбаева Мадина Асқарқызы – медицина
ғылымдарының кандидаты
Қ.А.Ясауи университетінің Ғылым орталығында қаралып ұсынылған.
Жандар Керімбектің Ермаханы, Керімбек Ақмарал Ермаханқызы. Баланың
туылғаннан кәмелетке дейінгі өсіп-дамуы, тән-жан тәрбиесі мен
гигиенасының жас ерекшеліктері. Түркістан, 214 бет. 50 суретпен,
кестелермен безендірілген.
ISBN ...
Оқулыққа нәрестенің кәмелетке жеткенге дейінгі тәнтанулық (анатомиялық),
тәнтірлігінтанулық (физиологиялық), мінез-құлық қалыптасулық
(психологиялық) және жүйке мүшелерінің алдын-алу, тазалық сақтау
(гигиеналық) жас ерекшеліктері бірінші рет баяндалған.
Осындай жасөспірімдік морфология ілімінің негізінде балалардың дені сау,
ақыл-есті, парасатты, мейірімді, иманды, биязы мінезді ұрпақ тәрбиелейміз.
Оқулық мұғалім, тәрбиеші, жантанушы-педагогтерге және гигиенистер мен
балаемгері – педиаторларға, 050101 – мектепке дейінгі балаларды оқыту
педагогикасы, 050102 – мектеп жасындағы балаларды оқыту педагогикасы,
050103 – педагогикалық психология мамандықтары бойынша оқитын
тәлімгерлерге, сонымен қатар жас ана-әкелерге арналған.
К... © Жандар Керімбектің Ермаханы
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
ISBN ... © Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті, 2008
КІРІСПЕ
Нәрестенің кәмелетке жеткенге дейінгі тәнтануы (анатомиясы),
тәнтірлігінтануы (физиологиясы), жантануы (психологиясы), педагогикасы және
гигиенасы өзара тығыз байланысты. Өйткені, жасөспірім тәнтануы баланың жаңа
туғаннан бастап кәмелетке толғанға дейін оның тәні (дене) және әрбір
мүшелерінің құрылысын зерттеп үйренсе, тәнтірлігінтануы – ағза тірлігінің
қасиеттері мен заңдылықтарын оның өмірлік барысын зерттеп оған қоса
жантануы – мінез-құлықтың қалыптасуындағы жан тәрбиесін үйренеді, ал
гигиена – өз алдына ғылым саласы болып, жасөспірімдердің денсаулығын
сақтауды ұйымдастырады да түрлі аурулардың (дерттердің) алдын алады. Бұл
жағдайдың барлығында да жалпы биологиялық заңдардың даму барысын кең
қолданып, медициналық және педагогикалық ғылымдарына тығыз байланысты
жүреді.
Балабақша тәрбиешілері – мектепке дейінгі балалардың өсіп-дамуына, ал
мұғалімдер – мектеп жасындағы балалар ағзасына дұрыс өсіп-дамуы мен
біргелікте олардың оқу-тәрбиесіне нендей нәрсе нұқсан келтіретінін және
нендей нәрселер пайдалы екенін білу қажеттігі туындайды. Сондықтан да
мектепке дейінгі мекемелер тәрбиешілерін және мектеп жасындағы оқушылар оқу
орындарының мұғалімдерін даярлайтын колледждер мен педагогикалық
университеттердің оқу жоспарына “Балалардың өсіп-дамуы мен мінез қалыптасуы
және олардың гигиенасы” (Анатомо – физиологические и гигиенические
особенности детей и подростков) енгізіліп отыр.
Соңғы жылдарда жасөспірімдердің тәнтануы (анатомиясы) мен
тәнтірлігінтануы (физиологиясы) және жантануы мен гигиенасы бойынша арнайы
журналдарда және монографияларда зерттеу жұмыстардың жаңа ғылыми
деректердіњ басылып шыққандары баршылық, өкінішке орай олар педагогикалық
тұрғыдан қолдануға пайдаланылмайды.
Жүсіпбек Аймауытұлы (1889-1931) “Психология” (1929) кітабында
көрсеткендей: “Адам мінезінің, ақыл-қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің
түрлі болуынан ... Тәрбиенің екі түрі бар: бірі – дене тәрбиесі болса,
екіншісі – “жан”, “рух тәрбиесі”.
Көрнекті жантанушы ғалым Л.С.Выготский (1896-1934) теориясының түпкі
мәні – баланы тәрбиелеп оқыту, оған білім беріп, дүниетанымын қалыптастыру,
үнемі оның табиғи деңгейінен оздырып отыруды талап етеді. Бала оқу-тәрбие
үстінде өз санасын неғұрлым күрделендіріп, заттар мен құбылыстар арасындағы
себепті байланыстырады. Зерделеп танитын міндеттерге машықтанулары керек.
Баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасауда тарихи
тәжірибелерді, тыныс-тіршілік шыњдығын өзгелердің сөзінен, тәлім-тәрбие
өнегесінен жанамалай үйренуі делінген.
Оның осындай бала тәрбиесіндегі жантану (психология) ғылымы саласынан
жазған еңбектерін қазақ еліне 30 жылдары алғаш таныстырып түсініктер берген
осы ғылым бойынша докторлық диссертациясы мен ғылыми жинақтарын қалдырған
Төлеген Тәжібаев (1910-1964) болатын.
Осыған байланысты ұсынылып отырған оқулықтың мақсаты: әлгі айтылған
ғылыми деректерді балалардың, нәрестенің кәмелетке толғанға дейінгі
күнделікті өсіп-дамуын бақылап, мінез-құлқының адамдық қасиетке, мейірімді,
иманды, қазақ этножантануын (этнопсихологиясы) негізінде қалыптастыру.
Оқулықта жаңа туылған нәресте адам онтогенезіндегі ең жауапты кезең
екеніне тоқтай отырып, яғни ана құрсағында бала сулы ортадан, құрғақ ауа
ортаға өтеді. Соған байланысты нәрестенің қанайналымы, жүрек- қантамырлар
ќ±рылымдыќ жүйесі қайта өзгеріп күрделенеді. Оларға тыныс, асқорыту және
қалдық (зәр) шығару жүйелері қосылуынан нәресте ағзасына өкпе арқылы оттегі
(О2), ішек-қарындар арқылы қажетті қоректік заттарын жеткізіп беру ағзада
сіңбей қалған қалдықтарды көмірқышқыл газы (СО2), өкпеден; зәр – несеп-
жыныс бойымен, нәжіс – ішек бойымен шығаруы өз алдына басталады. Тыныс,
асқорыту және несеп-жыныс жүйелері арқылы көп мөлшерде қарапайым жәндіктер
(микроағзалар), олармен қабат түрлі ауру туғызатын не? (патогенді) өтеді.
Оның үстіне нәрестенің ағзасы жетілмеген. Оның көптеген жүйелері мен
мүшелері күрделі дамудан өте бастайды. Ағза тек көлемі және массасы жағынан
үлкейіп қана қоймай, әрбір мүше – жүйелердің атқаратын әрекеттеріне
машықтанып жетілуі (дифференциациясы) жүреді. Жалпы ағза мүддесіне лайықты,
әрбір жеке мүшелер бір-бірімен үйлесімді болып ішкі және сыртқы ортаға
бейімделіп отырады.
Жетіліп туған баланың денесінің ұзындығы 48-52 см, ұл баланың дене
салмағы (массасы) орташа 3400-3500 г., ал қыз балада – 3250-3400 г. болады.
Дене массасы 3000 г. кем болса, қалыптасудан төмен, ал 2500 г. кем болса
жетілмеген қатарына қосылады (А.Тур, 1955). Сонда нәресте денесінің массасы
орташа 3400 г. болса, 25 жаста орташа, шамамен 18 есе ±лѓаяды.
Оқулықта осы айтылған бағытта бала ағзасының кәмелетке толғанға дейінгі;
тірек-қимыл (сүйектер, буындар, бұлшықеттер), жүйке – жоғары (ұлы) дәрежелі
жүйке, асқорыту, тыныс, зат алмасу (энергия), тамақтану, қалдықтары (зәр
шығару), ішкі (эндокрин) бездері, қан – қанайналым, жүрек – қантамырлары,
сезім (сенсорлық) талдау жүйелерінің құрылысы (анатомиясы) мен тәнтірлігі
(физиологиясы) және жүйедегі әрбір мүшелердің гигиенасы мен олардың түрлі
ауруынан сақтандырып алдын алуды ұйымдастыруы айтылған.
Ұсынылып отырған оқулықтан әрбір мұғалім – тәрбиеші, балаемгер –
гигиенист өздерінің тәжірибелік қызметтеріне күнделікті балалардың
тәнтанулық (анатомиялық), тәнтірлігінтанулық (физиологиялық), жантанушылық
(психологиялық) және балаемгерлік (педиатрлық) пен тазалық – аурудың алдын
алулық (гигиеналық) мағлұматтар алады.
Автор ұжымы оқулықты жазу барысында құнды материалдар беріп, кеңес,
пікірлерін аямаған С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина
Университетінің қалыпты тәнтану кафедрасының профессоры Мұқанова Светлана
Мүсіпқызына, Єл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің адам және
жануар физиология кафедрасының профессоры, марқұм Бейсен Төлбаевқа, Ресей
Санкт-Петербургтегі академик И.П.Павлов атындағы физиология институтының
профессоры Е.Н.Знаменскаяға, сондай-ақ жұбайы, мед. колледждің түлегі шын
мәнінде оң қолы болған Перімбек Сыздыққызы Зиягүлге және алтын уақытын
бөліп пікір жазған кісілерге мың бір алғысын білдіреді.
Жазушы-дәрігер, фантаст, медицина ғылымдарының
кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы,
Махамбет сыйлығының лауреаты, МЕМ
“Ана құрсағындағы тәрбие” рухани орталығының
Президенті Совет-хан Ғаббасов
І ТАРАУ
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
Өсу дегенде ағзадағы жасуша-лардың бөлініп, жаңаланып, көбеюі-нен
олардың массасының (көлемі-нің) ұзындығы мен көлденеңіне қарай үлкеюін
түсіну керек. Өсуде мүшелердің (ағзаның) денесі үлкейеді.
Өсумен бірге ағзаның дамуы да жүреді. Ағзаның жеке дамуы деп тұқым
қуалау белгілерінің қалып-тасу әсері және сыртқы ортаның әсері арқасында
ағзадағы жасуша, мүшелер және жалпы жүйелердің сан және сапа жағынан
жетіліп қызметке кірісуін айтамыз.
Екінші сөзбен айтсақ, даму деп бір ағзаның өмірінде қалыптасатын морфо-
физиологиялық өзгерісін, нәтижеде ұлпалардың мамандануын және мінездің
қалыптасуын айтамыз.
Өсу мен даму бір-бірінен ажыратылмайтын жағдай. Өйткені өсу мен даму
тұқым жасушасының аталануынан бастап өмірінің ақыры-на дейін созылады.
Сонда да болса бұл екеуін бөліп қарау керек. Өйткені түрлі жағдаймен өсу
тез болып, даму кеш болуы, кейде даму тез жүріп, өсу кешеуілдеп қалу
жағдайлары көп кездеседі. Даму мен өсу бірдей жүрсе де олардың тез не баяу
болатыны да ғылымға мәлім.
Адамның өсіп-дамып жетілуін-де мынадай кезеңдер бар. Балалық шақ,
жасөспірім, ержеткен (жігіттік) дәуір, толу дәуірі және қартаю (кәрілік)
дәуірден өтеді. Бұл айтылған дәуірлердің жас жағынан жетілуі түрлі тұрмыс
жағдайына байланысты ерте не кеш өтеді. Мысалы: әрбір отбасыларда, түрлі
мемлекеттерде, материктерде.
Қазір балаларды жан-жақты зерттеп тексеру арқылы Мәскеудегі балалар және
жасөспірімдердің ғылыми-тексеру институты 1968 ж. төмендегідей өсу-даму
ерекшелік-терін ұсынады (1-кесте).
ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫС ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Өсу мен даму үздіксіз жүріп отырады. Бірақ олардың жүру темпі
(шапшаңдығы) бір қалыпты болмай-ды, бірде өсу, бірде даму озып не не қалып
отырады деген едік. Осындай өсу мен дамудың толқындалып (булығып) жүруін
және жастық дәуірлерге бөлуді ағзаның гетерохронды дамуы деп атайды.
Мысалы: 1 жасқа дейін өсу арта-ды. 1-3 жасқа дейін даму артады, 3-7
жасқа дейін және тез өседі (әсіресе 6-7 жаста), ал 7-10-11 жаста қайтадан
даму артады.
Ер жетуге (жыныстық), жетілуге байланысты (11-12-15 жастарда) өсу мен
даму екеуі де өте тез жүреді.
Өсудің артуын – бойдың өсу дәуірі (1 жасқа дейін, 3-7 жаста, 11-12-15
жастарда) ал, өсудің баяулауын – дененің жұмырлану дәуірі (1-3, 7-10-77
жастардың арасы).
Дененің әрбір бөліктерінің өзі де бірқалыпты өсіп дамымайды. Мыса-лы:
бас, жас өскен сайын дене қаты-насына қарағанда көп кішірейеді, қол-аяқ өте
ұзарады. Ішкі мүшелерде де осындай.
1-кесте
Дамудың жас ерекшеліктері
1. Жаңа туылған дәуірі – 1-10 күн
(нәресте)
2. Емізулі дәуірі – (бөбек) 10 к-1жас
3. Ерте бала шақ – (сәби) 1-3 жас
4. Бірінші бала шақ 4-7 жас
5. Екінші бала шақ бала 8-12 жас
қыз 8-11 жас
6. Жасөспірім (бозбала) бала 13-16 жас
қыз 12-15 жас
7. Жетілу (ер жету) бала 17-21 жас
(бой жету) қыз 16-20 жас
8. Толудың І кезеңі ер 22-35 жас
кісі
әйел 21-35 жас
9.Толудың ІІ кезеңі ер 36-60 жас
кісі
әйел 36-55 жас
10. Орта жасар дәуірі ер 61-74 жас
кісі
әйел 56-74 жас
11. Кәрілік дәуірі ер 75-90 жас
кісі
әйел 75-90 жас
12. Ұзақ жасаушылар 90 ж.
жоғары
Өсу мен дамуда жыныстық ерекшелік күшті. 10-жасқа дейін бала мен қыздар
бірдей өсіп дамиды. Қыздар 11-12 жаста-ақ өте тез өсіп кетеді де, балалар
13-14 жастан бастап тез өсе бастайды. 14-15 жаста бала мен қыздардың бойы
бірдей болса, балалар 15 жасқа толғанда және тез өсіп кетеді.
Сонымен қыздарда өсу 16-17 жаста тоқтайды, балаларда 18-19 жаста
баяулап, 22-25 жастарда тоқталады (1-сурет).
Кеуде шеңберінің жыныстық ерекшелігі 7 жаста біліне бастайды. Бұл жаста
балаларда кеуде шеңбері үлкен болады да 12 жасқа келгенде қыздарда үлкен
болып, 14 жастан қайтадан балаларда үлкейеді. Бұл айырмашылық сол күйінде
қала береді.
Өсудің жас ерекшелігін және денесінің дамуын антропометрия-лық
көрсеткіштермен анықтайды. Оларға: салмағы, бойының ұзындығы, кеуде
шеңбері, өкпенің сыйымдылығы т.б. жатады.
Мектепке дейін және мектеп жасындағы жастарды морфо- физиологиялық және
жантану (психология) санасының жетілуіне қарай былай етіп бөледі.
2-кесте
Нәрестелік жасы 10 күн
Бөбектік 1 жасқа
дейін
Балалық шақ (мектепке дейінгі жас)
А) алғашқы балалық шақ 1-3 жас
Б) екінші балалық шақ 3-7 жас
Мектеп жасы
А) төменгі сынып жасы 7-12 жас
Б) ортаңғы сынып жасы 12-14 жас
В) жоғарғы сынып жасы 15-18 жас
Қазіргі ғылым жетістіктері жоғарыдағы жас ерекшеліктері бойынша олардың
морфологиялық, физиологиялық, әсіресе, жантанулық (психологиялық) дамуы
ерекше екендігін дәлелдеуде. Сыныптағы оқушыларға жеке-жеке бақылау жүргізу
керек. Өйткені дене өсуімен жантанулық (психология-лық) дамуы бір-біріне
өте тығыз байланысты болғанымен кейбір ±л-қыздарда туылмалы кемшіліктер
болуы ықтимал. Мысалы, үлкен ми жарты шары, оның қыртысындағы жасушалардың
қызметі нашар болуынан балада ақыл деген аз болулығы да кездеседі. Ішкі
секреция бездерінің қызметі де түрлі ауру т.б. жағдаймен өзгеруінен жалпы
оқушының қабілеттілігіне дұрыс не бұрыс әсер етуі мүмкін. Бұл жағдайлардың
барлығы тілдің (сөйлеудің) шығуына көп әсерін тигізеді. Тіл болса бүтін ой
пікірді білдіретін құрал болып есептеледі.
Мысалы: сөз арқылы төменгі сынып оқушылары тек көрген заты бойынша ғана
айтатын болса, ортаңғы, жоғарғы сыныпта ойлап, сөз арқылы көрген, есіткен
нәрселерін толық бейнелеп айтуға көшеді. Сөздегі көптеген жиынтық сөздің
(атаудың) мағынасын түсініп, оны қолдана бастайды. Мысалы: көгершін –
біреу, құстар көп, жануарлар одан да көп мағынаны білдіреді.
1-сурет. Жасына қарай дене қатынасының сәйкестігі
Осы жағдайлардың барлығы ұстаздардан балалардың тәнтану (анатомия),
тәнтірлігінтану (физио-логия), жантанулық (психологиялық) ерекшеліктерін
жете меңгеруді талап етеді.
Жантану (психология), жансы-рының (психиканың), тәнтірлігін-танудан
(физиологиядан) айырмашы-лығы бар ма? Бұны былай түсіну керек. Жантану
(психология) дегенде біз көбінесе адамның жоғары дәрежелі жүйке жүйесінің
қызметіне көңіл аударамыз. Сонда жансыры (психика) мидың жауап беру
(рефлекторлық) қызметінің қоры-тындысы болады. Тәнтірлігінтану болса, мидың
жауап беру рефлекторлық механизмінің қызметі қалай іске асырылатынын ғана
тексереді. Сондықтан да қазіргі жантану (психология) тек тәнтірліктік
заңдылықтарға сүйене отырып дамиды.
Өсу мен даму өмірдегі тұрмыс жағдайына, үй жағдайына, тамағына,
гигиеналық жағдайына, еңбегіне түрлі ауру түріне т.б. қарай тез не баяу
болуы мүмкін.
Өсу мен даму жыл мерзіміне, климатқа, географиялық жағдайға да
байланысты. Мысалы: шілде, тамыз айларында, жазда тез өседі. Күзде салмағы
өзгермейді. Мамыр, маусымда салмақтың кемуі де байқалады. Бұл экзогенді
фактор делінеді. Енді эндогенді фактор да өсу мен дамуға әсер етеді.
Эндогенді факторға тұқым қуалау, жүйке жүйесінің күйі, ішкі секреция
бездерінің қызметі жатады.
ЖЫНЫСТЫҚ ЖЕТІЛУІ
В.С.Соловьева (1964) 5400 оқушыларды тексеріп мынадай қорытындыға келген
(3-кесте).
3-кесте
Жыныстық белгілердің пайда болуы
Қыздарда:
1.Сүт бездерінің өсуі 10 ж. 5 ай
2.Қолтыққа жүндердің шығуы 10-11 жас
3.Етеккір (менструация) келуі 13 жас
Ұлдарда:
1.Дауыстың өзгеруі 12 ж. 6 ай
2.Жүн шығулар 13-14 жас
3.Мұрт 15 ж. 3
айда
4.Сақал 16 ж. 4 ай
5.Көкіректі жүн басу 18 ж. 8 ай
Акселерация. Жастардың дене (тән) өсулерінің тездеуін, ертерек өсіп
жетілуін акселерация дейді.
Акселерацияға тез өсу, салмақ-тың артуы және жыныстық ерте жетілулері
жатады. Бұл мәселелер-мен дүние жүзінің дәрігерлері, педагогтері,
антропологтері, социо-логтері шұғылдануда.
Баланың өсіп-дамуын бағалау. Оған баға бергенде мынадай көрсеткіштерді
қолданады. 1) Ұзынөлшемкөшірме (соматомет-риялық) – дененің салмағы мен
ұзындығы, кеуденің шеңбері, отырғандағы бойы, тұлға мен қол-аяқ
ұзындықтары; 2) Пішінөлшем-көшірме (соматокөшірмелік) – кеуде пішіні, арқа
пішіні, аяқ пішіні, табан пішіні, сымбат, дене бедері (рельеф), бұлшықет
шымырлығының бедері, май басушылығы, жыныстыќ жетілуі; 3) Тәнтірлікөлшем
(физио-метриялық) – өкпенің тіршілік сыйымдылығы, қолмен сығымдау күші т.б.
Баланың денсаулығын есепке алып бағалау. Ол үшін екі әдіс қолданылады.
Біріншісі – жалпы-лама қарау (генерализация) әдісі, екіншісі – жеке-дара
зерттеу әдісі. Оның жалпылама қарауы жылына бір жарым ай бойына, арасын
бес, он жыл аралатып жүргізсе, баланы жеке-дара зерттегенде әр жылы бір
рет, бір мезгілде өткізіледі.
Сонда бала ағзасының қайсы кезеңінде өзгешелік болғанын бақылап, оған
дұрыс ақыл-кеңес беруге мүмкін болады. Ол кеңесте ағзадағы кейбір
заңдылықтар мен қасиеттердің өз уақытында болма-ғанын
(булыѓу–гетерохронизмді) байқап айтуға болады.
Соңғы жылдары отандық және шетелдік әдебиеттерде жастардың дене (тән)
өсулерінің тездеуі – акселерацияға (латынша acceleratio – тездеу) ұшырауы
туралы мәліметтер көптеп жазылып жүр. Акселерацияға ұшыраған балалардың
өсіп-дамуы тездейді, әсіресе ұзынөлшемкөшірме (соматометрия) көрсеткіштері
бо-йынша қарқынды жүреді. Сондықтан да алдыңыздағы баланың сорайған бойына
қарап үлкен адамдай мәміле қылсаңыз, ол әлі бала мінезді, ақыл ойы да
сондай. Егер, “қандай қызметте істейсіз? – десеңіз, – мен әлі мектеп
оқушысымын” деген жауабын аласыз. Бұл акселерация мәселелерімен дүние
жүзінің емгерлері (дәрігерлері); педагогтері, антропологтері,
әлеуметтанушылар (социологтері) шұғылдануда дедік.
Қазіргі бар, акселерация теория-сы мыналар: гелиоген тездеуінің
теориясы, конституционалды сұрып-талу теориясы, урбанизация теория-сы,
нәсілтаптық теориясы, тамақтану (нутритивті) теориясы, тұрмыс деңгейлік
теориясы т.б. деп аталады. Солардың кейбіріне тоқталайық.
Акселерация теориясы. Гелиоген теориясы. Бұл теория 1936 жылы
көтерілген. Ол акселерацияға себепші күн нұрының әсері. ХІХ-ХХ ғасырларда
балалар күн нұрының астында көбірек жүрген, соның нәтижесінде олардың өсіп-
дамуы артқан.
Гетерозия теориясы. ХІХ ғасырдың соңы, ол ХХ ғасырдың ерекшелігі болып
саналады. Өйткені адамдардың (балалардың) әлеумет-тік, түрлі діндердің және
ұлтаралық некелесу географиясы да кеңейді. Осының барлығы тұқым қуалау
қасиеттерін өзгерте бастады. Нәти-жеде акселерацияның дамуына әкелді.
Қоныс аудару (урбанизация) теориясы. ХІХ ғасырдың екінші жартысында,
әсіресе ХХ ғасырда ауыл адамдары қалаға шоғырланды. Үлкен қалаларда (Қытай,
Индия, АҚШ, Франция, т.б.) халық саны бірнеше миллионнан асты, яғни қалаға
қоныс теуіп шоғырлануы – халықтың урбанизациясы артты. Осы жағдайлар да
балалардың жыныстық ерте жетілуіне, бойы мен салмағының артуына әкелді.
Тамақтану (нутритивті) тео-риясы. Бұл теория авторларының айтуынша
акселерацияның дамуы тамақтану деңгейіне, әсіресе дәруіштік (витаминдік)
тамаққа тікелей байланысты дейді.
Сәулелену теориясы. Бұл теория бойынша рентген қондырғы-лар торының жер
шарына кең жайылуы, онымен бірге атом және сутек (водород) бомбаларыныњ
жарылып адамдардыыњ радиоактивті сәулелену асқынуынан балалар ағза-сы түрлі
өзгеріске ұшырайды. Ол жағдайлар акселерация дамуына апарады. Келтірілген
теориялардың негізі, белгілі ғылыми қызығушылық туғызса да, шын мәнінде
акцелера-ция құбылысын жете шеше алмайды. Біздің талдаған теориямыз тек
акселерацияның даму себептерін пайымдатады.
Теориялық талдаудан байқала-тыны акселерация құбылысы тәнтір-лігінің
механизмі мен жантану барысын (процесін) қамтиды. Бірақ бұл құбылыстың
тәнтірлігінтану және жантануы әлі зерттелмеген.
Шындығында, акселерация құ-былысы біздің планетамызда әр түрлі кешенді
факторлардың әрекеті-нен әлеуметтік жағдайлар қалай болса, тіршіліктік
(биологиялық) өзгеруінен іздеген абзал.
Қорыта келгенде, біздің ХХІ ғасырымыздың енші-үлесіне беріл-ген
балалардың акселерация құбы-лысына байыппен, ықтиятты қарауы-мыз қажет.
Халықтың әлеуметтік ортасы: тамақтану, үй-тұрмыс жағда-йы, еңбек тәртібі
мен демалысты тиімді пайдалану – денешынықтыру мен спорт, туризм және емдеу
– ауруға қарсы алдын ала қолданыла-тын шаралар т.б. балалардың, өсіп-
дамуының акселерация құбылысына әкелуі мүмкін.
Сондықтан да біздің ғасыры-мыздағы балабақша жасындағы балалар болсын
және мектеп жасындағы оқушылар болсын, олардың білім қоры, зат-
дүниетанымдары мол. Мұғалім мен тәрбиешілер балалардың осындай бай білім-
таным қорларын жете, әрбір бала-оқушыны зерттеп жеке біліп, оны оқу-тәрбие
жұмыстарында кеңінен қолданғаны жөн.
Мектеп оқу-тәрбие жоспары мемлекеттік құжат ретінде сөзсіз орындалуы
қажет. Бірақ ол қатып қалған құжат емес, кейбір жағдайда ол жоспарларда
дұрыс келе бермеуі мүмкін. Соған орай балалардың, оқушылардың білім қорына
қарай икемдесе оң нәтижесі болады.
ЖАСУША, ҰЛПА, МҮШЕ, ЖҮЙЕЛІ МҮШЕЛЕР ЖӘНЕ АҒЗА ТУРАЛЫ ТӘНТАНУ (АНАТОМИЯЛЫҚ) –
ТӘНТІРЛІГІНТАНУЛЫҚ (ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ) ТҮСІНІК
Ағзада (организмде) белгілі бір қызмет атқаратын белгілі пішіні бар,
жарғақ-қабығы, цитоплазмасы, ядро-сы бар кішкене денені жасуша (клетка)
дейміз. Жасушаның негізгі қасиеттері оның қаннан келген тамақты (отынды)
және оттегіні (қышқылтымды) қабылдап жандыру (тотықтыру), сырттан түскен
әсерден тітіркену, сондай-ақ өсу мен көбею болып табылады.
Ағзада белгілі бір қызмет атқаратын құрылысы жағынан ұқсас жасушалар
тобын ұлпа (ткань) дейміз. Мысалы: адам денесі төрт түрлі ұлпасы: эпителий,
ішкі орта, (қан, сүйек, шеміршек, сіңірлер), бұлшықет және жүйке ұлпасы
бар.
Ағзада белгілі бір қызмет атқа-
ратын бірнеше ұлпа тобын мүше дейміз. Мысалы: жүрек, өкпе, бүйрек, бауыр,
қантамыры, бездер, құлақ т.б.
Ағзада белгілі мүшелердің тобы бірігіп жалпы бір бағытта қызмет атқарса
оны жүйелі мүшелері дейді. Мысалы: тірек-қимыл, асқорыту, жүйке, қанайналу,
тыныс т.б. жүйелер.
Белгілі өмірлік тіршілікті атқаратын жүйелер тобын ағза (организм)
дейміз. Мысалы: балық, амфибии, рептилии, құс сүтқорек-тілер, адамдар -
ағзаларға жатады.
Өмірлік тіршілік – деп тамақ-тану, оны сіңіру, өсіп-өну, көбею арқылы өз
түрлерін сақтап қалуды айтады.
ЖАСУША ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Жасуша туралы түсінік қазіргі кезде өсімдіктер мен жануарлар және
адамдардың да тіршілігінің құрылым-қызметтік (функциалды) негізі – осы
жасуша екені толық анықталып отыр. Өйткені жасушада тамақтану, ыдырау,
тітіркену, өсу, көбею, яғни барлық өмірге керек әрекеттер жүреді. Сондай-ақ
түрлі аурудың түрі де, тұқым қуалау белгілерінің атадан балаға берілуі де
осы жасуша арқылы атқарылады.
Жасушалардың құрылысындағы әрбір мүшесінің қызметтері 8 сынып тәнтану,
10 сынып жалпы биология пәнәнен жасуша туралы бөлімінен қарау керек.
Мысалы: жасушаның жарғақ – қабығы (мембрана) тек еріген ионды заттарды
сүзіп өткізсе, митохондриялар жасушаға күш-қуат беретін мүше. Эндоплазма
торы, рибосомдар белоктарды синтездеуге (сіңіруге) қатынасады. Лизосомда
асқорыту сөлі бар. Центриол болса жасушаның бөлінуіне қатынасады. Ядрода
хромосом бар. Ол нәсілдік белгілерді өзіне жинақтап тұқым қуалауға жәрдем
етеді.
ЖАСУШАНЫҢ ТҰҚЫМ ҚУАЛАЙТЫН АППАРАТЫ
Жасушаның тұқым қуалайтын аппараты қазіргі ғылым жетістігіне қарағанда
негізгі генетикалық информациясы жасушаның хромосо-мындағы ДНК-да
шоғырлануы байқалады. Оны ДНК-ның құрылысын анықтағаннан кейін ғана айтуға
мүмкін болады.
ДНК-ның молекулалық моделін 1953 ж. Уотсон мен Ф.Крик жасады. Сол үшін
Нобель сыйлығына ие болған.
Ондағы молекула саны онша көп емес, барлығы төртеу-ақ: оның екеуі
пуринді – аденин (А), гуанин (Г), ал қалған екеуі пирамидин туын-дысы –
тиамин (Т) және цитозин (Ц). Бұл негіздер екі хромосом бойына тізбектеліп
орналасқан. Тізбегі де өте тәртіпті байланысқан. Мысалы: аденин – тиминмен
(А + Т), ал гуанин – йитозинмен (Г + Ц).
Генетикалық информацияның барлығы алдымен өте күрделі жол-мен ДНК-ға
жазылады. Одан соң РНК-ға беріледі. РНК болса рибо-сомға берік беріліп
ақуыздық синтез жасалады.
Жасушада үш типті РНК – болады.
1. Хабаршы РНК – хабарлайды.
2. Тасушы (шабарман) РНК – жеткізіп байланыстырушы.
3. Рибосомды (жандырушы) РНК – осы жерде соғылады.
Бұлар атына лайық жұмыс істейді. Яғни, 20-ға жуық амин қышқылдарын
хабарлап, реттеп, байланыстырып соғып шығады.Бұл жұмысқа ЛНК-дағы 1000-ѓа
жуық нуклеотидтер қатысады. Осы нуклеотидтер денедегі барлық нәсілдік
хабарларды өзіне біріктіріп (жазып) алады. Осылайша белгілер (ген) тұқым
қуалап отырады.
Жеке даму кезінде ата-аналарына қарағанда өзгешеліктер-дің пайда болуы
осы нуклеотид-тердегі өзгерулермен пайда болады. Оларды мутациялық құбылыс
дейді. Мутацияныњ пайдалы, зиянсыз, зиянды және нәсілді құртатын да қасиеті
болады екен. Оларды генетика – зерттейді.
БАЛАНЫҢ ӨСІП-ДАМУЫ
Ұрықтанған бір жасуша тездеп өсіп-дамып көп жасушалы ағзаға айналады. Ол
былай болады. Ұрықтанған жасуша – зигота бөліне бастайды. Адамдарда алдымен
2,3,4 бластомерлер пайда болады. Олар-дың кейбірі жәй, кейбірі тез дами
бастайды. Оның бір қабатын тамақтану қабаты (трофобласт) дейді. Ол жатырға
келгенде оның денесіне батып кіріп қантамырлары-мен жалғаса бастайды.
Трофоблас-тың ішінде бір топ эмбриобласт орналасқан болады. Осы эмбрио-
бластан келешек ұрық (зародыш) өсіп жетіле бастайды. Бұл айтылған жағдай
бір аптаның ішінде өтеді.
Трофобласт ұрықтың (зародыш-тың) өсуіне байланысты ана дене-сінен тамақ
т.б. керекті нәрселерді жеткеріп беру үшін шырышты қабатқа тереңдеп
жалғасып бала орнына (плацентке) айналады.
Эмбриобласт дамуы нәтижесін-де эктобласт пен эндобласт деген бөлімдерге
бөлінеді. Ол екеуі бірігіп қосылып, ұрықтың (зародыштың) қалқанын түзеді.
Ұрықтың қалқаны жапырақтанып үшке бөлінеді. Сыртқы ұрықтық жапырағын –
эктодерма, ортаңғы ұрықтық жапы-рағын – мезодерма, ал ішкі ұрықтық
жапырағын – эндодерма деп атайды. Бұл айтылған өсіп-дамулар 13-16 тәулікте
өтеді де, көлемі 2-3 мм болады.
Эмбрионалдық дамудың 20 күнінен асқанда кіндіктің қантамыр-лары, онымен
бірге жүйкелер де ұрықпен байланысып плаценттік қанайналу жолы жұмысқа
кіріседі. Ұрыққа ана денесінен тамақ, оттегі жеткізілуі, керексіз
нәрселердің шығарылуы күшейгендіктен, оның өсіп-дамуы да арта түседі.
Нәтижеде ұрық жасушасының өсіп-дамуы, (гистогенез) мүшелері-нің өсіп-
дамуы (органогенез) жоға-рыда айтылған үш ұрықтық жапы-рақшалардан пайда
бола бастайды.
Келешек баланың өсіп-дамуы кезінде эктодермадан: жүйке жүйесі, тері оның
туындылары тырнақ, шаш, тістің эмальдары т.б.; эндодермадан ішек-қарындар,
оның эпителилері, асқорыту бездері, тыныс жүйелері, т.б., ал мезодерма-дан
қаңқа сүйектері, бұлшықеттер, несеп-жыныс жүйелері, іштік, ішперде, өкпе
мен жүрек қалталары (үлпершектер) және ішкі орта ұлпалары (қан, дәнекер
ұлпа) ішкі мүшелердің бірыңғай салалы бұлшықеттері жетіледі.
Бұл мүшелердің қалыптасуы үш апталық эмбрионда басталады. Олардың басын,
құйрығын және буылтықталған денесін байқауға болады. Төрт аптада бас,
желбезек доғасы мен саңлауы, құйрығы жетіледі.
Бала екі айлық болғанда қол-аяқтар қалақ секілденіп пайда болады.
Желбезек саңлауы мен доғасы жойылады. Бет пішіні, сыртқы жыныс мүшелері
қалыптаса бастайды. Хорда толық шеміршекке айналады. 3 айлық балада
туылғандағы баланың толық бейнесі қалыптасып қалады. Шеміршектері сүйекке
айнала бастайды. Баланың ұзындығы 65 мм жетеді. 5 айда ұзындығы 25 см болып
үстін түк басады. 6 айда қас пен кірпік шығады. 7 айлық бала кәрі адамдай
мыржым-тыржым болып, 8-9 айлық болғанда оның терісінің астындаѓы майлар
жаңа туылған бала күйіне келеді. Жаңа туылған баланың, нәрестенің төбесінен
табанына дейін өлшегенде ұзындығы 49-50 см, салмағы 3200-3500 г аралығында
болады.
Тұқым қуалау және орта. Тұқым қуалау заңдылықтарын өте жас, єрі қажетті
ғылым саласы генетика, ал сыртқы ортаның әсерін экология деген ғылым
тексереді.
Тұқым қуалауда генетиптік және фенотиптік заңдылықтар бо-лып отырады.
Генетип дегеніміз ата-анасының барлық белгілері (ген-дерінің) ұрпаққа
берілуін айтамыз. Мысалы: баласы атасына толық ұқсаулары. Түсі, бойы да,
ойы да ұқсауы. Фенотип дегенде генетиптегі берілген белгілерге жеке даму
кезінде түрлі ішкі, сыртқы ортаның пайдалы не зиянды болуынан қалыптасқан
жаңа белгілерді түсінеміз. Мысалы: тамақ жетіспеуінен, не аурудан бір кезде
туылған бала не қыздың ата-анасына қарағанда кішкентай болып өспей қалуын
алуға болады. Керісінше түрлі себеппен бойы биік болып өсуі немесе жүйке
жүйелеріндегі аута-цияға байланысты қабілеттерінің артып кетуі де болады.
Барыш-ников, Чирвинский, Шмальгаузен, Мухамедгелиев, Тоқтар Измаилов т.б.
жұмысы.
Ішкі ортаға тамақтың, ағзаның вегетативтік қызметі (зат алмасу, газ
алмасу, эндокринді мүшелері) жатады.
Сыртқы орта абиотикалық және биотикалық болып бөлінеді. Олардың
абиотикалық ортасына өлі табиғаттар (ауаның құрамы, судың құрамы,
топырақтың құрамы), ауа райы, қысымның өзгеруі т.б. жатады. Бұлардың ағзаға
әсері өте күшті. Биотикалық ортаға бізді (жануар-ларды) қоршаған тірі
ағзаны, жыртқыштық, паразиттік, түр аралық күрес, пәтершілдер (басқа
ұяларды пайдаланатындар), симбиоздық т.б. жатады. Олардың да бір-біріне
әсері күшті болып тұрады.
ІІ ТАРАУ
БАЛАЛАРДЫҢ ТІРЕК-ҚИМЫЛ ЖҮЙЕЛІ МҮШЕЛЕРІНІҢ
ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
Сүйектер, олардың байланысуы (буындар) және бұлшықеттер тірек-қимыл
жүйелі мүшелерге жатады. Адамда қаңқа сүйектері 250-ден асады. Қаңқа
(грекше: sceletom – кеберу) адамның денесіне белгілі пішін берумен бірге
тірек-қимыл және қорғаныш қызметін атқарады. Қол-аяқ – денені қимылдатса,
бассүйек – миды, сезім мүшелерін қорғайды, омыртқа бағанасы (жотасы) –
тірек, таяныш, иілгіш бола тұрып, ондағы жұлынды қорғайды, кеуде қуысы -
өкпе мен жүректі, ал жамбас қуысы (астау) құрсақтың (іштің) төменгі
бөлігіндегі мүшелер мен несеп-жыныс мүшелерін қорғайды.
СҮЙЕКТЕР
Сүйек құрылысы
Сүйек күрделі түзілген мүше, ол арнаулы қызмет атқарады және негізінен
сүйек ұлпасынан түзіледі. Сүйектердің барлығы сүйекқабығы-мен қапталған.
Сүйекқабығындағы тесіктері арқылы қантамырымен, жүйкемен және сарысу
(лимфа) тамырларымен жабдықталған. Сүйек екі қабаттан құралады: сыртқы
қабаты тығыз заттан, астыңғы қабаты кемікті заттан түзіледі. Сүйек ішінде
сүйек майы орналасқан. Оларды сүйектің қызыл және сары майы деп атайды.
Сүйектің қызыл майы кемікті затта болып - қан жасайтын мүшеге жатады. Ал
сары майы түтікті (жілік) сүйектерде болады. Сүйекқабығы екі қабаттан
тұрады. Оның сыртқы қабаты қорғаныш қызметін атқарса, ішкі қабатында
остеобласт жасушалары болып, сүйектің өсу кезеңінде және сынған сүйектің
қалпына келу кезеңінде сүйек ұлпасын түзеді. Сүйекқабығынан айырылғанда
семіп шіриді. Сүйекқабықтары буын шеміршектерінде болмайды.
Сүйектер пішіні мен көлеміне әрі атқаратын қызметіне қарай: ұзын (тоқпан
жілік, білек сүйектері, ортан жілік, балтыр жіліншіктері), қысқа (қолбасы,
аяқбасы сүйектері), жал-пақ (бассүйек, төс, жауырын, жамбас, қабырѓалар
т.б.) және аралас (мисауыты) сүйектеріне бөлінеді. Сүйектердің сыртқы беті
тегіс бола бермейді. Олардың сыртында тесік-тер, сайлар, кедір-бұдырлар,
томпақ-тар және буын алаңдары болып, оларға бұлшықеттің сіңірлері,
қантамырлары мен жүйкелер, тағы да келесі буын беттері жалғасады.
СҮЙЕКТЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУЫ (БУЫНДАР)
Баланың қаңқа сүйектерін бір-біріне байланыстырып, буын түзіп қимылдың
беріктігін сақтайды және қозғалуға икемді етеді. Сүйектер қорғаныш немесе
тірек қызметін атқаратын болса, олар қимылсыз тікелей бірігіп буындасады,
оны қозғалыссыз немесе синартрозды байланыс, сүйектер өзара қозғал-малы
байланысса, оны буын немесе диартрозды байланыс деп атайды. Сүйектер
буындасқанда қозғалысы онша болмай, сүйек аралығындағы саңылауда сұйықтық
болса, мұндай байланыс жартылай буынды немесе симфиз (symphysis) деп
аталады.
БҰЛШЫҚЕТТЕР
Адамның денесінде 600-ден астам бұлшықеттер бар. Олардың көпшілігі жеке-
жеке сүйектерге жабысып тұрады. Бұлшықеттердің негізгі қасиеті –
жиырылғыштығы. Жиырылу арқылы мүшелердің қозғалғыштығын үйлестіреді және
жүйке жүйесі арқылы мүшелердің қозғалғыштығын рефлексті түрде реттейді.
Бұлшықеттер буындарды айнала шандып, жалғасатын екі-үш сүйекті бірімен-
бірін байланыстырады. Олар-дың бұл қызметі бұлшықет-тердің қозғалуы немесе
динамикалық қыз-мет деп аталады. Адам бір орыннан екінші орынға қозғалып
жүргенде және аударылып төңкерілгенде бұл-шықеттердің динамикалық қызме-
тіне байланысты әрекеттер жасайды. Бұлшықеттердің сүйектерді жалғас-тырып,
қимылдатып, қорғаныш болуымен бірге адам денесін мүсіндеуге де маңызы зор.
Адамда біріңғай салалы бұлшы-қеттерді ішкі мүшелердің, тамырлар мен
терілердің құрамынан ғана кездестіруге болады. Көлденең жолақты бұлшықеттер
– дененің күшті, шапшаң қимылдайтын бұлшықеттері. Оның жәрдемімен дене
икемді жүріп, теңдікті сақтауға қатысады. Оны жалғызаяқ көпірден өткенде
байқауға болады.
Көлденең жолақты бұлшықеттер әрекетінен адам қол-аяғын өз еркімен қозғай
алады, тыныс алады, күштеніп құрсақты қатайтады, олар сөйлеуге, ымдауға,
шайнауға, зәр шығаруға да қатысады. Оларды ерікті бұлшықеттер дейді. Ал,
біріңғай салалы және жүректің бұлшықеттері адамның еркінсіз қызмет
атқарады. Сондықтан оларды еріксіз әрекет жасайтын бұлшықет-тер деп атайды.
Бұларға жүректегі, ішек-қарындағы, қуықтағы және т.б. бұлшықеттерді мысал
етуге болады.
Бұлшықеттердің пішіні мен көлемі және бұлшықет талшықтары-ның бағытына
қарай жәй, күрделі және қауырсынды бұлшықеттер деп үш топқа бөледі.
Осыларға байла-нысты ұзын, жалпақ, қысқа, екі-басты, үшбасты, төртбасты,
бірқа-уырсынды, екіқауырсынды және шеңберлі бұлшықеттер болады.
Бұлшықеттердің жұмысына қарай бүгетін, жазатын, әкелетін, әкететін, ішке
және сыртқа айналдыратын сондай-ақ керетін, қысатын, кеңейтетін, көтеретін,
төмендететін бұлшықеттер болады. Осындай келісімді қозғалыс жүйке жүйесі
арқылы атқарылады.
Бұлшықет ұлпасының қозғыш-тық, жиырылғыштық және серпім-ділік қасиеті
бар. Олардың қасиет-терін тірі ағзада зерттегенде: бұлшықеттің жұмыс
қабілеттілігіне – эргограф, бұлшықеттің биотоғына (қозғыштығын) –
электрограф құралдары пайдаланылады.
Қорыта келгенде, тірек-қимыл жүйелі мүшелеріндегі сүйектер тура-лы
ілімді – остеология, сүйектердің байланысын буындарды – артроло-гия және
бұлшықеттер туралы ілімді – миология деп атайды.
БҰЛШЫҚЕТТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
Адамдарда б±лшыќеттер көлде-нең жолақты, біріңғай салалы және жүрек
бұлшықеттері болып үш топқа бөлінеді.
Көлденең жолақты бұлшықет негізінде қимылдату қызметін атқа-рады. Олар:
қаңқа, көзді қимылдату, шайнау және кейбір басқа да қимыл аппаратында
болады. Бұл бұлшықет-тер тек орталық жүйке жүйесінің басшылығында ғана
қызмет етеді. Сондықтан да оларды ерікті (тәуел-ді) бұлшықеттер, яғни
адамның еркіне тәуелді бұлшықеттер деп атайды.
Біріңғай салалы бұлшықеттер омыртқалылардың ішкі мүшелерінің қызметін
атқарады. Олар орталық жүйке жүйесіне толық тәуелді емес. Өйткені біріңғай
салалы бұлшықет-тердің өздігінен қызмет етуіне мүмкіндік беретін жүйке
жүйесі – интрамуральды немесе метасимпати-калық торы болады. Сондықтан да
бұл бұлшықеттерді еріксіз (тәуелсіз), яғни адамның тәуелсіз бұлшықеттері
деп атайды.
Жүрек бұлшықеті негізінде көлденең жолақты және біріңғай салалы
бұлшықеттерден тұрса да, екеуінде ұқсамайтын өзіне тән қасиеті мен құрылысы
бар күрделі бұлшықетке жатады.
БҰЛШЫҚЕТТЕРДІҢ ТӘНТІРЛІГІНТАНУЫ (ФИЗИОЛОГИЯСЫ)
Бұлшықет ұлпасы да басқа ұлпаларға ұқсаған қозғыштық (сезгіштік) қасиеті
бар, яғни тітіркендіргішке жауап береді.
Бұлшықетке тән қызметі – ол жиырылғыштығы. Бұлшықет жиы-рылғанда оның
ұзындығы қысқарып жуандайды, бірақ жалпы көлемі өзгермейді. Бұлшықет
жиырылып жұмысын атқарады.
Ағзада бұлшықет қызметін, жүйке жүйесінің қимыл (қозғаушы) талшығынан
келген қозу арқылы басқарады.
Көлденең жолақты бұлшықет-тердің жиырылуы адамның еркіне байланысты, ал
біріңғай салалы бұлшықет – адамның еркінсіз жиырылып босайды. Бұлшықеттер-
дің және бір қасиеті, ол созылады (белгілі дәрежеде) және бұрынғы қалпына
да келе алады.
БҰЛШЫҚЕТТІҢ ҚАСИЕТІН ҮЙРЕНУ ӘДІСТЕРІ
Бұлшықеттің тәнтірлігін (физио-логиялық) қасиетін, зертханада
(лабораторияда) жүйке-бұлшықет көрнекісінде арнайы құрал миограф пен
кимографқа және эргограф, электромиограф т.б. жазып үйренеді.
Бұлшықеттің жиырылу күші белгілі дәрежеде тітіркендіргіш күшіне
байланысты. Өйткені бұл-шықет талшықтарының қозғыштығы әртүрлі болғандықтан
қайсы талшықтың қозғыштығы күшті болса тоқ күші аз беріледі және керісінше.
Қаңқа бұлшықеттерінің жиыры-луын: дара (жеке-жеке) жиырылу және тізбек
жиынтық (тетанус) жиырылу деп екіге бөледі.
Тірі ағзада (өмірде) үш түрлі жиырылу:
1. Изометриялық (ұзындығы өзгермей жиырылу). Бұны шірену десе де
болады.
2. Изотониялық (концентрия-лық) – бұлшықеттердің ұзындығы қысқарып
жиырылуы. Бұны да тартылу дейді.
3. Эксцентриялық созылған күйінде (шіреніп тартылу) жиырылу. Мысалы:
ауыр жүкті жайлап түсіру – қоюды еске алу.
Бұлшықеттің құрысуы (то-нус). Бұлшықет еш уақытта босап тұрмайды,
өйткені ол тірі. Сондықтан да үнемі құрысып қатайып белгілі күйде тұрады.
Оның үнемі құрысып жинақы тұруына орталық жүйке жүйесінен қозу келіп
тұрады, Онда зат алмасу бір қалыпты болады.
БҰЛШЫҚЕТТЕГІ ЗАТ АЛМАСУ
Бұлшықет жұмыс істегенде онда зат алмасу күшейеді, химиялық өзгерістер
бір жағдайда оттегінсіз (анаэробты), басқа жағдайда оттекті (аэробты)
өтеді.
Оттексіз (анаэробты) – дүркін-де бұлшықетте күрделі фосфорлы қосылыстар
(АҮшФ) тарқалады (ыдырайды) – АҮшФфермент АҮшФфермент АДФ +
фосфорлыға ыдырайды.
І кезең (Үш) (ди)
Бұл жағдайда үлкен күш пайда болып бұлшықет жиырылады.
ІІ кезеңде бұлшықеттегі креатин фосфорлы қышқыл креатин + фосфорлыға
ыдырайды – бұл кезде керісінше АҮшФ қайта түзіледі (ресинтез).
Оттексіз дүркінде осылармен қабат гексозофосфорлы қышқыл (гликоген
фосфорлы қышқыл мен қосылып) ыдырайды да сутекті және фосфорлы қышқыл пайда
болады. ІІІ-кезең басталады.
ІІІ кезең. Бұл кездегі қуат (энергия) креатин фосфор қышқыл-мен қайта
түзілуіне пайдаланылады.
Сондықтан да үш дүркіндік кезеңдер өтеді.
Оттекті дүркін (аэробты). Бұл кезеңде оттегі қатысуымен сутекті
қышқылынан су және көмір қышқыл газы бөлінеді. Осы кезде қуат пайда болады.
Соның нәтижесінде сутекті қышқыл қайтадан гликогенге айналады. Оны фосфорлы
қосылыс түзуге пайдаланады. Осылайша қоректік заттар соңғы дәрежесіне дейін
ыдырайды.
Бұлшықеттегі оттекті және оттексіз жағдайда пайда болған қуаттар
(энергия) тек бұлшықеттің жиырылуына емес жылу пайда болуға да жұмсалады.
Біріңғай салалы бұлшықеттің ерекшелігі.
Бұл бұлшықеттер іші қуысты мүшелерде (асқазан, ішек, қуық, жатыр,
тамырларда т.б.) орналасады.
Бірыңғай салалы бұлшықет: 1)жасырын қозуы, кезеңі ұзақ, 2)бастама
тітіркендіргіші жоғары, 3)қозғыштығы нашар (баяу), 4)жиырылуы өте баяу,
ұзақ, 5) ұзақ уақыт жиырылып не созылып тұра алады, бұл кезде зат алмасу
өте аз өзгереді, 6) зат алмасу да баяу, 7)созылғыштығы күшті.
КӨЛДЕНЕҢ ЖОЛАҚТЫ (ҚАҢҚА) БҰЛШЫҚЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ЖҮЙКЕЛЕНУІ
Көлденең жолақты бұлшықеттер дәнекер ұлпамен оралып, сіңірге бекіген
бірнеше талшықтардан тұрады. Бұл талшықтар бұлшықеттің білігіне ұзына
бойына қабат немесе білік сіңірге қиғаш қауырсынға ұқсас орналасады.
Бұлшықеттің күші, оның талшықтарының санына, яғни көлденең қимасының бетіне
тікелей қатысты (тура пропорционалды). Қаңқа бұлшықетінің әрбір талшы-ғының
диаметрі 10-100 мкм, ұзындығы 2-3 см, көп ядролы болып миобластан түзілетін
құрылысы бар.
Талшықтардың ұзына бойына орналасқан протоплазмасы (сарко-плазмасы) бар,
майда миофибрил-дерден (1мкм) құрылған. Миофи-брилдер алма-кезек орналасқан
жолақ тегеріштері (диск) бір деңгейде орналасқан, сондықтан да көлденең
жолақты болып көрінеді.
Бұлшықет жасушасының ішінде саркоплазмалық сұйықтығы, оның сыртында
қабыршақпен (мембрана-мен) қоршалған, сұйықтық ішінде ядро митохондрия –
саркоплазмалық тор т.б. бар. Бұлшықет жасушасының жиырылу қызметін
атқаратын аппарат – миофибрил болып саналады. Жасушаның қабыршағының ерекше
қасиеті: ол екі (сыртқы, ішкі) қабатты, бұл қабаттар сыртқы және ішкі
ортамен зат алмасуға қатысады. Қабыршақ-тың ерекше қасиетінің бірі, ол
жасушаның тіршілігіне қажетті және қанша мөлшерде қажет болса соларды
талдап және реттеп өткізеді. Сондықтан да қабыршақтан кейбір зат жылдам көп
мөлшерде өтсе, кейбір зат өте аз немесе дым өтпей де қалады.
Қабыршақтың үстіңгі беті – оң зарядты, астыңғы беті теріс зарядты
иондары болады. Осындай зарядтар-дан электр тоғының ағыны өзгеріп отырады.
Сонда бұл жерде қозу болып талшық жиырылады.
Бұлшықет жасушасының сұйық-тығы (саркоплазмасында) суда еритін ақуыз
Миоген миоглобин және басқа да органикалық заттар кездеседі. Осы жерде
биохимиялық құбылыстар жүреді. Миофибрилдер көп болғандықтан оның аумағы
беті кеңдігіне байланысты зат алмасуы өте жылдам жүреді.
Сұйықтықтың қоймалжың, тұтқырлығы күшті миофибрилдердің жиырылып
созылуына ол қарсы әсер етеді.
Саркоплазмалық тор – күрделі түтіктер жүйесі, сұйықтық осы түтіктермен
ағады. Онда бұлшықет жолақтары немесе табақшасы (Z), сәуле сындырушы
дөңгелектері (S) көлденең бағытта орналасқан.
Саркоплазмалық ретикуллдері жасушаның ішкі тасымалдау жүйесіне жатады.
Олардың заттарды миофибрилдерге өткізуде маңызы күшті. Бұл қаңқа
бұлшықетінде күшті жетілген.
Миофибрилдерге келсек олар бұлшықет талшығының жиырылу қызметін
атқаратын құрылым дедік. Миофибрилдің өзі бұлшықет талшығы болып саналады.
Әрбір фибрилдің жуандығы 0,5-2,0 мк, ұзындығы бұлшықет талшығына тең.
Жуандығы 1 мк бұлшықет талшығының миофибрилдері орта есеппен 2500
протофибрилдерден тұрады. Протофибрилдер миозин және актин ақуыз (белок)
молекулаларынан тұрады. Миозин-нің жуандығы 100 А, ол актинге қарағанда екі
есе жуан.
ЖҮРЕКТІҢ БҰЛШЫҚЕТІ МЕН ЖҮЙКЕЛЕНУІ,
ӨТКІЗГІШ ЖҮЙЕСІ
Жүрек – сүйір, іші қуыс, бұлшықетті мүше. Жүректің ең күшті жетілген
құрышетті қабатын миокард дейді. Оның қалыңдығы жүректің әр бөлігінде әр
түрлі. Ең жұқа жері құлақша, ең қалыңы – сол жақ қарыншаның қабырғасы.
Миокард көлденең жолақты ерекше бұлшықеттен түзіледі. Жүрек бұлшықетіндегі
талшықтардың жасушаларында бір ядродан болып, тарамданып, тор тәрізденіп
орналасқан – кардиомиоциттерден құралады. Оның үстіне миокардтың талшықтары
айқасып, өзара біріңғай оралып жатады.
Жүректің сыртқы қабаты – эпикард және ішкі қабаты – эндокард, оның
ортаңғы ќабаты – миокард құрышетті қабатымен тығыз бірігіп кеткен болады.
Жүректің ішкі эндокарды бірыңғай салалы бұлшықеттерден және серпімді
талшықтардан тұрады. Эндокард жүрек қуысын ішінен астарлап жатады.
Жүректің бұлшықеттерінен қарыншалардың перделері, түйіндері және
будалары түзіледі. Осы аталған түйіндер мен будалардың ішінде адамның
еркінсіз бұлшықеттерінің жиырылуына жәрдемдесетін өткіз-гіш жүйе (жүрек
миы) орналасады.
Жүректің өткізгіш жүйесіне (жүрек миларына): құлақша-қойнау түйіні (Кис-
Флек), құлақша қарыншалық түйіні (Ашофф-Тавар), оң және сол жақ қарыншаның
эндокардындағы қабаттың астына кететін екі тармақ – Гисс будасы және оның
Пуркинье талшықтары жатады.
Ми мен жұлыннан келетін ерекше (вегетативті) жүйке жүйесінің талшықтары
осы аталған түйін-будаларының бойымен өтеді. Соған сәйкес жүректің дербес
соғуы (автоматизмі) болады. Жүрек соғу дербестігінің өмірлік маңызы өте
күшті. Мәселен, кенеттен (аз мерзімге) жүйке арқылы жүрекке орталық жүйке
жүйесінен қозу келмей қалса немесе нашарласа, жүрек дербестігі оның
қызметін тоқтатпай, қанды денеге айдап жеткізіп тұрады. Сондықтан, апатқа
ұшырап дүние салған адамның жүрегі немесе денеден ажыратылған (құрбақа)
жүрек көпке дейін соғуын тоқтатпайды. Мұны жүрекке түрлі операция немесе
емдеу жұмыстарын жүргізгенде ескереді.
Бұлшықет және жүйке тірлігіне қорыта келіп айтатын болсақ, гисталогиялық
құрылысына және қызметтік қасиетіне қарай көлденең жолақты, біріңғай салалы
және жүрек бұлшықеттерінің бәріне тән қасиеті олардың тікелей және жанама
жүйке арқылы тітіркен-діргішке жауап ретінде жиырылу және одан күш-қуаттың
дамуы жатады. Бұлшықет орталық жүйке жүйесінсіз де дара өз бетінше де
тітіркендіргішке жауап бере алады. Бұлшықеттер ағзаның қозғалуынан басқа
мүше қызметіне сөз сөйлеу, хат жазу, қолөнер, сондай-ақ ішкі ортаны бір
қалыпты ұстауға қатысады.
Ағзаның барлық мүше, мүше жүйелері жүйке жүйесінің қызме-тімен ретті
үйлесімді қозып-тежеп әрекет етіп тұрады.
Әрбір ұлпа, мүше, мүше жүйелерінің өздеріне тән қозғыштық қасиеті бар.
Қозғыштық құбылыс өз алдына ғылым саласы болып қалыптасып келеді.
ТИТЫҚТАУ
Титықтау деп жасуша, мүше немесе ағзаның ауыр жұмыстан кейінгі уақытша
жұмыс қабілетінің нашарлауын айтады. Өйткені олар шамалы тыныққаннан кейін
қалпына келетін жағдай.
Тәжірибеде бұлшықеттерді ыр-ғақты түрде ұзақ тітіркендірсе, оның жиырылу
күші біртіндеп нашарлап нµлге жетеді. Оны титықтау сызығы дейді.
Егер ауырлықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУЫ, ТӘН-ЖАН ТӘРБИЕСІ МЕН
ГИГИЕНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті
Жандар Керімбектің Ермаханы
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУЫ, ТӘН-ЖАН ТӘРБИЕСІ МЕН
ГИГИЕНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мектепке дейінгі бала-балабақша тәрбиешілері және мектеп жасындағы бала-
мектеп мұғалімдеріне арналған оқулық
Түркістан-2008
ББК...
К...
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Редакция алқасы: Ташимов Л., Ергөбек Қ., Райымбердиев Т., Айменов Ж.
Пікір жазғандар:
Жарқынов Есмұқан Жарқынұлы – медицина ғылымдарының
докторы, профессор
Кошкумбаева Мадина Асқарқызы – медицина
ғылымдарының кандидаты
Қ.А.Ясауи университетінің Ғылым орталығында қаралып ұсынылған.
Жандар Керімбектің Ермаханы, Керімбек Ақмарал Ермаханқызы. Баланың
туылғаннан кәмелетке дейінгі өсіп-дамуы, тән-жан тәрбиесі мен
гигиенасының жас ерекшеліктері. Түркістан, 214 бет. 50 суретпен,
кестелермен безендірілген.
ISBN ...
Оқулыққа нәрестенің кәмелетке жеткенге дейінгі тәнтанулық (анатомиялық),
тәнтірлігінтанулық (физиологиялық), мінез-құлық қалыптасулық
(психологиялық) және жүйке мүшелерінің алдын-алу, тазалық сақтау
(гигиеналық) жас ерекшеліктері бірінші рет баяндалған.
Осындай жасөспірімдік морфология ілімінің негізінде балалардың дені сау,
ақыл-есті, парасатты, мейірімді, иманды, биязы мінезді ұрпақ тәрбиелейміз.
Оқулық мұғалім, тәрбиеші, жантанушы-педагогтерге және гигиенистер мен
балаемгері – педиаторларға, 050101 – мектепке дейінгі балаларды оқыту
педагогикасы, 050102 – мектеп жасындағы балаларды оқыту педагогикасы,
050103 – педагогикалық психология мамандықтары бойынша оқитын
тәлімгерлерге, сонымен қатар жас ана-әкелерге арналған.
К... © Жандар Керімбектің Ермаханы
Керімбек Ақмарал Ермаханқызы
ISBN ... © Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті, 2008
КІРІСПЕ
Нәрестенің кәмелетке жеткенге дейінгі тәнтануы (анатомиясы),
тәнтірлігінтануы (физиологиясы), жантануы (психологиясы), педагогикасы және
гигиенасы өзара тығыз байланысты. Өйткені, жасөспірім тәнтануы баланың жаңа
туғаннан бастап кәмелетке толғанға дейін оның тәні (дене) және әрбір
мүшелерінің құрылысын зерттеп үйренсе, тәнтірлігінтануы – ағза тірлігінің
қасиеттері мен заңдылықтарын оның өмірлік барысын зерттеп оған қоса
жантануы – мінез-құлықтың қалыптасуындағы жан тәрбиесін үйренеді, ал
гигиена – өз алдына ғылым саласы болып, жасөспірімдердің денсаулығын
сақтауды ұйымдастырады да түрлі аурулардың (дерттердің) алдын алады. Бұл
жағдайдың барлығында да жалпы биологиялық заңдардың даму барысын кең
қолданып, медициналық және педагогикалық ғылымдарына тығыз байланысты
жүреді.
Балабақша тәрбиешілері – мектепке дейінгі балалардың өсіп-дамуына, ал
мұғалімдер – мектеп жасындағы балалар ағзасына дұрыс өсіп-дамуы мен
біргелікте олардың оқу-тәрбиесіне нендей нәрсе нұқсан келтіретінін және
нендей нәрселер пайдалы екенін білу қажеттігі туындайды. Сондықтан да
мектепке дейінгі мекемелер тәрбиешілерін және мектеп жасындағы оқушылар оқу
орындарының мұғалімдерін даярлайтын колледждер мен педагогикалық
университеттердің оқу жоспарына “Балалардың өсіп-дамуы мен мінез қалыптасуы
және олардың гигиенасы” (Анатомо – физиологические и гигиенические
особенности детей и подростков) енгізіліп отыр.
Соңғы жылдарда жасөспірімдердің тәнтануы (анатомиясы) мен
тәнтірлігінтануы (физиологиясы) және жантануы мен гигиенасы бойынша арнайы
журналдарда және монографияларда зерттеу жұмыстардың жаңа ғылыми
деректердіњ басылып шыққандары баршылық, өкінішке орай олар педагогикалық
тұрғыдан қолдануға пайдаланылмайды.
Жүсіпбек Аймауытұлы (1889-1931) “Психология” (1929) кітабында
көрсеткендей: “Адам мінезінің, ақыл-қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің
түрлі болуынан ... Тәрбиенің екі түрі бар: бірі – дене тәрбиесі болса,
екіншісі – “жан”, “рух тәрбиесі”.
Көрнекті жантанушы ғалым Л.С.Выготский (1896-1934) теориясының түпкі
мәні – баланы тәрбиелеп оқыту, оған білім беріп, дүниетанымын қалыптастыру,
үнемі оның табиғи деңгейінен оздырып отыруды талап етеді. Бала оқу-тәрбие
үстінде өз санасын неғұрлым күрделендіріп, заттар мен құбылыстар арасындағы
себепті байланыстырады. Зерделеп танитын міндеттерге машықтанулары керек.
Баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасауда тарихи
тәжірибелерді, тыныс-тіршілік шыњдығын өзгелердің сөзінен, тәлім-тәрбие
өнегесінен жанамалай үйренуі делінген.
Оның осындай бала тәрбиесіндегі жантану (психология) ғылымы саласынан
жазған еңбектерін қазақ еліне 30 жылдары алғаш таныстырып түсініктер берген
осы ғылым бойынша докторлық диссертациясы мен ғылыми жинақтарын қалдырған
Төлеген Тәжібаев (1910-1964) болатын.
Осыған байланысты ұсынылып отырған оқулықтың мақсаты: әлгі айтылған
ғылыми деректерді балалардың, нәрестенің кәмелетке толғанға дейінгі
күнделікті өсіп-дамуын бақылап, мінез-құлқының адамдық қасиетке, мейірімді,
иманды, қазақ этножантануын (этнопсихологиясы) негізінде қалыптастыру.
Оқулықта жаңа туылған нәресте адам онтогенезіндегі ең жауапты кезең
екеніне тоқтай отырып, яғни ана құрсағында бала сулы ортадан, құрғақ ауа
ортаға өтеді. Соған байланысты нәрестенің қанайналымы, жүрек- қантамырлар
ќ±рылымдыќ жүйесі қайта өзгеріп күрделенеді. Оларға тыныс, асқорыту және
қалдық (зәр) шығару жүйелері қосылуынан нәресте ағзасына өкпе арқылы оттегі
(О2), ішек-қарындар арқылы қажетті қоректік заттарын жеткізіп беру ағзада
сіңбей қалған қалдықтарды көмірқышқыл газы (СО2), өкпеден; зәр – несеп-
жыныс бойымен, нәжіс – ішек бойымен шығаруы өз алдына басталады. Тыныс,
асқорыту және несеп-жыныс жүйелері арқылы көп мөлшерде қарапайым жәндіктер
(микроағзалар), олармен қабат түрлі ауру туғызатын не? (патогенді) өтеді.
Оның үстіне нәрестенің ағзасы жетілмеген. Оның көптеген жүйелері мен
мүшелері күрделі дамудан өте бастайды. Ағза тек көлемі және массасы жағынан
үлкейіп қана қоймай, әрбір мүше – жүйелердің атқаратын әрекеттеріне
машықтанып жетілуі (дифференциациясы) жүреді. Жалпы ағза мүддесіне лайықты,
әрбір жеке мүшелер бір-бірімен үйлесімді болып ішкі және сыртқы ортаға
бейімделіп отырады.
Жетіліп туған баланың денесінің ұзындығы 48-52 см, ұл баланың дене
салмағы (массасы) орташа 3400-3500 г., ал қыз балада – 3250-3400 г. болады.
Дене массасы 3000 г. кем болса, қалыптасудан төмен, ал 2500 г. кем болса
жетілмеген қатарына қосылады (А.Тур, 1955). Сонда нәресте денесінің массасы
орташа 3400 г. болса, 25 жаста орташа, шамамен 18 есе ±лѓаяды.
Оқулықта осы айтылған бағытта бала ағзасының кәмелетке толғанға дейінгі;
тірек-қимыл (сүйектер, буындар, бұлшықеттер), жүйке – жоғары (ұлы) дәрежелі
жүйке, асқорыту, тыныс, зат алмасу (энергия), тамақтану, қалдықтары (зәр
шығару), ішкі (эндокрин) бездері, қан – қанайналым, жүрек – қантамырлары,
сезім (сенсорлық) талдау жүйелерінің құрылысы (анатомиясы) мен тәнтірлігі
(физиологиясы) және жүйедегі әрбір мүшелердің гигиенасы мен олардың түрлі
ауруынан сақтандырып алдын алуды ұйымдастыруы айтылған.
Ұсынылып отырған оқулықтан әрбір мұғалім – тәрбиеші, балаемгер –
гигиенист өздерінің тәжірибелік қызметтеріне күнделікті балалардың
тәнтанулық (анатомиялық), тәнтірлігінтанулық (физиологиялық), жантанушылық
(психологиялық) және балаемгерлік (педиатрлық) пен тазалық – аурудың алдын
алулық (гигиеналық) мағлұматтар алады.
Автор ұжымы оқулықты жазу барысында құнды материалдар беріп, кеңес,
пікірлерін аямаған С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина
Университетінің қалыпты тәнтану кафедрасының профессоры Мұқанова Светлана
Мүсіпқызына, Єл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің адам және
жануар физиология кафедрасының профессоры, марқұм Бейсен Төлбаевқа, Ресей
Санкт-Петербургтегі академик И.П.Павлов атындағы физиология институтының
профессоры Е.Н.Знаменскаяға, сондай-ақ жұбайы, мед. колледждің түлегі шын
мәнінде оң қолы болған Перімбек Сыздыққызы Зиягүлге және алтын уақытын
бөліп пікір жазған кісілерге мың бір алғысын білдіреді.
Жазушы-дәрігер, фантаст, медицина ғылымдарының
кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы,
Махамбет сыйлығының лауреаты, МЕМ
“Ана құрсағындағы тәрбие” рухани орталығының
Президенті Совет-хан Ғаббасов
І ТАРАУ
БАЛАНЫҢ ТУЫЛҒАННАН КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ ӨСІП-ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
Өсу дегенде ағзадағы жасуша-лардың бөлініп, жаңаланып, көбеюі-нен
олардың массасының (көлемі-нің) ұзындығы мен көлденеңіне қарай үлкеюін
түсіну керек. Өсуде мүшелердің (ағзаның) денесі үлкейеді.
Өсумен бірге ағзаның дамуы да жүреді. Ағзаның жеке дамуы деп тұқым
қуалау белгілерінің қалып-тасу әсері және сыртқы ортаның әсері арқасында
ағзадағы жасуша, мүшелер және жалпы жүйелердің сан және сапа жағынан
жетіліп қызметке кірісуін айтамыз.
Екінші сөзбен айтсақ, даму деп бір ағзаның өмірінде қалыптасатын морфо-
физиологиялық өзгерісін, нәтижеде ұлпалардың мамандануын және мінездің
қалыптасуын айтамыз.
Өсу мен даму бір-бірінен ажыратылмайтын жағдай. Өйткені өсу мен даму
тұқым жасушасының аталануынан бастап өмірінің ақыры-на дейін созылады.
Сонда да болса бұл екеуін бөліп қарау керек. Өйткені түрлі жағдаймен өсу
тез болып, даму кеш болуы, кейде даму тез жүріп, өсу кешеуілдеп қалу
жағдайлары көп кездеседі. Даму мен өсу бірдей жүрсе де олардың тез не баяу
болатыны да ғылымға мәлім.
Адамның өсіп-дамып жетілуін-де мынадай кезеңдер бар. Балалық шақ,
жасөспірім, ержеткен (жігіттік) дәуір, толу дәуірі және қартаю (кәрілік)
дәуірден өтеді. Бұл айтылған дәуірлердің жас жағынан жетілуі түрлі тұрмыс
жағдайына байланысты ерте не кеш өтеді. Мысалы: әрбір отбасыларда, түрлі
мемлекеттерде, материктерде.
Қазір балаларды жан-жақты зерттеп тексеру арқылы Мәскеудегі балалар және
жасөспірімдердің ғылыми-тексеру институты 1968 ж. төмендегідей өсу-даму
ерекшелік-терін ұсынады (1-кесте).
ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫС ҚАТЫНАСЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Өсу мен даму үздіксіз жүріп отырады. Бірақ олардың жүру темпі
(шапшаңдығы) бір қалыпты болмай-ды, бірде өсу, бірде даму озып не не қалып
отырады деген едік. Осындай өсу мен дамудың толқындалып (булығып) жүруін
және жастық дәуірлерге бөлуді ағзаның гетерохронды дамуы деп атайды.
Мысалы: 1 жасқа дейін өсу арта-ды. 1-3 жасқа дейін даму артады, 3-7
жасқа дейін және тез өседі (әсіресе 6-7 жаста), ал 7-10-11 жаста қайтадан
даму артады.
Ер жетуге (жыныстық), жетілуге байланысты (11-12-15 жастарда) өсу мен
даму екеуі де өте тез жүреді.
Өсудің артуын – бойдың өсу дәуірі (1 жасқа дейін, 3-7 жаста, 11-12-15
жастарда) ал, өсудің баяулауын – дененің жұмырлану дәуірі (1-3, 7-10-77
жастардың арасы).
Дененің әрбір бөліктерінің өзі де бірқалыпты өсіп дамымайды. Мыса-лы:
бас, жас өскен сайын дене қаты-насына қарағанда көп кішірейеді, қол-аяқ өте
ұзарады. Ішкі мүшелерде де осындай.
1-кесте
Дамудың жас ерекшеліктері
1. Жаңа туылған дәуірі – 1-10 күн
(нәресте)
2. Емізулі дәуірі – (бөбек) 10 к-1жас
3. Ерте бала шақ – (сәби) 1-3 жас
4. Бірінші бала шақ 4-7 жас
5. Екінші бала шақ бала 8-12 жас
қыз 8-11 жас
6. Жасөспірім (бозбала) бала 13-16 жас
қыз 12-15 жас
7. Жетілу (ер жету) бала 17-21 жас
(бой жету) қыз 16-20 жас
8. Толудың І кезеңі ер 22-35 жас
кісі
әйел 21-35 жас
9.Толудың ІІ кезеңі ер 36-60 жас
кісі
әйел 36-55 жас
10. Орта жасар дәуірі ер 61-74 жас
кісі
әйел 56-74 жас
11. Кәрілік дәуірі ер 75-90 жас
кісі
әйел 75-90 жас
12. Ұзақ жасаушылар 90 ж.
жоғары
Өсу мен дамуда жыныстық ерекшелік күшті. 10-жасқа дейін бала мен қыздар
бірдей өсіп дамиды. Қыздар 11-12 жаста-ақ өте тез өсіп кетеді де, балалар
13-14 жастан бастап тез өсе бастайды. 14-15 жаста бала мен қыздардың бойы
бірдей болса, балалар 15 жасқа толғанда және тез өсіп кетеді.
Сонымен қыздарда өсу 16-17 жаста тоқтайды, балаларда 18-19 жаста
баяулап, 22-25 жастарда тоқталады (1-сурет).
Кеуде шеңберінің жыныстық ерекшелігі 7 жаста біліне бастайды. Бұл жаста
балаларда кеуде шеңбері үлкен болады да 12 жасқа келгенде қыздарда үлкен
болып, 14 жастан қайтадан балаларда үлкейеді. Бұл айырмашылық сол күйінде
қала береді.
Өсудің жас ерекшелігін және денесінің дамуын антропометрия-лық
көрсеткіштермен анықтайды. Оларға: салмағы, бойының ұзындығы, кеуде
шеңбері, өкпенің сыйымдылығы т.б. жатады.
Мектепке дейін және мектеп жасындағы жастарды морфо- физиологиялық және
жантану (психология) санасының жетілуіне қарай былай етіп бөледі.
2-кесте
Нәрестелік жасы 10 күн
Бөбектік 1 жасқа
дейін
Балалық шақ (мектепке дейінгі жас)
А) алғашқы балалық шақ 1-3 жас
Б) екінші балалық шақ 3-7 жас
Мектеп жасы
А) төменгі сынып жасы 7-12 жас
Б) ортаңғы сынып жасы 12-14 жас
В) жоғарғы сынып жасы 15-18 жас
Қазіргі ғылым жетістіктері жоғарыдағы жас ерекшеліктері бойынша олардың
морфологиялық, физиологиялық, әсіресе, жантанулық (психологиялық) дамуы
ерекше екендігін дәлелдеуде. Сыныптағы оқушыларға жеке-жеке бақылау жүргізу
керек. Өйткені дене өсуімен жантанулық (психология-лық) дамуы бір-біріне
өте тығыз байланысты болғанымен кейбір ±л-қыздарда туылмалы кемшіліктер
болуы ықтимал. Мысалы, үлкен ми жарты шары, оның қыртысындағы жасушалардың
қызметі нашар болуынан балада ақыл деген аз болулығы да кездеседі. Ішкі
секреция бездерінің қызметі де түрлі ауру т.б. жағдаймен өзгеруінен жалпы
оқушының қабілеттілігіне дұрыс не бұрыс әсер етуі мүмкін. Бұл жағдайлардың
барлығы тілдің (сөйлеудің) шығуына көп әсерін тигізеді. Тіл болса бүтін ой
пікірді білдіретін құрал болып есептеледі.
Мысалы: сөз арқылы төменгі сынып оқушылары тек көрген заты бойынша ғана
айтатын болса, ортаңғы, жоғарғы сыныпта ойлап, сөз арқылы көрген, есіткен
нәрселерін толық бейнелеп айтуға көшеді. Сөздегі көптеген жиынтық сөздің
(атаудың) мағынасын түсініп, оны қолдана бастайды. Мысалы: көгершін –
біреу, құстар көп, жануарлар одан да көп мағынаны білдіреді.
1-сурет. Жасына қарай дене қатынасының сәйкестігі
Осы жағдайлардың барлығы ұстаздардан балалардың тәнтану (анатомия),
тәнтірлігінтану (физио-логия), жантанулық (психологиялық) ерекшеліктерін
жете меңгеруді талап етеді.
Жантану (психология), жансы-рының (психиканың), тәнтірлігін-танудан
(физиологиядан) айырмашы-лығы бар ма? Бұны былай түсіну керек. Жантану
(психология) дегенде біз көбінесе адамның жоғары дәрежелі жүйке жүйесінің
қызметіне көңіл аударамыз. Сонда жансыры (психика) мидың жауап беру
(рефлекторлық) қызметінің қоры-тындысы болады. Тәнтірлігінтану болса, мидың
жауап беру рефлекторлық механизмінің қызметі қалай іске асырылатынын ғана
тексереді. Сондықтан да қазіргі жантану (психология) тек тәнтірліктік
заңдылықтарға сүйене отырып дамиды.
Өсу мен даму өмірдегі тұрмыс жағдайына, үй жағдайына, тамағына,
гигиеналық жағдайына, еңбегіне түрлі ауру түріне т.б. қарай тез не баяу
болуы мүмкін.
Өсу мен даму жыл мерзіміне, климатқа, географиялық жағдайға да
байланысты. Мысалы: шілде, тамыз айларында, жазда тез өседі. Күзде салмағы
өзгермейді. Мамыр, маусымда салмақтың кемуі де байқалады. Бұл экзогенді
фактор делінеді. Енді эндогенді фактор да өсу мен дамуға әсер етеді.
Эндогенді факторға тұқым қуалау, жүйке жүйесінің күйі, ішкі секреция
бездерінің қызметі жатады.
ЖЫНЫСТЫҚ ЖЕТІЛУІ
В.С.Соловьева (1964) 5400 оқушыларды тексеріп мынадай қорытындыға келген
(3-кесте).
3-кесте
Жыныстық белгілердің пайда болуы
Қыздарда:
1.Сүт бездерінің өсуі 10 ж. 5 ай
2.Қолтыққа жүндердің шығуы 10-11 жас
3.Етеккір (менструация) келуі 13 жас
Ұлдарда:
1.Дауыстың өзгеруі 12 ж. 6 ай
2.Жүн шығулар 13-14 жас
3.Мұрт 15 ж. 3
айда
4.Сақал 16 ж. 4 ай
5.Көкіректі жүн басу 18 ж. 8 ай
Акселерация. Жастардың дене (тән) өсулерінің тездеуін, ертерек өсіп
жетілуін акселерация дейді.
Акселерацияға тез өсу, салмақ-тың артуы және жыныстық ерте жетілулері
жатады. Бұл мәселелер-мен дүние жүзінің дәрігерлері, педагогтері,
антропологтері, социо-логтері шұғылдануда.
Баланың өсіп-дамуын бағалау. Оған баға бергенде мынадай көрсеткіштерді
қолданады. 1) Ұзынөлшемкөшірме (соматомет-риялық) – дененің салмағы мен
ұзындығы, кеуденің шеңбері, отырғандағы бойы, тұлға мен қол-аяқ
ұзындықтары; 2) Пішінөлшем-көшірме (соматокөшірмелік) – кеуде пішіні, арқа
пішіні, аяқ пішіні, табан пішіні, сымбат, дене бедері (рельеф), бұлшықет
шымырлығының бедері, май басушылығы, жыныстыќ жетілуі; 3) Тәнтірлікөлшем
(физио-метриялық) – өкпенің тіршілік сыйымдылығы, қолмен сығымдау күші т.б.
Баланың денсаулығын есепке алып бағалау. Ол үшін екі әдіс қолданылады.
Біріншісі – жалпы-лама қарау (генерализация) әдісі, екіншісі – жеке-дара
зерттеу әдісі. Оның жалпылама қарауы жылына бір жарым ай бойына, арасын
бес, он жыл аралатып жүргізсе, баланы жеке-дара зерттегенде әр жылы бір
рет, бір мезгілде өткізіледі.
Сонда бала ағзасының қайсы кезеңінде өзгешелік болғанын бақылап, оған
дұрыс ақыл-кеңес беруге мүмкін болады. Ол кеңесте ағзадағы кейбір
заңдылықтар мен қасиеттердің өз уақытында болма-ғанын
(булыѓу–гетерохронизмді) байқап айтуға болады.
Соңғы жылдары отандық және шетелдік әдебиеттерде жастардың дене (тән)
өсулерінің тездеуі – акселерацияға (латынша acceleratio – тездеу) ұшырауы
туралы мәліметтер көптеп жазылып жүр. Акселерацияға ұшыраған балалардың
өсіп-дамуы тездейді, әсіресе ұзынөлшемкөшірме (соматометрия) көрсеткіштері
бо-йынша қарқынды жүреді. Сондықтан да алдыңыздағы баланың сорайған бойына
қарап үлкен адамдай мәміле қылсаңыз, ол әлі бала мінезді, ақыл ойы да
сондай. Егер, “қандай қызметте істейсіз? – десеңіз, – мен әлі мектеп
оқушысымын” деген жауабын аласыз. Бұл акселерация мәселелерімен дүние
жүзінің емгерлері (дәрігерлері); педагогтері, антропологтері,
әлеуметтанушылар (социологтері) шұғылдануда дедік.
Қазіргі бар, акселерация теория-сы мыналар: гелиоген тездеуінің
теориясы, конституционалды сұрып-талу теориясы, урбанизация теория-сы,
нәсілтаптық теориясы, тамақтану (нутритивті) теориясы, тұрмыс деңгейлік
теориясы т.б. деп аталады. Солардың кейбіріне тоқталайық.
Акселерация теориясы. Гелиоген теориясы. Бұл теория 1936 жылы
көтерілген. Ол акселерацияға себепші күн нұрының әсері. ХІХ-ХХ ғасырларда
балалар күн нұрының астында көбірек жүрген, соның нәтижесінде олардың өсіп-
дамуы артқан.
Гетерозия теориясы. ХІХ ғасырдың соңы, ол ХХ ғасырдың ерекшелігі болып
саналады. Өйткені адамдардың (балалардың) әлеумет-тік, түрлі діндердің және
ұлтаралық некелесу географиясы да кеңейді. Осының барлығы тұқым қуалау
қасиеттерін өзгерте бастады. Нәти-жеде акселерацияның дамуына әкелді.
Қоныс аудару (урбанизация) теориясы. ХІХ ғасырдың екінші жартысында,
әсіресе ХХ ғасырда ауыл адамдары қалаға шоғырланды. Үлкен қалаларда (Қытай,
Индия, АҚШ, Франция, т.б.) халық саны бірнеше миллионнан асты, яғни қалаға
қоныс теуіп шоғырлануы – халықтың урбанизациясы артты. Осы жағдайлар да
балалардың жыныстық ерте жетілуіне, бойы мен салмағының артуына әкелді.
Тамақтану (нутритивті) тео-риясы. Бұл теория авторларының айтуынша
акселерацияның дамуы тамақтану деңгейіне, әсіресе дәруіштік (витаминдік)
тамаққа тікелей байланысты дейді.
Сәулелену теориясы. Бұл теория бойынша рентген қондырғы-лар торының жер
шарына кең жайылуы, онымен бірге атом және сутек (водород) бомбаларыныњ
жарылып адамдардыыњ радиоактивті сәулелену асқынуынан балалар ағза-сы түрлі
өзгеріске ұшырайды. Ол жағдайлар акселерация дамуына апарады. Келтірілген
теориялардың негізі, белгілі ғылыми қызығушылық туғызса да, шын мәнінде
акцелера-ция құбылысын жете шеше алмайды. Біздің талдаған теориямыз тек
акселерацияның даму себептерін пайымдатады.
Теориялық талдаудан байқала-тыны акселерация құбылысы тәнтір-лігінің
механизмі мен жантану барысын (процесін) қамтиды. Бірақ бұл құбылыстың
тәнтірлігінтану және жантануы әлі зерттелмеген.
Шындығында, акселерация құ-былысы біздің планетамызда әр түрлі кешенді
факторлардың әрекеті-нен әлеуметтік жағдайлар қалай болса, тіршіліктік
(биологиялық) өзгеруінен іздеген абзал.
Қорыта келгенде, біздің ХХІ ғасырымыздың енші-үлесіне беріл-ген
балалардың акселерация құбы-лысына байыппен, ықтиятты қарауы-мыз қажет.
Халықтың әлеуметтік ортасы: тамақтану, үй-тұрмыс жағда-йы, еңбек тәртібі
мен демалысты тиімді пайдалану – денешынықтыру мен спорт, туризм және емдеу
– ауруға қарсы алдын ала қолданыла-тын шаралар т.б. балалардың, өсіп-
дамуының акселерация құбылысына әкелуі мүмкін.
Сондықтан да біздің ғасыры-мыздағы балабақша жасындағы балалар болсын
және мектеп жасындағы оқушылар болсын, олардың білім қоры, зат-
дүниетанымдары мол. Мұғалім мен тәрбиешілер балалардың осындай бай білім-
таным қорларын жете, әрбір бала-оқушыны зерттеп жеке біліп, оны оқу-тәрбие
жұмыстарында кеңінен қолданғаны жөн.
Мектеп оқу-тәрбие жоспары мемлекеттік құжат ретінде сөзсіз орындалуы
қажет. Бірақ ол қатып қалған құжат емес, кейбір жағдайда ол жоспарларда
дұрыс келе бермеуі мүмкін. Соған орай балалардың, оқушылардың білім қорына
қарай икемдесе оң нәтижесі болады.
ЖАСУША, ҰЛПА, МҮШЕ, ЖҮЙЕЛІ МҮШЕЛЕР ЖӘНЕ АҒЗА ТУРАЛЫ ТӘНТАНУ (АНАТОМИЯЛЫҚ) –
ТӘНТІРЛІГІНТАНУЛЫҚ (ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ) ТҮСІНІК
Ағзада (организмде) белгілі бір қызмет атқаратын белгілі пішіні бар,
жарғақ-қабығы, цитоплазмасы, ядро-сы бар кішкене денені жасуша (клетка)
дейміз. Жасушаның негізгі қасиеттері оның қаннан келген тамақты (отынды)
және оттегіні (қышқылтымды) қабылдап жандыру (тотықтыру), сырттан түскен
әсерден тітіркену, сондай-ақ өсу мен көбею болып табылады.
Ағзада белгілі бір қызмет атқаратын құрылысы жағынан ұқсас жасушалар
тобын ұлпа (ткань) дейміз. Мысалы: адам денесі төрт түрлі ұлпасы: эпителий,
ішкі орта, (қан, сүйек, шеміршек, сіңірлер), бұлшықет және жүйке ұлпасы
бар.
Ағзада белгілі бір қызмет атқа-
ратын бірнеше ұлпа тобын мүше дейміз. Мысалы: жүрек, өкпе, бүйрек, бауыр,
қантамыры, бездер, құлақ т.б.
Ағзада белгілі мүшелердің тобы бірігіп жалпы бір бағытта қызмет атқарса
оны жүйелі мүшелері дейді. Мысалы: тірек-қимыл, асқорыту, жүйке, қанайналу,
тыныс т.б. жүйелер.
Белгілі өмірлік тіршілікті атқаратын жүйелер тобын ағза (организм)
дейміз. Мысалы: балық, амфибии, рептилии, құс сүтқорек-тілер, адамдар -
ағзаларға жатады.
Өмірлік тіршілік – деп тамақ-тану, оны сіңіру, өсіп-өну, көбею арқылы өз
түрлерін сақтап қалуды айтады.
ЖАСУША ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Жасуша туралы түсінік қазіргі кезде өсімдіктер мен жануарлар және
адамдардың да тіршілігінің құрылым-қызметтік (функциалды) негізі – осы
жасуша екені толық анықталып отыр. Өйткені жасушада тамақтану, ыдырау,
тітіркену, өсу, көбею, яғни барлық өмірге керек әрекеттер жүреді. Сондай-ақ
түрлі аурудың түрі де, тұқым қуалау белгілерінің атадан балаға берілуі де
осы жасуша арқылы атқарылады.
Жасушалардың құрылысындағы әрбір мүшесінің қызметтері 8 сынып тәнтану,
10 сынып жалпы биология пәнәнен жасуша туралы бөлімінен қарау керек.
Мысалы: жасушаның жарғақ – қабығы (мембрана) тек еріген ионды заттарды
сүзіп өткізсе, митохондриялар жасушаға күш-қуат беретін мүше. Эндоплазма
торы, рибосомдар белоктарды синтездеуге (сіңіруге) қатынасады. Лизосомда
асқорыту сөлі бар. Центриол болса жасушаның бөлінуіне қатынасады. Ядрода
хромосом бар. Ол нәсілдік белгілерді өзіне жинақтап тұқым қуалауға жәрдем
етеді.
ЖАСУШАНЫҢ ТҰҚЫМ ҚУАЛАЙТЫН АППАРАТЫ
Жасушаның тұқым қуалайтын аппараты қазіргі ғылым жетістігіне қарағанда
негізгі генетикалық информациясы жасушаның хромосо-мындағы ДНК-да
шоғырлануы байқалады. Оны ДНК-ның құрылысын анықтағаннан кейін ғана айтуға
мүмкін болады.
ДНК-ның молекулалық моделін 1953 ж. Уотсон мен Ф.Крик жасады. Сол үшін
Нобель сыйлығына ие болған.
Ондағы молекула саны онша көп емес, барлығы төртеу-ақ: оның екеуі
пуринді – аденин (А), гуанин (Г), ал қалған екеуі пирамидин туын-дысы –
тиамин (Т) және цитозин (Ц). Бұл негіздер екі хромосом бойына тізбектеліп
орналасқан. Тізбегі де өте тәртіпті байланысқан. Мысалы: аденин – тиминмен
(А + Т), ал гуанин – йитозинмен (Г + Ц).
Генетикалық информацияның барлығы алдымен өте күрделі жол-мен ДНК-ға
жазылады. Одан соң РНК-ға беріледі. РНК болса рибо-сомға берік беріліп
ақуыздық синтез жасалады.
Жасушада үш типті РНК – болады.
1. Хабаршы РНК – хабарлайды.
2. Тасушы (шабарман) РНК – жеткізіп байланыстырушы.
3. Рибосомды (жандырушы) РНК – осы жерде соғылады.
Бұлар атына лайық жұмыс істейді. Яғни, 20-ға жуық амин қышқылдарын
хабарлап, реттеп, байланыстырып соғып шығады.Бұл жұмысқа ЛНК-дағы 1000-ѓа
жуық нуклеотидтер қатысады. Осы нуклеотидтер денедегі барлық нәсілдік
хабарларды өзіне біріктіріп (жазып) алады. Осылайша белгілер (ген) тұқым
қуалап отырады.
Жеке даму кезінде ата-аналарына қарағанда өзгешеліктер-дің пайда болуы
осы нуклеотид-тердегі өзгерулермен пайда болады. Оларды мутациялық құбылыс
дейді. Мутацияныњ пайдалы, зиянсыз, зиянды және нәсілді құртатын да қасиеті
болады екен. Оларды генетика – зерттейді.
БАЛАНЫҢ ӨСІП-ДАМУЫ
Ұрықтанған бір жасуша тездеп өсіп-дамып көп жасушалы ағзаға айналады. Ол
былай болады. Ұрықтанған жасуша – зигота бөліне бастайды. Адамдарда алдымен
2,3,4 бластомерлер пайда болады. Олар-дың кейбірі жәй, кейбірі тез дами
бастайды. Оның бір қабатын тамақтану қабаты (трофобласт) дейді. Ол жатырға
келгенде оның денесіне батып кіріп қантамырлары-мен жалғаса бастайды.
Трофоблас-тың ішінде бір топ эмбриобласт орналасқан болады. Осы эмбрио-
бластан келешек ұрық (зародыш) өсіп жетіле бастайды. Бұл айтылған жағдай
бір аптаның ішінде өтеді.
Трофобласт ұрықтың (зародыш-тың) өсуіне байланысты ана дене-сінен тамақ
т.б. керекті нәрселерді жеткеріп беру үшін шырышты қабатқа тереңдеп
жалғасып бала орнына (плацентке) айналады.
Эмбриобласт дамуы нәтижесін-де эктобласт пен эндобласт деген бөлімдерге
бөлінеді. Ол екеуі бірігіп қосылып, ұрықтың (зародыштың) қалқанын түзеді.
Ұрықтың қалқаны жапырақтанып үшке бөлінеді. Сыртқы ұрықтық жапырағын –
эктодерма, ортаңғы ұрықтық жапы-рағын – мезодерма, ал ішкі ұрықтық
жапырағын – эндодерма деп атайды. Бұл айтылған өсіп-дамулар 13-16 тәулікте
өтеді де, көлемі 2-3 мм болады.
Эмбрионалдық дамудың 20 күнінен асқанда кіндіктің қантамыр-лары, онымен
бірге жүйкелер де ұрықпен байланысып плаценттік қанайналу жолы жұмысқа
кіріседі. Ұрыққа ана денесінен тамақ, оттегі жеткізілуі, керексіз
нәрселердің шығарылуы күшейгендіктен, оның өсіп-дамуы да арта түседі.
Нәтижеде ұрық жасушасының өсіп-дамуы, (гистогенез) мүшелері-нің өсіп-
дамуы (органогенез) жоға-рыда айтылған үш ұрықтық жапы-рақшалардан пайда
бола бастайды.
Келешек баланың өсіп-дамуы кезінде эктодермадан: жүйке жүйесі, тері оның
туындылары тырнақ, шаш, тістің эмальдары т.б.; эндодермадан ішек-қарындар,
оның эпителилері, асқорыту бездері, тыныс жүйелері, т.б., ал мезодерма-дан
қаңқа сүйектері, бұлшықеттер, несеп-жыныс жүйелері, іштік, ішперде, өкпе
мен жүрек қалталары (үлпершектер) және ішкі орта ұлпалары (қан, дәнекер
ұлпа) ішкі мүшелердің бірыңғай салалы бұлшықеттері жетіледі.
Бұл мүшелердің қалыптасуы үш апталық эмбрионда басталады. Олардың басын,
құйрығын және буылтықталған денесін байқауға болады. Төрт аптада бас,
желбезек доғасы мен саңлауы, құйрығы жетіледі.
Бала екі айлық болғанда қол-аяқтар қалақ секілденіп пайда болады.
Желбезек саңлауы мен доғасы жойылады. Бет пішіні, сыртқы жыныс мүшелері
қалыптаса бастайды. Хорда толық шеміршекке айналады. 3 айлық балада
туылғандағы баланың толық бейнесі қалыптасып қалады. Шеміршектері сүйекке
айнала бастайды. Баланың ұзындығы 65 мм жетеді. 5 айда ұзындығы 25 см болып
үстін түк басады. 6 айда қас пен кірпік шығады. 7 айлық бала кәрі адамдай
мыржым-тыржым болып, 8-9 айлық болғанда оның терісінің астындаѓы майлар
жаңа туылған бала күйіне келеді. Жаңа туылған баланың, нәрестенің төбесінен
табанына дейін өлшегенде ұзындығы 49-50 см, салмағы 3200-3500 г аралығында
болады.
Тұқым қуалау және орта. Тұқым қуалау заңдылықтарын өте жас, єрі қажетті
ғылым саласы генетика, ал сыртқы ортаның әсерін экология деген ғылым
тексереді.
Тұқым қуалауда генетиптік және фенотиптік заңдылықтар бо-лып отырады.
Генетип дегеніміз ата-анасының барлық белгілері (ген-дерінің) ұрпаққа
берілуін айтамыз. Мысалы: баласы атасына толық ұқсаулары. Түсі, бойы да,
ойы да ұқсауы. Фенотип дегенде генетиптегі берілген белгілерге жеке даму
кезінде түрлі ішкі, сыртқы ортаның пайдалы не зиянды болуынан қалыптасқан
жаңа белгілерді түсінеміз. Мысалы: тамақ жетіспеуінен, не аурудан бір кезде
туылған бала не қыздың ата-анасына қарағанда кішкентай болып өспей қалуын
алуға болады. Керісінше түрлі себеппен бойы биік болып өсуі немесе жүйке
жүйелеріндегі аута-цияға байланысты қабілеттерінің артып кетуі де болады.
Барыш-ников, Чирвинский, Шмальгаузен, Мухамедгелиев, Тоқтар Измаилов т.б.
жұмысы.
Ішкі ортаға тамақтың, ағзаның вегетативтік қызметі (зат алмасу, газ
алмасу, эндокринді мүшелері) жатады.
Сыртқы орта абиотикалық және биотикалық болып бөлінеді. Олардың
абиотикалық ортасына өлі табиғаттар (ауаның құрамы, судың құрамы,
топырақтың құрамы), ауа райы, қысымның өзгеруі т.б. жатады. Бұлардың ағзаға
әсері өте күшті. Биотикалық ортаға бізді (жануар-ларды) қоршаған тірі
ағзаны, жыртқыштық, паразиттік, түр аралық күрес, пәтершілдер (басқа
ұяларды пайдаланатындар), симбиоздық т.б. жатады. Олардың да бір-біріне
әсері күшті болып тұрады.
ІІ ТАРАУ
БАЛАЛАРДЫҢ ТІРЕК-ҚИМЫЛ ЖҮЙЕЛІ МҮШЕЛЕРІНІҢ
ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ
Сүйектер, олардың байланысуы (буындар) және бұлшықеттер тірек-қимыл
жүйелі мүшелерге жатады. Адамда қаңқа сүйектері 250-ден асады. Қаңқа
(грекше: sceletom – кеберу) адамның денесіне белгілі пішін берумен бірге
тірек-қимыл және қорғаныш қызметін атқарады. Қол-аяқ – денені қимылдатса,
бассүйек – миды, сезім мүшелерін қорғайды, омыртқа бағанасы (жотасы) –
тірек, таяныш, иілгіш бола тұрып, ондағы жұлынды қорғайды, кеуде қуысы -
өкпе мен жүректі, ал жамбас қуысы (астау) құрсақтың (іштің) төменгі
бөлігіндегі мүшелер мен несеп-жыныс мүшелерін қорғайды.
СҮЙЕКТЕР
Сүйек құрылысы
Сүйек күрделі түзілген мүше, ол арнаулы қызмет атқарады және негізінен
сүйек ұлпасынан түзіледі. Сүйектердің барлығы сүйекқабығы-мен қапталған.
Сүйекқабығындағы тесіктері арқылы қантамырымен, жүйкемен және сарысу
(лимфа) тамырларымен жабдықталған. Сүйек екі қабаттан құралады: сыртқы
қабаты тығыз заттан, астыңғы қабаты кемікті заттан түзіледі. Сүйек ішінде
сүйек майы орналасқан. Оларды сүйектің қызыл және сары майы деп атайды.
Сүйектің қызыл майы кемікті затта болып - қан жасайтын мүшеге жатады. Ал
сары майы түтікті (жілік) сүйектерде болады. Сүйекқабығы екі қабаттан
тұрады. Оның сыртқы қабаты қорғаныш қызметін атқарса, ішкі қабатында
остеобласт жасушалары болып, сүйектің өсу кезеңінде және сынған сүйектің
қалпына келу кезеңінде сүйек ұлпасын түзеді. Сүйекқабығынан айырылғанда
семіп шіриді. Сүйекқабықтары буын шеміршектерінде болмайды.
Сүйектер пішіні мен көлеміне әрі атқаратын қызметіне қарай: ұзын (тоқпан
жілік, білек сүйектері, ортан жілік, балтыр жіліншіктері), қысқа (қолбасы,
аяқбасы сүйектері), жал-пақ (бассүйек, төс, жауырын, жамбас, қабырѓалар
т.б.) және аралас (мисауыты) сүйектеріне бөлінеді. Сүйектердің сыртқы беті
тегіс бола бермейді. Олардың сыртында тесік-тер, сайлар, кедір-бұдырлар,
томпақ-тар және буын алаңдары болып, оларға бұлшықеттің сіңірлері,
қантамырлары мен жүйкелер, тағы да келесі буын беттері жалғасады.
СҮЙЕКТЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУЫ (БУЫНДАР)
Баланың қаңқа сүйектерін бір-біріне байланыстырып, буын түзіп қимылдың
беріктігін сақтайды және қозғалуға икемді етеді. Сүйектер қорғаныш немесе
тірек қызметін атқаратын болса, олар қимылсыз тікелей бірігіп буындасады,
оны қозғалыссыз немесе синартрозды байланыс, сүйектер өзара қозғал-малы
байланысса, оны буын немесе диартрозды байланыс деп атайды. Сүйектер
буындасқанда қозғалысы онша болмай, сүйек аралығындағы саңылауда сұйықтық
болса, мұндай байланыс жартылай буынды немесе симфиз (symphysis) деп
аталады.
БҰЛШЫҚЕТТЕР
Адамның денесінде 600-ден астам бұлшықеттер бар. Олардың көпшілігі жеке-
жеке сүйектерге жабысып тұрады. Бұлшықеттердің негізгі қасиеті –
жиырылғыштығы. Жиырылу арқылы мүшелердің қозғалғыштығын үйлестіреді және
жүйке жүйесі арқылы мүшелердің қозғалғыштығын рефлексті түрде реттейді.
Бұлшықеттер буындарды айнала шандып, жалғасатын екі-үш сүйекті бірімен-
бірін байланыстырады. Олар-дың бұл қызметі бұлшықет-тердің қозғалуы немесе
динамикалық қыз-мет деп аталады. Адам бір орыннан екінші орынға қозғалып
жүргенде және аударылып төңкерілгенде бұл-шықеттердің динамикалық қызме-
тіне байланысты әрекеттер жасайды. Бұлшықеттердің сүйектерді жалғас-тырып,
қимылдатып, қорғаныш болуымен бірге адам денесін мүсіндеуге де маңызы зор.
Адамда біріңғай салалы бұлшы-қеттерді ішкі мүшелердің, тамырлар мен
терілердің құрамынан ғана кездестіруге болады. Көлденең жолақты бұлшықеттер
– дененің күшті, шапшаң қимылдайтын бұлшықеттері. Оның жәрдемімен дене
икемді жүріп, теңдікті сақтауға қатысады. Оны жалғызаяқ көпірден өткенде
байқауға болады.
Көлденең жолақты бұлшықеттер әрекетінен адам қол-аяғын өз еркімен қозғай
алады, тыныс алады, күштеніп құрсақты қатайтады, олар сөйлеуге, ымдауға,
шайнауға, зәр шығаруға да қатысады. Оларды ерікті бұлшықеттер дейді. Ал,
біріңғай салалы және жүректің бұлшықеттері адамның еркінсіз қызмет
атқарады. Сондықтан оларды еріксіз әрекет жасайтын бұлшықет-тер деп атайды.
Бұларға жүректегі, ішек-қарындағы, қуықтағы және т.б. бұлшықеттерді мысал
етуге болады.
Бұлшықеттердің пішіні мен көлемі және бұлшықет талшықтары-ның бағытына
қарай жәй, күрделі және қауырсынды бұлшықеттер деп үш топқа бөледі.
Осыларға байла-нысты ұзын, жалпақ, қысқа, екі-басты, үшбасты, төртбасты,
бірқа-уырсынды, екіқауырсынды және шеңберлі бұлшықеттер болады.
Бұлшықеттердің жұмысына қарай бүгетін, жазатын, әкелетін, әкететін, ішке
және сыртқа айналдыратын сондай-ақ керетін, қысатын, кеңейтетін, көтеретін,
төмендететін бұлшықеттер болады. Осындай келісімді қозғалыс жүйке жүйесі
арқылы атқарылады.
Бұлшықет ұлпасының қозғыш-тық, жиырылғыштық және серпім-ділік қасиеті
бар. Олардың қасиет-терін тірі ағзада зерттегенде: бұлшықеттің жұмыс
қабілеттілігіне – эргограф, бұлшықеттің биотоғына (қозғыштығын) –
электрограф құралдары пайдаланылады.
Қорыта келгенде, тірек-қимыл жүйелі мүшелеріндегі сүйектер тура-лы
ілімді – остеология, сүйектердің байланысын буындарды – артроло-гия және
бұлшықеттер туралы ілімді – миология деп атайды.
БҰЛШЫҚЕТТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
Адамдарда б±лшыќеттер көлде-нең жолақты, біріңғай салалы және жүрек
бұлшықеттері болып үш топқа бөлінеді.
Көлденең жолақты бұлшықет негізінде қимылдату қызметін атқа-рады. Олар:
қаңқа, көзді қимылдату, шайнау және кейбір басқа да қимыл аппаратында
болады. Бұл бұлшықет-тер тек орталық жүйке жүйесінің басшылығында ғана
қызмет етеді. Сондықтан да оларды ерікті (тәуел-ді) бұлшықеттер, яғни
адамның еркіне тәуелді бұлшықеттер деп атайды.
Біріңғай салалы бұлшықеттер омыртқалылардың ішкі мүшелерінің қызметін
атқарады. Олар орталық жүйке жүйесіне толық тәуелді емес. Өйткені біріңғай
салалы бұлшықет-тердің өздігінен қызмет етуіне мүмкіндік беретін жүйке
жүйесі – интрамуральды немесе метасимпати-калық торы болады. Сондықтан да
бұл бұлшықеттерді еріксіз (тәуелсіз), яғни адамның тәуелсіз бұлшықеттері
деп атайды.
Жүрек бұлшықеті негізінде көлденең жолақты және біріңғай салалы
бұлшықеттерден тұрса да, екеуінде ұқсамайтын өзіне тән қасиеті мен құрылысы
бар күрделі бұлшықетке жатады.
БҰЛШЫҚЕТТЕРДІҢ ТӘНТІРЛІГІНТАНУЫ (ФИЗИОЛОГИЯСЫ)
Бұлшықет ұлпасы да басқа ұлпаларға ұқсаған қозғыштық (сезгіштік) қасиеті
бар, яғни тітіркендіргішке жауап береді.
Бұлшықетке тән қызметі – ол жиырылғыштығы. Бұлшықет жиы-рылғанда оның
ұзындығы қысқарып жуандайды, бірақ жалпы көлемі өзгермейді. Бұлшықет
жиырылып жұмысын атқарады.
Ағзада бұлшықет қызметін, жүйке жүйесінің қимыл (қозғаушы) талшығынан
келген қозу арқылы басқарады.
Көлденең жолақты бұлшықет-тердің жиырылуы адамның еркіне байланысты, ал
біріңғай салалы бұлшықет – адамның еркінсіз жиырылып босайды. Бұлшықеттер-
дің және бір қасиеті, ол созылады (белгілі дәрежеде) және бұрынғы қалпына
да келе алады.
БҰЛШЫҚЕТТІҢ ҚАСИЕТІН ҮЙРЕНУ ӘДІСТЕРІ
Бұлшықеттің тәнтірлігін (физио-логиялық) қасиетін, зертханада
(лабораторияда) жүйке-бұлшықет көрнекісінде арнайы құрал миограф пен
кимографқа және эргограф, электромиограф т.б. жазып үйренеді.
Бұлшықеттің жиырылу күші белгілі дәрежеде тітіркендіргіш күшіне
байланысты. Өйткені бұл-шықет талшықтарының қозғыштығы әртүрлі болғандықтан
қайсы талшықтың қозғыштығы күшті болса тоқ күші аз беріледі және керісінше.
Қаңқа бұлшықеттерінің жиыры-луын: дара (жеке-жеке) жиырылу және тізбек
жиынтық (тетанус) жиырылу деп екіге бөледі.
Тірі ағзада (өмірде) үш түрлі жиырылу:
1. Изометриялық (ұзындығы өзгермей жиырылу). Бұны шірену десе де
болады.
2. Изотониялық (концентрия-лық) – бұлшықеттердің ұзындығы қысқарып
жиырылуы. Бұны да тартылу дейді.
3. Эксцентриялық созылған күйінде (шіреніп тартылу) жиырылу. Мысалы:
ауыр жүкті жайлап түсіру – қоюды еске алу.
Бұлшықеттің құрысуы (то-нус). Бұлшықет еш уақытта босап тұрмайды,
өйткені ол тірі. Сондықтан да үнемі құрысып қатайып белгілі күйде тұрады.
Оның үнемі құрысып жинақы тұруына орталық жүйке жүйесінен қозу келіп
тұрады, Онда зат алмасу бір қалыпты болады.
БҰЛШЫҚЕТТЕГІ ЗАТ АЛМАСУ
Бұлшықет жұмыс істегенде онда зат алмасу күшейеді, химиялық өзгерістер
бір жағдайда оттегінсіз (анаэробты), басқа жағдайда оттекті (аэробты)
өтеді.
Оттексіз (анаэробты) – дүркін-де бұлшықетте күрделі фосфорлы қосылыстар
(АҮшФ) тарқалады (ыдырайды) – АҮшФфермент АҮшФфермент АДФ +
фосфорлыға ыдырайды.
І кезең (Үш) (ди)
Бұл жағдайда үлкен күш пайда болып бұлшықет жиырылады.
ІІ кезеңде бұлшықеттегі креатин фосфорлы қышқыл креатин + фосфорлыға
ыдырайды – бұл кезде керісінше АҮшФ қайта түзіледі (ресинтез).
Оттексіз дүркінде осылармен қабат гексозофосфорлы қышқыл (гликоген
фосфорлы қышқыл мен қосылып) ыдырайды да сутекті және фосфорлы қышқыл пайда
болады. ІІІ-кезең басталады.
ІІІ кезең. Бұл кездегі қуат (энергия) креатин фосфор қышқыл-мен қайта
түзілуіне пайдаланылады.
Сондықтан да үш дүркіндік кезеңдер өтеді.
Оттекті дүркін (аэробты). Бұл кезеңде оттегі қатысуымен сутекті
қышқылынан су және көмір қышқыл газы бөлінеді. Осы кезде қуат пайда болады.
Соның нәтижесінде сутекті қышқыл қайтадан гликогенге айналады. Оны фосфорлы
қосылыс түзуге пайдаланады. Осылайша қоректік заттар соңғы дәрежесіне дейін
ыдырайды.
Бұлшықеттегі оттекті және оттексіз жағдайда пайда болған қуаттар
(энергия) тек бұлшықеттің жиырылуына емес жылу пайда болуға да жұмсалады.
Біріңғай салалы бұлшықеттің ерекшелігі.
Бұл бұлшықеттер іші қуысты мүшелерде (асқазан, ішек, қуық, жатыр,
тамырларда т.б.) орналасады.
Бірыңғай салалы бұлшықет: 1)жасырын қозуы, кезеңі ұзақ, 2)бастама
тітіркендіргіші жоғары, 3)қозғыштығы нашар (баяу), 4)жиырылуы өте баяу,
ұзақ, 5) ұзақ уақыт жиырылып не созылып тұра алады, бұл кезде зат алмасу
өте аз өзгереді, 6) зат алмасу да баяу, 7)созылғыштығы күшті.
КӨЛДЕНЕҢ ЖОЛАҚТЫ (ҚАҢҚА) БҰЛШЫҚЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ЖҮЙКЕЛЕНУІ
Көлденең жолақты бұлшықеттер дәнекер ұлпамен оралып, сіңірге бекіген
бірнеше талшықтардан тұрады. Бұл талшықтар бұлшықеттің білігіне ұзына
бойына қабат немесе білік сіңірге қиғаш қауырсынға ұқсас орналасады.
Бұлшықеттің күші, оның талшықтарының санына, яғни көлденең қимасының бетіне
тікелей қатысты (тура пропорционалды). Қаңқа бұлшықетінің әрбір талшы-ғының
диаметрі 10-100 мкм, ұзындығы 2-3 см, көп ядролы болып миобластан түзілетін
құрылысы бар.
Талшықтардың ұзына бойына орналасқан протоплазмасы (сарко-плазмасы) бар,
майда миофибрил-дерден (1мкм) құрылған. Миофи-брилдер алма-кезек орналасқан
жолақ тегеріштері (диск) бір деңгейде орналасқан, сондықтан да көлденең
жолақты болып көрінеді.
Бұлшықет жасушасының ішінде саркоплазмалық сұйықтығы, оның сыртында
қабыршақпен (мембрана-мен) қоршалған, сұйықтық ішінде ядро митохондрия –
саркоплазмалық тор т.б. бар. Бұлшықет жасушасының жиырылу қызметін
атқаратын аппарат – миофибрил болып саналады. Жасушаның қабыршағының ерекше
қасиеті: ол екі (сыртқы, ішкі) қабатты, бұл қабаттар сыртқы және ішкі
ортамен зат алмасуға қатысады. Қабыршақ-тың ерекше қасиетінің бірі, ол
жасушаның тіршілігіне қажетті және қанша мөлшерде қажет болса соларды
талдап және реттеп өткізеді. Сондықтан да қабыршақтан кейбір зат жылдам көп
мөлшерде өтсе, кейбір зат өте аз немесе дым өтпей де қалады.
Қабыршақтың үстіңгі беті – оң зарядты, астыңғы беті теріс зарядты
иондары болады. Осындай зарядтар-дан электр тоғының ағыны өзгеріп отырады.
Сонда бұл жерде қозу болып талшық жиырылады.
Бұлшықет жасушасының сұйық-тығы (саркоплазмасында) суда еритін ақуыз
Миоген миоглобин және басқа да органикалық заттар кездеседі. Осы жерде
биохимиялық құбылыстар жүреді. Миофибрилдер көп болғандықтан оның аумағы
беті кеңдігіне байланысты зат алмасуы өте жылдам жүреді.
Сұйықтықтың қоймалжың, тұтқырлығы күшті миофибрилдердің жиырылып
созылуына ол қарсы әсер етеді.
Саркоплазмалық тор – күрделі түтіктер жүйесі, сұйықтық осы түтіктермен
ағады. Онда бұлшықет жолақтары немесе табақшасы (Z), сәуле сындырушы
дөңгелектері (S) көлденең бағытта орналасқан.
Саркоплазмалық ретикуллдері жасушаның ішкі тасымалдау жүйесіне жатады.
Олардың заттарды миофибрилдерге өткізуде маңызы күшті. Бұл қаңқа
бұлшықетінде күшті жетілген.
Миофибрилдерге келсек олар бұлшықет талшығының жиырылу қызметін
атқаратын құрылым дедік. Миофибрилдің өзі бұлшықет талшығы болып саналады.
Әрбір фибрилдің жуандығы 0,5-2,0 мк, ұзындығы бұлшықет талшығына тең.
Жуандығы 1 мк бұлшықет талшығының миофибрилдері орта есеппен 2500
протофибрилдерден тұрады. Протофибрилдер миозин және актин ақуыз (белок)
молекулаларынан тұрады. Миозин-нің жуандығы 100 А, ол актинге қарағанда екі
есе жуан.
ЖҮРЕКТІҢ БҰЛШЫҚЕТІ МЕН ЖҮЙКЕЛЕНУІ,
ӨТКІЗГІШ ЖҮЙЕСІ
Жүрек – сүйір, іші қуыс, бұлшықетті мүше. Жүректің ең күшті жетілген
құрышетті қабатын миокард дейді. Оның қалыңдығы жүректің әр бөлігінде әр
түрлі. Ең жұқа жері құлақша, ең қалыңы – сол жақ қарыншаның қабырғасы.
Миокард көлденең жолақты ерекше бұлшықеттен түзіледі. Жүрек бұлшықетіндегі
талшықтардың жасушаларында бір ядродан болып, тарамданып, тор тәрізденіп
орналасқан – кардиомиоциттерден құралады. Оның үстіне миокардтың талшықтары
айқасып, өзара біріңғай оралып жатады.
Жүректің сыртқы қабаты – эпикард және ішкі қабаты – эндокард, оның
ортаңғы ќабаты – миокард құрышетті қабатымен тығыз бірігіп кеткен болады.
Жүректің ішкі эндокарды бірыңғай салалы бұлшықеттерден және серпімді
талшықтардан тұрады. Эндокард жүрек қуысын ішінен астарлап жатады.
Жүректің бұлшықеттерінен қарыншалардың перделері, түйіндері және
будалары түзіледі. Осы аталған түйіндер мен будалардың ішінде адамның
еркінсіз бұлшықеттерінің жиырылуына жәрдемдесетін өткіз-гіш жүйе (жүрек
миы) орналасады.
Жүректің өткізгіш жүйесіне (жүрек миларына): құлақша-қойнау түйіні (Кис-
Флек), құлақша қарыншалық түйіні (Ашофф-Тавар), оң және сол жақ қарыншаның
эндокардындағы қабаттың астына кететін екі тармақ – Гисс будасы және оның
Пуркинье талшықтары жатады.
Ми мен жұлыннан келетін ерекше (вегетативті) жүйке жүйесінің талшықтары
осы аталған түйін-будаларының бойымен өтеді. Соған сәйкес жүректің дербес
соғуы (автоматизмі) болады. Жүрек соғу дербестігінің өмірлік маңызы өте
күшті. Мәселен, кенеттен (аз мерзімге) жүйке арқылы жүрекке орталық жүйке
жүйесінен қозу келмей қалса немесе нашарласа, жүрек дербестігі оның
қызметін тоқтатпай, қанды денеге айдап жеткізіп тұрады. Сондықтан, апатқа
ұшырап дүние салған адамның жүрегі немесе денеден ажыратылған (құрбақа)
жүрек көпке дейін соғуын тоқтатпайды. Мұны жүрекке түрлі операция немесе
емдеу жұмыстарын жүргізгенде ескереді.
Бұлшықет және жүйке тірлігіне қорыта келіп айтатын болсақ, гисталогиялық
құрылысына және қызметтік қасиетіне қарай көлденең жолақты, біріңғай салалы
және жүрек бұлшықеттерінің бәріне тән қасиеті олардың тікелей және жанама
жүйке арқылы тітіркен-діргішке жауап ретінде жиырылу және одан күш-қуаттың
дамуы жатады. Бұлшықет орталық жүйке жүйесінсіз де дара өз бетінше де
тітіркендіргішке жауап бере алады. Бұлшықеттер ағзаның қозғалуынан басқа
мүше қызметіне сөз сөйлеу, хат жазу, қолөнер, сондай-ақ ішкі ортаны бір
қалыпты ұстауға қатысады.
Ағзаның барлық мүше, мүше жүйелері жүйке жүйесінің қызме-тімен ретті
үйлесімді қозып-тежеп әрекет етіп тұрады.
Әрбір ұлпа, мүше, мүше жүйелерінің өздеріне тән қозғыштық қасиеті бар.
Қозғыштық құбылыс өз алдына ғылым саласы болып қалыптасып келеді.
ТИТЫҚТАУ
Титықтау деп жасуша, мүше немесе ағзаның ауыр жұмыстан кейінгі уақытша
жұмыс қабілетінің нашарлауын айтады. Өйткені олар шамалы тыныққаннан кейін
қалпына келетін жағдай.
Тәжірибеде бұлшықеттерді ыр-ғақты түрде ұзақ тітіркендірсе, оның жиырылу
күші біртіндеп нашарлап нµлге жетеді. Оны титықтау сызығы дейді.
Егер ауырлықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz