Қазақстанның өсімдіктер ресурсының түрлерін анықтау
2. Дәрістер тезистері
Дәріс № 1
Тақырып: Қазақстанның өсімдіктер ресурстары пәніне кіріспе
Мақсаты: Қазақстанның өсімдіктер ресурсының түрлерін анықтау
Жоспары:
1. Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
2. Пайдалы өсімдіктер классификациясы
3. Ботаникалық ресурстану ғылымының зерттелуінің деңгейлері
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол. Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты. Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері пайдаланады. Өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп, практикалық тұрғыдан ерекшелікгеріне байланысты топтастырыла бастады. Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар, өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жиналды. Кейіннен пайдалы
өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық
дәлелдеме берді. Осы жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы
саласында алғашқы іргелі еңбектер, мысалы "Методика полевого исследования растении" деген өте кұнды еңбек жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.В. Павловтың классикалық еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П. Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің танылған жетекшісі
биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды. Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғьлымының дамуындағы маңызды жетістік деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А. Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін ұсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына өндірілетін табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғыдыми-зерттеу конференциясының маңызы өте зор. Өндірістік, ауыл шаруашылық, көгалдандыру, астық және фитомилоративтік ресурстар.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
1. Өндірістік өсімдіктер ресурсының ішіндегі:
Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы 12 топ тармақтарымен.
Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
Отындық жэне орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
2. Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсындағы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3. Көгалдандыру, астық және фитөмелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.3. Мелкоративтік өсімдіктер тобы болып жіктеледі
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған конференцияда қабылданған шикізатгық өсімдіктер классификациясы жабайы өсетін және мәдени өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық өсімдіктер
тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарының жалпы саны - 37.
1942 жылы акад. Н.В. Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын үлкен монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа біріктірілді.
Дәрілік өсімдіктер
Көксағызды (каучук) өсімдіктер
Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
Шипалы майлы өсімдіктер
Эфир майлы өсімдіктер
Тоқымалық өсімдіктер
Щеткалық өсімдіктер
Ірі-талшықты өсімдіктер
Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
Тағамдык өсімдіктер
Крахмалды өсімдіктер
Қант-инулинді өсімдіктер
ХІІІ Сергітл ші ынталандырушы өсімдіктер
Витаминді өсімдіктер
Балды өсімдіктер
Илік затты өсімдіктер
Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
Қарамайлы өсімдіктер
Бояуы бар өсімдіктер
Мал азықтық өсімдіктер
Уландырғыш заты бар өсімдіктер
Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы мәлімет берді. Бұл мәліметте 118 тұқымдасқа жататын 1000 өсімдік түрлерінің сипаттамасы берілген. А.А. Приступа классификациясында барлық пайдалы өсімдіктер 19 топқа біріктірілген. Жоғарыда келтірілген барлық классификациялардың кемшіліктері - классификация жасауда белгілі бір принциптің жоқтығы. Кейбір классификацияда өсімдіктердің топтары олардың химиялық құрамына, ал басқа топтары олардың практика жүзіңде пайдалануына негізделген. Сонымен, өсімдіктер әлемі биоресурстарының зерттеу объекгілері шикізаттық өсімдіктердің жеке түрлері және өсімдіктер қауымы болып табылады.
Пайдалы өсімдіктер ресурстарын зерттеудің деңгейлері
Пайдалы өсімдіктер туралы ғылымның дамуы ерте замандағы Қытай, Египет, Рим, Греция және Шығыс Арабия тарихына, мәдениетіне тығыз байланысты. Ресейде әртүрлі пайдалы өсімдіктер туралы алғашқы мәліметтер дәрілік және хош иісті өсімдіктерге байланысты екендігіне әдебиеттегі
мәліметтер айқын көрсетеді. Қазақстанда пайдалы өсімдіктерді пайдалану, олардың ішінде, әрине бірінші ретте дәрілік өсімдіктер пайдалану Шығыс
және Батыс елдерінің медицина мектептерінің әсеріне байланысты болды. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік аудандарына Иран, Ауғанстан, Үндістан сияқты елдердің әсері бар. Оған қосымша Қазақстанда Европа елдерінде белгілі көптеген шипалық қасиеті бар заттар да қолданылады. Сондықтан шетелдерден әкелінетін шикізаттарды алмастыру қажет болды, осы қажеттілік нәтижесінде Қазақстан флорасында көксағызды (каучук) илік заттары бар шырышты өсімдіктер табылды. Қазақстан флорасында халық медицинасында кеңінен белгілі шипалық қасиеті бар өсімдіктерді, әсіресе, жүрек-қан тамырлары, өт айдайтын, ісікке қарсы қолданылатын өсімдіктерді іздеуге үлкен көңіл бөлінді. Сонымен, ресурстануды өз алдына дербес ғылым саласы екендігі дәлелденген деп санауға болады. Өсімдіктер ресурсы деген терминді А.Федоров (1966) былайша түсіну керек деп санайды. Өсімдіктер ресурсы дегеніміз - бүкіл флорадағы және жер шарындағы өсімдіктер жамылғысында бар потенциалдық байлық. Д.С. Ивашиннің (1969) анықтамасы бойынша Өсімдіктер ресурсы - ботаникалық ресурстанудың зерттеу объектісі, ол объект өсімдіктер құрамындағы заттарын, яғни бүкіл флора және өсімдіктер жамылғысындағы бар байлықты қамтиды. Әрине, А. Федоровтың (1966) өсімдіктер ресурсына берген анықтамасы Д.Р. Ивашиннің (1969) анықтамасымен салыстырғанда анықтау, айқын және қысқаша, сондықтан қолайлылау. Ресурстар деген терминді (өсімдіктер ресурстары емес) пайдалы өсімдіктердің жеке топтарына қатысты пайдалануға болады. Мысалы, дәрілік өсімдіктер ресурстары. Ресурс деген терминді Қоры деген түсінікпен шатастыруға болмайды. Яғни, Ресурс, Қоры синонимдер емес. Ресурс термині кеңірек, толығырақ ол пайдалы өсімдіктердің сандық және сапалық сипаттамаларын қамтиды.
Ал Федоров (1968) ботаникалық ресурстану ғылымына кеңірек сипаттама береді. Ботаникалық ресурстану:
халық шаруашылығында және медицинада маңызы бар әртүрлі өсімдіктерді тауып айқындайды;
өсімдік кұрамындағы әртүрлі заттарды, қосылыстарды зерттейді;
пайдалы өсімдіктердің табиғаттағы алабын (массивті) зерттейді;
мәденилендірудің биологиялық негізін жасайды.
Ботаникалық ресурстану өзінің зерттеулерін әртүрлі деңгейде жүргізеді. Мысалы, молекулалық, ұлпалық, мүшелік, организмдік, популяциялық, түрлік, ценотикалық, биогеографиялық. Молекула деңгейінде ботаникалық ресурстану мәселелері химия және биохимия жәрдемімен шешіледі.
Клетка және ұлпа деңгейінде анатомия, гистохимия және эмбриология көмегімен шешіледі.
Мүшелер деңгейінде - морфология көмегімен, организм деңгейінде - физиологиялық және өсімдік шаруашылығы туралы ғылымдар көмегімен, популяция деңгейінде - тәжірибелік систематика көмегімен, түрлік деңгейде -систематика және филогения көмегімен, ценогенетикалық деңгейде - фитоценология көмегімен зерттеп шешіледі.
Бұл жоғарыда айтылғандардан Ботаникалық ресурстануда өте кең спектрде өте нәзік химиялық анализден жер шары өсімдіктері жамылғысын жинақтап қорытуға дейінгі әдістер және тәсілдер пайдаланатынын айқын көруге болады.
Дәріс №2
Тақырыбы:Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және зерттеу жұмыстарының бағыттары мен кезеңдері
Мақсаты: Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдаланып, зерттеу жұмыстарының бағыттарымен танысу
Жоспары:
1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
2. Өсімдіктер биоресурстарын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
3. Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары
Ресурстану - ботаника ғылымының жас бір саласы. 1917 жылға дейін Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ деп айтуға болады. Қазақстанда ботаника саласындағы зерттеу жұмыстарын екі
кезеңге бөлуге болады:
бірінші кезеңге Ресейдің Европа бөлігінен келген (Петербург, Мәскеу және т.б.) ғалымдардың ұйымдастырып жүргізген жұмыстарын жатқызуға болады;
Екінші кезең 1920 жылдан басталады деуге болады. Бұл кезеңге жергілікті Орта Азияның және Қазақстанның ғылыми мекемелерінің, әсіресе КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы ашылған филиалының жұмыстарын жатқызуға болады. 1917 жылға дейін Ресейде өсімдіктер байлығы өте аз және тиімсіз пайдаланылды. Ол кезеңде Ресейде белгілі дәрежеде тек
орман өндірісі дамыған еді. Ресейде табиғи шалғындықтар және жайылымдықтар кеңінен зерттелді және іргелі еңбектер жарияланды. Мысалы,
бұл саладағы іргелі еңбектерден Шабындық және жайылымдық деген кітап 1950-1958 жылдары ғана жарияланды. Авторлары - И.В. Ларин, И.В.Цаценкин, Т.А. Работнов. Басқа топтардың өсімдіктері салыстырмалы аз зерттелді және
пайдаланылды. Дәрілік өсімдіктер аз зерттелгенімен жиналды, тіпті кейбір түрлері екпе жағдайда өсіріледі. 1920-1930 жылдардан бастап өсімдіктер ресурстарын зерттеу және игеру жоспарлы, жүйелі түрде жүргізілді. Мысалы, 1921-1962 жылдары химия-технология анықтамасының 12 томы баспадан шықты. 1934 жылы КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында (Ленинград) алғаш рет Өсімдіктер ресурстары деген бөлім ашылды. Ол бөлімді Б.Н.Кропотов басқарды. Алғашқы кезде бұл бөлім талшықты өсімдіктерді іздеумен айналысты, ол үшін арнайы технологиялық лаборатория ашылды. Кейінірек бұл бөлім нағыз ресурстармен айналысатын болып одақтық республикаларда осы салада жұмыс жасайтын топтар, содан кейін лабораториялар ашылды. Мысалы, Әзірбайжанда А.А. Гросгеим және т.б., Түрікменстанда О.А. Эндем, В.Н. Минервин, Л. В. Бегезин және т.б., Өзбекстанда В.С.Титов, Ф.И. Русаков және т.б., Қырғызстанда И.В. Выходцев, М.М. Советкина, Е.В. Аикитина, Қазақстанда Н.В. Павлов, В.П. Михайлова, Сібірде В.В. Ревердатто және т.б., Украинада М.И. Котов және т.б. ғылыми жұмыстарға жетекшілік етеді. Сол ғалымдардың еңбектерінің нәтижесіңде өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары алға қарқынды дамып, ботаникалық ресурстану саласында әртүрлі мектептер, коллективтер және жаңа зерттеу орталықтары өмірге келді. 1935 жылы Ташкент қаласында ғылыми-зерттеу конференциясы өткізілді. Бұл конференцияда қабылданған пайдалы өсімдіктер классификациясы туралы жоғарыда айтылды. 1938 жылдан бастап КСРО Ғылым академиясының (Ботаника Институтының) өсімдіктер шикізаты бөлімі Растительное сырья деген атпен ғылыми еңбектер сериясы шығарыла бастады.
1917-1941 жылдар арасында зерттеушілер, негізінен пайдалы өсімдіктердің келесі топтарына көңіл аударылды. Көксағыз, гуттаперчалы, қарамайлы, эфир майлары, шипалы-майлы, талшықты, бояулы, целлюлоза-қағазды, сүректі, дәрілік, инсектицидті және т.б. барлығы 19 топ. Осы бағыттарда жүргізілетін жұмыстардың нәтижесінде жаңа отандық өсімдіктер табылып анықталды. Ресурстанушы мамандардың жаңа ұрпағы өмірге келді. Әсіресе, атақты ғалымдар Н.И. Вавилов, П.М. Жуковский, М.Г. Попов басшылық еткен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты үлкен үлес қосты. Шикізатты зерттеу сипаты және бағыты алға қойған міндеттерге тікелей байланысты. Соғыс жылдары жабайы өсетін тағамдық және дәрілік өсімдіктерді іздеуге көбірек көңіл бөлінді. Соғыстан кейін ботаникалық ғылыми мекемелердің жұмыстары бұрынғыдан жандана түсті. Бірнеше ірі іргелі жинақтар, монографиялар жарияланды. Мысалы, 1948 жылы КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында Өсімдіктер ресурстары бөлімінің қызметкерлері Методика полевого исследования сырьевых растении деген әдістемелік құралды баспадан шығарды. Бұл еңбекте пайдалы өсімдіктерді зерттеудің негізгі тәсілдері келтірілген. 1950 жылы КСРО-да бірнеше рет ірі-ірі экспедициялар ұйымдастырылды. Экспедициялар негізінен:
тропикалық астрагалды, илік өсімдіктерді зерттеумен айналысты. Бұл жұмыстарды, мысалы Өзбекстанда - В.П. Дробоков, X. Чеврениди, К.З.Закировтар, Қазақстанда - В.П. Михайлова және т.б., Украинада - А.И.Закордонец, В.С.Харкович, Белоруссияда - Н.В.Смолзско, Литвада -
И.А.Титинс, Сібірде В.И.Кузьмин жүргізді.
дәрілік өсімдікгерді зерттеу ауқымы кеңейді. Әсіресе, шипалық қасиеттері бар табиғи қосылыстарды зерттеу күшейтілді. Мысалы, алкалойдтарды, флавоноидтарды, кумариндерді, сесквитерпенді, лактондарды және т.б. Бұл жүмыстар, негізінен, Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер институтында А.Г.Кондратенко, И.А.Губанов, В.Б.Куваев, А.И. Шретер,
М.Г.Пименов және т.б., Харьков фармацевтикалық институтында М.А.Антарсков, Л.И. Хаджай, Д.Г.Колесников, И.Г.Зоз, И.Ф. Комиссаренко және т.б., Өзбекстанда Ғылым академиясының өсімдік заттарының химиясы институтында Н.С.Абубакиров, Ю.Юнусов және т.б., КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында Г.В. Пигелевский, Н.П. Кирьяков, И.С. Катина және т.б., Армения ботаника институтында Г.З.Золотинцкая, Әзірбайжан ботаника институтында И.М.Исмайлов, Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника институтында Л.К. Клышев, А.С. Алюкина және т.б.
Ленинград химия-фармацевтика институтында А.Ф.Гаммерман жүргізді. Мұндай бағыттарда жұмыстар ботаника бақтарында, жоғары оқу орындарында жүргізілді.
көптеген жұмыстар мияның глициризинді түрлерін зерттеуге арналады. Мысалы, Т.П. Надеждина (Ботаника институты, Санкт-Петербург), М.М.Михаилов (Әзірбайжан ботаника институты), А.И. Исембаев, Э.В.Кузьмин, Б.Н. Сауранбаев, Д.К. Абдрахманов (Қазақстан ботаника институты), К.З. Закиров, С.Х. Нугманов, А.Б. Бахиев, О.А. Ашурметов (Өзбекстан ботаника институты).
1950-1960 жылдары эфир майлы өсімдіктерді табу компоненттік кұрамын зерттеу жұмыстары жалғасын тапты. Мысалы: 1) М.И. Горяев 1952 жылы Эфирные масла флоры СССР деген еңбегін жариялады (Алматы, 312 бет); 2)Н.Л. Гурвич 1960 жылы Опыт классификации эфирно-масличных
растении деген еңбегін жариялады (БИНАН СССР).
малазықтық жэне сүрлемдік өсімдіктерге көп көңіл бөлінді. 1958 жылы Ленинградта Бүкілодақтық кеңесте ресурстар туралы жасалған жұмыстардың қорытындылары талқыланды. Одан кейін кеңестерде жаңа пайдалы өсімдіктерді мәденилендіру туралы мәселелер талқыланды.
Өсімдіктер әлемі биоресурстарын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
Шикізаттық өсімдіктер және олардың қауымдары геоботаникалық, систематикалық, экологиялық, фитохимиялық фармакологиялық әдістер негізінде комплекстік зерттеледі. Ресурстанулық зерттеу жұмыстарының геоботаникалық жұмыстардан ерекшелігі ресурстану зерттеу жұмыстары жалпы өсімдіктер жабыны емес, тек қажетті пайдалы өсімдіктерді
зерттеуді мақсат етеді. Қазіргі заманда пайдалы өсімдіктер ресурстарын бағалауда картографиялық әдістің перспективасы мол. Өйткені бұл әдіс
зерттеу объектісінің географиясын, экологиясын және күйін бағалауға мүмкіншілік береді. Көптеген пайдалы өсімдіктердің топтарын зерттегенде оларға қосымша биохимиялық анализ жасалуы қажет. Сонымен, ресурстанудың жалпы қабылданған ботаникалық әдістерімен қатар ерекшеліктері бар, ресурстану әдістері пайдаланылады. Ботаник-ресурстанушы систематиканы, флораны, геоботаниканы, экологияны, өсімдіктер химиясын, интродукцияның ғылыми теориялық негізін білуі және
экономикалық түсінігі болуы керек. Шынын айтқанда, ботаник-ресурстанушы шектес ғьлым салаларында эрудициясы жоғары болып далалық және лабораториялық зерттеулерді жүргізе алатын әмбебап ғалым болуы керек.
Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары
Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі екі жолын көрсетуге болады:
1) шетелдерден сатып алынатын өнімдерді алмастырушыларды Қазақстанда табу;
2) зерттелуші өсімдіктерден тек басқа өсімдіктер құрамында белгілі жаңа заттарды ашу.
Бірінші жағдайда ғылыми жұмыстардың алғашқы кезеңдері лабораторияға байланысты, өйткені ол аналитикалық химияны қолданып шетелден алынатын өнімдердің құрамын анықтау және оларды алмастыратын заттарды Қазақстанда өсетін өсімдіктерден де табуға бағытталған. Бұл бағытта жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, мысалы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда көксағызды және илік затты өсімдіктердің кеңінен зерттелуін айтуға болады. Өйткені Ұлы Отан соғысы кезінде шетелдер КСРО-ға көксағыз және илік заттары бар өнімдерді сатудан бас тартты. Соған байланысты оларды алмастыратын заттарды тезарада өзімізден табу қажет болды. Қазақстанда көксағызы (каучук) бар өсімдік (таусағыз) тұқымдасынан табылды. Илік заттарды іздеуде өз нәтижесін берді, табиғи флорадағы
өсімдіктер ішінен қажетті өсімдіктер түрлері табылды. Олар туралы арнайы илік заттарға арналған тарауда айтылады. Екінші жағдайда медицина және ауыл шаруашылығына қажеттілігін ескере отырып, флораға инвентаризация жасалып, керекті белсенді заттар ізделді. Бұған жатқызуға болады, мысалы:
1) этноботаникалық мәліметтерге анализ жасауды жатқызуға болады. Яғни, жергілікті халық кейбір ауруларды емдеу үшін пайдаланатыны туралы мәліметгерді жинап, анализ жасау;
2) ресми қабылданған дәрілік өсімдіктерге жақын өсімдіктер түрлерін зерттеу. Өйткені ол өсімдіктерде сондай биологиялық белсенді заттарды синтездеуі мүмкін.
Кез келген жаңа дәрілік өсімдіктерді жүйелі зерттеу мынадай мәліметтерді қамту керек.
ең алдымен дәрілік өсімдік туралы және оның қасиеттері туралы мәліметтер жиналады, мысалы әртүрлі әдебиеттерден оның таксономиясы анықталады;
өсімдік түрінің немесе оған жақын түрлердің химиялық құрамы, фармакологиясы туралы мәліметтер жиналады;
өсімдік түрінің экология-фитоденологиялық ерекшеліктері туралы, географиясы туралы мәліметтер жиналады;
табиғатга өсімдік немесе оның жеке мүшелерінің үлгілері алынып олардың құрамындағы шипалық қасиеттері бар заттарға химиялық анализ жасалады;
фармакологиялық сынақтан өткізіп, препарат өндірудің технологиясы жасалды;
табиғи фитоценоздар жағдайында өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері жан-жақгы зерттеледі, әсіресе өсімдіктің экология-фитоценотикалық бейімдеушілігіне көңіл аударылады;
табиғаттағы фитоценоздарда қажетті өсімдіктің доминант екендігі анықталып, фитоценоздарға және өсімдік популяцияларының жастық құрамына сипаттама беріледі. Экологиялық және фитоценотикалық оптимумдары анықталады.
биологиялық және өндірістік қорлары анықталады.
табиғаттағы қоры тиісті категорияға жатқызьшады.
Негізгі үш категориялар бар: 1) Зерттелуші түрдің жер бетін жабу процесі 20% болса сор3 (пайдалануға ыңғайлы жерде); 2) 5-14 % болса сор2 (пайдалануға №1 қарағанда ыңғайсыз-дау); 3) 1-4 % болса сор1 ( жинауға өте қиын жерде).
Өте жиі медицинада немесе ауыл шаруашылығында пайдалануға перспективалы кейбір өсімдік түрлері табиғатта қалың болып өспейді, яғни әр жерде біреуі жинауға қолайсыз жерлерде өседі. Мұндай жағдайларда ол өсімдіктерді екпе жағдайда өсірумен айналысу керек. Екпе жағдайда өсіру де оңай емес, ол үшін тұқымды себу нормасын, кезеңін және алғашқы агротехникасын игеріп білу керек. Бірнеше жыл осы өсімдіктің өсу және даму ерекшеліктерін зерттегеннен кейін, оның шикізатының және тұқымының химиялық құрамы табиғи фитоценоздарда және екпе жағдайында салыстырмалы зерттеліп, оның таза жағдайда бейімдеушілік мүмкіншіліктері
анықталады. Тек содан кейін оң мәлімет алынса, өндірістік плантациялар жасауға, көшуге болады. Сонымен, өндірістік плантациялар жасау - көпжылдық еңбек сіңіруді қажет ететін процесс.
Дәріс №3
Тақырыбы:Қазақстанда жабайы өсетін тағамдық өсімдіктер
Мақсаты:Қазақстанда жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерге жалпы сипаттама беру
Жоспары:
1. Жабайы өсетін өсімдіктерді зерттеу тарихы
2. Тағамдық өсімдіктердің жіктелуі
3. Халық шаруашылығында, медицина саласында қолдануы
Жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерге адамзаттың тамаққа пайдаланатын өсімдіктерінің барлығы жатады. Адамзат пайда болғаннан бастап-ақ тіршілік барысында өмір сүру үшін жабайы өсетін өсімдіктердің жемістерін теріп жеп, оларды қысқа дайындап, кептіріп жинауды үйренген. Мысалы: саңырауқұлақтардың түрлерін шөптесін өсімдіктердің сабағын, жапырағын, тіпті тамырын да пайдалана бастаған (мысалы: қымыздық, рауғаш, қалақай т.б.). Біртіндеп оларды қолдан өсіре бастады. Мысалы: таңқурай; бүлдірген; крыжовник; жабайы алма, алмұрт, жүзімнің түрлерін, өте құнарлы орехтердің түрлерін - грек жаңғағын, каштан, фисташка, жер жаңғақтарын.
Қолдан өсіруге көнбеген өсімдіктің түрлерін үнемі, тамаққа пайдаланып отырған. Оған мысал: саңырауқұлақтардың түрлері, клюква, кедр жаңғақтарын, брусниканы т.б.
Өсімдіктерді тамаққа пайдалану, адам ағзасына көптеген пайдалы, керекті заттарды беріп отырады. Мысалы: жеміс-жидектер - адам денесін глюкозамен, фруктозамен сол сияқты азотты заттармен толықтырады.
Ал жаңғақтардың құрамында, адам организмі жеңіл қорытатын, өте қажетті өсімдіктер белоктары және майлар бар. Мысалы: жаңғақ құрамында белок 6-34%, өсімдік майы 55-65% дейін кездеседі.
Сонымен қатар кейбір өсімдіктерді қазіргі уақытта тамақ өнеркәсібінде адам денесіне мүлдем зиянсыз заттарды жасауға пайдаланады. Мысалы: бақбақтың тамыры, циркорийдің тамыры, инжирдың кептірілген жемісін тағы басқалары.
Тағамдық өсімдіктер қатарына тіпті кейбір балдырларды да жатқызамыз. Әсіресе олардың ішінен кең қолданатындары қоңыр және қызыл балдырлар.
Әрине төменгі сатыдағы ең кең, өте көп пайдаланатын өсімдіктерге саңырауқұлақтарды жатқызамыз. Химиялық құрамы жағынан алғанда барлық саңырауқұлақтардың құрамында су мөлшері өте көп, ол 80-95% дейін болады. Органикалық заттардан ең көп кездесетіні - белоктар 2,5-30% одан кейін майлар 0,15-0,70% дейін болады.
Сол сияқты саңырауқұлақтардың құрамында тек крахмалдан басқа көптеген мөлшерде углеводтар кездеседі.
Саңырауқұлақтар жер жүзінің көптеген елдерінде таралған, сондықтан оларды жер шарының халқының көбі пайдаланады. Тіпті оларды қыстық азық ретінде де кептіріп, тұздап тамаққа пайдаланып отырған.
1942 жылы Н.В.Павловтың пайдалы өсімдіктерді жіктеу классификациясында, осы тағамдық өсімдіктерді мынадай топшаларға бөліп қарастырған: жемісті, жарғақты, көкөністі, дәнді дақылды, тамырын пайдаланатын, дәмдікке пайдаланатындар.
Ал атақты А.А.Гроссгеймнің 1952 жылы ұсынған жіктеуінде тағамдық өсімдіктерді бөліп қарады: 1)салатты-көкөністі, 2)құрамында крахмал бар өсімдіктер, 3)құрамында қанты және инулин бар өсімдіктер, 4)көп мөлшерде белок беретін өсімдіктер,5)жеміс-жидекті, 6)жаңғақты өсімдіктер, 7)сусындар жасайтын өсімдіктер, 8)дәмділікке-тұздауға пайдаланатын өсімдіктер.
Ал 1973 жылы А.А.Приступа тағамдық өсімдіктерді жіктеуді өзінің нұсқасын берді:1)нан өндіретін өсімдіктер, 2)қант өндіретін өсімдіктер, 3)белок өндіретін өсімдіктер, 4) құрамынан тамаққа пайдаланатын май өнімдері алынатын өсімдіктер, 5)жеміс-жидекті өсімдіктер, 6)жаңғақты өсімдіктер, 7)көкөністі өсімдіктер, 8)дәмдікке-тұздыққа пайдаланатын өсімдіктер.
Барлық жоғарыда келтірілген жіктеулердің бір-біріне ұқсастықтары жеткілікті. Ол өсімдіктердің ішіне адамның сұрыптап, жаңадан шығарған қолдан өсіретін түрлері көптеп кездеседі.
Қазақстанның территориясында өсетін 6000-нан астам жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінен тағамдық өсімдіктердің көп түрлерін кездестіруге болады.
Мысалы: тек қана жабайы алманың - 3 түрін, долананың - 7 түрін, таңқурайдың - 4 түрін, қара өрік пен бүлдіргеннің - 2 түрін, миндальдың - 5 түрін, алшаның - 4 түрін, қарақаттың - 9 түрін сол сияқты көптеген өсімдіктерді атауға болады.
Жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерді зерттеп, көптеген ғылыми деректер келтірген ботаник ғалымдарымыз аз емес. Мысалы: М.Г.Павлов (1935), Іле Алатаудың тағамдық өсімдіктерін зерттеумен айналысқан. Павлов (1935,1942,1947). Сол сияқты А.Д.Джангалиевті (1977), Т.Е.Соколова (1986), М.А.Проскуряков (1986), Н.Н.Бакаева (1986), Е.В.Пусурманов (1986), соңғы жылдары тағмдық өсімдіктерге зерттеулер жүргізген ботаник-ресурсовед ғалымдар И.И.Кокореваны, М.К.Кукеновты, Ф.М.Аталыкованы, Н.Г.Гемеджиеваны, Д.К.Айдарбаевнаны атап айтуға болады.
Дәріс №4
Тақырыбы: Дәрілік өсімдіктер олардың Қазақстан аумағында таралуы
Мақсаты: Қазақстанның дәрілік өсімдіктері оларды топтастыру және ресми медицинада пайдаланылуы
Жоспары:
1. Жабайы өсетін дәрілік өсімдіктердің ғылыми зерттелуі
2. Дәрілік өсімдіктердің жіктелуі
3. Дәрілік өсімдіктердің табиғи қорының көлеміне байланысты топтарға бөлінуі
Бүгінгі күні Республикамызда өндірілетін дәрілік өнімдердің 40%-ға жуығы ғана қанағаттандырылып, жабайы өсетін өсімдіктерден алынады.
Қазіргі уақытта еліміздегі ғылыми медицина саласында 230 түрлі дәрілік өсімдіктер пайдаланылуда. Бұл пайдалануға болатын өсімдіктердің тек аз ғана бөлігі. Олардың көпшілігі табиғатта өсетін жабайы өсімдіктер болса, кейбіреулері белгілі бір аймақта қолдан өсіретін өсімдіктер.
Дәрілік өсімдіктерден жасалған дәрілердің препараттардың адамның денесіне, өміріне зиянсыз екені белгілі. Сондықтанда оларды тіпті барлық аурулардың түрлеріне пайдалана бастады. Ал қан тамырлары, жүрек аурулары және бауыр ауруларына тек шөптен жасалған дәрілерді қолдануда. Бүгінгі күні дәрілік өсімдіктерден қатерлі ісік, СПИД сияқты ауруларға қарсы қолданылатын препараттар алу жолдары іздестірілуде.
Дәрілік өсімдіктерден жасалатын дәрі преапараттарға сұраныс тек 70% жуығы ғана қамтамасыз етілуде. Оған себеп еліміздің экономикасының экономикасының қарқынды дамуы осыған байланысты өнеркәсіптердің, құрылыстардың көбейуі, адамзаттың табиғатты тиімді пайдаланбауы.
Адам санының артуына байланысты, дәнді дақылдарды өсіру аймақтарының күннен күнге артуы, құрылыстық көлемнің ұлғайуы, тіпті мал басының санының артуы да себеп болып отыр.
Ендеше, дәрілік өсімдіктердің жаңа түрлерін іздеу жұмыстары және қоры азайып бара жатқан дәрілік өсімдіктерді қолдан өсірудің жолдарын ғылыми тұрғыдан зерттеулер өте қажеттігін тудыруда.
Республикамыздағы жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді мынандай 5 - топқа бөліп қарастырады:
1) тұрақты және белгілі мөлшерде қоры дайындалатын дәрілік өсімдіктер (официнальды дәрілік өсмідіктер). Бұларға 30-дан астам түр жатады.
2) Официнальды дәрілік өсімдіктер, бірақ бүгінгі күні республикамызда қоры табиғат аясынан дайындалмайтындар, бұл топқа 10-нан астам түр жатады.
3) Медицина саласында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктерге, құрамы жағынан өте ұқсас солармен туыстас, тұқымдас түрлер оларға 20-дан астам өсімдіктердің түрлері жатады.
4) Халық медицинасында ерте заманнан пайдаланып келе жатқан дәрілік өсімдіктер. Бұл топқа 20-дан астам өсімдіктің түрі жатады. Оларға мысал: живокостың кейбір түрлері, сол сияқты бәрпінің, феруланың, ерменнің кейбір түрлері жатады.
5) Құрамында биологиялық белсенді заттары бар өсімдіктер түрлері. Мысалы: алколоидтар, флавоноидтар, кумариндер, гликозидтер, күрделі эфир майлары тағы сол сияқты жабайы өсетін өсімдіктер түрлері. Қазіргі уақыттың өзінде олардың бірнеше жүздей түрлері белгілі. Міне осы топтың өсімдіктерін жан-жақты комплексті түрде, фитохимиялық, фармокологиялық жағынан зерттеулер қажет.
Соңғы уақытқа дейін дәрілік өсімдіктер қорын республикамызда Союзлекраспром (120т), Главное аптечное управление МЗ КазССР (85-90т), Казпотребсоюз (30т), Минлесхоз (20т) мекемелері жинатып отырған. Дәрілік өсімдіктер дайындағанда, белгілі ғылыми дәлелденген дайындау ережелерін өте қатаң, сақтау керек. Белгілі бір орыннан бірнеше жыл қатар дәрілік өсімдікті жинауға болмайды. Өйткені жинап кеткен жердің өсімдігі өзінің қалпына қайта келу үшін, оған белгілі бір уақыт керек. Ол уақыт кейбір шөптесін өсімдіктерде ең аз уақыт дегенде 2-3 жыл болуы сөзсіз, ал тіпті кейбір өсімдіктерде 10-15 жылға созылады.
Сондықтанда әр дәрілік өсімдіктің қорын жинау, дайындау үшін өзіне тән, көп жылдар бойы ғылыми зерттеулердің мәліметтеріне сүйене отырып жасалған ережелері болады.
Ондай мәліметтер өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшеліктеріне, өнімділігіне, құрамындағы биологиялық заттардың саны мен сапасына және олардың қайта қалпына келу мүмкіндіктеріне қарай жасалынады. Өсімдіктің қалпына келу мүмкіндігін білу үшін көптеген тәжірибелер, опыттар қойылады. Сондықтанда табиғатта өсетін жабайы дәрілік тіпті пайдалы өсімдіктің қорын дайындағанда олардың әрқайсысына арналған ережелерді, инструкцияларды қатаң сақтау қажет.
1 топтағы. Табиғаттағы қоры қажетті сұранысты қамтамасыз ететін дәрілік өсімдіктердің кейбіреулеріне тоқталамыз.
1) Раушан туысына жататын итмұрын, роза. Қазақстан флорасында 21-түрі өседі. Олардың ішіндегі Іле итмұрыны және Павлов итмұрыны эндемді болып табылады. Ал Павлов итмұрыны жоғалып бара жатқан өсімдіктерге жатқандықтан Қазақстанның Қызыл кітабына енген.
Қазақстанның ең көп таралған итмұрынның түрлеріне:
1) Арам итмұрыны - шиповник колючейший
2) Қотыр итмұрын - шиповник рыхлый
3) Тікенді итмұрын - шиповник иглистый
4) Альберт итмұрыны - шиповник альберта
5) Бегтер итмұрыны - шиповник бегтеровский жатады.
Итмұрын туысының ішіндегі С витаминінің құрамы жағынан ең құндысы қоңыр итмұрыны-шиповник коричневый. Итмұрындардың жемістерінің құрамынан құнды май түрі алынатындықтан, Қазақстанда барлық түрі дайындалады.
Ресурстық жұмыстардың нәтижесінде жеріміздегі Жоңғар Алатауы, Кетпен тауында, Тарбағатайдың батысында, Іле Алатауының бөктерлерінде, сонымен қатар Қырғыз Алатауында және Қаржаңтауда итмұрынның биологиялық қорының көп екені анықталған.
2) Шілтер жапырақты шайқурай - зверобой продырявленный. Шайқурайлар тұқымдасынан - зверобойные, Қазақстан флорасында 7-түрі өседі. Медицинада кең түрде пайдалатыны шілтер жапырақты шайқурай. Өндірістік қорының кең тараған жерлері Қаратау, Жоңғар Алатауы, Кетпентау, Батыс Тарбағатай. Жыл сайын 90 тоннаға дейін кептірілген шөбінің қоры дайындалады.
3) Кәдімгі мыңжапырақ - тысячелистник обыкновенный. Астра тұқымдасынан 7-түрдің ішінен осы аталған түр медицинада кеңінен пайдаланылады. Республикамызда бүкіл территориясында кең тараған. Талдықорған облысы, Алматы облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының өзінен ғана, бұл өсімдіктің 200 тоннадан астам кепкен қорын жинауға болады.
4) Кәдімгі жұпаргүл (киік оты, киік шөп) - душица обыкновенная яснот тұқымдасы, семейство яснотковые. Қазақстанда тек екі түрі ғана өсетіні анықталған. Кәдімгі жерінде, әсіресе таулы аудандарда кең таралған. Тек осы таулы аудандардың өзінен ғана жыл сайынғы сұраныс көлемінен әлдеқайда артық қорын (70-тоннадан астам) жинауға болады.
5) Биік аңдыз - девясил высокий - астра тұқымдасынан, семейство Астровые. Аңдыздың Қазақстанда 12-түрі өседі. Медицинада тек биік аңдыз түрінің тамыры қолданылады. Құрамында алантолантон деген зат өңдіріледі. Ылғалды жерлерде өседі. Алтай тауынан Батыс Тянь-Шань тауларына дейін кең таралған. Жоңғар, Іле Алатауларында, Шығыс Қазақстандағы қорының өзі жыл сайынғы медицина сұранысын қамтамасыз етеді.
6) Алқызыл долана - боярышник кровавокрасный. Қазақстан флорасында 12-түрі өседі. Барлығы витаминді, тағамдық, дәрілік сонымен қатар әсемдік (декоративті) өсімдік болып саналады. Дәрілік үшін жемісімен, гүлін жинайды, 7-түрлі долананың ішінен Алматы доланасы эндемді өсімдік жоңғар доланасы. Тек Іле Алатауынан ғана долананың 50-тонна кептірілген жемісін, ал Шығыс Қазақстан тауларынан 30-тоннадан астам жемісін жыл сайын дайындауға болады.
7) Марал тамыр немесе мақсыр рапонтикум- рапонтикум сафлоровидный (левзея сафлоровидный) астра тұқымдасынан. Елімізде өсетін 5 түрінің ішінен мақсыр левзейі (марал тамыры) дәрілікке қолданылады. Бұл бойы 2 метрге дейін жететін биік тауларда өсетін (субальпийские). Таулы ормандардан да жоғары өседі. Оңтүстік Ciбip аймағының - эндемигі. Біздің елімізде тек Шығыс Қазақстан тауларында өседі, Алтай,Тарбағатай, Жоңғар Алатауының солтүстік бөлігінде. Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік. Дайындағанда өте сақ болу керек.
8) Кәдімгі жұмыршақ - пастушья сумка, (Крестгүлдер тұқымдасы - крестоцветные (Cruciferal). Қазақстанның барлық аймақтарында өсетін өсімдік. Өндірістік қоры жылғы сұраныстан бірнеше есе көп.
9) Ащы жусан - полынь горькая, (астра тұқымдасы). Қазақстанда өте көп түpi таралған. (80 түрден астамы). Еліміздің территориясында өндірістік қоры өте көп. Қазақстанның территориясында тек Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында өсетіні белгілі. Бұл өсімдік тек таудың биік шыңдарында өседі. Теңіз деңгейімен салыстырғанда 1600-2500 м биіктікте өсетіні анықталған.
Дәріс № 5.
Тақырыбы: Ресми медицинада пайдаланылатын жабайы дәрілік өсімдіктер топтары
Мақсаты: Табиғатта кездесетін дәрілік өсімдіктер топтары туралы түсінік
қалыптастыру
Жоспары:
Өсімдіктердің жылдық сұранысын қамтамасыз етуіне қарай топтарға бөлінуі
Официнальды дәрілік өсімдіктердің топтары
Келешекті (перспективті) дәрілік өсімдіктер
Құрамында биологиялық белсенді заттары бар дәрілік өсімдіктер
Медицина саласында көп мөлшерде пайдаланатын өндірістік қоры жылдық сұранысты қамтамасыз ететін дәрілік өсімдіктер.
1) Қырық буынды қылша - эфедра хвощевая. Қылшалар тұқымдасына жатады. Қазақстанда 9-түpi өседі. Олардың ішінен жиекті қылша (эфедра окамленная) - эндемді өсімдік, 4-түpi дәpiлiк, құрамында витамині өте жоғары өсімдіктер қатарына жатады. Құндысы - қырықбуын қылшасы. Қазақстанда Тянь-Шань тауларының шатқалдарында, Алтай тауларында кең таралған. Біздің еліміздегі өндірістік қоры 1800-2000 тонна ресурстық зерттеулерге сүйенсек, жыл сайынғы дайындалатын өнімнің көлемі 600 тоннадан аспауы керек.
2) Итшомырт шырғанағы - облепиха крушиновая, (Жиделер тұқымдасы - семейства лоховые). Көбінесе ағаш, бұта болып өседі. Қазақстанда, солтүстік, орталық Қазақстанда кең таралған. Алтай тауларынан басталып батыс Тянь-Шань тауларына дейін таралған. Шығыс Қазақстан облысының өзінен жыл сайын 20-30 тонна, Талдықорған облысының өзендерінің жағалауынан 50 тоннаға дейін, Алматы облысынан 30 тоннаға дейін құрғатылған жемісінің өнімін жинауға болады. Бірақ жергілікті халық өздерінің күнделікті тұрмысында пайдалану үшін, қалай болса солай, тіпті ағаштардың бұтақтарын сындыру, сияқты зияндар келтірудің нәтижесінде бұл өсімдіктің де сұранысы қанағаттандырылмай отыр. Ал дәрілік үшін облепихадан (шырғанақтан) алынатан майға, медицинада сұраныс көлемі өте үлкен.
3) Алтын тамыр немесе қызғылт селизот - радиола розовая. Жасаңшөптер тұқымдасына жатады (толстянковые). Қазақстан флорасында 11-түрі кездеседі солардың ішіндегі құндысы - қызғылт селизоты. (Л-розовая). Қaзіpгi кездегі ғылыми зерттеулердің нәтижелерінен таспажапырақты радиоланың (радиола линейнолистная) және Кирилов радиоласының Р. Кирилова фитохимиялық құрамының, қызғылт радиоланың құрамына өте ұқсас екендігі белгілі болды. Нағыз алтын тамыр Қазақстан территориясында тек Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында өсетіні белгілі. Бұл өсімдік тек таудың биік шыңдарында өседі. Теңіз деңгейімен салыстырғанда 1600-2000 м биікте өсетіні анықталған.
Официналды медицинада белгілі, біздің елімізде, аз мөлшерде дайындалатын дәрілік өсімдіктер. Оларға жататындар: 1) Кәдімгі өгейшөп - мать и мачеха обыкновенная. Күрделігүлділер тұқымдасына жатады (Астровые). Көп жылдьқ шөптесін өсімдік. Медицинада кеңінен пайдаланылады. 2) Қызыл таспа тараны - горец птичий. Таран тұқымдасына жатады (семейство гречишные). 3) Айлан шөп тараны - горец почечуйный. 4) Бұрышты таран - горец перечный. 5) Үштармақты итошаған - череда трехраздельная семейство Астровые. Қазақстанда 3 түрі өседі. Осы түрі ғана медицинада қолданылады. Бip жылдық өсімдік. 6) Жолжелкен немесе үлкен бақажапырақ - подорожник большой. Бақа жапырақтылар тұқымдасынан. 7) Дәрілік ромашка - ромашка лекарственная (Астровые). 8) Үлкен сүйелшеп - Чистотел большой. Көкнәрлар тұқымдасынан (Маковые). 9) Қосүйлі қалақай - крапива двудомная. Қазақстан флорасында 3 түрі өседі. Арамшөптер қатарына жатады (сорняк). 10) Кәдімгі түймешетен - Пижма обыкновенная. Қазақстанда өсетін 15 түрінің ішінен тек кәдімгі түймешетен дәрілік өсімдік болып есептеледі.
Ресми медицинада қолданылатын официналды дәрілік өciмдiктepгe туыстас, биологиялық, фитохимиялық құрамы өте жақын өсімдіктер тобы.
1) Түркістан валерианасы - валериана туркестанская. Қазақстанда өсетін 3 түрлі валериананың ішінен түркістан валерианасы мен кәдімгі валериана біздің жерімізде кең таралған. Нағыз дәрілік валериана біздің елде өспейді. 2) Бұдыр шайқурай - зверобой шероховатый, құрамы жағынан шілтер жапырақты шайқурайға өте ұқсас. 3) Түркістан сасықшөбі - пустырник туркестанский. Қазақстанда 4 түpi өседі. Медицинада бес салалы сасықшөп дәрілік өсімдік болып саналады. Кейінгі кезде осы түрмен қатар түркістан сасықшөбін пайдалануға болатындығы анықталды. 4) Көктас жұпаргүл - душица мелкоцветковая. Кәдімгі жұпаргүлдің (киікоттың) орнына пайдалануға болады. 5) Маршал жебірі (тимьяны) - Тимьян Маршалишевский. Қазақстанда өсетін 27 турдің - 10 түpi эндемді өсімдіктер. Медицинада тасшөп жебірі - тимьян ползучий пайдаланылады.
Болашақта құрамынан дәрілік заттар алуға болатын (перспективные лекарственные растения) дәрілік өсімдіктер официналды медицинада әлі толық кабылданбаған. Бүнге зизифорасы - зизифора Бунтовская. Қазақстанда 3 түpi өседі.
Хош иісті алабұта - марь душистая. Қазақстан флорасында 19 түрі өседі. Барлығы арамшөп түрінде кең таралған (сорняктар) т.б.
Құрамында биологиялық активті заттары бар өсімдіктер. Соңғы жылдары еліміздің көптеген фармацевтері, ресурсоведтері, химиктері, фармакологтарының жан-жақты зерттеулерінің арқасында, жаңадан құрамы жағынан өте құнды болашақта медицина саласында қолдануға болатын өсімдіктердің түрлері ашылуда.
Мысалы: құрамы флавонойдка мол өсімдіктер туыстарына: Таран туысы, кымыздьқ (Щавель), рауғаш (ревень) , жүзгін, Курчавка-түйесіңір туыстасы тағы басқалары жатады. Сонымен бірге сүттіген туысы, жусан туыстарын атап айтуға болады. Мысалы: тықыр жусаннан (полынь гладкая) қатерлі iciккe қарсы пайдаланады, Арглабин деген препарат алынуда (Адекенов г. Караганда).
Сондай ақ құрамында көп мөлшерде алколоидты заттары бар өсімдіктер анықталды. Мысалы: кәдімгі адыраспан (гармала обыкновенная) бәрінің түрлері (борец,аконит) гелиотроп, қоянерін туыстастары және көптеген басқалары.
Тағыда басқа құрамында кумаринді заттар, гликозидтері мол өсімдіктер анықталуда.
№ 6 Дәріс.
Тақырыбы: Tepi илeyгe пайдаланатын өсімдіктер, оларды пайдаланудың тиімді жолдары
Мақсаты: Қазақстан аумағында өсетін илі өсімдіктермен таныстыру
Жоспар:
1. Илі өсімдіктердің зерттелу тарихы
2. Ресурстанушы ғалымдардың илі еөсімдіктерді топтастыруы
3. Қазақстан аумағында таралуы
Адам бұл топтағы өсімдіктерді де өте ертеден бастап пайдалана бастаған. 19-шы ғасырдан бастап оларды зерттеу өте қарқынды жүре бастады. Қазақстанньң флорасындағы құрамында таннин заттары бар, тері илеуге қолданатын өсімдіктерді зерттеу тарихы В.П.Михайлованың 1968 жылы басылып шыққан Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение деген еңбегінде толық қамтылған.
Ерте заманда дүние жүзінің тері илейтін өнеркәсіптері тропикада, субтропикада өсетін өсімдіктерді пайдаланған. Көп уақытқа дейін біздің елдің өнеркәсіптері де сырттан, шетелден, әкелетін өсімдіктерді қолданып отырған 20-шы ғасырдың 70-ші жылдарында ғана еліміздің флорасында құрамында таннин бар өсімдіктерді терең зерттеулерден өткізген. Бұндай заттар өсімдіктердің, барлық мүшелерінде кездесетіні анықталды. Бір ескеретін жағдай танниндер бip өсімдіктің тек тамырында көп болса, басқа мүшелерінде кездеспеген, кездесседе аз мөлшерде болады, баска бip өсімдікте не жапырағында көп мөлшерде болып, ал 3-ші бip өсімдіктің сабағында көп болатыны анықталған. Мысалы: чай, сумах, скумлия сияқты өсімдіктерде тек жапырағында болса, рауғаш, қымыздық, таран өсімдіктерінің, тамырында, емен, тал сияқты өсімдіктердің сабағының қабығында көп жиналады екен. Сол себепті құрамында тepi илеуге пайдаланатын таннин заты бар өсімдіктерді 3 топқа біріктірген:
жапырағында таннин заты бар өсімдіктер.
тамырында таннин заты бар өсімдіктер.
қабығында таннин заты бар өсімдіктер.
Сонымен бipгe құрамында таннин затты бар өсімдіктерді, тері илеу өнеркәсібінен басқа халық медицинасында, ресми (официналды) медицинада кеңінен пайдаланған. Ондай өсімдіктерден жасалған тұнбалар (отвар, настойлар) суық тигенге қарсы iшіп отырған. Сонымен бipгe құрамында таннин бар өсімдіктерді қан тоқтататын дәрі-дәрмектер ретінде пайдаланады В.П. Михайлова.
Қазақстанның флорасында өсетін 300-ден астам, құрамында таннин заты бар өсімдіктерді терең зерттеп, оларды құрамындағы таннин заттың мөлшеріне қарай 4-топқа біріктірген:
1 -шi топқа құрамындағы таннин заты 0,4% -дан 5%-ға дейінгі;
2-ші топқа құрамындағы таннин заты 6%-дан 10% пайызға дейінгі;
3-ші топқа құрамындағы таннин заты 11%-дан 15% пайызға дейінгі;
4. 4-шi топқа құрамындағы таннин заты 15%-дан-жоғарғы өсімдіктер.
Бірінші топқа - 118 өсімдіктің түрін; екінші топқа - 98 өсімдікті; үшінші топқа - 49 түрлі өсімдік, төртінші топқа - 45 өсімдіктің түрін жатқызған.
Құрамындағы таннин затының ең көп мөлшерде және көп түрде кездесетін тұқымдасқа - таран тұқымдасы гречишные - 13 түрі, екінші раушан гулділер тұқымдасы (розоцветные) - 11 түpi, үшінші талдар тұқымдасы (Ивовые) - 9 түрі одан кейін ерінгүлділер тұқымдасы, қорғасыншөптер тұқымдасы (свинчатковые) - 3 түрден тағы басқалары жатады.
Tepi илеуге пайдаланатын өсімдіктің зерттеулеріне, оларды пайдалану мүмкіншіліктеріне карай П.Д.Соколов бұл өсімдіктің тобын 3 - топқа бөліп қарастыруды ұсынады, эффективті, перспективті, потенциалды. Бірінші эффективті топқа қазіргі уакытта тері илеу өнеркәсібінде пайдаланып отырған өсімдіктерді жатқызды. Екінші перспективті топқа құрамы таннин затына толық зерттелген, технологиялық зерттеулерден өткен, табиғатта өсетін (өнімін) қорын толық анықтайтын өсімдіктерді кіргізді.
Үшінші потенциалды топқа, құрамында таннин заттары өте көп, бірақ терең зерттеліп бітпеген өсімдіктер (биохимиялық, технологиялық т.б.) Михайлова. 1) жабайы өсетін және қолдан өсіріліп жатқан (культурные) өсімдіктер. 2) жабайы және қолдан өсетін түpлepi. 3) табиғаттағы коры аз мөлшерде кездесетіндері
№ 7 Дәріс.
Тақырыбы:Шыны майлы өсімдіктер, олардың маңызы
Мақсаты: Қазақстан аумағында өсетін шыны майлы өсімдіктермен таныстыру
Жоспар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс № 1
Тақырып: Қазақстанның өсімдіктер ресурстары пәніне кіріспе
Мақсаты: Қазақстанның өсімдіктер ресурсының түрлерін анықтау
Жоспары:
1. Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
2. Пайдалы өсімдіктер классификациясы
3. Ботаникалық ресурстану ғылымының зерттелуінің деңгейлері
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол. Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты. Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері пайдаланады. Өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп, практикалық тұрғыдан ерекшелікгеріне байланысты топтастырыла бастады. Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар, өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жиналды. Кейіннен пайдалы
өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық
дәлелдеме берді. Осы жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы
саласында алғашқы іргелі еңбектер, мысалы "Методика полевого исследования растении" деген өте кұнды еңбек жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.В. Павловтың классикалық еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П. Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің танылған жетекшісі
биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды. Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғьлымының дамуындағы маңызды жетістік деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А. Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін ұсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына өндірілетін табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғыдыми-зерттеу конференциясының маңызы өте зор. Өндірістік, ауыл шаруашылық, көгалдандыру, астық және фитомилоративтік ресурстар.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
1. Өндірістік өсімдіктер ресурсының ішіндегі:
Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы 12 топ тармақтарымен.
Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
Отындық жэне орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
2. Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсындағы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3. Көгалдандыру, астық және фитөмелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.3. Мелкоративтік өсімдіктер тобы болып жіктеледі
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған конференцияда қабылданған шикізатгық өсімдіктер классификациясы жабайы өсетін және мәдени өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық өсімдіктер
тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарының жалпы саны - 37.
1942 жылы акад. Н.В. Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын үлкен монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа біріктірілді.
Дәрілік өсімдіктер
Көксағызды (каучук) өсімдіктер
Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
Шипалы майлы өсімдіктер
Эфир майлы өсімдіктер
Тоқымалық өсімдіктер
Щеткалық өсімдіктер
Ірі-талшықты өсімдіктер
Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
Тағамдык өсімдіктер
Крахмалды өсімдіктер
Қант-инулинді өсімдіктер
ХІІІ Сергітл ші ынталандырушы өсімдіктер
Витаминді өсімдіктер
Балды өсімдіктер
Илік затты өсімдіктер
Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
Қарамайлы өсімдіктер
Бояуы бар өсімдіктер
Мал азықтық өсімдіктер
Уландырғыш заты бар өсімдіктер
Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы мәлімет берді. Бұл мәліметте 118 тұқымдасқа жататын 1000 өсімдік түрлерінің сипаттамасы берілген. А.А. Приступа классификациясында барлық пайдалы өсімдіктер 19 топқа біріктірілген. Жоғарыда келтірілген барлық классификациялардың кемшіліктері - классификация жасауда белгілі бір принциптің жоқтығы. Кейбір классификацияда өсімдіктердің топтары олардың химиялық құрамына, ал басқа топтары олардың практика жүзіңде пайдалануына негізделген. Сонымен, өсімдіктер әлемі биоресурстарының зерттеу объекгілері шикізаттық өсімдіктердің жеке түрлері және өсімдіктер қауымы болып табылады.
Пайдалы өсімдіктер ресурстарын зерттеудің деңгейлері
Пайдалы өсімдіктер туралы ғылымның дамуы ерте замандағы Қытай, Египет, Рим, Греция және Шығыс Арабия тарихына, мәдениетіне тығыз байланысты. Ресейде әртүрлі пайдалы өсімдіктер туралы алғашқы мәліметтер дәрілік және хош иісті өсімдіктерге байланысты екендігіне әдебиеттегі
мәліметтер айқын көрсетеді. Қазақстанда пайдалы өсімдіктерді пайдалану, олардың ішінде, әрине бірінші ретте дәрілік өсімдіктер пайдалану Шығыс
және Батыс елдерінің медицина мектептерінің әсеріне байланысты болды. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік аудандарына Иран, Ауғанстан, Үндістан сияқты елдердің әсері бар. Оған қосымша Қазақстанда Европа елдерінде белгілі көптеген шипалық қасиеті бар заттар да қолданылады. Сондықтан шетелдерден әкелінетін шикізаттарды алмастыру қажет болды, осы қажеттілік нәтижесінде Қазақстан флорасында көксағызды (каучук) илік заттары бар шырышты өсімдіктер табылды. Қазақстан флорасында халық медицинасында кеңінен белгілі шипалық қасиеті бар өсімдіктерді, әсіресе, жүрек-қан тамырлары, өт айдайтын, ісікке қарсы қолданылатын өсімдіктерді іздеуге үлкен көңіл бөлінді. Сонымен, ресурстануды өз алдына дербес ғылым саласы екендігі дәлелденген деп санауға болады. Өсімдіктер ресурсы деген терминді А.Федоров (1966) былайша түсіну керек деп санайды. Өсімдіктер ресурсы дегеніміз - бүкіл флорадағы және жер шарындағы өсімдіктер жамылғысында бар потенциалдық байлық. Д.С. Ивашиннің (1969) анықтамасы бойынша Өсімдіктер ресурсы - ботаникалық ресурстанудың зерттеу объектісі, ол объект өсімдіктер құрамындағы заттарын, яғни бүкіл флора және өсімдіктер жамылғысындағы бар байлықты қамтиды. Әрине, А. Федоровтың (1966) өсімдіктер ресурсына берген анықтамасы Д.Р. Ивашиннің (1969) анықтамасымен салыстырғанда анықтау, айқын және қысқаша, сондықтан қолайлылау. Ресурстар деген терминді (өсімдіктер ресурстары емес) пайдалы өсімдіктердің жеке топтарына қатысты пайдалануға болады. Мысалы, дәрілік өсімдіктер ресурстары. Ресурс деген терминді Қоры деген түсінікпен шатастыруға болмайды. Яғни, Ресурс, Қоры синонимдер емес. Ресурс термині кеңірек, толығырақ ол пайдалы өсімдіктердің сандық және сапалық сипаттамаларын қамтиды.
Ал Федоров (1968) ботаникалық ресурстану ғылымына кеңірек сипаттама береді. Ботаникалық ресурстану:
халық шаруашылығында және медицинада маңызы бар әртүрлі өсімдіктерді тауып айқындайды;
өсімдік кұрамындағы әртүрлі заттарды, қосылыстарды зерттейді;
пайдалы өсімдіктердің табиғаттағы алабын (массивті) зерттейді;
мәденилендірудің биологиялық негізін жасайды.
Ботаникалық ресурстану өзінің зерттеулерін әртүрлі деңгейде жүргізеді. Мысалы, молекулалық, ұлпалық, мүшелік, организмдік, популяциялық, түрлік, ценотикалық, биогеографиялық. Молекула деңгейінде ботаникалық ресурстану мәселелері химия және биохимия жәрдемімен шешіледі.
Клетка және ұлпа деңгейінде анатомия, гистохимия және эмбриология көмегімен шешіледі.
Мүшелер деңгейінде - морфология көмегімен, организм деңгейінде - физиологиялық және өсімдік шаруашылығы туралы ғылымдар көмегімен, популяция деңгейінде - тәжірибелік систематика көмегімен, түрлік деңгейде -систематика және филогения көмегімен, ценогенетикалық деңгейде - фитоценология көмегімен зерттеп шешіледі.
Бұл жоғарыда айтылғандардан Ботаникалық ресурстануда өте кең спектрде өте нәзік химиялық анализден жер шары өсімдіктері жамылғысын жинақтап қорытуға дейінгі әдістер және тәсілдер пайдаланатынын айқын көруге болады.
Дәріс №2
Тақырыбы:Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдалану және зерттеу жұмыстарының бағыттары мен кезеңдері
Мақсаты: Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдаланып, зерттеу жұмыстарының бағыттарымен танысу
Жоспары:
1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
2. Өсімдіктер биоресурстарын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
3. Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары
Ресурстану - ботаника ғылымының жас бір саласы. 1917 жылға дейін Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ деп айтуға болады. Қазақстанда ботаника саласындағы зерттеу жұмыстарын екі
кезеңге бөлуге болады:
бірінші кезеңге Ресейдің Европа бөлігінен келген (Петербург, Мәскеу және т.б.) ғалымдардың ұйымдастырып жүргізген жұмыстарын жатқызуға болады;
Екінші кезең 1920 жылдан басталады деуге болады. Бұл кезеңге жергілікті Орта Азияның және Қазақстанның ғылыми мекемелерінің, әсіресе КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы ашылған филиалының жұмыстарын жатқызуға болады. 1917 жылға дейін Ресейде өсімдіктер байлығы өте аз және тиімсіз пайдаланылды. Ол кезеңде Ресейде белгілі дәрежеде тек
орман өндірісі дамыған еді. Ресейде табиғи шалғындықтар және жайылымдықтар кеңінен зерттелді және іргелі еңбектер жарияланды. Мысалы,
бұл саладағы іргелі еңбектерден Шабындық және жайылымдық деген кітап 1950-1958 жылдары ғана жарияланды. Авторлары - И.В. Ларин, И.В.Цаценкин, Т.А. Работнов. Басқа топтардың өсімдіктері салыстырмалы аз зерттелді және
пайдаланылды. Дәрілік өсімдіктер аз зерттелгенімен жиналды, тіпті кейбір түрлері екпе жағдайда өсіріледі. 1920-1930 жылдардан бастап өсімдіктер ресурстарын зерттеу және игеру жоспарлы, жүйелі түрде жүргізілді. Мысалы, 1921-1962 жылдары химия-технология анықтамасының 12 томы баспадан шықты. 1934 жылы КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында (Ленинград) алғаш рет Өсімдіктер ресурстары деген бөлім ашылды. Ол бөлімді Б.Н.Кропотов басқарды. Алғашқы кезде бұл бөлім талшықты өсімдіктерді іздеумен айналысты, ол үшін арнайы технологиялық лаборатория ашылды. Кейінірек бұл бөлім нағыз ресурстармен айналысатын болып одақтық республикаларда осы салада жұмыс жасайтын топтар, содан кейін лабораториялар ашылды. Мысалы, Әзірбайжанда А.А. Гросгеим және т.б., Түрікменстанда О.А. Эндем, В.Н. Минервин, Л. В. Бегезин және т.б., Өзбекстанда В.С.Титов, Ф.И. Русаков және т.б., Қырғызстанда И.В. Выходцев, М.М. Советкина, Е.В. Аикитина, Қазақстанда Н.В. Павлов, В.П. Михайлова, Сібірде В.В. Ревердатто және т.б., Украинада М.И. Котов және т.б. ғылыми жұмыстарға жетекшілік етеді. Сол ғалымдардың еңбектерінің нәтижесіңде өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары алға қарқынды дамып, ботаникалық ресурстану саласында әртүрлі мектептер, коллективтер және жаңа зерттеу орталықтары өмірге келді. 1935 жылы Ташкент қаласында ғылыми-зерттеу конференциясы өткізілді. Бұл конференцияда қабылданған пайдалы өсімдіктер классификациясы туралы жоғарыда айтылды. 1938 жылдан бастап КСРО Ғылым академиясының (Ботаника Институтының) өсімдіктер шикізаты бөлімі Растительное сырья деген атпен ғылыми еңбектер сериясы шығарыла бастады.
1917-1941 жылдар арасында зерттеушілер, негізінен пайдалы өсімдіктердің келесі топтарына көңіл аударылды. Көксағыз, гуттаперчалы, қарамайлы, эфир майлары, шипалы-майлы, талшықты, бояулы, целлюлоза-қағазды, сүректі, дәрілік, инсектицидті және т.б. барлығы 19 топ. Осы бағыттарда жүргізілетін жұмыстардың нәтижесінде жаңа отандық өсімдіктер табылып анықталды. Ресурстанушы мамандардың жаңа ұрпағы өмірге келді. Әсіресе, атақты ғалымдар Н.И. Вавилов, П.М. Жуковский, М.Г. Попов басшылық еткен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты үлкен үлес қосты. Шикізатты зерттеу сипаты және бағыты алға қойған міндеттерге тікелей байланысты. Соғыс жылдары жабайы өсетін тағамдық және дәрілік өсімдіктерді іздеуге көбірек көңіл бөлінді. Соғыстан кейін ботаникалық ғылыми мекемелердің жұмыстары бұрынғыдан жандана түсті. Бірнеше ірі іргелі жинақтар, монографиялар жарияланды. Мысалы, 1948 жылы КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында Өсімдіктер ресурстары бөлімінің қызметкерлері Методика полевого исследования сырьевых растении деген әдістемелік құралды баспадан шығарды. Бұл еңбекте пайдалы өсімдіктерді зерттеудің негізгі тәсілдері келтірілген. 1950 жылы КСРО-да бірнеше рет ірі-ірі экспедициялар ұйымдастырылды. Экспедициялар негізінен:
тропикалық астрагалды, илік өсімдіктерді зерттеумен айналысты. Бұл жұмыстарды, мысалы Өзбекстанда - В.П. Дробоков, X. Чеврениди, К.З.Закировтар, Қазақстанда - В.П. Михайлова және т.б., Украинада - А.И.Закордонец, В.С.Харкович, Белоруссияда - Н.В.Смолзско, Литвада -
И.А.Титинс, Сібірде В.И.Кузьмин жүргізді.
дәрілік өсімдікгерді зерттеу ауқымы кеңейді. Әсіресе, шипалық қасиеттері бар табиғи қосылыстарды зерттеу күшейтілді. Мысалы, алкалойдтарды, флавоноидтарды, кумариндерді, сесквитерпенді, лактондарды және т.б. Бұл жүмыстар, негізінен, Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер институтында А.Г.Кондратенко, И.А.Губанов, В.Б.Куваев, А.И. Шретер,
М.Г.Пименов және т.б., Харьков фармацевтикалық институтында М.А.Антарсков, Л.И. Хаджай, Д.Г.Колесников, И.Г.Зоз, И.Ф. Комиссаренко және т.б., Өзбекстанда Ғылым академиясының өсімдік заттарының химиясы институтында Н.С.Абубакиров, Ю.Юнусов және т.б., КСРО Ғылым академиясының Ботаника институтында Г.В. Пигелевский, Н.П. Кирьяков, И.С. Катина және т.б., Армения ботаника институтында Г.З.Золотинцкая, Әзірбайжан ботаника институтында И.М.Исмайлов, Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника институтында Л.К. Клышев, А.С. Алюкина және т.б.
Ленинград химия-фармацевтика институтында А.Ф.Гаммерман жүргізді. Мұндай бағыттарда жұмыстар ботаника бақтарында, жоғары оқу орындарында жүргізілді.
көптеген жұмыстар мияның глициризинді түрлерін зерттеуге арналады. Мысалы, Т.П. Надеждина (Ботаника институты, Санкт-Петербург), М.М.Михаилов (Әзірбайжан ботаника институты), А.И. Исембаев, Э.В.Кузьмин, Б.Н. Сауранбаев, Д.К. Абдрахманов (Қазақстан ботаника институты), К.З. Закиров, С.Х. Нугманов, А.Б. Бахиев, О.А. Ашурметов (Өзбекстан ботаника институты).
1950-1960 жылдары эфир майлы өсімдіктерді табу компоненттік кұрамын зерттеу жұмыстары жалғасын тапты. Мысалы: 1) М.И. Горяев 1952 жылы Эфирные масла флоры СССР деген еңбегін жариялады (Алматы, 312 бет); 2)Н.Л. Гурвич 1960 жылы Опыт классификации эфирно-масличных
растении деген еңбегін жариялады (БИНАН СССР).
малазықтық жэне сүрлемдік өсімдіктерге көп көңіл бөлінді. 1958 жылы Ленинградта Бүкілодақтық кеңесте ресурстар туралы жасалған жұмыстардың қорытындылары талқыланды. Одан кейін кеңестерде жаңа пайдалы өсімдіктерді мәденилендіру туралы мәселелер талқыланды.
Өсімдіктер әлемі биоресурстарын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері
Шикізаттық өсімдіктер және олардың қауымдары геоботаникалық, систематикалық, экологиялық, фитохимиялық фармакологиялық әдістер негізінде комплекстік зерттеледі. Ресурстанулық зерттеу жұмыстарының геоботаникалық жұмыстардан ерекшелігі ресурстану зерттеу жұмыстары жалпы өсімдіктер жабыны емес, тек қажетті пайдалы өсімдіктерді
зерттеуді мақсат етеді. Қазіргі заманда пайдалы өсімдіктер ресурстарын бағалауда картографиялық әдістің перспективасы мол. Өйткені бұл әдіс
зерттеу объектісінің географиясын, экологиясын және күйін бағалауға мүмкіншілік береді. Көптеген пайдалы өсімдіктердің топтарын зерттегенде оларға қосымша биохимиялық анализ жасалуы қажет. Сонымен, ресурстанудың жалпы қабылданған ботаникалық әдістерімен қатар ерекшеліктері бар, ресурстану әдістері пайдаланылады. Ботаник-ресурстанушы систематиканы, флораны, геоботаниканы, экологияны, өсімдіктер химиясын, интродукцияның ғылыми теориялық негізін білуі және
экономикалық түсінігі болуы керек. Шынын айтқанда, ботаник-ресурстанушы шектес ғьлым салаларында эрудициясы жоғары болып далалық және лабораториялық зерттеулерді жүргізе алатын әмбебап ғалым болуы керек.
Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі жолдары
Шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің негізгі екі жолын көрсетуге болады:
1) шетелдерден сатып алынатын өнімдерді алмастырушыларды Қазақстанда табу;
2) зерттелуші өсімдіктерден тек басқа өсімдіктер құрамында белгілі жаңа заттарды ашу.
Бірінші жағдайда ғылыми жұмыстардың алғашқы кезеңдері лабораторияға байланысты, өйткені ол аналитикалық химияны қолданып шетелден алынатын өнімдердің құрамын анықтау және оларды алмастыратын заттарды Қазақстанда өсетін өсімдіктерден де табуға бағытталған. Бұл бағытта жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, мысалы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда көксағызды және илік затты өсімдіктердің кеңінен зерттелуін айтуға болады. Өйткені Ұлы Отан соғысы кезінде шетелдер КСРО-ға көксағыз және илік заттары бар өнімдерді сатудан бас тартты. Соған байланысты оларды алмастыратын заттарды тезарада өзімізден табу қажет болды. Қазақстанда көксағызы (каучук) бар өсімдік (таусағыз) тұқымдасынан табылды. Илік заттарды іздеуде өз нәтижесін берді, табиғи флорадағы
өсімдіктер ішінен қажетті өсімдіктер түрлері табылды. Олар туралы арнайы илік заттарға арналған тарауда айтылады. Екінші жағдайда медицина және ауыл шаруашылығына қажеттілігін ескере отырып, флораға инвентаризация жасалып, керекті белсенді заттар ізделді. Бұған жатқызуға болады, мысалы:
1) этноботаникалық мәліметтерге анализ жасауды жатқызуға болады. Яғни, жергілікті халық кейбір ауруларды емдеу үшін пайдаланатыны туралы мәліметгерді жинап, анализ жасау;
2) ресми қабылданған дәрілік өсімдіктерге жақын өсімдіктер түрлерін зерттеу. Өйткені ол өсімдіктерде сондай биологиялық белсенді заттарды синтездеуі мүмкін.
Кез келген жаңа дәрілік өсімдіктерді жүйелі зерттеу мынадай мәліметтерді қамту керек.
ең алдымен дәрілік өсімдік туралы және оның қасиеттері туралы мәліметтер жиналады, мысалы әртүрлі әдебиеттерден оның таксономиясы анықталады;
өсімдік түрінің немесе оған жақын түрлердің химиялық құрамы, фармакологиясы туралы мәліметтер жиналады;
өсімдік түрінің экология-фитоденологиялық ерекшеліктері туралы, географиясы туралы мәліметтер жиналады;
табиғатга өсімдік немесе оның жеке мүшелерінің үлгілері алынып олардың құрамындағы шипалық қасиеттері бар заттарға химиялық анализ жасалады;
фармакологиялық сынақтан өткізіп, препарат өндірудің технологиясы жасалды;
табиғи фитоценоздар жағдайында өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері жан-жақгы зерттеледі, әсіресе өсімдіктің экология-фитоценотикалық бейімдеушілігіне көңіл аударылады;
табиғаттағы фитоценоздарда қажетті өсімдіктің доминант екендігі анықталып, фитоценоздарға және өсімдік популяцияларының жастық құрамына сипаттама беріледі. Экологиялық және фитоценотикалық оптимумдары анықталады.
биологиялық және өндірістік қорлары анықталады.
табиғаттағы қоры тиісті категорияға жатқызьшады.
Негізгі үш категориялар бар: 1) Зерттелуші түрдің жер бетін жабу процесі 20% болса сор3 (пайдалануға ыңғайлы жерде); 2) 5-14 % болса сор2 (пайдалануға №1 қарағанда ыңғайсыз-дау); 3) 1-4 % болса сор1 ( жинауға өте қиын жерде).
Өте жиі медицинада немесе ауыл шаруашылығында пайдалануға перспективалы кейбір өсімдік түрлері табиғатта қалың болып өспейді, яғни әр жерде біреуі жинауға қолайсыз жерлерде өседі. Мұндай жағдайларда ол өсімдіктерді екпе жағдайда өсірумен айналысу керек. Екпе жағдайда өсіру де оңай емес, ол үшін тұқымды себу нормасын, кезеңін және алғашқы агротехникасын игеріп білу керек. Бірнеше жыл осы өсімдіктің өсу және даму ерекшеліктерін зерттегеннен кейін, оның шикізатының және тұқымының химиялық құрамы табиғи фитоценоздарда және екпе жағдайында салыстырмалы зерттеліп, оның таза жағдайда бейімдеушілік мүмкіншіліктері
анықталады. Тек содан кейін оң мәлімет алынса, өндірістік плантациялар жасауға, көшуге болады. Сонымен, өндірістік плантациялар жасау - көпжылдық еңбек сіңіруді қажет ететін процесс.
Дәріс №3
Тақырыбы:Қазақстанда жабайы өсетін тағамдық өсімдіктер
Мақсаты:Қазақстанда жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерге жалпы сипаттама беру
Жоспары:
1. Жабайы өсетін өсімдіктерді зерттеу тарихы
2. Тағамдық өсімдіктердің жіктелуі
3. Халық шаруашылығында, медицина саласында қолдануы
Жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерге адамзаттың тамаққа пайдаланатын өсімдіктерінің барлығы жатады. Адамзат пайда болғаннан бастап-ақ тіршілік барысында өмір сүру үшін жабайы өсетін өсімдіктердің жемістерін теріп жеп, оларды қысқа дайындап, кептіріп жинауды үйренген. Мысалы: саңырауқұлақтардың түрлерін шөптесін өсімдіктердің сабағын, жапырағын, тіпті тамырын да пайдалана бастаған (мысалы: қымыздық, рауғаш, қалақай т.б.). Біртіндеп оларды қолдан өсіре бастады. Мысалы: таңқурай; бүлдірген; крыжовник; жабайы алма, алмұрт, жүзімнің түрлерін, өте құнарлы орехтердің түрлерін - грек жаңғағын, каштан, фисташка, жер жаңғақтарын.
Қолдан өсіруге көнбеген өсімдіктің түрлерін үнемі, тамаққа пайдаланып отырған. Оған мысал: саңырауқұлақтардың түрлері, клюква, кедр жаңғақтарын, брусниканы т.б.
Өсімдіктерді тамаққа пайдалану, адам ағзасына көптеген пайдалы, керекті заттарды беріп отырады. Мысалы: жеміс-жидектер - адам денесін глюкозамен, фруктозамен сол сияқты азотты заттармен толықтырады.
Ал жаңғақтардың құрамында, адам организмі жеңіл қорытатын, өте қажетті өсімдіктер белоктары және майлар бар. Мысалы: жаңғақ құрамында белок 6-34%, өсімдік майы 55-65% дейін кездеседі.
Сонымен қатар кейбір өсімдіктерді қазіргі уақытта тамақ өнеркәсібінде адам денесіне мүлдем зиянсыз заттарды жасауға пайдаланады. Мысалы: бақбақтың тамыры, циркорийдің тамыры, инжирдың кептірілген жемісін тағы басқалары.
Тағамдық өсімдіктер қатарына тіпті кейбір балдырларды да жатқызамыз. Әсіресе олардың ішінен кең қолданатындары қоңыр және қызыл балдырлар.
Әрине төменгі сатыдағы ең кең, өте көп пайдаланатын өсімдіктерге саңырауқұлақтарды жатқызамыз. Химиялық құрамы жағынан алғанда барлық саңырауқұлақтардың құрамында су мөлшері өте көп, ол 80-95% дейін болады. Органикалық заттардан ең көп кездесетіні - белоктар 2,5-30% одан кейін майлар 0,15-0,70% дейін болады.
Сол сияқты саңырауқұлақтардың құрамында тек крахмалдан басқа көптеген мөлшерде углеводтар кездеседі.
Саңырауқұлақтар жер жүзінің көптеген елдерінде таралған, сондықтан оларды жер шарының халқының көбі пайдаланады. Тіпті оларды қыстық азық ретінде де кептіріп, тұздап тамаққа пайдаланып отырған.
1942 жылы Н.В.Павловтың пайдалы өсімдіктерді жіктеу классификациясында, осы тағамдық өсімдіктерді мынадай топшаларға бөліп қарастырған: жемісті, жарғақты, көкөністі, дәнді дақылды, тамырын пайдаланатын, дәмдікке пайдаланатындар.
Ал атақты А.А.Гроссгеймнің 1952 жылы ұсынған жіктеуінде тағамдық өсімдіктерді бөліп қарады: 1)салатты-көкөністі, 2)құрамында крахмал бар өсімдіктер, 3)құрамында қанты және инулин бар өсімдіктер, 4)көп мөлшерде белок беретін өсімдіктер,5)жеміс-жидекті, 6)жаңғақты өсімдіктер, 7)сусындар жасайтын өсімдіктер, 8)дәмділікке-тұздауға пайдаланатын өсімдіктер.
Ал 1973 жылы А.А.Приступа тағамдық өсімдіктерді жіктеуді өзінің нұсқасын берді:1)нан өндіретін өсімдіктер, 2)қант өндіретін өсімдіктер, 3)белок өндіретін өсімдіктер, 4) құрамынан тамаққа пайдаланатын май өнімдері алынатын өсімдіктер, 5)жеміс-жидекті өсімдіктер, 6)жаңғақты өсімдіктер, 7)көкөністі өсімдіктер, 8)дәмдікке-тұздыққа пайдаланатын өсімдіктер.
Барлық жоғарыда келтірілген жіктеулердің бір-біріне ұқсастықтары жеткілікті. Ол өсімдіктердің ішіне адамның сұрыптап, жаңадан шығарған қолдан өсіретін түрлері көптеп кездеседі.
Қазақстанның территориясында өсетін 6000-нан астам жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінен тағамдық өсімдіктердің көп түрлерін кездестіруге болады.
Мысалы: тек қана жабайы алманың - 3 түрін, долананың - 7 түрін, таңқурайдың - 4 түрін, қара өрік пен бүлдіргеннің - 2 түрін, миндальдың - 5 түрін, алшаның - 4 түрін, қарақаттың - 9 түрін сол сияқты көптеген өсімдіктерді атауға болады.
Жабайы өсетін тағамдық өсімдіктерді зерттеп, көптеген ғылыми деректер келтірген ботаник ғалымдарымыз аз емес. Мысалы: М.Г.Павлов (1935), Іле Алатаудың тағамдық өсімдіктерін зерттеумен айналысқан. Павлов (1935,1942,1947). Сол сияқты А.Д.Джангалиевті (1977), Т.Е.Соколова (1986), М.А.Проскуряков (1986), Н.Н.Бакаева (1986), Е.В.Пусурманов (1986), соңғы жылдары тағмдық өсімдіктерге зерттеулер жүргізген ботаник-ресурсовед ғалымдар И.И.Кокореваны, М.К.Кукеновты, Ф.М.Аталыкованы, Н.Г.Гемеджиеваны, Д.К.Айдарбаевнаны атап айтуға болады.
Дәріс №4
Тақырыбы: Дәрілік өсімдіктер олардың Қазақстан аумағында таралуы
Мақсаты: Қазақстанның дәрілік өсімдіктері оларды топтастыру және ресми медицинада пайдаланылуы
Жоспары:
1. Жабайы өсетін дәрілік өсімдіктердің ғылыми зерттелуі
2. Дәрілік өсімдіктердің жіктелуі
3. Дәрілік өсімдіктердің табиғи қорының көлеміне байланысты топтарға бөлінуі
Бүгінгі күні Республикамызда өндірілетін дәрілік өнімдердің 40%-ға жуығы ғана қанағаттандырылып, жабайы өсетін өсімдіктерден алынады.
Қазіргі уақытта еліміздегі ғылыми медицина саласында 230 түрлі дәрілік өсімдіктер пайдаланылуда. Бұл пайдалануға болатын өсімдіктердің тек аз ғана бөлігі. Олардың көпшілігі табиғатта өсетін жабайы өсімдіктер болса, кейбіреулері белгілі бір аймақта қолдан өсіретін өсімдіктер.
Дәрілік өсімдіктерден жасалған дәрілердің препараттардың адамның денесіне, өміріне зиянсыз екені белгілі. Сондықтанда оларды тіпті барлық аурулардың түрлеріне пайдалана бастады. Ал қан тамырлары, жүрек аурулары және бауыр ауруларына тек шөптен жасалған дәрілерді қолдануда. Бүгінгі күні дәрілік өсімдіктерден қатерлі ісік, СПИД сияқты ауруларға қарсы қолданылатын препараттар алу жолдары іздестірілуде.
Дәрілік өсімдіктерден жасалатын дәрі преапараттарға сұраныс тек 70% жуығы ғана қамтамасыз етілуде. Оған себеп еліміздің экономикасының экономикасының қарқынды дамуы осыған байланысты өнеркәсіптердің, құрылыстардың көбейуі, адамзаттың табиғатты тиімді пайдаланбауы.
Адам санының артуына байланысты, дәнді дақылдарды өсіру аймақтарының күннен күнге артуы, құрылыстық көлемнің ұлғайуы, тіпті мал басының санының артуы да себеп болып отыр.
Ендеше, дәрілік өсімдіктердің жаңа түрлерін іздеу жұмыстары және қоры азайып бара жатқан дәрілік өсімдіктерді қолдан өсірудің жолдарын ғылыми тұрғыдан зерттеулер өте қажеттігін тудыруда.
Республикамыздағы жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді мынандай 5 - топқа бөліп қарастырады:
1) тұрақты және белгілі мөлшерде қоры дайындалатын дәрілік өсімдіктер (официнальды дәрілік өсмідіктер). Бұларға 30-дан астам түр жатады.
2) Официнальды дәрілік өсімдіктер, бірақ бүгінгі күні республикамызда қоры табиғат аясынан дайындалмайтындар, бұл топқа 10-нан астам түр жатады.
3) Медицина саласында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктерге, құрамы жағынан өте ұқсас солармен туыстас, тұқымдас түрлер оларға 20-дан астам өсімдіктердің түрлері жатады.
4) Халық медицинасында ерте заманнан пайдаланып келе жатқан дәрілік өсімдіктер. Бұл топқа 20-дан астам өсімдіктің түрі жатады. Оларға мысал: живокостың кейбір түрлері, сол сияқты бәрпінің, феруланың, ерменнің кейбір түрлері жатады.
5) Құрамында биологиялық белсенді заттары бар өсімдіктер түрлері. Мысалы: алколоидтар, флавоноидтар, кумариндер, гликозидтер, күрделі эфир майлары тағы сол сияқты жабайы өсетін өсімдіктер түрлері. Қазіргі уақыттың өзінде олардың бірнеше жүздей түрлері белгілі. Міне осы топтың өсімдіктерін жан-жақты комплексті түрде, фитохимиялық, фармокологиялық жағынан зерттеулер қажет.
Соңғы уақытқа дейін дәрілік өсімдіктер қорын республикамызда Союзлекраспром (120т), Главное аптечное управление МЗ КазССР (85-90т), Казпотребсоюз (30т), Минлесхоз (20т) мекемелері жинатып отырған. Дәрілік өсімдіктер дайындағанда, белгілі ғылыми дәлелденген дайындау ережелерін өте қатаң, сақтау керек. Белгілі бір орыннан бірнеше жыл қатар дәрілік өсімдікті жинауға болмайды. Өйткені жинап кеткен жердің өсімдігі өзінің қалпына қайта келу үшін, оған белгілі бір уақыт керек. Ол уақыт кейбір шөптесін өсімдіктерде ең аз уақыт дегенде 2-3 жыл болуы сөзсіз, ал тіпті кейбір өсімдіктерде 10-15 жылға созылады.
Сондықтанда әр дәрілік өсімдіктің қорын жинау, дайындау үшін өзіне тән, көп жылдар бойы ғылыми зерттеулердің мәліметтеріне сүйене отырып жасалған ережелері болады.
Ондай мәліметтер өсімдіктердің биоэкологиялық ерекшеліктеріне, өнімділігіне, құрамындағы биологиялық заттардың саны мен сапасына және олардың қайта қалпына келу мүмкіндіктеріне қарай жасалынады. Өсімдіктің қалпына келу мүмкіндігін білу үшін көптеген тәжірибелер, опыттар қойылады. Сондықтанда табиғатта өсетін жабайы дәрілік тіпті пайдалы өсімдіктің қорын дайындағанда олардың әрқайсысына арналған ережелерді, инструкцияларды қатаң сақтау қажет.
1 топтағы. Табиғаттағы қоры қажетті сұранысты қамтамасыз ететін дәрілік өсімдіктердің кейбіреулеріне тоқталамыз.
1) Раушан туысына жататын итмұрын, роза. Қазақстан флорасында 21-түрі өседі. Олардың ішіндегі Іле итмұрыны және Павлов итмұрыны эндемді болып табылады. Ал Павлов итмұрыны жоғалып бара жатқан өсімдіктерге жатқандықтан Қазақстанның Қызыл кітабына енген.
Қазақстанның ең көп таралған итмұрынның түрлеріне:
1) Арам итмұрыны - шиповник колючейший
2) Қотыр итмұрын - шиповник рыхлый
3) Тікенді итмұрын - шиповник иглистый
4) Альберт итмұрыны - шиповник альберта
5) Бегтер итмұрыны - шиповник бегтеровский жатады.
Итмұрын туысының ішіндегі С витаминінің құрамы жағынан ең құндысы қоңыр итмұрыны-шиповник коричневый. Итмұрындардың жемістерінің құрамынан құнды май түрі алынатындықтан, Қазақстанда барлық түрі дайындалады.
Ресурстық жұмыстардың нәтижесінде жеріміздегі Жоңғар Алатауы, Кетпен тауында, Тарбағатайдың батысында, Іле Алатауының бөктерлерінде, сонымен қатар Қырғыз Алатауында және Қаржаңтауда итмұрынның биологиялық қорының көп екені анықталған.
2) Шілтер жапырақты шайқурай - зверобой продырявленный. Шайқурайлар тұқымдасынан - зверобойные, Қазақстан флорасында 7-түрі өседі. Медицинада кең түрде пайдалатыны шілтер жапырақты шайқурай. Өндірістік қорының кең тараған жерлері Қаратау, Жоңғар Алатауы, Кетпентау, Батыс Тарбағатай. Жыл сайын 90 тоннаға дейін кептірілген шөбінің қоры дайындалады.
3) Кәдімгі мыңжапырақ - тысячелистник обыкновенный. Астра тұқымдасынан 7-түрдің ішінен осы аталған түр медицинада кеңінен пайдаланылады. Республикамызда бүкіл территориясында кең тараған. Талдықорған облысы, Алматы облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының өзінен ғана, бұл өсімдіктің 200 тоннадан астам кепкен қорын жинауға болады.
4) Кәдімгі жұпаргүл (киік оты, киік шөп) - душица обыкновенная яснот тұқымдасы, семейство яснотковые. Қазақстанда тек екі түрі ғана өсетіні анықталған. Кәдімгі жерінде, әсіресе таулы аудандарда кең таралған. Тек осы таулы аудандардың өзінен ғана жыл сайынғы сұраныс көлемінен әлдеқайда артық қорын (70-тоннадан астам) жинауға болады.
5) Биік аңдыз - девясил высокий - астра тұқымдасынан, семейство Астровые. Аңдыздың Қазақстанда 12-түрі өседі. Медицинада тек биік аңдыз түрінің тамыры қолданылады. Құрамында алантолантон деген зат өңдіріледі. Ылғалды жерлерде өседі. Алтай тауынан Батыс Тянь-Шань тауларына дейін кең таралған. Жоңғар, Іле Алатауларында, Шығыс Қазақстандағы қорының өзі жыл сайынғы медицина сұранысын қамтамасыз етеді.
6) Алқызыл долана - боярышник кровавокрасный. Қазақстан флорасында 12-түрі өседі. Барлығы витаминді, тағамдық, дәрілік сонымен қатар әсемдік (декоративті) өсімдік болып саналады. Дәрілік үшін жемісімен, гүлін жинайды, 7-түрлі долананың ішінен Алматы доланасы эндемді өсімдік жоңғар доланасы. Тек Іле Алатауынан ғана долананың 50-тонна кептірілген жемісін, ал Шығыс Қазақстан тауларынан 30-тоннадан астам жемісін жыл сайын дайындауға болады.
7) Марал тамыр немесе мақсыр рапонтикум- рапонтикум сафлоровидный (левзея сафлоровидный) астра тұқымдасынан. Елімізде өсетін 5 түрінің ішінен мақсыр левзейі (марал тамыры) дәрілікке қолданылады. Бұл бойы 2 метрге дейін жететін биік тауларда өсетін (субальпийские). Таулы ормандардан да жоғары өседі. Оңтүстік Ciбip аймағының - эндемигі. Біздің елімізде тек Шығыс Қазақстан тауларында өседі, Алтай,Тарбағатай, Жоңғар Алатауының солтүстік бөлігінде. Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік. Дайындағанда өте сақ болу керек.
8) Кәдімгі жұмыршақ - пастушья сумка, (Крестгүлдер тұқымдасы - крестоцветные (Cruciferal). Қазақстанның барлық аймақтарында өсетін өсімдік. Өндірістік қоры жылғы сұраныстан бірнеше есе көп.
9) Ащы жусан - полынь горькая, (астра тұқымдасы). Қазақстанда өте көп түpi таралған. (80 түрден астамы). Еліміздің территориясында өндірістік қоры өте көп. Қазақстанның территориясында тек Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында өсетіні белгілі. Бұл өсімдік тек таудың биік шыңдарында өседі. Теңіз деңгейімен салыстырғанда 1600-2500 м биіктікте өсетіні анықталған.
Дәріс № 5.
Тақырыбы: Ресми медицинада пайдаланылатын жабайы дәрілік өсімдіктер топтары
Мақсаты: Табиғатта кездесетін дәрілік өсімдіктер топтары туралы түсінік
қалыптастыру
Жоспары:
Өсімдіктердің жылдық сұранысын қамтамасыз етуіне қарай топтарға бөлінуі
Официнальды дәрілік өсімдіктердің топтары
Келешекті (перспективті) дәрілік өсімдіктер
Құрамында биологиялық белсенді заттары бар дәрілік өсімдіктер
Медицина саласында көп мөлшерде пайдаланатын өндірістік қоры жылдық сұранысты қамтамасыз ететін дәрілік өсімдіктер.
1) Қырық буынды қылша - эфедра хвощевая. Қылшалар тұқымдасына жатады. Қазақстанда 9-түpi өседі. Олардың ішінен жиекті қылша (эфедра окамленная) - эндемді өсімдік, 4-түpi дәpiлiк, құрамында витамині өте жоғары өсімдіктер қатарына жатады. Құндысы - қырықбуын қылшасы. Қазақстанда Тянь-Шань тауларының шатқалдарында, Алтай тауларында кең таралған. Біздің еліміздегі өндірістік қоры 1800-2000 тонна ресурстық зерттеулерге сүйенсек, жыл сайынғы дайындалатын өнімнің көлемі 600 тоннадан аспауы керек.
2) Итшомырт шырғанағы - облепиха крушиновая, (Жиделер тұқымдасы - семейства лоховые). Көбінесе ағаш, бұта болып өседі. Қазақстанда, солтүстік, орталық Қазақстанда кең таралған. Алтай тауларынан басталып батыс Тянь-Шань тауларына дейін таралған. Шығыс Қазақстан облысының өзінен жыл сайын 20-30 тонна, Талдықорған облысының өзендерінің жағалауынан 50 тоннаға дейін, Алматы облысынан 30 тоннаға дейін құрғатылған жемісінің өнімін жинауға болады. Бірақ жергілікті халық өздерінің күнделікті тұрмысында пайдалану үшін, қалай болса солай, тіпті ағаштардың бұтақтарын сындыру, сияқты зияндар келтірудің нәтижесінде бұл өсімдіктің де сұранысы қанағаттандырылмай отыр. Ал дәрілік үшін облепихадан (шырғанақтан) алынатан майға, медицинада сұраныс көлемі өте үлкен.
3) Алтын тамыр немесе қызғылт селизот - радиола розовая. Жасаңшөптер тұқымдасына жатады (толстянковые). Қазақстан флорасында 11-түрі кездеседі солардың ішіндегі құндысы - қызғылт селизоты. (Л-розовая). Қaзіpгi кездегі ғылыми зерттеулердің нәтижелерінен таспажапырақты радиоланың (радиола линейнолистная) және Кирилов радиоласының Р. Кирилова фитохимиялық құрамының, қызғылт радиоланың құрамына өте ұқсас екендігі белгілі болды. Нағыз алтын тамыр Қазақстан территориясында тек Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында өсетіні белгілі. Бұл өсімдік тек таудың биік шыңдарында өседі. Теңіз деңгейімен салыстырғанда 1600-2000 м биікте өсетіні анықталған.
Официналды медицинада белгілі, біздің елімізде, аз мөлшерде дайындалатын дәрілік өсімдіктер. Оларға жататындар: 1) Кәдімгі өгейшөп - мать и мачеха обыкновенная. Күрделігүлділер тұқымдасына жатады (Астровые). Көп жылдьқ шөптесін өсімдік. Медицинада кеңінен пайдаланылады. 2) Қызыл таспа тараны - горец птичий. Таран тұқымдасына жатады (семейство гречишные). 3) Айлан шөп тараны - горец почечуйный. 4) Бұрышты таран - горец перечный. 5) Үштармақты итошаған - череда трехраздельная семейство Астровые. Қазақстанда 3 түрі өседі. Осы түрі ғана медицинада қолданылады. Бip жылдық өсімдік. 6) Жолжелкен немесе үлкен бақажапырақ - подорожник большой. Бақа жапырақтылар тұқымдасынан. 7) Дәрілік ромашка - ромашка лекарственная (Астровые). 8) Үлкен сүйелшеп - Чистотел большой. Көкнәрлар тұқымдасынан (Маковые). 9) Қосүйлі қалақай - крапива двудомная. Қазақстан флорасында 3 түрі өседі. Арамшөптер қатарына жатады (сорняк). 10) Кәдімгі түймешетен - Пижма обыкновенная. Қазақстанда өсетін 15 түрінің ішінен тек кәдімгі түймешетен дәрілік өсімдік болып есептеледі.
Ресми медицинада қолданылатын официналды дәрілік өciмдiктepгe туыстас, биологиялық, фитохимиялық құрамы өте жақын өсімдіктер тобы.
1) Түркістан валерианасы - валериана туркестанская. Қазақстанда өсетін 3 түрлі валериананың ішінен түркістан валерианасы мен кәдімгі валериана біздің жерімізде кең таралған. Нағыз дәрілік валериана біздің елде өспейді. 2) Бұдыр шайқурай - зверобой шероховатый, құрамы жағынан шілтер жапырақты шайқурайға өте ұқсас. 3) Түркістан сасықшөбі - пустырник туркестанский. Қазақстанда 4 түpi өседі. Медицинада бес салалы сасықшөп дәрілік өсімдік болып саналады. Кейінгі кезде осы түрмен қатар түркістан сасықшөбін пайдалануға болатындығы анықталды. 4) Көктас жұпаргүл - душица мелкоцветковая. Кәдімгі жұпаргүлдің (киікоттың) орнына пайдалануға болады. 5) Маршал жебірі (тимьяны) - Тимьян Маршалишевский. Қазақстанда өсетін 27 турдің - 10 түpi эндемді өсімдіктер. Медицинада тасшөп жебірі - тимьян ползучий пайдаланылады.
Болашақта құрамынан дәрілік заттар алуға болатын (перспективные лекарственные растения) дәрілік өсімдіктер официналды медицинада әлі толық кабылданбаған. Бүнге зизифорасы - зизифора Бунтовская. Қазақстанда 3 түpi өседі.
Хош иісті алабұта - марь душистая. Қазақстан флорасында 19 түрі өседі. Барлығы арамшөп түрінде кең таралған (сорняктар) т.б.
Құрамында биологиялық активті заттары бар өсімдіктер. Соңғы жылдары еліміздің көптеген фармацевтері, ресурсоведтері, химиктері, фармакологтарының жан-жақты зерттеулерінің арқасында, жаңадан құрамы жағынан өте құнды болашақта медицина саласында қолдануға болатын өсімдіктердің түрлері ашылуда.
Мысалы: құрамы флавонойдка мол өсімдіктер туыстарына: Таран туысы, кымыздьқ (Щавель), рауғаш (ревень) , жүзгін, Курчавка-түйесіңір туыстасы тағы басқалары жатады. Сонымен бірге сүттіген туысы, жусан туыстарын атап айтуға болады. Мысалы: тықыр жусаннан (полынь гладкая) қатерлі iciккe қарсы пайдаланады, Арглабин деген препарат алынуда (Адекенов г. Караганда).
Сондай ақ құрамында көп мөлшерде алколоидты заттары бар өсімдіктер анықталды. Мысалы: кәдімгі адыраспан (гармала обыкновенная) бәрінің түрлері (борец,аконит) гелиотроп, қоянерін туыстастары және көптеген басқалары.
Тағыда басқа құрамында кумаринді заттар, гликозидтері мол өсімдіктер анықталуда.
№ 6 Дәріс.
Тақырыбы: Tepi илeyгe пайдаланатын өсімдіктер, оларды пайдаланудың тиімді жолдары
Мақсаты: Қазақстан аумағында өсетін илі өсімдіктермен таныстыру
Жоспар:
1. Илі өсімдіктердің зерттелу тарихы
2. Ресурстанушы ғалымдардың илі еөсімдіктерді топтастыруы
3. Қазақстан аумағында таралуы
Адам бұл топтағы өсімдіктерді де өте ертеден бастап пайдалана бастаған. 19-шы ғасырдан бастап оларды зерттеу өте қарқынды жүре бастады. Қазақстанньң флорасындағы құрамында таннин заттары бар, тері илеуге қолданатын өсімдіктерді зерттеу тарихы В.П.Михайлованың 1968 жылы басылып шыққан Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение деген еңбегінде толық қамтылған.
Ерте заманда дүние жүзінің тері илейтін өнеркәсіптері тропикада, субтропикада өсетін өсімдіктерді пайдаланған. Көп уақытқа дейін біздің елдің өнеркәсіптері де сырттан, шетелден, әкелетін өсімдіктерді қолданып отырған 20-шы ғасырдың 70-ші жылдарында ғана еліміздің флорасында құрамында таннин бар өсімдіктерді терең зерттеулерден өткізген. Бұндай заттар өсімдіктердің, барлық мүшелерінде кездесетіні анықталды. Бір ескеретін жағдай танниндер бip өсімдіктің тек тамырында көп болса, басқа мүшелерінде кездеспеген, кездесседе аз мөлшерде болады, баска бip өсімдікте не жапырағында көп мөлшерде болып, ал 3-ші бip өсімдіктің сабағында көп болатыны анықталған. Мысалы: чай, сумах, скумлия сияқты өсімдіктерде тек жапырағында болса, рауғаш, қымыздық, таран өсімдіктерінің, тамырында, емен, тал сияқты өсімдіктердің сабағының қабығында көп жиналады екен. Сол себепті құрамында тepi илеуге пайдаланатын таннин заты бар өсімдіктерді 3 топқа біріктірген:
жапырағында таннин заты бар өсімдіктер.
тамырында таннин заты бар өсімдіктер.
қабығында таннин заты бар өсімдіктер.
Сонымен бipгe құрамында таннин затты бар өсімдіктерді, тері илеу өнеркәсібінен басқа халық медицинасында, ресми (официналды) медицинада кеңінен пайдаланған. Ондай өсімдіктерден жасалған тұнбалар (отвар, настойлар) суық тигенге қарсы iшіп отырған. Сонымен бipгe құрамында таннин бар өсімдіктерді қан тоқтататын дәрі-дәрмектер ретінде пайдаланады В.П. Михайлова.
Қазақстанның флорасында өсетін 300-ден астам, құрамында таннин заты бар өсімдіктерді терең зерттеп, оларды құрамындағы таннин заттың мөлшеріне қарай 4-топқа біріктірген:
1 -шi топқа құрамындағы таннин заты 0,4% -дан 5%-ға дейінгі;
2-ші топқа құрамындағы таннин заты 6%-дан 10% пайызға дейінгі;
3-ші топқа құрамындағы таннин заты 11%-дан 15% пайызға дейінгі;
4. 4-шi топқа құрамындағы таннин заты 15%-дан-жоғарғы өсімдіктер.
Бірінші топқа - 118 өсімдіктің түрін; екінші топқа - 98 өсімдікті; үшінші топқа - 49 түрлі өсімдік, төртінші топқа - 45 өсімдіктің түрін жатқызған.
Құрамындағы таннин затының ең көп мөлшерде және көп түрде кездесетін тұқымдасқа - таран тұқымдасы гречишные - 13 түрі, екінші раушан гулділер тұқымдасы (розоцветные) - 11 түpi, үшінші талдар тұқымдасы (Ивовые) - 9 түрі одан кейін ерінгүлділер тұқымдасы, қорғасыншөптер тұқымдасы (свинчатковые) - 3 түрден тағы басқалары жатады.
Tepi илеуге пайдаланатын өсімдіктің зерттеулеріне, оларды пайдалану мүмкіншіліктеріне карай П.Д.Соколов бұл өсімдіктің тобын 3 - топқа бөліп қарастыруды ұсынады, эффективті, перспективті, потенциалды. Бірінші эффективті топқа қазіргі уакытта тері илеу өнеркәсібінде пайдаланып отырған өсімдіктерді жатқызды. Екінші перспективті топқа құрамы таннин затына толық зерттелген, технологиялық зерттеулерден өткен, табиғатта өсетін (өнімін) қорын толық анықтайтын өсімдіктерді кіргізді.
Үшінші потенциалды топқа, құрамында таннин заттары өте көп, бірақ терең зерттеліп бітпеген өсімдіктер (биохимиялық, технологиялық т.б.) Михайлова. 1) жабайы өсетін және қолдан өсіріліп жатқан (культурные) өсімдіктер. 2) жабайы және қолдан өсетін түpлepi. 3) табиғаттағы коры аз мөлшерде кездесетіндері
№ 7 Дәріс.
Тақырыбы:Шыны майлы өсімдіктер, олардың маңызы
Мақсаты: Қазақстан аумағында өсетін шыны майлы өсімдіктермен таныстыру
Жоспар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz