Қазақстан Республикасындағы тұяқтылардың биологиялық маңызы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасындағы тұяқтылардың биологиялық маңызы

І. Омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең жоғарғы даму сатысында тұрған
жануарлар тобын сұтқоректілер деп атайды. Бұларға тән белгілер: нерв
системасы жоғары дамыған, балаларын тірі туады, жылу реттеу қабілеті жоғары
т.б. белгілер болады.
Жер шарында қазіргі кезде сүтқоректілердің 19-отрядқа тән төрт мыңға
жуық түрі бар, соның ішінде Қазақстанда 178 түрі кездеседі. Осы 19-отрядтың
біреуіне толық тоқталайық. Ол тұяқтылар отряды.
Негізінен тұяқтылар 2-ге бөлінеді: жұп тұяқтылар, тақ тұяқтылар деп.
Бұл екеуін жеке-жеке қарастырайық.
1. Жұп тұяқтылар отряды (ARTIOPACTYLA). Жұп тұяқтылар – жер бетінде
өсімдік тектес заттармен қоректеніп, тез жүгіретін жануарлар тек
бегемоттар ғана жартылай суда тіршілік етеді. Осыған байланысты олардың
аяғы ұзын және ең соңғы саусағында тұяғы болады. Үшінші және төртінші
саусақтары бірдей жетілген, осы екі саусақтың ортасынан аяқтарының түяғы
теріге өтеді. Екінші және бесінші саусақтары өте нашар жетілген немесе
болмайды. Бұғаналарыда жетілмеген. Бұл жұп тұяқтылардың өзі 2-отряд
тармағына бөлінеді: І. Күйіс қайтармайтындар.
ІІ. күйіс қайтаратындар.
1 – отряд тармағы. Күйіс қайтармайтындар (NOURUMINANTIA).
Бұл отряд тармағына – бегемоттар және шошқалар жатады. Бұлардың екінші
және бесінші саусақтары жақсырақ жетілген. Шошақ тістері үлкен болады. Азу
тістерінің үсті бұдырлы, тамағын әбден шайнап жұтуға мүмкіндік береді.
Қарлы қарапайым, сондықтан күйіс қайырмайды.
Біздің оңтүстік облыстарда жабайы шошқаның - қабан

(sus scrota) деген бір-ақ түрі тараған. Сол жабайы шошқадан осы кезде
қолда өсірілетін үй шошқаларының көптеген түрлері шыққан. Бұлар қамысты,
торғайлы жерлерді мекендейді. Қолдан сұрыптау үй шошқаларын жақсартудың
нәтижесінде, жабайы тегіне қарағанда өсімтал түрлері шығарылған. Осыған
байланысты олардың емшектерінің де саны көбейген.
Ал бегомот (Hippopotamus amphibians) – ірі жалаңаш терілі, жартылай
суда тіршілік ететін жануар. Олар құрылыққа өте сирек шығады да өзендер мен
көлдерде болады. Су өсімдіктерімен қоректенеді.

2-отряд тармағы. Күйіс қайтармаушылар (RUMINANTIA)
Бұл отряд тармағына қарынның құрылыс күрделі жануарлар жатады.
Бұлардың қарыны шала шайналған жемінің ашуына және олардың күйіс қайырғанда
қайтадан дұрыс ұсатылып, жұтылуына бейімделген. Бұған жұп тұяқтылардың
басым көпшілігі жатады.
Бұлардың шошақ тістері мен ІІ және Ү саусақтары нашар жетілген немесе
кейбір түрлерінде тіпті болмайды. Сымбатты, көпшілігінің мүйізі болатын
жануарлар.
Жоғарыда айтылғандай күйіс қайтарушыларды күрделі жануарлар қатарына
жатады. Негізінен күйіс қайтарушыларға: көн табандылар, Бұғылар, Қуыс
мүйізділер, Жирафтар тұқымдастары жатқызылады. Бұл аталған тұқымдастарды
жеке-жеке қарастырайық.
Көн табандылар – (Tylopoda) - тұқымдастарына түйелер, ламалар жатады.
Бұлардың ІІ және Ү саусақтары болмайды, тұяғы өте нашар дамыған ІІ және ІҮ
саусақтары келіп тірелетін, көпшілік сияқты конді жалпақ табанына денесінің
салмағын санап қозғалады.
Негізінен дүние жүзінде түрлері көп. Атап айтар болсақ Орта Азияның
даласында жабайы түйенің бір түрі – қос өркешті (cameius bac-trianus) түйе
сақталған. Ал екінші түрі бір өркешті түйенің – нардың (c. dromedarius) тек
қана қалған үйретілмеген бір түрі белгілі, ал жабайы түрі белгісіз.
Түйлерде май қоры өркешіне жиналады. Мұндай май өз тарапынан артық су қоры
болып, ол қанға барады. Сондықтан өркешінде майы көп түйелер шөлге шыдамды
келеді. Бұл аталған түйелердің түрлері Қазақстанның Оңтүситік, яғни
Қызылорда облысындағы Арал ауданың Сексеуіл, Сабақ, Таным, Қарақұм
да көптеп кездеседі.
Бұл тұқымдасына – (cervidae) – дене құрылысы сұлу, тұяқты, терінінің
кутис бөлімінен өсетін, бұтақты сүйекті, жыл сайын ауысып түсіп тұратын
мүйізі бар жануарлар жатады. Негізінен бұғылардың түрі көптеп, соның 7 түрі
біздің отанымызда кездеседі. Соның 1-2-ін атап кетсек Ақ марал, Марал,
бұлан, елік т.б. Бұғылардың бір айырмашылығы табын құрамайды, қыста
жапырақты ағаштардың бұтағымен қоректенеді. Бізде бұландарды қолға үйрету
тәжірибесі іске асуда.
Елік (cupreous cupreous) - мүйізі азғана бұтақталған, бұғының ең ұсақ
түрі болып есептеледі. Бұғылардың барлығыда өнеркәсіптік маңызы зор.
Қуыс мүйізділер тұқымдасы (cavicornia). Бұлардың маңдай сүйегі
өсіндісінің сыртын қартап тұратын қуыс мүйізі болады. Мүйізі эпидермистің
малыпикий қабатынан пайда болған, ол бұтақтанбайды және жасына қарай ауысып
отырады. Бұлда дж барлық жерлерінде кездеседі десек болады. Көп ел
көптеген түрлерін қолда өсіріп, олардан үй жануарларының көптеген жаңа
түрлерін мыналар. Ақ бөрендер солтүстігінде, Қарақұйрықтар оңтүстік
Қазақстан т.б. жерлерде кездеседі.
Жирафтар тұқымдасы (Giraffdae) – жирафтарға негізінен толық
тоқталмастан бұрын. Біздің елімізде жирафтардың кездеспейтін не жоқ деп те
айтамыз. Тек қана бұл Алматының зоопарктерінде өсіріліп қаралуда. Ал
негізінен жирафтар тек қана Африкаға тән жануар. Бұлардың алдыңғы аяғы мен
мойыны өте ұзын, басында терімен қапталған қысқа мүйізі болады. Екі түрі
белгілі.
І-ші окапи (okpia jihhsfoni) – орталық Африканың ормандарында
тіршілік етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы қысқарақ жануарлар.
ІІ-ші – жираф (giraffe cameleopardalis) – Шығыс және Орталық
Африканың саванналарында кездеседі. Мойыны мен алдыңғы аяғы өте ұзын
болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен, кейде шөппен
қоректенеді.
Тақ тұяқтылар отряды – (perissodactyla). Бұлар – 3-ші саусағы жақсы
жетілген, ірі тұяқтылар. Басқа – саусақтары нашар жетілген немесе
редукцияланған. Бүйір саусақтарың редукцияға ұшырауы түрлі топтарында
түрліше болады. Жалпы тез қозғалуы бейімделуіне байланысты бұғанасы
болмайды. Ертеде тақ тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бірінен-
бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана: тапирлар (tapiriclae), мүйіз
тұмсықтар (Rhinoceroticlae) және жылқылар (Equidae) жатады және де 16 түрі
болады. Бұлар шөппен қоректенеді. Тақ тұяқтылар Африкада, Азияның оңтүстік
жартысында, Орталық Америкада, Оңтүстік Американың солтүстік жартысында
таралған. Ал біздің елде жылқы тұқымдасының жылқы туысына тән түрі – құлан
қазіргі кезде Арал теңізіндегі Барсакелмес арамында бар. Ал Іле өзенінің
жағалауында, Бетпақдалада, жерсіндіру жұмыстары жүргізілуде.
ІІ. Қазақстанда бір заманда мамонттар тіршілік етеді деседі, оның
қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың (Rhinoceros tichorinys) қазба қалдықтары
табылған. Бірақ Мүйіз тұмсықтар 3-ші дәуір кезінде көп болған.
Ал енді жылқылар тұқымдасына келер болсақ (Equidae). Бұлардың 3-ші
саусағынан басқа, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене
шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең
түгі болады. Жылқылардың құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдармен жабылып
тұрады. Олардың түстері көпшілігінде біркелкі болады.
Атақты саяхатшы Н.Т. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана
түрі, осы Заманда Орталық Азияның батыс бөлігінің таулы далаларын
мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстылардың атымен Пржевальский жылқысы
деп атайды.
Табиғатта жойылып кеткенмен, хайуанаттар бағында сақталып келе жатқан
жылқы тұқымдастарыдың бірі – Тұзат.

Бұл жабайы жылқы Қытайдағы Жоңғария шөлді аймағында 1878 жылдары сирек
те болса, кездесетін, бұрын бай қалмағандықтан, ал дала жылқысы – Тұзат
деп аталған. Дала тағысы – тұзаттар шөл және шөлейт далаларда суатты
маңайлап, 5-20-дан топтасып жүрген. Тұзаттардың дене тұрқы 220-280 см,
шоқтығынан биіктігі 120-146 см, салмағы 300 килограммға дейін жетеді.
Қазіргі кезде дүние жүзіндегі 83 хайуанаттар бағында 500-ге тарта тұзат
өсірілуде.
Халық арасында ... сүті – шекер, еті – бал атанған жылқы ірі қара
денеміз. Жылқының арғы тегі арқылы анықталғанымен, халқымызға қазіргі кезде
200-ден астам қол тұқымдары белгілі. Біз жылқы атасы – Қамбар ата екенін
ұмытпағанымыз жөн.
Қазіргі таңда Шығыс Қазақстанның таулы өңірінде, сондай-ақ Батыс және
Қазақстанда жылқы өсірілуде және де қазақ, Дон, Қостанай, Орыс
жемісті, Орлов жемісті, Ауыржүк және Күшім қол тұқымды жылқы
өсірілуде.
Қостанай қолтұқымды жылқысы Г.Г. Хатенновтың жетекшілігімен
1951 жылы дербес қолтұқым ретінде бекітілді. Бұл – мініске арналған
қолтұқым. Ал 1961жылдың қарсаңында шығарылған күшім қотұқымды Жылқысы
мініс және жегін көлігі болып саналады.
Қазақстанда қолтұқымдық және әр түрлі мақсатқа пайдалану үшін арнаулы
жылқы өсіретін шаруашылық – 8 жылқы заводы бар. Жылқы заводында асыл
тұқымды жылқылар көбейіп, жақсартылумен қатар жаңа қолтұқымдар шығарылады.
а) Тақ тұқымдылардың таралуы және сан мөлшері Алдыңғы, Орта және
Орталық Азияның шөл-шөлейтті аймақтарында таралған. Өткен ғасырда
Түркменстан, Өзбекстан және Қазақстан жерін көптеп мекендеген. Қазіргі
Түркменстан, Қазақстанда сақталған. ХІХ ғасырға дейін Қазақстанның шөл
шөлейтті және аздап далалық аймақтарда, батыста Каспий теңізінен шығысқа
Іле ойпатына дейін кең таралған. ХІХ ғасырдың басында жыртқыштық жолмен
аулау және сусыз шөлдерге ығыстыру салдарынан. Оның таралу аймағы қысқарып,
саны азайып, ақырында жойылып кеткен. Соңғы рет оны 1930-1937 жылдары Іле
ойпатындағы Хантау тауынан кездестірген деген дерек бар. Республикамызда
жойылып кеткен құландарды жерсіндіру жұмысы жоғырыда айтылғандай негізі
1953 жылы басталды. Сол жылы Арал теңізіндегі Барсакелмес аралына
Түркменстаннан әкеліп 8 құлан жіберілді.
Одан кейінгі жылдары бұл жабайы жылқының саны өсіп, оны
республикамыздың басқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.