ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯ
МАЗМҰНЫ
Бет
Абстракт 2
Кіріспе 4
І. Астрономияны білмесек, аспанды қалай игереміз 6
1.1. Астрономия ғылымы адамзат өмірінде ерекше алатын орны 7
1.2. Аспан күмбезi туралы алғашқы мәлiметтер 10
1.3. Шығыстағы жұлдызды аспан құрылымы жәйлі астрономия ғылымының 10
дамуы
1.4. Қазiргi кезде астрономия ғылымы не туралы 13
1.5. Құсжолы-галактикасы 15
ІІ. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯНЫҢ КЕЙБІР ЭЛЕМЕНТТЕРІ 18
2.1. Қазақ астраномиясының пайда болу себептері 18
2.2. Практикалық астрономияның жалпы мiндеттерi 20
2. 3. Жұлдыз шоғырларының атаулары мен кейбір түсініктемелер 21
2.4. Г.Рей тәсілі бойынша шоқжұлдыздарды белгілеу тиімділігі 22
2.5. Қазақ халқының астрономиялық ұғымдары, олардың мәнi 23
2. 6. Халық астрономиясындағы күнтiзбе 31
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиет 36
Қосымша 37
КІРІСПЕ
Астрономия адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Космос
дәуірінің жарты ғасырдай дүние-жүзілік тарихы және еліміздегі
космонавтиканың күрт дамуы – жаратылыстану мен техника ғылымдарының дамуына
себепші болса да, бізге – мектеп оқушыларына бұл ғылыми жаңалық аз
жеткізіледі: астрономияны біз 9 сыныптан бастап физика пәнімен бірге ғана
оқи бастасақ, пәннің өзі тек 11 сыныпта ғана берілді. Олай болса,
астрономиялық білімнің резервтік мүмкіндіктері – ғылыми жобаларда, оларды
іске асыру мүмкіндігінде. Сондықтан да өз ғылыми жұмысымызда біз білім
алудың ең көкейкесті мәселесін қозғап, Космос және Әлем туралы кейбір
қызықты мәліметтерді ашу және талдау мәселесін таңдадық: Орта Азия және
Қазақ даласындағы астрономиялық білімдердің дамуы, тиімді пайдалана алуы
қозғалып, жұлдыз-шоғырларын қалыптасқан Г.Рей тәсілімен салыстыру арқылы
бейнелеп, араб атауларымен ұштастыра, қазақ бейнелеріне, атауларына сәйкес
аңыздарды жинастырып, толықтырдық.
Әлем туралы ғылымның, дүниеге келуiне не себеп болған? Олардың пайда
болуында белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк себептер бар. Голландияның
ғалымы А. Паннекуктың былай деді: адам аспанға жүлдыздардың әдемiлiгiне
таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған жоқ; ол өзiнiң өмiр сүруi үшiн күрес
кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын жақсы және көп бiлуi керек болды,
тек сондай бiлiм оның қүрып кетпеуiне кепiл бола алды. Табиғатты неғұрлым
жақсы танып бiлсе, соғұрлым адамның қоршаған ортада өмiр сүруі жеңiлдеп,
еңбек етуі де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн күресте ғана, табиғат
заңдарын көп бiлу барысында, адамзат ғылымдары пайда болды. Сонымен,
астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым екен.
Мәселен, көшпелi халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз
далада адасып кетпес үшiн кеңiстiкте жер тараптарын бiлуi қажет еді. Су
жағасында өмiр сүретiн халықтардың қайық-кемемен өзеннiң, теңiздiң,
мүхиттың суларындағы саяхатында – барар-қайтар жолын тауып, адаспай жүру
үшiн қажетті астрономиялық бiлімдер қажет болды.
Біздің Космос және Әлем туралы астрономиялық білімдерге деген
құштарлығымыз орасан зор болса да, сол қызығушылығымызды кейде астрология
мен оккульттік білімдердің магистрлерінен алып, ғылымнан шыққан деп
ойлаймыз. Ол астрономия пәнін жете білмеуімізден ғой. Сондықтан да осы
ғылыми жобамызды орындауда, білім алу ынталылығын қанағаттандырып, әуесқой
әрі білімпаздардың бұл не? дейтін сауалдарына жауап бере алдық.
Қазақтардың ауыз әдебиетiндегi аспан объектiлерiнiң алатын орны ерекше.
Көшпелi халық үшiн жыл мезгiлдерiнiң ауысуы – аспан жұлдыздарының орын
ауыстыруымен байланыстырылды. Қазақтар да, басқа халықтар сияқты, аспан
жұлдыздарының адам тағдырына әсер ететiнiне сендi. Өкiнiшке орай
қазақтардың фольклорлық шығармашылықтарының көптеген құнды мәлiметтерi
жоғалып, аман қалғандары өте аз зерттелгенге ұқсайды. Бiрақ халықтың
көптеген аңыздарында, эпостары мен батырлар жырларында және өлеңдерiнде
қазақтардың жұлдызды аспан туралы бiлiмдерi шоғырланып, жинақталды. Қазiр
бұл тақырыпқа халық ауыз әдебиетiнен жиналған материалдар өте аз.
Жұлдыздарды белгiлi бiр топтарға жинаған ыңғайлы, олар шоқ жұлдыздары деп
аталды. Бiр кiтаптарда шоғырларды күрделi аллегориялық (бейне-елес) фигура
түрiнде бейнелесе, ендi бiреулерiнде – геометриялық фигура түрiнде
бейнелептi. Бүгiн ең кең тараған, әрi қарапайым тәсiлдерге Г.Рей тәсiлi
жатады.
Біздің жұмысымыз жұлдыз шоғырларының Ислам елдерінде және көне қазақ
халқының танымында қалған мәліметтерді жинау болғандықтан, оған қоса,
жұлдыз және жұлдыз шоғырларын сала білу, тану мақсатын көздегендіктен, біз
көне заманда пайда болып, бүгінгі күнге дейін қолданылып келген жұлдыз
атауларын, шоғырлар атауларының мән-мағынасын зерттедік.
І. АСТРОНОМИЯНЫ БІЛМЕСЕК, АСПАНДЫ ҚАЛАЙ ИГЕРЕМІЗ
Кез-келген ғылымды зерттеуді бастамас бұрын оның даму тарихынан
бастайды. Себебі бұл ғылыми сала неліктен пайда болды, қандай мәселеге
байланысты туды, қалай қалыптасты – соны білу дегеніміз – ғылыми тақырыптың
мәнін, маңызын түсіну деген сөз екенін кез-келген ғалым айтады. Міне біздің
жұмысымызда да кейбір елдердің тарихи мәліметтері келтіріліп, қазақтардың
ауыз әдебиетіндегі аспан объектілері туралы шығармаларымен салыстырып
отырмыз.
Астрономияның бiзге белгiлi алғашқы отандарының бiрi – ежелгi Мысыр
(Египет) болса, Қытай және Греция болса, ғұлама ғалымдар Аристотелден
бастап, Г.Галилей мен И.Ньютон заманына дейін 2,5 мың жыл бойында
астрономия жаратылыс тану ғылымдарының iшiнде басшысы, көсемi болып
тұрды. Себебi негiзгi физикалық принциптер мен математикалық әдiстер тек
астрономиялық зерттеулер кезiнде өрлеп, дамыды. XIX ғасырда астрономия
физикалық теорияның нәтижелерiн жиi қолданып, басқа ғылымдардан –
философия, физика, химия, математиканың зерттеу тәсiлдерiн алып пайдаланды.
Сонымен, бiраз уақытқа Астрономия ғылымы бастаушы, қозғаушы күш ролiн
бәсеңдетiп алған болатын. Астрономия өзiмен өзi болып қала бердi [1].
Еуропадағы қайта өрлеу заманында астрономияның маңыздылығы өсiп, оны
дұрыс пайдалана алудың ролi артты – мектептер мен оқу орындарындағы
астрономиялық бiлiм беру үрдiсi жаңа оқулықтар, жаңа бiлiм қосты.
Астрономиялық зерттеулер орта ғасырлардағы тоқыраудан кейiн, қайта
жанданып, дамыды. Содан берi астрономиялық ғылымдардың (астрофизика,
астрохимия, оптикалық астрономия, сфералық астрономия, т.б.) дамуы үдемелi
қарқында болды.
Актуалдылық туралы. Ғарыш дәуірінің жарты ғасырдай дүниежүзілік тарихы
және еліміздегі ғарышкерліктің күрт дамуы – жаратылыстану мен техника
ғылымдарының дамуына себепші болса да, бізге – мектеп оқушыларына бұл
ғылыми жаңалық аз жеткізіледі: астрономияны біз 9 сыныптан бастап физика
пәнімен бірге ғана оқи бастасақ, пәннің өзі тек 11 сыныпта ғана беріледі.
Біздің пікірімізше, астрономиялық білімнің резервтік мүмкіндіктері –
мектептің ғылыми жобаларында, оларды іске асыру мүмкіндігінде. Сондықтан да
өз ғылыми жұмысымызда біз білім алудың ең көкейкесті мәселесін қозғап,
Ғарыш және Әлем туралы кейбір тақырыптарды ашу мәселесін талдадық. Атап
айтқанда, Орта Азия және Қазақ даласындағы астрономиялық білімдердің дамуы,
тиімді пайдалана алуы қозғалды.
Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк
себептері бар. Әлем- Ғарыш туралы ғылымның, дүниеге келуiне не себеп
болған? Әрбiр ғылым бөгде ой және әлде-бір бiлiм түрiнде пайда болмайды –
олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк себептер бар.
Голландияның ғалымы А. Паннекук былай деді: адам аспанға жүлдыздардың
әдемiлiгiне таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған жоқ; ол өзiнiң өмiр
сүруi үшiн күрес кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын жақсы және көп
бiлуi керек болды, тек сондай бiлiм оның құрып кетпеуiне кепiл бола алды.
Табиғатты неғұрлым жақсы танып бiлсе, соғұрлым адамның қоршаған ортада өмiр
сүруі жеңiлдеп, еңбек етуі де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн
күресте ғана, табиғат заңдарын көп бiлу барысында, адамзат ғылымдары пайда
болды (5(. Сонымен, астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған
ғылым екен.
Мысалы, көшпелi халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз
далада адасып кетпес үшiн кеңiстiкте жер тараптарын бiлуi қажет еді. Су
жағасында өмiр сүретiн халықтардың қайық-кемемен өзеннiң, теңiздiң,
мүхиттың суларындағы саяхатында – барар-қайтар жолын тауып, адаспай жүру
үшiн қажетті астрономиялық бiлімдер қажет болды.
Мектеп оқушыларының Ғарыш және Әлем туралы астрономиялық білімдерге
деген құштарлығы орасан зор. Бірақ сол сұранысты кейде астрология мен
оккульттік ғылымдар магистрлері қанағаттандырып, өз пайдасына жұмсайтыны
мәлім. Ол астрономия пәнін жете білмеуімізден ғой. Сондықтан да осы ғылыми
жобамызды орындауда, 8-9 жастағы балалардың білім алу ынталылығын
қанағаттандыруға бағыттадық, сол жаста бала әуесқой әрі білімпаз, бұл не?
дейтін жасқа сәйкес келетін кезеңі.
Біз жоғары аспанға көз тіккенде, сансыз көп жұлдызды көреміз, бұл не?
сауалына жауап іздейміз, содан кейін ол қашан пайда болды?, бұрын болды
ма?, осыдан кейін не болады? сұрақтар мазалайды. Бұл сауалдарға жауап
іздеу барысында планетарлық көлемде ойлау мүмкіндігі пайда болады. Біздің
ұйғаруымызша, жаңа планетарлық көлемде ойлау (2( мүмкіндігінің пайда
болуы – астрономияны игеру барысында жаңа талаптарын қояды. Ал ХХI ғасырда
планетарлық тұрғысынан ойлау мүмкіндігінің ғарыштық көлемділікті талап
етеді (2(. Ал бұл жәйт Әлем туралы ғылымды зерттеуде жаңа, әрі жоғары
дәрежедегі талаптар қояды. Бірақ Ғарыштық дәуірде және космонавтиканың
қарқынды даму дәуірінде астрономия пәніне қызығушылықты туғызып қана
қоймай, оны қалай зерттеу амалдарын, қызығушылықты сарқытпау амалдарын
жасауымыз қажет.
1.1. Астрономия ғылымы адамзат өмірінде ерекше алатын орны
Жұлдызды аспанға қарап, бұл дүниеде оның әдемiлiгiне және айбындылығына
таң қалмаған адам жоқ шығар. Бұл сезiмдер әдетте сұрақ туғызады, ал
сұрақтан – құпияны ашуға талпыныс, тiлек туады. Ғылымдардың ең кәрiсi де,
ең жасы да – астрономия. Ол басқа ғылымдардан әлде қайда ерте шығып,
Шығыста да қазiргi зерттеулер, ғарышқа ұшырылып жатқан жасанды серiктер мен
ғарыш кемелерi кәрi астрономияны жасартқандай: бұрын көрмеген, немесе
бiлмейтiн құбылыстарын танытып, ал бұрыннан көрiп, кең танымал құбылыстарды
қайта тануды талап етедi. Сөйтiп, жұлдыз туралы ғылым – астрономия – ерте
замандарда, мал жайылған жазық далаларда, жойқын өзендердiң егiн салынған
аңғарларында туған. Ол әрқашан да өмiр талабына сай, өндiрiс процестерiнiң
дамуын үдететiн ғылым болатын. Жаратылыстанудың жеке салаларының жүйелi
дамуын зерттеп, бiлуiмiз үшiн – табиғи ортада өмiр сүре алуымызды,
табиғаттың құрылымын өзгертпеу үшiн және өз қажетiмiзге жұмсау үшiн бiз
басқа ғылымдармен қатар астрономияны да жақсы бiлуiмiз керек (3(.
Қазiргi кезде астрономия ғылымы қажет пе? Бүгiнгi астрономияның физика,
химия, биология және басқа да ғылымдардан көп айырмашылықтары бар. Физика
мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық және практикалық астрономиямен
қалай байланысты болса, қазiргi астрономияның дамуы теориялық және
эксперименттiк физикамен солай дамиды. Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң
көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте қызықты.
Астрономия адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны (ориентация – латын тiлiнен ориенс
–шығыс деген сөз) бiлуi керек. Су жағасында өмiр сүретiн халықтардың
қайық не кеменiң үстiнде өзеннiң, теңiздiң, мүхиттың суларымен жол кешкенде
– барар жолын, қайтар жолын бiлу, саяхат кезiнде адасып кетпес үшiн
ориентациясын бiлу өте қажет болды (5(. Айта кетейiк, ең басты ориентация –
Күн, оның шығуы мен батуы. Одан кейiн екi бағыт – солтүстiк және оңтүстiк.
Түнгi кезде күннiң шығысы мен батысын айыру қиын, бұл жерде тек жұлдыздар
туралы бiлiм көмектеседi. Жұлдыздар, жердiң қозғалысы салдарынан, аспан
сферасында орын ауыстырады, сондықтан таң атқандағы жұлдыз кешке қарай
аспан сферасының басқа жерiнен көрiнедi. Ерте кездерден-ақ адамдар жұлдызды
аспандағы ориентациясын жетiлдiру үшiн, аспан сферасында жиi көзге
көрiнетiн жұлдыздарды жұлдыз шоғырларына бiрiктiре алды. Ол жұлдыздарды
оңай еске сақтау үшін қажет болды. Сонымен қатар ел аузында ірі
астрономиялық апатты уақиғалар ертегілер түрінде қалыптасқан. Оған қоса,
жыл мезгiлдерiне сай қайталанатын ірі апатты құбылыстар немесе кездейсоқ
жойқын апаттар, не басқа да елеулі уақиғалар да ел аузында қалған (5(.
Сөйтіп, біз ғарыштық Әлемді танудан бастап, Ғарыш туралы және астрономия
білімдерімізді толықтыруға жұмысымыз арқылы мүмкіншілік береміз деп
үміттенеміз.
Жерге егiн және дәндi дақылдар егетiн, жемiс-көкөнiс, бидай өсiретiн
халықтар үшiн күннiң аспан сферасындағы нақтылы, дәл жүретiн жолын және
уақытын бiлу, яғни, жыл мезгiлiндегi ориентация – адамның қорек тауып, аман
қалу жолындағы табиғатпен күресте маңызы зор едi. Сондықтан, Месопотамия,
ежелгi Мысыр (Египет) және Қытай, Грекия жерлерiн мекендеген халықтар
арасында астрономия ғылымы ерте заманда пайда болып, жақсы дамыды. Бұл
халықтардың ауызша әдебиетінде, жазбы түрінде жинаған және келер ұрпаққа
қалдырып кеткен мұралық білімдері орасан зор, ал астрономиялық, Ғарыш
туралы мәліметтер осы күнге дейін қазіргі ғалымдар зерттеуде. Ел аузында
аңыз болып қалыптасып қалған астрономиялық құбылыстар, уақиғалар бүгінгі
ғалымдар мен астрономияға қызығушы кез-келген білімпазды қызықтырып қана
қоймай, білімдерімізді еселейді, аспан объектілерін еске сақтауға
көмектеседі.
Оның үстіне ертегілер мен аңыздар түрінде қалыптасқан уақиғалар Жер
бетінде бұрын-соңды шынында да болып кеткен астрономиялық апаттарды, жыл
мезгiлдерiне сай қайталанатын ірі апатты құбылыстар немесе кездейсоқ жойқын
апаттарды бізге мәлім қылып, қалай болғаны туралы таныстырады. Ел аузында
қалған елеулі уақиғаларды зерттеу арқылы ғалымдар қай уақиғаның қашан болып
өткенін, қандай жағдайда болғанын, қандай табиғи құбылысты суреттегенін
анықтап, астрономиялық ғылыми мәліметтерін толықтыруда.
Астрономияның бiзге белгiлi алғашқы отандарының бiрi – Ежелгi Мысыр.
Нiл өзенiнiң тасуы мысырлықтарды үнемi күйзелiске ұшыратып отырғанын
тарихтан жақсы бiлемiз. Бертiн келе Мысыр абыздары Нiл өзенінiң Сүмбiле
жұлдызы туғаннан кейiн көп ұзамай таситынын аңғарды. Айта кетейiк, бұл
жұлдыздың Еуропа ғылымындағы атауы – Сириус болса, басқа аты Сотис, ал
қазақ даласындағы ел оны Сүмбiле дейдi екен (4(. Жұлдыздар мен жұлдыз
шоғырларының бұндай көп атаулылығы кездейсоқ та емес және өте жиі
кездесетін әдет екен. Ол туралы төменде айтылады.
Мысалы, бiздiң эрамызға дейiн 4 000-шы жылдары мысырлық абыздар су
тасууның дәл алдында, аспанда біраз көрiнбей, 70 тәулiктен соң алғаш рет
аспанда сол Сүмбiле жұлдызы шығатынын байқаған. Нiл өзенi шiлде-қыркүйек
кезiнде суға толып, Нiл жазығын топан су басып кетеді екен. Су оңтүстiктегi
Виктория көлiнен келіп, су тасқынының енi 20 километрлік үлкен көлге
айналады екен. Су тасқынының басталу уақытын айыра бiлу – адамдардың аман
қалу үшін маңызы зор едi. Нiлдiң суы тартылғанда, мысырлықтар жеріне қайтып
келіп, егiн, дәндi дақылдарын еге бастайды екен, ал 4 айдан соң өсірген
өнімді жинайды. Наурыздан бастап 4 айға су тартылып, жердiң бетiн шөл басып
кететiн. Сөйтіп, келесi шiлдеден бастап жаңағы табиғи үрдiс қайтадан
басталады екен (3(.
Сүмбiленiң көрiнуi мен Жер бетiнiң топан су басып кету үрдiсiнiң әрбір
360 тәулiкте қайталанатынын мысырлық абыздар жақсы бiлiпті. Бiр қызығы: бұл
құбылыс алғашқы календарьдың да пайда болуына себепкер болыпты (5(. Бұл
жәйт аспан денелерiн бақылау календарының дамуына да елеулі септiгiн
тигiзiп, мұхиттар мен теңiздердегi саяхаттар орта ғасырларда астрономияның
күрт дамуын қамтамасыз еттi (6(. Міне, табиғаттың осы құбылыстарының дәл
басталуын және аяқталуын мысырлық абыздар жұлдыздарға, Күнге қарап дәл
анықтай алғанын айттық.
Сүмбiлеге сай календарь жасалып, астрономиялық бақылау мен зерттеулер
нәтижелерiнiң қоры жинала басталыпты. Нiл суының деңгейінің көтерiлiп,
тартылуы кезеңдерiн есептеу жұмыстары – Мысыр астрономиясының пайда болуына
себепкер болса, екiншi жағынан егiншiлiк кәсiбiнiң дамуына өз елеулі
ықпалын тигiзді, оған қоса, солардан пайда көргiсi келген абыздар кастасы
өз үстемдiгiн нық орнатты. Басқаша айтқанда, қай заманда болмасын аспан
жұлдыздары адамзаттың өмiр үшiн күресiнде адамзатқа серiк болып, аман
қалуына мейлiнше көмегiн көрсеттi. Мысырдан кейiн астрономия ежелгi
Вавилон, Үндiстан, Қытай елдерiне тарап, мыңдаған жылдар бойындағы
зерттеулердiң арқасында жиналған астрономиялық бiлiм ежелгi Грекия
ғалымдары белгiлi бiр жүйеге келтiре бастады. Мiне сонда ғана астрономия
ғылым деп танылды, алғашқы кiтаптар мен қағидалары пайда болды. Әсiресе
Гиппарх пен Птолемейдiң еңбектерi зор. Клавдий Птолемей Әлмагест –
Әлемнiң ұлы құрылысы атты әйгiлi шығармасы ІV ғасыр бойы дүние жүзiндегi
астрономдардың ең басты арқауы болды.
1.2. Аспан күмбезi туралы алғашқы мәлiметтер
Жұлдыздар бір-бірінен және Жерден әртүрлі қашықтықта орналасқан. Бір-
бірінен орасан зор қашықтықта болса да, Жердің бетінде орналасқан
бақылаушының көзіне барлық жұлдыздар бір сфералық бетте орналасқан тәрізді
және Жер қозғалған сайын белгілі бір жұлдыздар тобы бір-бірінен
айрылмайды, құрмаласып, аспандағы орнын сол тобымен бірге қосақтап
өзгертетiндей. Сондықтан бұл топ – жұлдыздар шоғыры деп аталды. Жұлдыз
шоғыры көрер көзге аспан күмбезiнiң (сферасының) сыртында қапталып, бiзге
шардың сыртқы бетiне жабысып орналасқандай көрiнедi, ол шардың біз ішкі
бетін ғана көреміз, ал шардың сыртында жұлдыз шоғырлары және космос әлемі
– орналасқан тәрiздi. Аспан күмбезiнде жұлдыздардан басқа планеталар,
кометалар, метеорлар мен метеориттер, планета-аралық шаң-тозаң мекендейдi.
Қолайлы түндері жәй көзге 2000-ға жуық жұлдыз көрінсе, соның ішінде
жарығы ең күштiлерi 30-ға жуық жұлдыз, мысалы: Сүмбiле (Сириус), Капелла,
Вега, Темiрқазық (Полярлық жұлдыз), т.с.с. Аспандағы көзге көрiнетiн жұлдыз
шоғырларының түгел саны – 88, бұл тұтас аспан күмбезiндегi түгел көзге
көрінетін жұлдыз шоғырлары. Біздің ендікте солтүстiк жартышарда
көрінетіндері – 60-қа жуық. Ал аспан күмбезiнде бір мезгiлде ғана
көрінетіндері – 20-шақты жұлдыз шоғырлары. Оларға:
а) жануарлар аттары қойылды – үлкен аю, Арыстан, Айдахар,...
б) мифология кейiпкерлерiнiң аттары – Кассиопея, Андромеда, Персей,...
в) жұлдыз шоғырларына ұқсас фигуралардың аттары – Солтүстік Тәж (Северная
Корона), үшбұрыш (Треугольник), Жебе (Стрела),...
XVII-ші ғасырдан бастап жеке-жеке жұлдыздарға грек алфавитіндегі әріптер
қойылып, біраздан кейін тіпті оларды нөмiрлей бастады. Мысалы:
Үлкен арланның -жґлдызы (-Большого пса)– Сүмбiле (Сириус);
Возничийдiң -жұлдызы – Капелла;
Лираның -жұлдызы – Вега;
Орионның -жұлдызы – Бетельгейзе;
Ориона -жұлдызы – Ригель;
Персея -жґлдызы – Алгол; т.с.с.
Аспан күмбезiн үнемі қозғалып– бір жұлдыз шоғырларынан екіншісіне үнемі
көшіп отыраты аспан денелерiнiң бiзге ең елеулiсi Ай. Яғни, Ай Батыстан
Шығысқа қарайқ қозғалғанда, тәулігіне шамамен 130-қа ығысады. Сөйтiп 12
жұлдыз шоғырларын аралап өткенде, Ай аспанды толық айналып өтеді (ол 27,32
тәулік iшiнде болатын толық бiр ұрдiс).
Күн де, Ай секiлдi, 12 жұлдыз шоғырын аралап өткенде де, бір тәулікте 10-
қа ығысады сөйтіп 12 жұлдыз шоғырын Күн бір жылда өтеді.
1.3. Шығыстағы жұлдызды аспан құрылымы жәйлі астрономия ғылымының дамуы
Астрономия ғылымы қалай пайда болды? Бұл сөз грек тілінде екі сөз
құралған: астрон - жұлдыз, номос – заң деген мағыналарды білдіреді.
Шамамен 3 000 жыл бұрын Қытайдаң Чжоугун деген қаласында көне астрономиялық
обсерватория салынған екен. Бірақ сол кездегі обсерваториялар қазіргідей
емес – телескоп пен бинокль ол кезде болған жоқ. Сондықтан көзі көрегеш
адамдар ғана аспан шырақтарының және планеталардың қозғалысын қадағалап,
зерттей алған (8(. Сол кездегі астрономия негізінде планеталардың
орналасуын, қозғалысын қадағалап, аспан жұлдыздарының орналасуын белгіледі.
Олардың ойлап тапқан құралдары өте қарапайым еді, мысалы, астрономиялық
таяқ, трикветр, квадрант және т.б. Бұл құралдар шырақтардың көкжиектен
жоғарыда орналасқандағы орнын бұрышпен өлшеп, қадағалай алды (9(.
Шырақтардың арасындағы бұрыш өлшеу арқылы аспан картасын сыза алды.
Бағдат халифатының құрамына VII ғасырда Ирак, Сирия, Палестина, Мысыр,
Солтүстік Африка, кейініректе Аравияның ықпалына Еділдік Булгария мен Орта
Азия елдері енді. Орасан зор халифат аумағында Ислам діні күш алып, жаңа
мәдениет өрледі (1(. Орта ғасырлардағы Ислам мәдениеті күрделі құрылымды
болатын, ол көне мұралардың негізінде қалыптасып, арабтардың
өнертапқыштарының, ғалымдарының, философтардың, мәдени қайраткерлер мен
Алдыңғы және Орта Азия, Жерорта теңіздегі халықтарының орасан зор
білімдерін, мәдениетін меңгерді.
Исламның барлық елдерінде араб тілі ресми хат алысу тілінің, дін мен
әдебиеттің ролін атқарған болатын. Дәл сондай рольді Батыс Еуропада латын
тілі атқарған. Халифтер жаңа діннің бірінші қадамынан бастап-ақ ақсүйектік
білімдерді игеру саясатын жүргізіп, ғылымның, техниканың, мәдениеттің
дамуын Исламның негізгі талаптарының біріне айналдырды (7(. Мұсылман
елдерін билеушілер басқа діни ағымдармен күресу бағытында ғалымдарға
Грекия, Үнді, Қытай кітаптарындағы білімдерді қолдануға тыйым салған жоқ.
Сондықтан сол замандағы Ислам мәдениетінің дамуы адамзат санасына сай
ғылымдардың барлық салаларының дамуымен шектеседі.
Батыс Еуропа мен Қиыр Шығыста төмен құлдырау үрдістері кезінде,
мұсылман елдерінде философия, математика, астрономия, историография,
лингвистика, химия, фармакология, емдеу шеберлігі және сөз шеберлігі өрлеу
бағытын алды.
Орта ғасырларда өмір сүрген Шығыс ғалымдарының өмір-баянымен
танысқанда, олардың кең танымдық қасиеттеріне таң қалып, өмірінде орасан
зор ғылыми еңбек етіп, тастап кеткен өнегелі мұраларының тек көлеміне ғана
емес, ғалымның жан-жақтылығын, айналысқан салаларының көптігіне, көп тілді
меңгере алғандығына таңданамыз.
Солардың ішінде өмірге құштарлығын, көптеген ғылыми салалармен
айналысып, математика мен астрономияда, химия мен физикада, геология мен
минералогияда, жағрафия мен картографияда, тарих пен этнографияда,
философия мен тіл тануда ірі ғылыми мұралар қалдырған ғалым, энциклопедияны
құрастырушы Абу-р-Рейхан әл-Бируни (973-1048) (1,2(. Әл-Бирунидің ғылыми
мұраларының көлемі шамамен 150 еңбектен тұрады. Кейбір деректер бойынша ол
70-ке тарта тіл білген. Жаратылыстанудың толық сипаттамасын келтірілген
еңбегі Мансұр Каноны жарық көріп, астрономиялық білімдерінің сол
дәуірдегі мәліметтерден ерекше болды. Мысалы, Әл-Бируни планеталар мен
Күннің құрамының айырмашылықтары – оларды құрайтын заттың ерекшеліктерінде
екендігін айтып, Күн мен жұлдыздарды құрайтын зат – от екендігіне, зор
көлемдеріне көңіл аударды. Планеталардың суық зат екендігін айтып, Әлемді
ұстап тұрған гравитациялық күштер туралы пікір қалдырды. Ол астрономиялық
құралдар мен қондырғыларды – астролябияны, квадрант, секстантты жетілдірді.
Әл-Бирунидің ғылыми зерттеулерінің жетістіктері мен нәтижелерін бірнеше
ғасыр бойында маңдай алды ғылыми ой болды: ғалым ең үлкен квадрант жасады
–2' дәлдікпен Күннің орналасуын өлшей алды; Жердің радиусын өлшейтін жаңа
әдіс ойлап тапты.
Бұрынғы астрономдардың бірі, аты дүние жүзіне жақсы танымал ғалымдардың
бірі Мұхаммед-Тарағай Ұлықбек - Әйгілі Темір-ханның немересі. 22 наурыз
1394 жылы хан Темірдің кенже баласының әйелі босанып, ұл туды. Оның атын
Мұхаммед-Тарағай қойып, тарихта ол Ұлықбек – Ұлы Бек – деген есіммен
кейінірек кірді. Хан Темір өлгеннен соң оның Мұхаммед-Тарағай немересінің
үлесіне Мавераннахр, Хорезм және Ферғана тиеді, астанасы – ежелгі Самарқан
болып қала берді. Кезінде Ұлықбек астанасы Самарқан қаласы болған үлкен
мемлекеттің сұлтаны болған. Бірақ, аталары-тектері құсап соғысудың орнына,
Ұлықбек ғылыммен айналысып, өмірін соған сарп етті. Ұлықбек – Мұхаммед-
Тарағай иеленген жерлерде мектептер – медреселер салып, өзін атақты
тарихшыдымен, ақындарды, емшілерді, өнертанушыларды, суретшілерді,
мұхандистерді (инженерлер) жинады.
Өзі де ақындық дарынын көрсетіп, Азиядағы ең күшті мемлекеттердің
тарихын жазуға ат салысты. Бірақ Ұлықбек – Мұхаммед-Тарағайдың негізгі
әуесі – астрономия еді.
Самарқанда салынған Мұхаммед-Тарағай обсерваториясы
Шамамен 500 жылдай бұрын ол Самарқанда керемет обсерватория салып,
зәулім үйдің ішін түгелдей алып тұрған өте үлкен квадрант жасапты. Осы
квадранттың көмегімен Ұлықбек мыңнан аса жұлдыздардың дәл орнын анықтай
алды. Самарқанның сыртындағы бір жотаға Ұлықбек ХV ғасырдағы ең үлкен
обсерваториялардың бірін салды. Обсерваторияның алып құралдары және сыртқы
көрінісі осы күнге дейін таң қалдырады: оның тек секстантының доғалық
радиусының 40,2 метр болатын. Самарқан обсерваториясынан шыққан негізгі
еңбектерінің бірі – Жаңа астрономиялық кестелер – Зидж Гурагони (2(. Ол
1018 жұлдыздар каталогтарынан тұрады, бұнда уақытты есептеу жүйесі,
сфералық және есептеуіш астрономиясы, планеталардың тұтылуы және қозғалу
теориялары енген.
Ислам елдеріндегі астрономияның дамуы туралы қосымша мәліметтер: Меккі
қаласындағы Мұхаммад әл-Мәкки ғылыми әлемге танымал, ол 852 жылы көктемгі
Күн теңесу кезіндегі Күннің биіктігін өлшеу арқылы Жер мен аспанның
дөңгелектілігін дәлелдеу (әл-Худжжа ала истидара ас-сама ва-л-ард) атақты
кітабын шығарды (4(.
Аравия еліндегі кең танымал тұлғалар – Бадр әд-Дин Мухаммад әл-Фариси,
Аспан сферасы туралы ғылымдардың құпиялардың шегі (Нихайа әл-идрак фи
асрар улум әл-афлак) және Жұлдыздар туралы ғылымдар элементтері (Усул илм
ан-нуджум), Зидж мәселелерін шешудің жолдары (әл-Ма`аридж ал-фикр әл-
вахидж фи халл мугакилат әз-зидж).
1.4. Қазiргi кезде астрономия ғылымы не туралы
Бүгiнгi астрономияның физика, химия, биология және басқа да ғылымдардан
көп айырмашылықтары бар. Физика мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық
және практикалық астрономиямен қалай байланысты болса, қазiргi
астрономияның дамуы теориялық және эксперименттiк физикамен бiрге дамиды.
Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте
қызықты.
Астрономияның, яғни космос туралы ғылымының, дүниеге келуiне не себеп
болған? Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк
себептер бар. Голландияның ғалымы А. Паннекуктың сөзi бойынша: Адам
аспанға жұлдыздардың әдемiлiгiне таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған
жоқ; ол өзiнiң өмiр сұруi үшiн күрес кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын
жақсы және көп бiлуi керек болды, тек сондай бiлiм оның құрып кетпеуiне
кепiл бола алды. Табиғатты неғрлым жақсы танып бiлсе, соғұрлым өмiр сұру
жеңiлдеп, адамның жұмыс iстеуi де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн
күресте ғана, табиғат заңдарын көп бiлiп, адамзат ғылымдары пайда болды.
Астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны (Ориентация – латын тiлiнен ориенс
–шығыс деген сөз) бiлуi керек. Су жағасында өмiр сүретiн халықтардың
қайық не кеменiң үстiнде өзннiң, теңiздiң, мұхиттың суларымен жол кешкенде
– барар жолын, қайтар жолын бiлу, саяхат кезiнде адасып кетпес үшiн
ориентациясын бiлу өте қажет болды (8(. Айта кетейiк, ең басты ориентация –
Күн және оның шығуы мен батуы. Одан кейiн таңы да екi бағыт бар – солтүстiк
және оңтүстiк. Түнгi жүрiс кезiнде Күннiң шығысы мен батысын айыру қиын,
бұл жерде тек жұлдыздар туралы бiлiм көмектеседi. Ал жұлдыздар, Жердiң
қозғалысы салдарынан, аспан сферасында орын ауыстырады, сондықтан таң
атқандағы жұлдыз кешке қарай аспан сферасының басқа жерiнен көрiнедi. Ерте
кездерден-ақ адамдар жұлдызды аспандағы ориентациясын жетiлдiру үшiн, аспан
сферасында жиi көзге көрiнетiн жұлдыздарды жұлдыз шоғырларына бiрiктiрдi.
Ал оларды оңай еске сақтап, тез табу үшiн, атын атауға тырысты, мысалы, жыл
мезгiлiне сай немесе белгiлi бiр катастрофалық не басқа да оқиғаларға сай
(5(.
Аспан күмбезіндегі жұлдыздар, аспан шырақтары Ай жарық түндері қандай
әдемі! Әсіресе Қазақастанның оңтүстік аймақтарын мекендейтін ел ашық түнгі
аспаннан көретін жұлдыздардың саны орасан көп және олар ерекше жарқырайды.
Аспанда қанша жұлдыз бар? Айдың жүзі неге біресе дөңгелек, біресе жіңішке
ғана ай болады? Күн неге шығыстан шығып, батыстан батады?
Бұл жай сұрақтар емес, олардан адам баласының өмірі, тағдыры тәелді
болды. Бірнеше мың жылдар бұрын адам аспан шырақтарының орналасуына қарап
өзендердің тасуын, егінді егіп, жинау уақытын алдын-ала болжап, уақытты
өлшеуін календарларын ойлап тапса, кейінгілері қайықпен саяхат кезінде
адастырмайтын аспан шырақтарын жақсы танып білді.
Адамдар Күн мен Айдың тұтылуын есептей алды. Ұрпақтан ұрпаққа жинаған
осы білімдерді өз пайдасына жұмсай білді. Қазiргi кезде астрономия ғылымы
қажет пе? Бүгiнгi астрономияның физикадан, химиядан, биологиядан және басқа
да ғылымдардан көп айырмашылықтары бар.
Физика мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық және практикалық
астрономиямен қалай байланысты болса, қазiргi астрономияның дамуы теориялық
және эксперименттiк физиканың дамуымен де сондай байланысты.
Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте
қызықты. Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi тарихи не әлеуметтiк себептер бар.
Астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны бiлуi керек (5(. Мiне, осындай тамаша
сөздердi себеп қылып, бiз қазақтар арасындағы астрономиялық бiлiмдердiң бар
екенiн қайта еске түсiру мақсатымен және оның қалай пайда болғанын, ел
аузына қайдан келгенiн бүгiнгi мектеп қабырғасындағы оқырмандарға құлақ
қағыс етудi мақсат еттiк.
Сонымен, Ислам елдерінің астрономия ғылымындағы үлестері орасан зор.
Біздің жұмысымыз жұлдыздар мен жұлдыз шоғырларының ислам елдерінде және
көне қазақ халқының танымында қалған мәліметтерді жинау болғандықтан, оған
қоса, жұлдыз бен жұлдыз шоғырларын сала білу, тану мақсатын көздегендіктен,
біз көне заманда пайда болып, бүгінгі күнге дейін қолданылып келген жұлдыз
атауларын, шоғырлар атауларының мән-мағынасын зерттедік. Мысалы, жұлдыз
атауларының көпшілігі араб тілінен қалған екен, оларға қысқаша шолу
жасағанда да, мынадай нәтижеге келдік (Қосымшадағы жұлдыз жобаларына
қараңыз) (3,6(:
Цельбальрай жұлдызы ((-Змееносец жұлдыз шоғырынан) калб ар-ра'й – Шопан
иті (Арабтар Шабан деп Змееносец жұлдыз шоғырының (-жұлдызын атаған);
Әлкаид және Бенетнаш – Үлкен Аю жұлдыз шоғырының жұлдызының екі аты;
Вега (Лира жұлдыз шоғырының (-жұлдызы) – ан-наср әл-ваки' – Құлап бара
жатқан бүркіт;
Садальмелек (Водолей – Су құюшы жұлдыз шоғырының (-жұлдызы) – са'д әл-мүлік
– мемлекеттің бақыты;
Үлкен Аю жұлдыз шоғырының жұлдыздары (-, (-, (-, (-жұлдыздары Дубхе, Мерак,
Фекда және Мегрец – дубб – аю, марак – кеудесі, фахз – жанбасы және
маграз – құйрығының басы;
Рас Альгете (Геркулестің (-жұлдызы) – ра'с алджаси – тізесін бүкеннің
басы;
Альтаир және Денеб (Аққудың (-жұлдызы) – әт-таир – құс және занаб –
құйрық;
Алголъ (Персейдің (-жұлдызы) – әл-гүл – құбыжық жәндік (Персей қолымен
ұстап тұрған Медуза Горгонаның кесілген басы);
Менкалинан (Возничий (-жұлдызы) – манкаб зи-л-`анан – иығы;
Рас Альхаге (Змееносец (-жұлдызы) – ра'с ал-хав-ва – Змееносецтің басы;
Унук Элъхайя (Жыланның (-жұлдызы) – 'унк ал-хиййа – Жыланның мойны;
Алъферрац (Пегастың (-жұлдызы) – әл-фарас – ат (жұлдыздың толық аты –
сирра әл-фарас – Аттың кіндігі);
Денебола (Арыстанның (-жұлдызы) – занаб ал-асад – Арыстанның құйрығы;
Акраб (Сары Шаян (-жұлдызы) – акраб – Сары Шаян;
Фомальгаут (Оңтүстік Балықтардың (-жұлдызы) – фумм әл-хут – Балықтың
аузы;
Бетельгейзе, Ригель и Мантака (Орионның (, (, ( жұлдыздары) – байт әл-
джауза – Алыптың қолтығы, риджл – аяқ және минтака – белбеу; Ахернар
(Эриданның (-жұлдызы) – ахир ан-нахр – Өзеннің соңы.
1.5. ҚҰСЖОЛЫ - ГАЛАКТИКАСЫ
Төбе басына шығып, жаратылыстың Ұлы кітабының бір бетін ашып, оқып
көрейік. Айналаға көз жүгіртсек бетеге, селеу сарғаяңдап, даланың жүзі қуаң
тартқан. Шөп те, егін де пісіпті. Күннің көзі ашық болса да ысытпайды. Күн
төмендеген. Жылдың әр мерзіміне қарай жердегі табиғаттың көркі де, көк жүзі
де өзгереді. Міне, жер шары ұршықша айналып, көзінің мәңгі қозғалысымен
(бір секундта отыз километр жылдамдықпен) зымырай отырып, бізде күз
боларлық қалпына тағы жақындап келе жатыр. Күздігүні іңірде шайдай аспанға
қарасақ, оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып, тас төбемізді баса өткен
бозарған қылаң жолақты көреміз. Ел мұны Құсжолы не Тырнажолы дейді.
Орысша Млечный путь. Құсжолы аспанды қақ жара қайтқан жыл құстарының
ұшатын жолымен созыла көрінеді. Оны ел жер тараптарын айыру үшін
пайдаланды. Ғылым тілінде Құсжолы Галактика болып табылады. Галактика деген
сөздің түбірі грекше gala сүт деген.
Құсжолының керемет терең, зәулім ірі сырлары бар. Құсжолы дегеніміз
әлемнің біз тұрған бөлігінің арқауы, желісі. Құсжолын зерттеу астрономдар
үшін ең ұлы, ең өрелі мәселенің бірі. Оларды зерттеу-талай мыңжылдардың
ісі, сонда да оның барлық егжей-тегжейін сарқа біле алмас. Құсжолы созылып,
оңтүстік аспанды да белдеулейді. Сөйтіп ол киіз үйдің басқұрындай күллі
аспанды орағытып шығады; оның оңтүстік жақ жартысы Оңтүстік Америкадан,
Австралиядан, Оңтүстік Африкадан көрінеді. Құсжолына кіретін миллиондаған
жұлдыздардың ішіне біздің Күн де кіреді. Галактика жұлдыздары ретсіз
орналасқан жоқ, белгілі бір тәртіпке бағынады екен; оның пішіні-дөңгелек
жалпақ нан, диск формалы екен. Біздің Күн осы жүйесіне кіретіндіктен, оның
жазықтығындағы жұлдыздар ерекше тәртіппен орналасуы керек. Шынымен-ақ,
Құсжолы шашырамай аспанымызда белгілі бір орын алып тұр. Жарық сәулесі
Галактиканың бір шетінен екінші шетіне (жалпағынан өлшегенде) жүз мың жыл
жүріп кетеді. Біздің Күн Галактика центрінен 30 000 жарық жыл қашықтықта
орналасқан. Галактикадағы (150 млрд) жұлдыздардың ең бізге жақыны α-
Центавра. Галактиканы құрайтын объектілер (жұлдыздар, тұмандықтар) бізден
соншама жырақ болса да, олар жайында астрофизика ғылымында талай қызықты
мағлұматтар бар. Біздің Күннен мың есе үлкен және кіші жұлдыздар аз емес.
Жарықтығы жағынан да жұлдыздардың ыстықтары мен салқындаулары да баршылық.
Галактикада бір-бірімен матасып тұрған қосжұлдыздар мен үш жұлдыздар
тартылыс арқылы бір-бірімен топ жасап жүреді екен. Айнымалы жұлдыздар да
бір ғажап: екі иінінен дем алып тұрған жануардай біресе қампайып, біресе
кішірейіп, құбылады да тұрады.
Жұлдыздардың арасында кеңістік те өте сирек күйде шашылып жүрген газ-
тозаң материя бар екендігі белгілі. Осы материя бірте-бірте қоюланып, қалың
шоғырлар жасайды. Бұларды Тұмандықтар деп атайды. Тұмандықтардың да саны
жүз миллиондай. Аққу шоқжұлдызынан бастап Құсжолы тармақталып, екі айырылып
кетеді де, оңтүстік аспандағы Центавра шоқжұлдызына жеткенде қайта
бірігеді. Ғалымдардың ойынша Галактика спиральша оралып келіп, ортасына
қарай түйіртпектеледі. Құсжолының оңтүстік жақ басы жарығырақ, ғалымдардың
анықтауы бойынша, Галактиканың кіндігі (ядросы) бар. Ал Галактиканы құраушы
жұлдыздар сол ядроны айналады да, ядро оларды шашыратпай, ыдыратпай тартып
тұрады. Шексіз әлемде біздің Галактикадай дүниелер сансыз көп екен.
Жыл Құстары адаспай мекенін қалай таба алады? Жаратылыстың неше үрлі
құбылыстарының ішінде, таңқалдыратындардың бірі-жыл құстарының қанша мың км
жер адаспай ұшып, мекендерін тауып алуы. Қазақ малшыларының ежелден бергі
келе жатқан пікірі мынадай:
- Құстарды адастырмайтын аспанда жол бар, ол Құсжолы. Құстың екі ұшатын
уағында солтүстіктен оңтүстікке тартады. Ал қыстыгүні іңірде қиғаш-
батыстан шығысқа қарап тұрады.
Құсжолының бойындағы қалың жұлдыздар мен газ-тозаң материядан бізге
радиосәулелері, инфрақызыл сәулелер келеді. Ондай сәулелерді әсіресе
Галактиканың ядросы күшті шығарады. Құсжолының бойындағы Капелла маңында
Аққу шоқжұлдызының ішінде радиосәулелерді күшті тарататын газ-тозаң
шоғырлары бар екенін соңғы жылдар радиотелескоптар ашып беріп отыр.
Құстардың ерекше қасиеттері (көздерінің тор қабыршақтары) арқылы
миллиондаған жылдар ішінде қалыптасып қалған, тетіктері бар екен,-дейді.
Сол сәулелер құстардың сезгіш органдары үшін компас сияқты жуық бағдар бере
алады дейді.
Құсжолының Темірқазыққа жақын Цефей,Аққу шоқжұлдыздарының тұстары онша
көп ауытқымай, үнемі аспанның солтүстік жағында айналып жүреді. Жыл
құстарының қауырт жиі ұшатын кездерінде – Құсжолы шынында да олардың жолына
бейімделіп тұрғандай: кешкі кезден бастап нағыз түн болғанша және таң
сәріден бастап әбден күн көтерілгенше.
ІІ. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯНЫҢ КЕЙБІР ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1. Қазақ астраномиясының пайда болу себептері
Ежелден мал шаруашылығымен айналысып, аспан астында, аттың жалында,
түйенiң қомында өмiр сүрiп келе жатқан халықтардың бiрi – қазақ халқы
(11(. Оның тағдыры малға, ал малдың тағдыры шөбi шүйгiн, суы мол жайылымға
байланысты болған. Мысырлықтарды Нiлдiң тасуы күйзелтсе, көшпендiлердi
жетi ағайынды жұт күйзелтiп отырған. Сондықтан байтақ далада көшпендiлер
жол табуды, жыл мезгiлдерiн айыруды, мал төлдету, бие байлау, күзем алу,
күйек алу мерзiмдерiн жақсы бiлу қажет болған. Қазақстанның ежелгi
тайпалары Күн мен Айдың қозғалысын, көптеген жұлдыздардың және аспан
шырақтарының туатын және бататын кездерiн, көрiнетiн орындарын жақсы бiлiп,
ондай мәліметтер халқымыздың ауыз әдебиетiне жиналған болатын.
Астрономияға байланысты аңыздар, ертегiлер, жырлар, жұмбақтар, мақалдар
мен мәтелдер қазақ ауыз әдебиетiнде көп. Қазақта алтын Күн, күмiс Ай,
маржан жұлдызды сөз тіркестерін жырға, өлеңге қоспаған ақын жоқ шығар.
Қазақ халқы – ежелгi түркi тайпаларының ұрпағы екенiн де бiлемiз.
Біздің пікірімізше, қазiргi Қазақстанда тек қазақ мектептерiнде ғана емес,
орыс мектеп оқушыларына қазақ даласындағы халықтық астрономияның ең болмаса
бастапқы мәлiметтерімен таныстырған әбден пайдалы екенiне дау жоқ.
Тарихшылардың мәлiметтерi бойынша, түркiлердiң әжептеуiр астрономиялық
бiлiмi болған және олар мүшел календарын қолданған екен. Жетi қарақшы,
Үркер, Темiрқазық атаулары бiзге түркiлерден келген [12]. Ежелгi
түркiлердiң қолжазба ескерткiштерiнде жұлдыз аттары жиi кездеседi. Олар
жұлдыздарды бақылап жүретiн абыздарды жұлдызшылар деп аталған. Ал ХX
ғасырдың ортасында археологтар Жанғабыл өзенiнiң бойынан VIII–X ғасырларда
жерленген бiр жұлдызшының зиратын тапты. Онда қабiрге өлiкпен бiрге бiр
Жұлдыз тас – метеорит салынған екен. Қабiр үстiне қалап салынған тастар
Күннiң бейнесiн көрсетiп тұр екен [8].
Мұрад Әджiнiң кiтабынан [13] бiз мынадай қызықты материалдарды таптық:
түркiлердiң аса құнды ескерткiштерiнiң бiрi – 1069 жылы жазылған құтадғы
бiлiк атты кiтап екен (Құт орнату, яғни Бақытты болу жолдары туралы
кiтап). Оны Баласағын қаласында туып-өскен Жүсіп (Юсуф) деген ақын жазған
екен. Кiтаптағы бiр қызықты жәйт: кiтаптың V тарауында дүниенiң төрт
элементi, жетi планета және зодиактың он екi шоқжұлдызы туралы айтылған
екен. Ал XXXIV тарауында шетелге жiберiлетiн елшi астрономия мен
медицинаны бiлуi керек делiнген екен. Мұндай мәлiметтер, Хасен Әбiшевтiң
кiтабында берiлген деректер бойынша, диван лұғат әл-түрiк, кодекс
куманикус, хибат ул-хакоик, т.с.с. (14(.
Орта ғасырларда жазылған кiтаптарда да бұндай деректер аз емес (7(.
Атақты жихангез А.Вамбери Орта Азияға саяхат (1865) кітабында бір
қазақтан естіген: Адам баласы үнемі қозғалыста болу керек, себебі Күн, Ай,
жұлдыздар да, су, жануарлар, құс пен балықтар да – барлығы тынымсыз
қозғалыста, тек жер мен өлілер ғана бір орында қалады сөздерді келтіріп,
қазақ халқының көшпенді өмірінің мәнін түсіндіре алғанына таң қалыпты (15(.
Қазақтар Ғарышқа жан бітіріп, аспандағы денелер мен құбылыстарды
Жердегі өмірдің айна бетіннен шағылысқан бейнесіндей көрді. Қазақ үшін
қозғалыстағы аспан күмбезі көшпенді халықтың жыл бойындағы көшу бағытын
анықтап, жүргізіп отырғандай көрінді. Сол қозғалыстарын аспан шырақтарымен
салыстыра, қазақтар аспан календарын тани білді – табиғат құбылыстарын өмір
сүру үшін қолдануды үйренді. Сөйтіп, Күн мен Ай, жұлдыздар мен жұлдыз
шоғырлары байтақ даладағы қазақ өмірінде орны толмас көмекші болды.
Сондықтан да аспан туралы білімдер халық фольклорында да елеулі орын
алып отыр. Қазақтардың аспан шырақтары туралы мағлұматтары жазылып
тасталған көне тарихи көздерінен табылды. Мысалы, кейбіреулерінде мынадай
шырақтардың және жұлдыз шоғырларының атаулары жиі кездеседі: Темірқазық
(Полярная звезда), Шолпан (Венера), Үркер (Плеяды), Жеті Қарақшы (Большая
Медведица), т.с.с.; бұл атаулар қазір де қолданылады.
Айта кету керек, түркі тілдес сауатты ортада білім-тәрбие алып, Орта
Азия ғылымына үлестерін қосқандардың арасында қазақ халқының даналары да
болған. Орта ғасырлардағы қазақ жерінен шыққан даналар атты Уикипедия –
ашық энциклопедия бағдарламасынан алынған мәліметтері (10( бойынша,
түркiлердiң ғалым-астрономдары да бiрталай болған, олардың арасынан біз
зерттеген тұлғалар: Әбу-Нәсiр әл-Фараби (870-950), Ғаббас Жауһари (IX
ғасыр), Жүсіп Баласағұн (1015-1075), Махмұд Қашқари, Әт-Түрки мен оның
баласы Ғабдыл-Хасен (IX ғасыр), т.б. болды.
Әбунәсiр әл Фараби – философ, математик, астроном, дәрiгер, музыкант.
Ол араб тiлiнде 150-ге тарта еңбек жазған. Птолемейдiң Әлмагестiн өңдеп,
араб тiлiнде жариялған. Ғылымдардың шығуы туралы атты кiтабында Фараби
табиғаттың сырларын ашып, жұмбақтарын шешу үшiн алдымен арифметика мен
геометрияның қажеттiгiн айта келiп, жұлдыз ғылымына тоқталады: Бұл – аспан
қозғалысы жайындағы ғылым.
Алайда қазақтың астрономиялық бiлiмдерi ұзақ уақыт ғалымдардың
назарынан тыс қалып отырған. Бұл жөнiнде нақты материалды жинауды өткен
ғасырда Шоқан Уәлиханов бастаған болса, одан кейiн бұл бағытта Г.Н.
Потанин, В.В. Радлов. Э.А. Диваев, Б.А. Куфтин, Сәкен Сейфуллин, т.б.
зерттеушi-этнографтар еңбектерi де танымал (12(.
Халық аузындағы өлең, мақал-мәтелдер, тақпақтар мен аңыздар, жұмбақтар
мысалдарын мектептегi көптеген пәндер әдебиетiнде де кездестiремiз. Мысалы,
қазақтың Күн, Ай, жұлдыздар жайындағы ұғымына жоғарыда аталған этнографтар
үлкен мән берiп, әр уақытта жинап-терiп, жазып қалдырған екен (13(.
Алайда ХХ ғасырда қазақ халқының астрономиясына қажеттi көңiл бөлiп,
ат басын бұрған ғалымдар бiрден-бiр. Солардың iшiнде П.Полатбеков, геолог
А.Машанов, Х. Әбiшев ел арасынан көптеген деректер жинаған iрi ғалымдар.
2.2. Практикалық астрономияның жалпы мiндеттерi
Сарыарқадай шексiз жазирада, Қызылқұм, Бетпақдала сияқты шөлдерде малды
жайлауға, сулы құдыққа қарай түнде өргiзгенде малшылар Темiрқазықты,
Үркердi, Үшарқар-Таразыны, Құсжолын белгiлеп, адаспай жол табады екен
(14(. Қазақстанның алыс, шалғай жерлерiндегi мал бағумен айналысатын ел жәй
көзбен жұлдыздар мен аспан шырақтарына қарап, тұжырым жасау әдiсiнiң күнi
бүгiнге дейiн құнын түсiрген жоқ.
Жергiлiктi ұғымдар – халық аузындағы өлең, мақал мәтелдер, тақпақтар
мен аңыздар, жүмбақ мысалдары өте көп кездеседi, әсiресе мектептегi барлық
пәндер әдебиетiнде жиi кездесемiз. Қазақтың Күн, Ай, жұлдыздар жайындағы
ұғымына Левшин, Радлов, Потанин, Шоқан Уәлиханов, Диваев, Куфтин сияқты
этнографтар үлкен мән берiп, әр уақытта жинап-терiп, жазып қалдырған екен
(12(.
Ертедегi адамдар Жер ешбiр тiреусiз, өздiгiнен қалықтап, мұғаллақ
болып тұрмайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Абстракт 2
Кіріспе 4
І. Астрономияны білмесек, аспанды қалай игереміз 6
1.1. Астрономия ғылымы адамзат өмірінде ерекше алатын орны 7
1.2. Аспан күмбезi туралы алғашқы мәлiметтер 10
1.3. Шығыстағы жұлдызды аспан құрылымы жәйлі астрономия ғылымының 10
дамуы
1.4. Қазiргi кезде астрономия ғылымы не туралы 13
1.5. Құсжолы-галактикасы 15
ІІ. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯНЫҢ КЕЙБІР ЭЛЕМЕНТТЕРІ 18
2.1. Қазақ астраномиясының пайда болу себептері 18
2.2. Практикалық астрономияның жалпы мiндеттерi 20
2. 3. Жұлдыз шоғырларының атаулары мен кейбір түсініктемелер 21
2.4. Г.Рей тәсілі бойынша шоқжұлдыздарды белгілеу тиімділігі 22
2.5. Қазақ халқының астрономиялық ұғымдары, олардың мәнi 23
2. 6. Халық астрономиясындағы күнтiзбе 31
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиет 36
Қосымша 37
КІРІСПЕ
Астрономия адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Космос
дәуірінің жарты ғасырдай дүние-жүзілік тарихы және еліміздегі
космонавтиканың күрт дамуы – жаратылыстану мен техника ғылымдарының дамуына
себепші болса да, бізге – мектеп оқушыларына бұл ғылыми жаңалық аз
жеткізіледі: астрономияны біз 9 сыныптан бастап физика пәнімен бірге ғана
оқи бастасақ, пәннің өзі тек 11 сыныпта ғана берілді. Олай болса,
астрономиялық білімнің резервтік мүмкіндіктері – ғылыми жобаларда, оларды
іске асыру мүмкіндігінде. Сондықтан да өз ғылыми жұмысымызда біз білім
алудың ең көкейкесті мәселесін қозғап, Космос және Әлем туралы кейбір
қызықты мәліметтерді ашу және талдау мәселесін таңдадық: Орта Азия және
Қазақ даласындағы астрономиялық білімдердің дамуы, тиімді пайдалана алуы
қозғалып, жұлдыз-шоғырларын қалыптасқан Г.Рей тәсілімен салыстыру арқылы
бейнелеп, араб атауларымен ұштастыра, қазақ бейнелеріне, атауларына сәйкес
аңыздарды жинастырып, толықтырдық.
Әлем туралы ғылымның, дүниеге келуiне не себеп болған? Олардың пайда
болуында белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк себептер бар. Голландияның
ғалымы А. Паннекуктың былай деді: адам аспанға жүлдыздардың әдемiлiгiне
таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған жоқ; ол өзiнiң өмiр сүруi үшiн күрес
кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын жақсы және көп бiлуi керек болды,
тек сондай бiлiм оның қүрып кетпеуiне кепiл бола алды. Табиғатты неғұрлым
жақсы танып бiлсе, соғұрлым адамның қоршаған ортада өмiр сүруі жеңiлдеп,
еңбек етуі де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн күресте ғана, табиғат
заңдарын көп бiлу барысында, адамзат ғылымдары пайда болды. Сонымен,
астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым екен.
Мәселен, көшпелi халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз
далада адасып кетпес үшiн кеңiстiкте жер тараптарын бiлуi қажет еді. Су
жағасында өмiр сүретiн халықтардың қайық-кемемен өзеннiң, теңiздiң,
мүхиттың суларындағы саяхатында – барар-қайтар жолын тауып, адаспай жүру
үшiн қажетті астрономиялық бiлімдер қажет болды.
Біздің Космос және Әлем туралы астрономиялық білімдерге деген
құштарлығымыз орасан зор болса да, сол қызығушылығымызды кейде астрология
мен оккульттік білімдердің магистрлерінен алып, ғылымнан шыққан деп
ойлаймыз. Ол астрономия пәнін жете білмеуімізден ғой. Сондықтан да осы
ғылыми жобамызды орындауда, білім алу ынталылығын қанағаттандырып, әуесқой
әрі білімпаздардың бұл не? дейтін сауалдарына жауап бере алдық.
Қазақтардың ауыз әдебиетiндегi аспан объектiлерiнiң алатын орны ерекше.
Көшпелi халық үшiн жыл мезгiлдерiнiң ауысуы – аспан жұлдыздарының орын
ауыстыруымен байланыстырылды. Қазақтар да, басқа халықтар сияқты, аспан
жұлдыздарының адам тағдырына әсер ететiнiне сендi. Өкiнiшке орай
қазақтардың фольклорлық шығармашылықтарының көптеген құнды мәлiметтерi
жоғалып, аман қалғандары өте аз зерттелгенге ұқсайды. Бiрақ халықтың
көптеген аңыздарында, эпостары мен батырлар жырларында және өлеңдерiнде
қазақтардың жұлдызды аспан туралы бiлiмдерi шоғырланып, жинақталды. Қазiр
бұл тақырыпқа халық ауыз әдебиетiнен жиналған материалдар өте аз.
Жұлдыздарды белгiлi бiр топтарға жинаған ыңғайлы, олар шоқ жұлдыздары деп
аталды. Бiр кiтаптарда шоғырларды күрделi аллегориялық (бейне-елес) фигура
түрiнде бейнелесе, ендi бiреулерiнде – геометриялық фигура түрiнде
бейнелептi. Бүгiн ең кең тараған, әрi қарапайым тәсiлдерге Г.Рей тәсiлi
жатады.
Біздің жұмысымыз жұлдыз шоғырларының Ислам елдерінде және көне қазақ
халқының танымында қалған мәліметтерді жинау болғандықтан, оған қоса,
жұлдыз және жұлдыз шоғырларын сала білу, тану мақсатын көздегендіктен, біз
көне заманда пайда болып, бүгінгі күнге дейін қолданылып келген жұлдыз
атауларын, шоғырлар атауларының мән-мағынасын зерттедік.
І. АСТРОНОМИЯНЫ БІЛМЕСЕК, АСПАНДЫ ҚАЛАЙ ИГЕРЕМІЗ
Кез-келген ғылымды зерттеуді бастамас бұрын оның даму тарихынан
бастайды. Себебі бұл ғылыми сала неліктен пайда болды, қандай мәселеге
байланысты туды, қалай қалыптасты – соны білу дегеніміз – ғылыми тақырыптың
мәнін, маңызын түсіну деген сөз екенін кез-келген ғалым айтады. Міне біздің
жұмысымызда да кейбір елдердің тарихи мәліметтері келтіріліп, қазақтардың
ауыз әдебиетіндегі аспан объектілері туралы шығармаларымен салыстырып
отырмыз.
Астрономияның бiзге белгiлi алғашқы отандарының бiрi – ежелгi Мысыр
(Египет) болса, Қытай және Греция болса, ғұлама ғалымдар Аристотелден
бастап, Г.Галилей мен И.Ньютон заманына дейін 2,5 мың жыл бойында
астрономия жаратылыс тану ғылымдарының iшiнде басшысы, көсемi болып
тұрды. Себебi негiзгi физикалық принциптер мен математикалық әдiстер тек
астрономиялық зерттеулер кезiнде өрлеп, дамыды. XIX ғасырда астрономия
физикалық теорияның нәтижелерiн жиi қолданып, басқа ғылымдардан –
философия, физика, химия, математиканың зерттеу тәсiлдерiн алып пайдаланды.
Сонымен, бiраз уақытқа Астрономия ғылымы бастаушы, қозғаушы күш ролiн
бәсеңдетiп алған болатын. Астрономия өзiмен өзi болып қала бердi [1].
Еуропадағы қайта өрлеу заманында астрономияның маңыздылығы өсiп, оны
дұрыс пайдалана алудың ролi артты – мектептер мен оқу орындарындағы
астрономиялық бiлiм беру үрдiсi жаңа оқулықтар, жаңа бiлiм қосты.
Астрономиялық зерттеулер орта ғасырлардағы тоқыраудан кейiн, қайта
жанданып, дамыды. Содан берi астрономиялық ғылымдардың (астрофизика,
астрохимия, оптикалық астрономия, сфералық астрономия, т.б.) дамуы үдемелi
қарқында болды.
Актуалдылық туралы. Ғарыш дәуірінің жарты ғасырдай дүниежүзілік тарихы
және еліміздегі ғарышкерліктің күрт дамуы – жаратылыстану мен техника
ғылымдарының дамуына себепші болса да, бізге – мектеп оқушыларына бұл
ғылыми жаңалық аз жеткізіледі: астрономияны біз 9 сыныптан бастап физика
пәнімен бірге ғана оқи бастасақ, пәннің өзі тек 11 сыныпта ғана беріледі.
Біздің пікірімізше, астрономиялық білімнің резервтік мүмкіндіктері –
мектептің ғылыми жобаларында, оларды іске асыру мүмкіндігінде. Сондықтан да
өз ғылыми жұмысымызда біз білім алудың ең көкейкесті мәселесін қозғап,
Ғарыш және Әлем туралы кейбір тақырыптарды ашу мәселесін талдадық. Атап
айтқанда, Орта Азия және Қазақ даласындағы астрономиялық білімдердің дамуы,
тиімді пайдалана алуы қозғалды.
Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк
себептері бар. Әлем- Ғарыш туралы ғылымның, дүниеге келуiне не себеп
болған? Әрбiр ғылым бөгде ой және әлде-бір бiлiм түрiнде пайда болмайды –
олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк себептер бар.
Голландияның ғалымы А. Паннекук былай деді: адам аспанға жүлдыздардың
әдемiлiгiне таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған жоқ; ол өзiнiң өмiр
сүруi үшiн күрес кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын жақсы және көп
бiлуi керек болды, тек сондай бiлiм оның құрып кетпеуiне кепiл бола алды.
Табиғатты неғұрлым жақсы танып бiлсе, соғұрлым адамның қоршаған ортада өмiр
сүруі жеңiлдеп, еңбек етуі де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн
күресте ғана, табиғат заңдарын көп бiлу барысында, адамзат ғылымдары пайда
болды (5(. Сонымен, астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған
ғылым екен.
Мысалы, көшпелi халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз
далада адасып кетпес үшiн кеңiстiкте жер тараптарын бiлуi қажет еді. Су
жағасында өмiр сүретiн халықтардың қайық-кемемен өзеннiң, теңiздiң,
мүхиттың суларындағы саяхатында – барар-қайтар жолын тауып, адаспай жүру
үшiн қажетті астрономиялық бiлімдер қажет болды.
Мектеп оқушыларының Ғарыш және Әлем туралы астрономиялық білімдерге
деген құштарлығы орасан зор. Бірақ сол сұранысты кейде астрология мен
оккульттік ғылымдар магистрлері қанағаттандырып, өз пайдасына жұмсайтыны
мәлім. Ол астрономия пәнін жете білмеуімізден ғой. Сондықтан да осы ғылыми
жобамызды орындауда, 8-9 жастағы балалардың білім алу ынталылығын
қанағаттандыруға бағыттадық, сол жаста бала әуесқой әрі білімпаз, бұл не?
дейтін жасқа сәйкес келетін кезеңі.
Біз жоғары аспанға көз тіккенде, сансыз көп жұлдызды көреміз, бұл не?
сауалына жауап іздейміз, содан кейін ол қашан пайда болды?, бұрын болды
ма?, осыдан кейін не болады? сұрақтар мазалайды. Бұл сауалдарға жауап
іздеу барысында планетарлық көлемде ойлау мүмкіндігі пайда болады. Біздің
ұйғаруымызша, жаңа планетарлық көлемде ойлау (2( мүмкіндігінің пайда
болуы – астрономияны игеру барысында жаңа талаптарын қояды. Ал ХХI ғасырда
планетарлық тұрғысынан ойлау мүмкіндігінің ғарыштық көлемділікті талап
етеді (2(. Ал бұл жәйт Әлем туралы ғылымды зерттеуде жаңа, әрі жоғары
дәрежедегі талаптар қояды. Бірақ Ғарыштық дәуірде және космонавтиканың
қарқынды даму дәуірінде астрономия пәніне қызығушылықты туғызып қана
қоймай, оны қалай зерттеу амалдарын, қызығушылықты сарқытпау амалдарын
жасауымыз қажет.
1.1. Астрономия ғылымы адамзат өмірінде ерекше алатын орны
Жұлдызды аспанға қарап, бұл дүниеде оның әдемiлiгiне және айбындылығына
таң қалмаған адам жоқ шығар. Бұл сезiмдер әдетте сұрақ туғызады, ал
сұрақтан – құпияны ашуға талпыныс, тiлек туады. Ғылымдардың ең кәрiсi де,
ең жасы да – астрономия. Ол басқа ғылымдардан әлде қайда ерте шығып,
Шығыста да қазiргi зерттеулер, ғарышқа ұшырылып жатқан жасанды серiктер мен
ғарыш кемелерi кәрi астрономияны жасартқандай: бұрын көрмеген, немесе
бiлмейтiн құбылыстарын танытып, ал бұрыннан көрiп, кең танымал құбылыстарды
қайта тануды талап етедi. Сөйтiп, жұлдыз туралы ғылым – астрономия – ерте
замандарда, мал жайылған жазық далаларда, жойқын өзендердiң егiн салынған
аңғарларында туған. Ол әрқашан да өмiр талабына сай, өндiрiс процестерiнiң
дамуын үдететiн ғылым болатын. Жаратылыстанудың жеке салаларының жүйелi
дамуын зерттеп, бiлуiмiз үшiн – табиғи ортада өмiр сүре алуымызды,
табиғаттың құрылымын өзгертпеу үшiн және өз қажетiмiзге жұмсау үшiн бiз
басқа ғылымдармен қатар астрономияны да жақсы бiлуiмiз керек (3(.
Қазiргi кезде астрономия ғылымы қажет пе? Бүгiнгi астрономияның физика,
химия, биология және басқа да ғылымдардан көп айырмашылықтары бар. Физика
мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық және практикалық астрономиямен
қалай байланысты болса, қазiргi астрономияның дамуы теориялық және
эксперименттiк физикамен солай дамиды. Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң
көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте қызықты.
Астрономия адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны (ориентация – латын тiлiнен ориенс
–шығыс деген сөз) бiлуi керек. Су жағасында өмiр сүретiн халықтардың
қайық не кеменiң үстiнде өзеннiң, теңiздiң, мүхиттың суларымен жол кешкенде
– барар жолын, қайтар жолын бiлу, саяхат кезiнде адасып кетпес үшiн
ориентациясын бiлу өте қажет болды (5(. Айта кетейiк, ең басты ориентация –
Күн, оның шығуы мен батуы. Одан кейiн екi бағыт – солтүстiк және оңтүстiк.
Түнгi кезде күннiң шығысы мен батысын айыру қиын, бұл жерде тек жұлдыздар
туралы бiлiм көмектеседi. Жұлдыздар, жердiң қозғалысы салдарынан, аспан
сферасында орын ауыстырады, сондықтан таң атқандағы жұлдыз кешке қарай
аспан сферасының басқа жерiнен көрiнедi. Ерте кездерден-ақ адамдар жұлдызды
аспандағы ориентациясын жетiлдiру үшiн, аспан сферасында жиi көзге
көрiнетiн жұлдыздарды жұлдыз шоғырларына бiрiктiре алды. Ол жұлдыздарды
оңай еске сақтау үшін қажет болды. Сонымен қатар ел аузында ірі
астрономиялық апатты уақиғалар ертегілер түрінде қалыптасқан. Оған қоса,
жыл мезгiлдерiне сай қайталанатын ірі апатты құбылыстар немесе кездейсоқ
жойқын апаттар, не басқа да елеулі уақиғалар да ел аузында қалған (5(.
Сөйтіп, біз ғарыштық Әлемді танудан бастап, Ғарыш туралы және астрономия
білімдерімізді толықтыруға жұмысымыз арқылы мүмкіншілік береміз деп
үміттенеміз.
Жерге егiн және дәндi дақылдар егетiн, жемiс-көкөнiс, бидай өсiретiн
халықтар үшiн күннiң аспан сферасындағы нақтылы, дәл жүретiн жолын және
уақытын бiлу, яғни, жыл мезгiлiндегi ориентация – адамның қорек тауып, аман
қалу жолындағы табиғатпен күресте маңызы зор едi. Сондықтан, Месопотамия,
ежелгi Мысыр (Египет) және Қытай, Грекия жерлерiн мекендеген халықтар
арасында астрономия ғылымы ерте заманда пайда болып, жақсы дамыды. Бұл
халықтардың ауызша әдебиетінде, жазбы түрінде жинаған және келер ұрпаққа
қалдырып кеткен мұралық білімдері орасан зор, ал астрономиялық, Ғарыш
туралы мәліметтер осы күнге дейін қазіргі ғалымдар зерттеуде. Ел аузында
аңыз болып қалыптасып қалған астрономиялық құбылыстар, уақиғалар бүгінгі
ғалымдар мен астрономияға қызығушы кез-келген білімпазды қызықтырып қана
қоймай, білімдерімізді еселейді, аспан объектілерін еске сақтауға
көмектеседі.
Оның үстіне ертегілер мен аңыздар түрінде қалыптасқан уақиғалар Жер
бетінде бұрын-соңды шынында да болып кеткен астрономиялық апаттарды, жыл
мезгiлдерiне сай қайталанатын ірі апатты құбылыстар немесе кездейсоқ жойқын
апаттарды бізге мәлім қылып, қалай болғаны туралы таныстырады. Ел аузында
қалған елеулі уақиғаларды зерттеу арқылы ғалымдар қай уақиғаның қашан болып
өткенін, қандай жағдайда болғанын, қандай табиғи құбылысты суреттегенін
анықтап, астрономиялық ғылыми мәліметтерін толықтыруда.
Астрономияның бiзге белгiлi алғашқы отандарының бiрi – Ежелгi Мысыр.
Нiл өзенiнiң тасуы мысырлықтарды үнемi күйзелiске ұшыратып отырғанын
тарихтан жақсы бiлемiз. Бертiн келе Мысыр абыздары Нiл өзенінiң Сүмбiле
жұлдызы туғаннан кейiн көп ұзамай таситынын аңғарды. Айта кетейiк, бұл
жұлдыздың Еуропа ғылымындағы атауы – Сириус болса, басқа аты Сотис, ал
қазақ даласындағы ел оны Сүмбiле дейдi екен (4(. Жұлдыздар мен жұлдыз
шоғырларының бұндай көп атаулылығы кездейсоқ та емес және өте жиі
кездесетін әдет екен. Ол туралы төменде айтылады.
Мысалы, бiздiң эрамызға дейiн 4 000-шы жылдары мысырлық абыздар су
тасууның дәл алдында, аспанда біраз көрiнбей, 70 тәулiктен соң алғаш рет
аспанда сол Сүмбiле жұлдызы шығатынын байқаған. Нiл өзенi шiлде-қыркүйек
кезiнде суға толып, Нiл жазығын топан су басып кетеді екен. Су оңтүстiктегi
Виктория көлiнен келіп, су тасқынының енi 20 километрлік үлкен көлге
айналады екен. Су тасқынының басталу уақытын айыра бiлу – адамдардың аман
қалу үшін маңызы зор едi. Нiлдiң суы тартылғанда, мысырлықтар жеріне қайтып
келіп, егiн, дәндi дақылдарын еге бастайды екен, ал 4 айдан соң өсірген
өнімді жинайды. Наурыздан бастап 4 айға су тартылып, жердiң бетiн шөл басып
кететiн. Сөйтіп, келесi шiлдеден бастап жаңағы табиғи үрдiс қайтадан
басталады екен (3(.
Сүмбiленiң көрiнуi мен Жер бетiнiң топан су басып кету үрдiсiнiң әрбір
360 тәулiкте қайталанатынын мысырлық абыздар жақсы бiлiпті. Бiр қызығы: бұл
құбылыс алғашқы календарьдың да пайда болуына себепкер болыпты (5(. Бұл
жәйт аспан денелерiн бақылау календарының дамуына да елеулі септiгiн
тигiзiп, мұхиттар мен теңiздердегi саяхаттар орта ғасырларда астрономияның
күрт дамуын қамтамасыз еттi (6(. Міне, табиғаттың осы құбылыстарының дәл
басталуын және аяқталуын мысырлық абыздар жұлдыздарға, Күнге қарап дәл
анықтай алғанын айттық.
Сүмбiлеге сай календарь жасалып, астрономиялық бақылау мен зерттеулер
нәтижелерiнiң қоры жинала басталыпты. Нiл суының деңгейінің көтерiлiп,
тартылуы кезеңдерiн есептеу жұмыстары – Мысыр астрономиясының пайда болуына
себепкер болса, екiншi жағынан егiншiлiк кәсiбiнiң дамуына өз елеулі
ықпалын тигiзді, оған қоса, солардан пайда көргiсi келген абыздар кастасы
өз үстемдiгiн нық орнатты. Басқаша айтқанда, қай заманда болмасын аспан
жұлдыздары адамзаттың өмiр үшiн күресiнде адамзатқа серiк болып, аман
қалуына мейлiнше көмегiн көрсеттi. Мысырдан кейiн астрономия ежелгi
Вавилон, Үндiстан, Қытай елдерiне тарап, мыңдаған жылдар бойындағы
зерттеулердiң арқасында жиналған астрономиялық бiлiм ежелгi Грекия
ғалымдары белгiлi бiр жүйеге келтiре бастады. Мiне сонда ғана астрономия
ғылым деп танылды, алғашқы кiтаптар мен қағидалары пайда болды. Әсiресе
Гиппарх пен Птолемейдiң еңбектерi зор. Клавдий Птолемей Әлмагест –
Әлемнiң ұлы құрылысы атты әйгiлi шығармасы ІV ғасыр бойы дүние жүзiндегi
астрономдардың ең басты арқауы болды.
1.2. Аспан күмбезi туралы алғашқы мәлiметтер
Жұлдыздар бір-бірінен және Жерден әртүрлі қашықтықта орналасқан. Бір-
бірінен орасан зор қашықтықта болса да, Жердің бетінде орналасқан
бақылаушының көзіне барлық жұлдыздар бір сфералық бетте орналасқан тәрізді
және Жер қозғалған сайын белгілі бір жұлдыздар тобы бір-бірінен
айрылмайды, құрмаласып, аспандағы орнын сол тобымен бірге қосақтап
өзгертетiндей. Сондықтан бұл топ – жұлдыздар шоғыры деп аталды. Жұлдыз
шоғыры көрер көзге аспан күмбезiнiң (сферасының) сыртында қапталып, бiзге
шардың сыртқы бетiне жабысып орналасқандай көрiнедi, ол шардың біз ішкі
бетін ғана көреміз, ал шардың сыртында жұлдыз шоғырлары және космос әлемі
– орналасқан тәрiздi. Аспан күмбезiнде жұлдыздардан басқа планеталар,
кометалар, метеорлар мен метеориттер, планета-аралық шаң-тозаң мекендейдi.
Қолайлы түндері жәй көзге 2000-ға жуық жұлдыз көрінсе, соның ішінде
жарығы ең күштiлерi 30-ға жуық жұлдыз, мысалы: Сүмбiле (Сириус), Капелла,
Вега, Темiрқазық (Полярлық жұлдыз), т.с.с. Аспандағы көзге көрiнетiн жұлдыз
шоғырларының түгел саны – 88, бұл тұтас аспан күмбезiндегi түгел көзге
көрінетін жұлдыз шоғырлары. Біздің ендікте солтүстiк жартышарда
көрінетіндері – 60-қа жуық. Ал аспан күмбезiнде бір мезгiлде ғана
көрінетіндері – 20-шақты жұлдыз шоғырлары. Оларға:
а) жануарлар аттары қойылды – үлкен аю, Арыстан, Айдахар,...
б) мифология кейiпкерлерiнiң аттары – Кассиопея, Андромеда, Персей,...
в) жұлдыз шоғырларына ұқсас фигуралардың аттары – Солтүстік Тәж (Северная
Корона), үшбұрыш (Треугольник), Жебе (Стрела),...
XVII-ші ғасырдан бастап жеке-жеке жұлдыздарға грек алфавитіндегі әріптер
қойылып, біраздан кейін тіпті оларды нөмiрлей бастады. Мысалы:
Үлкен арланның -жґлдызы (-Большого пса)– Сүмбiле (Сириус);
Возничийдiң -жұлдызы – Капелла;
Лираның -жұлдызы – Вега;
Орионның -жұлдызы – Бетельгейзе;
Ориона -жұлдызы – Ригель;
Персея -жґлдызы – Алгол; т.с.с.
Аспан күмбезiн үнемі қозғалып– бір жұлдыз шоғырларынан екіншісіне үнемі
көшіп отыраты аспан денелерiнiң бiзге ең елеулiсi Ай. Яғни, Ай Батыстан
Шығысқа қарайқ қозғалғанда, тәулігіне шамамен 130-қа ығысады. Сөйтiп 12
жұлдыз шоғырларын аралап өткенде, Ай аспанды толық айналып өтеді (ол 27,32
тәулік iшiнде болатын толық бiр ұрдiс).
Күн де, Ай секiлдi, 12 жұлдыз шоғырын аралап өткенде де, бір тәулікте 10-
қа ығысады сөйтіп 12 жұлдыз шоғырын Күн бір жылда өтеді.
1.3. Шығыстағы жұлдызды аспан құрылымы жәйлі астрономия ғылымының дамуы
Астрономия ғылымы қалай пайда болды? Бұл сөз грек тілінде екі сөз
құралған: астрон - жұлдыз, номос – заң деген мағыналарды білдіреді.
Шамамен 3 000 жыл бұрын Қытайдаң Чжоугун деген қаласында көне астрономиялық
обсерватория салынған екен. Бірақ сол кездегі обсерваториялар қазіргідей
емес – телескоп пен бинокль ол кезде болған жоқ. Сондықтан көзі көрегеш
адамдар ғана аспан шырақтарының және планеталардың қозғалысын қадағалап,
зерттей алған (8(. Сол кездегі астрономия негізінде планеталардың
орналасуын, қозғалысын қадағалап, аспан жұлдыздарының орналасуын белгіледі.
Олардың ойлап тапқан құралдары өте қарапайым еді, мысалы, астрономиялық
таяқ, трикветр, квадрант және т.б. Бұл құралдар шырақтардың көкжиектен
жоғарыда орналасқандағы орнын бұрышпен өлшеп, қадағалай алды (9(.
Шырақтардың арасындағы бұрыш өлшеу арқылы аспан картасын сыза алды.
Бағдат халифатының құрамына VII ғасырда Ирак, Сирия, Палестина, Мысыр,
Солтүстік Африка, кейініректе Аравияның ықпалына Еділдік Булгария мен Орта
Азия елдері енді. Орасан зор халифат аумағында Ислам діні күш алып, жаңа
мәдениет өрледі (1(. Орта ғасырлардағы Ислам мәдениеті күрделі құрылымды
болатын, ол көне мұралардың негізінде қалыптасып, арабтардың
өнертапқыштарының, ғалымдарының, философтардың, мәдени қайраткерлер мен
Алдыңғы және Орта Азия, Жерорта теңіздегі халықтарының орасан зор
білімдерін, мәдениетін меңгерді.
Исламның барлық елдерінде араб тілі ресми хат алысу тілінің, дін мен
әдебиеттің ролін атқарған болатын. Дәл сондай рольді Батыс Еуропада латын
тілі атқарған. Халифтер жаңа діннің бірінші қадамынан бастап-ақ ақсүйектік
білімдерді игеру саясатын жүргізіп, ғылымның, техниканың, мәдениеттің
дамуын Исламның негізгі талаптарының біріне айналдырды (7(. Мұсылман
елдерін билеушілер басқа діни ағымдармен күресу бағытында ғалымдарға
Грекия, Үнді, Қытай кітаптарындағы білімдерді қолдануға тыйым салған жоқ.
Сондықтан сол замандағы Ислам мәдениетінің дамуы адамзат санасына сай
ғылымдардың барлық салаларының дамуымен шектеседі.
Батыс Еуропа мен Қиыр Шығыста төмен құлдырау үрдістері кезінде,
мұсылман елдерінде философия, математика, астрономия, историография,
лингвистика, химия, фармакология, емдеу шеберлігі және сөз шеберлігі өрлеу
бағытын алды.
Орта ғасырларда өмір сүрген Шығыс ғалымдарының өмір-баянымен
танысқанда, олардың кең танымдық қасиеттеріне таң қалып, өмірінде орасан
зор ғылыми еңбек етіп, тастап кеткен өнегелі мұраларының тек көлеміне ғана
емес, ғалымның жан-жақтылығын, айналысқан салаларының көптігіне, көп тілді
меңгере алғандығына таңданамыз.
Солардың ішінде өмірге құштарлығын, көптеген ғылыми салалармен
айналысып, математика мен астрономияда, химия мен физикада, геология мен
минералогияда, жағрафия мен картографияда, тарих пен этнографияда,
философия мен тіл тануда ірі ғылыми мұралар қалдырған ғалым, энциклопедияны
құрастырушы Абу-р-Рейхан әл-Бируни (973-1048) (1,2(. Әл-Бирунидің ғылыми
мұраларының көлемі шамамен 150 еңбектен тұрады. Кейбір деректер бойынша ол
70-ке тарта тіл білген. Жаратылыстанудың толық сипаттамасын келтірілген
еңбегі Мансұр Каноны жарық көріп, астрономиялық білімдерінің сол
дәуірдегі мәліметтерден ерекше болды. Мысалы, Әл-Бируни планеталар мен
Күннің құрамының айырмашылықтары – оларды құрайтын заттың ерекшеліктерінде
екендігін айтып, Күн мен жұлдыздарды құрайтын зат – от екендігіне, зор
көлемдеріне көңіл аударды. Планеталардың суық зат екендігін айтып, Әлемді
ұстап тұрған гравитациялық күштер туралы пікір қалдырды. Ол астрономиялық
құралдар мен қондырғыларды – астролябияны, квадрант, секстантты жетілдірді.
Әл-Бирунидің ғылыми зерттеулерінің жетістіктері мен нәтижелерін бірнеше
ғасыр бойында маңдай алды ғылыми ой болды: ғалым ең үлкен квадрант жасады
–2' дәлдікпен Күннің орналасуын өлшей алды; Жердің радиусын өлшейтін жаңа
әдіс ойлап тапты.
Бұрынғы астрономдардың бірі, аты дүние жүзіне жақсы танымал ғалымдардың
бірі Мұхаммед-Тарағай Ұлықбек - Әйгілі Темір-ханның немересі. 22 наурыз
1394 жылы хан Темірдің кенже баласының әйелі босанып, ұл туды. Оның атын
Мұхаммед-Тарағай қойып, тарихта ол Ұлықбек – Ұлы Бек – деген есіммен
кейінірек кірді. Хан Темір өлгеннен соң оның Мұхаммед-Тарағай немересінің
үлесіне Мавераннахр, Хорезм және Ферғана тиеді, астанасы – ежелгі Самарқан
болып қала берді. Кезінде Ұлықбек астанасы Самарқан қаласы болған үлкен
мемлекеттің сұлтаны болған. Бірақ, аталары-тектері құсап соғысудың орнына,
Ұлықбек ғылыммен айналысып, өмірін соған сарп етті. Ұлықбек – Мұхаммед-
Тарағай иеленген жерлерде мектептер – медреселер салып, өзін атақты
тарихшыдымен, ақындарды, емшілерді, өнертанушыларды, суретшілерді,
мұхандистерді (инженерлер) жинады.
Өзі де ақындық дарынын көрсетіп, Азиядағы ең күшті мемлекеттердің
тарихын жазуға ат салысты. Бірақ Ұлықбек – Мұхаммед-Тарағайдың негізгі
әуесі – астрономия еді.
Самарқанда салынған Мұхаммед-Тарағай обсерваториясы
Шамамен 500 жылдай бұрын ол Самарқанда керемет обсерватория салып,
зәулім үйдің ішін түгелдей алып тұрған өте үлкен квадрант жасапты. Осы
квадранттың көмегімен Ұлықбек мыңнан аса жұлдыздардың дәл орнын анықтай
алды. Самарқанның сыртындағы бір жотаға Ұлықбек ХV ғасырдағы ең үлкен
обсерваториялардың бірін салды. Обсерваторияның алып құралдары және сыртқы
көрінісі осы күнге дейін таң қалдырады: оның тек секстантының доғалық
радиусының 40,2 метр болатын. Самарқан обсерваториясынан шыққан негізгі
еңбектерінің бірі – Жаңа астрономиялық кестелер – Зидж Гурагони (2(. Ол
1018 жұлдыздар каталогтарынан тұрады, бұнда уақытты есептеу жүйесі,
сфералық және есептеуіш астрономиясы, планеталардың тұтылуы және қозғалу
теориялары енген.
Ислам елдеріндегі астрономияның дамуы туралы қосымша мәліметтер: Меккі
қаласындағы Мұхаммад әл-Мәкки ғылыми әлемге танымал, ол 852 жылы көктемгі
Күн теңесу кезіндегі Күннің биіктігін өлшеу арқылы Жер мен аспанның
дөңгелектілігін дәлелдеу (әл-Худжжа ала истидара ас-сама ва-л-ард) атақты
кітабын шығарды (4(.
Аравия еліндегі кең танымал тұлғалар – Бадр әд-Дин Мухаммад әл-Фариси,
Аспан сферасы туралы ғылымдардың құпиялардың шегі (Нихайа әл-идрак фи
асрар улум әл-афлак) және Жұлдыздар туралы ғылымдар элементтері (Усул илм
ан-нуджум), Зидж мәселелерін шешудің жолдары (әл-Ма`аридж ал-фикр әл-
вахидж фи халл мугакилат әз-зидж).
1.4. Қазiргi кезде астрономия ғылымы не туралы
Бүгiнгi астрономияның физика, химия, биология және басқа да ғылымдардан
көп айырмашылықтары бар. Физика мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық
және практикалық астрономиямен қалай байланысты болса, қазiргi
астрономияның дамуы теориялық және эксперименттiк физикамен бiрге дамиды.
Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте
қызықты.
Астрономияның, яғни космос туралы ғылымының, дүниеге келуiне не себеп
болған? Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi бiр тарихи және әлеуметтiк
себептер бар. Голландияның ғалымы А. Паннекуктың сөзi бойынша: Адам
аспанға жұлдыздардың әдемiлiгiне таң қалғаннан қарап, көңiл бөле салған
жоқ; ол өзiнiң өмiр сұруi үшiн күрес кезiнде айналасындағы табиғат заңдарын
жақсы және көп бiлуi керек болды, тек сондай бiлiм оның құрып кетпеуiне
кепiл бола алды. Табиғатты неғрлым жақсы танып бiлсе, соғұрлым өмiр сұру
жеңiлдеп, адамның жұмыс iстеуi де нәтижелi болады. Сөйтiп, тек өмiр үшiн
күресте ғана, табиғат заңдарын көп бiлiп, адамзат ғылымдары пайда болды.
Астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны (Ориентация – латын тiлiнен ориенс
–шығыс деген сөз) бiлуi керек. Су жағасында өмiр сүретiн халықтардың
қайық не кеменiң үстiнде өзннiң, теңiздiң, мұхиттың суларымен жол кешкенде
– барар жолын, қайтар жолын бiлу, саяхат кезiнде адасып кетпес үшiн
ориентациясын бiлу өте қажет болды (8(. Айта кетейiк, ең басты ориентация –
Күн және оның шығуы мен батуы. Одан кейiн таңы да екi бағыт бар – солтүстiк
және оңтүстiк. Түнгi жүрiс кезiнде Күннiң шығысы мен батысын айыру қиын,
бұл жерде тек жұлдыздар туралы бiлiм көмектеседi. Ал жұлдыздар, Жердiң
қозғалысы салдарынан, аспан сферасында орын ауыстырады, сондықтан таң
атқандағы жұлдыз кешке қарай аспан сферасының басқа жерiнен көрiнедi. Ерте
кездерден-ақ адамдар жұлдызды аспандағы ориентациясын жетiлдiру үшiн, аспан
сферасында жиi көзге көрiнетiн жұлдыздарды жұлдыз шоғырларына бiрiктiрдi.
Ал оларды оңай еске сақтап, тез табу үшiн, атын атауға тырысты, мысалы, жыл
мезгiлiне сай немесе белгiлi бiр катастрофалық не басқа да оқиғаларға сай
(5(.
Аспан күмбезіндегі жұлдыздар, аспан шырақтары Ай жарық түндері қандай
әдемі! Әсіресе Қазақастанның оңтүстік аймақтарын мекендейтін ел ашық түнгі
аспаннан көретін жұлдыздардың саны орасан көп және олар ерекше жарқырайды.
Аспанда қанша жұлдыз бар? Айдың жүзі неге біресе дөңгелек, біресе жіңішке
ғана ай болады? Күн неге шығыстан шығып, батыстан батады?
Бұл жай сұрақтар емес, олардан адам баласының өмірі, тағдыры тәелді
болды. Бірнеше мың жылдар бұрын адам аспан шырақтарының орналасуына қарап
өзендердің тасуын, егінді егіп, жинау уақытын алдын-ала болжап, уақытты
өлшеуін календарларын ойлап тапса, кейінгілері қайықпен саяхат кезінде
адастырмайтын аспан шырақтарын жақсы танып білді.
Адамдар Күн мен Айдың тұтылуын есептей алды. Ұрпақтан ұрпаққа жинаған
осы білімдерді өз пайдасына жұмсай білді. Қазiргi кезде астрономия ғылымы
қажет пе? Бүгiнгi астрономияның физикадан, химиядан, биологиядан және басқа
да ғылымдардан көп айырмашылықтары бар.
Физика мен астрофизиканың қалыптасуы теориялық және практикалық
астрономиямен қалай байланысты болса, қазiргi астрономияның дамуы теориялық
және эксперименттiк физиканың дамуымен де сондай байланысты.
Жылдың әр мезгiлiнде аспан денесiнiң көрiнiсiнiң өзгеруiн бақылау өте
қызықты. Әрбiр ғылым абстрактiлi ой және абстрактiлi бiлiм түрiнде пайда
болмайды – олардың пайда болуына белгiлi тарихи не әлеуметтiк себептер бар.
Астрономия да адамзат өмiрiнiң қажеттiлiгiнен туған ғылым. Мысалы, көшпелi
халықтар үй-жиһаздарымен, малымен көшкенде, шексiз далада адасып кетпес
үшiн кеңiстiкте дұрыс ориентацияны бiлуi керек (5(. Мiне, осындай тамаша
сөздердi себеп қылып, бiз қазақтар арасындағы астрономиялық бiлiмдердiң бар
екенiн қайта еске түсiру мақсатымен және оның қалай пайда болғанын, ел
аузына қайдан келгенiн бүгiнгi мектеп қабырғасындағы оқырмандарға құлақ
қағыс етудi мақсат еттiк.
Сонымен, Ислам елдерінің астрономия ғылымындағы үлестері орасан зор.
Біздің жұмысымыз жұлдыздар мен жұлдыз шоғырларының ислам елдерінде және
көне қазақ халқының танымында қалған мәліметтерді жинау болғандықтан, оған
қоса, жұлдыз бен жұлдыз шоғырларын сала білу, тану мақсатын көздегендіктен,
біз көне заманда пайда болып, бүгінгі күнге дейін қолданылып келген жұлдыз
атауларын, шоғырлар атауларының мән-мағынасын зерттедік. Мысалы, жұлдыз
атауларының көпшілігі араб тілінен қалған екен, оларға қысқаша шолу
жасағанда да, мынадай нәтижеге келдік (Қосымшадағы жұлдыз жобаларына
қараңыз) (3,6(:
Цельбальрай жұлдызы ((-Змееносец жұлдыз шоғырынан) калб ар-ра'й – Шопан
иті (Арабтар Шабан деп Змееносец жұлдыз шоғырының (-жұлдызын атаған);
Әлкаид және Бенетнаш – Үлкен Аю жұлдыз шоғырының жұлдызының екі аты;
Вега (Лира жұлдыз шоғырының (-жұлдызы) – ан-наср әл-ваки' – Құлап бара
жатқан бүркіт;
Садальмелек (Водолей – Су құюшы жұлдыз шоғырының (-жұлдызы) – са'д әл-мүлік
– мемлекеттің бақыты;
Үлкен Аю жұлдыз шоғырының жұлдыздары (-, (-, (-, (-жұлдыздары Дубхе, Мерак,
Фекда және Мегрец – дубб – аю, марак – кеудесі, фахз – жанбасы және
маграз – құйрығының басы;
Рас Альгете (Геркулестің (-жұлдызы) – ра'с алджаси – тізесін бүкеннің
басы;
Альтаир және Денеб (Аққудың (-жұлдызы) – әт-таир – құс және занаб –
құйрық;
Алголъ (Персейдің (-жұлдызы) – әл-гүл – құбыжық жәндік (Персей қолымен
ұстап тұрған Медуза Горгонаның кесілген басы);
Менкалинан (Возничий (-жұлдызы) – манкаб зи-л-`анан – иығы;
Рас Альхаге (Змееносец (-жұлдызы) – ра'с ал-хав-ва – Змееносецтің басы;
Унук Элъхайя (Жыланның (-жұлдызы) – 'унк ал-хиййа – Жыланның мойны;
Алъферрац (Пегастың (-жұлдызы) – әл-фарас – ат (жұлдыздың толық аты –
сирра әл-фарас – Аттың кіндігі);
Денебола (Арыстанның (-жұлдызы) – занаб ал-асад – Арыстанның құйрығы;
Акраб (Сары Шаян (-жұлдызы) – акраб – Сары Шаян;
Фомальгаут (Оңтүстік Балықтардың (-жұлдызы) – фумм әл-хут – Балықтың
аузы;
Бетельгейзе, Ригель и Мантака (Орионның (, (, ( жұлдыздары) – байт әл-
джауза – Алыптың қолтығы, риджл – аяқ және минтака – белбеу; Ахернар
(Эриданның (-жұлдызы) – ахир ан-нахр – Өзеннің соңы.
1.5. ҚҰСЖОЛЫ - ГАЛАКТИКАСЫ
Төбе басына шығып, жаратылыстың Ұлы кітабының бір бетін ашып, оқып
көрейік. Айналаға көз жүгіртсек бетеге, селеу сарғаяңдап, даланың жүзі қуаң
тартқан. Шөп те, егін де пісіпті. Күннің көзі ашық болса да ысытпайды. Күн
төмендеген. Жылдың әр мерзіміне қарай жердегі табиғаттың көркі де, көк жүзі
де өзгереді. Міне, жер шары ұршықша айналып, көзінің мәңгі қозғалысымен
(бір секундта отыз километр жылдамдықпен) зымырай отырып, бізде күз
боларлық қалпына тағы жақындап келе жатыр. Күздігүні іңірде шайдай аспанға
қарасақ, оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып, тас төбемізді баса өткен
бозарған қылаң жолақты көреміз. Ел мұны Құсжолы не Тырнажолы дейді.
Орысша Млечный путь. Құсжолы аспанды қақ жара қайтқан жыл құстарының
ұшатын жолымен созыла көрінеді. Оны ел жер тараптарын айыру үшін
пайдаланды. Ғылым тілінде Құсжолы Галактика болып табылады. Галактика деген
сөздің түбірі грекше gala сүт деген.
Құсжолының керемет терең, зәулім ірі сырлары бар. Құсжолы дегеніміз
әлемнің біз тұрған бөлігінің арқауы, желісі. Құсжолын зерттеу астрономдар
үшін ең ұлы, ең өрелі мәселенің бірі. Оларды зерттеу-талай мыңжылдардың
ісі, сонда да оның барлық егжей-тегжейін сарқа біле алмас. Құсжолы созылып,
оңтүстік аспанды да белдеулейді. Сөйтіп ол киіз үйдің басқұрындай күллі
аспанды орағытып шығады; оның оңтүстік жақ жартысы Оңтүстік Америкадан,
Австралиядан, Оңтүстік Африкадан көрінеді. Құсжолына кіретін миллиондаған
жұлдыздардың ішіне біздің Күн де кіреді. Галактика жұлдыздары ретсіз
орналасқан жоқ, белгілі бір тәртіпке бағынады екен; оның пішіні-дөңгелек
жалпақ нан, диск формалы екен. Біздің Күн осы жүйесіне кіретіндіктен, оның
жазықтығындағы жұлдыздар ерекше тәртіппен орналасуы керек. Шынымен-ақ,
Құсжолы шашырамай аспанымызда белгілі бір орын алып тұр. Жарық сәулесі
Галактиканың бір шетінен екінші шетіне (жалпағынан өлшегенде) жүз мың жыл
жүріп кетеді. Біздің Күн Галактика центрінен 30 000 жарық жыл қашықтықта
орналасқан. Галактикадағы (150 млрд) жұлдыздардың ең бізге жақыны α-
Центавра. Галактиканы құрайтын объектілер (жұлдыздар, тұмандықтар) бізден
соншама жырақ болса да, олар жайында астрофизика ғылымында талай қызықты
мағлұматтар бар. Біздің Күннен мың есе үлкен және кіші жұлдыздар аз емес.
Жарықтығы жағынан да жұлдыздардың ыстықтары мен салқындаулары да баршылық.
Галактикада бір-бірімен матасып тұрған қосжұлдыздар мен үш жұлдыздар
тартылыс арқылы бір-бірімен топ жасап жүреді екен. Айнымалы жұлдыздар да
бір ғажап: екі иінінен дем алып тұрған жануардай біресе қампайып, біресе
кішірейіп, құбылады да тұрады.
Жұлдыздардың арасында кеңістік те өте сирек күйде шашылып жүрген газ-
тозаң материя бар екендігі белгілі. Осы материя бірте-бірте қоюланып, қалың
шоғырлар жасайды. Бұларды Тұмандықтар деп атайды. Тұмандықтардың да саны
жүз миллиондай. Аққу шоқжұлдызынан бастап Құсжолы тармақталып, екі айырылып
кетеді де, оңтүстік аспандағы Центавра шоқжұлдызына жеткенде қайта
бірігеді. Ғалымдардың ойынша Галактика спиральша оралып келіп, ортасына
қарай түйіртпектеледі. Құсжолының оңтүстік жақ басы жарығырақ, ғалымдардың
анықтауы бойынша, Галактиканың кіндігі (ядросы) бар. Ал Галактиканы құраушы
жұлдыздар сол ядроны айналады да, ядро оларды шашыратпай, ыдыратпай тартып
тұрады. Шексіз әлемде біздің Галактикадай дүниелер сансыз көп екен.
Жыл Құстары адаспай мекенін қалай таба алады? Жаратылыстың неше үрлі
құбылыстарының ішінде, таңқалдыратындардың бірі-жыл құстарының қанша мың км
жер адаспай ұшып, мекендерін тауып алуы. Қазақ малшыларының ежелден бергі
келе жатқан пікірі мынадай:
- Құстарды адастырмайтын аспанда жол бар, ол Құсжолы. Құстың екі ұшатын
уағында солтүстіктен оңтүстікке тартады. Ал қыстыгүні іңірде қиғаш-
батыстан шығысқа қарап тұрады.
Құсжолының бойындағы қалың жұлдыздар мен газ-тозаң материядан бізге
радиосәулелері, инфрақызыл сәулелер келеді. Ондай сәулелерді әсіресе
Галактиканың ядросы күшті шығарады. Құсжолының бойындағы Капелла маңында
Аққу шоқжұлдызының ішінде радиосәулелерді күшті тарататын газ-тозаң
шоғырлары бар екенін соңғы жылдар радиотелескоптар ашып беріп отыр.
Құстардың ерекше қасиеттері (көздерінің тор қабыршақтары) арқылы
миллиондаған жылдар ішінде қалыптасып қалған, тетіктері бар екен,-дейді.
Сол сәулелер құстардың сезгіш органдары үшін компас сияқты жуық бағдар бере
алады дейді.
Құсжолының Темірқазыққа жақын Цефей,Аққу шоқжұлдыздарының тұстары онша
көп ауытқымай, үнемі аспанның солтүстік жағында айналып жүреді. Жыл
құстарының қауырт жиі ұшатын кездерінде – Құсжолы шынында да олардың жолына
бейімделіп тұрғандай: кешкі кезден бастап нағыз түн болғанша және таң
сәріден бастап әбден күн көтерілгенше.
ІІ. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ АСТРОНОМИЯНЫҢ КЕЙБІР ЭЛЕМЕНТТЕРІ
2.1. Қазақ астраномиясының пайда болу себептері
Ежелден мал шаруашылығымен айналысып, аспан астында, аттың жалында,
түйенiң қомында өмiр сүрiп келе жатқан халықтардың бiрi – қазақ халқы
(11(. Оның тағдыры малға, ал малдың тағдыры шөбi шүйгiн, суы мол жайылымға
байланысты болған. Мысырлықтарды Нiлдiң тасуы күйзелтсе, көшпендiлердi
жетi ағайынды жұт күйзелтiп отырған. Сондықтан байтақ далада көшпендiлер
жол табуды, жыл мезгiлдерiн айыруды, мал төлдету, бие байлау, күзем алу,
күйек алу мерзiмдерiн жақсы бiлу қажет болған. Қазақстанның ежелгi
тайпалары Күн мен Айдың қозғалысын, көптеген жұлдыздардың және аспан
шырақтарының туатын және бататын кездерiн, көрiнетiн орындарын жақсы бiлiп,
ондай мәліметтер халқымыздың ауыз әдебиетiне жиналған болатын.
Астрономияға байланысты аңыздар, ертегiлер, жырлар, жұмбақтар, мақалдар
мен мәтелдер қазақ ауыз әдебиетiнде көп. Қазақта алтын Күн, күмiс Ай,
маржан жұлдызды сөз тіркестерін жырға, өлеңге қоспаған ақын жоқ шығар.
Қазақ халқы – ежелгi түркi тайпаларының ұрпағы екенiн де бiлемiз.
Біздің пікірімізше, қазiргi Қазақстанда тек қазақ мектептерiнде ғана емес,
орыс мектеп оқушыларына қазақ даласындағы халықтық астрономияның ең болмаса
бастапқы мәлiметтерімен таныстырған әбден пайдалы екенiне дау жоқ.
Тарихшылардың мәлiметтерi бойынша, түркiлердiң әжептеуiр астрономиялық
бiлiмi болған және олар мүшел календарын қолданған екен. Жетi қарақшы,
Үркер, Темiрқазық атаулары бiзге түркiлерден келген [12]. Ежелгi
түркiлердiң қолжазба ескерткiштерiнде жұлдыз аттары жиi кездеседi. Олар
жұлдыздарды бақылап жүретiн абыздарды жұлдызшылар деп аталған. Ал ХX
ғасырдың ортасында археологтар Жанғабыл өзенiнiң бойынан VIII–X ғасырларда
жерленген бiр жұлдызшының зиратын тапты. Онда қабiрге өлiкпен бiрге бiр
Жұлдыз тас – метеорит салынған екен. Қабiр үстiне қалап салынған тастар
Күннiң бейнесiн көрсетiп тұр екен [8].
Мұрад Әджiнiң кiтабынан [13] бiз мынадай қызықты материалдарды таптық:
түркiлердiң аса құнды ескерткiштерiнiң бiрi – 1069 жылы жазылған құтадғы
бiлiк атты кiтап екен (Құт орнату, яғни Бақытты болу жолдары туралы
кiтап). Оны Баласағын қаласында туып-өскен Жүсіп (Юсуф) деген ақын жазған
екен. Кiтаптағы бiр қызықты жәйт: кiтаптың V тарауында дүниенiң төрт
элементi, жетi планета және зодиактың он екi шоқжұлдызы туралы айтылған
екен. Ал XXXIV тарауында шетелге жiберiлетiн елшi астрономия мен
медицинаны бiлуi керек делiнген екен. Мұндай мәлiметтер, Хасен Әбiшевтiң
кiтабында берiлген деректер бойынша, диван лұғат әл-түрiк, кодекс
куманикус, хибат ул-хакоик, т.с.с. (14(.
Орта ғасырларда жазылған кiтаптарда да бұндай деректер аз емес (7(.
Атақты жихангез А.Вамбери Орта Азияға саяхат (1865) кітабында бір
қазақтан естіген: Адам баласы үнемі қозғалыста болу керек, себебі Күн, Ай,
жұлдыздар да, су, жануарлар, құс пен балықтар да – барлығы тынымсыз
қозғалыста, тек жер мен өлілер ғана бір орында қалады сөздерді келтіріп,
қазақ халқының көшпенді өмірінің мәнін түсіндіре алғанына таң қалыпты (15(.
Қазақтар Ғарышқа жан бітіріп, аспандағы денелер мен құбылыстарды
Жердегі өмірдің айна бетіннен шағылысқан бейнесіндей көрді. Қазақ үшін
қозғалыстағы аспан күмбезі көшпенді халықтың жыл бойындағы көшу бағытын
анықтап, жүргізіп отырғандай көрінді. Сол қозғалыстарын аспан шырақтарымен
салыстыра, қазақтар аспан календарын тани білді – табиғат құбылыстарын өмір
сүру үшін қолдануды үйренді. Сөйтіп, Күн мен Ай, жұлдыздар мен жұлдыз
шоғырлары байтақ даладағы қазақ өмірінде орны толмас көмекші болды.
Сондықтан да аспан туралы білімдер халық фольклорында да елеулі орын
алып отыр. Қазақтардың аспан шырақтары туралы мағлұматтары жазылып
тасталған көне тарихи көздерінен табылды. Мысалы, кейбіреулерінде мынадай
шырақтардың және жұлдыз шоғырларының атаулары жиі кездеседі: Темірқазық
(Полярная звезда), Шолпан (Венера), Үркер (Плеяды), Жеті Қарақшы (Большая
Медведица), т.с.с.; бұл атаулар қазір де қолданылады.
Айта кету керек, түркі тілдес сауатты ортада білім-тәрбие алып, Орта
Азия ғылымына үлестерін қосқандардың арасында қазақ халқының даналары да
болған. Орта ғасырлардағы қазақ жерінен шыққан даналар атты Уикипедия –
ашық энциклопедия бағдарламасынан алынған мәліметтері (10( бойынша,
түркiлердiң ғалым-астрономдары да бiрталай болған, олардың арасынан біз
зерттеген тұлғалар: Әбу-Нәсiр әл-Фараби (870-950), Ғаббас Жауһари (IX
ғасыр), Жүсіп Баласағұн (1015-1075), Махмұд Қашқари, Әт-Түрки мен оның
баласы Ғабдыл-Хасен (IX ғасыр), т.б. болды.
Әбунәсiр әл Фараби – философ, математик, астроном, дәрiгер, музыкант.
Ол араб тiлiнде 150-ге тарта еңбек жазған. Птолемейдiң Әлмагестiн өңдеп,
араб тiлiнде жариялған. Ғылымдардың шығуы туралы атты кiтабында Фараби
табиғаттың сырларын ашып, жұмбақтарын шешу үшiн алдымен арифметика мен
геометрияның қажеттiгiн айта келiп, жұлдыз ғылымына тоқталады: Бұл – аспан
қозғалысы жайындағы ғылым.
Алайда қазақтың астрономиялық бiлiмдерi ұзақ уақыт ғалымдардың
назарынан тыс қалып отырған. Бұл жөнiнде нақты материалды жинауды өткен
ғасырда Шоқан Уәлиханов бастаған болса, одан кейiн бұл бағытта Г.Н.
Потанин, В.В. Радлов. Э.А. Диваев, Б.А. Куфтин, Сәкен Сейфуллин, т.б.
зерттеушi-этнографтар еңбектерi де танымал (12(.
Халық аузындағы өлең, мақал-мәтелдер, тақпақтар мен аңыздар, жұмбақтар
мысалдарын мектептегi көптеген пәндер әдебиетiнде де кездестiремiз. Мысалы,
қазақтың Күн, Ай, жұлдыздар жайындағы ұғымына жоғарыда аталған этнографтар
үлкен мән берiп, әр уақытта жинап-терiп, жазып қалдырған екен (13(.
Алайда ХХ ғасырда қазақ халқының астрономиясына қажеттi көңiл бөлiп,
ат басын бұрған ғалымдар бiрден-бiр. Солардың iшiнде П.Полатбеков, геолог
А.Машанов, Х. Әбiшев ел арасынан көптеген деректер жинаған iрi ғалымдар.
2.2. Практикалық астрономияның жалпы мiндеттерi
Сарыарқадай шексiз жазирада, Қызылқұм, Бетпақдала сияқты шөлдерде малды
жайлауға, сулы құдыққа қарай түнде өргiзгенде малшылар Темiрқазықты,
Үркердi, Үшарқар-Таразыны, Құсжолын белгiлеп, адаспай жол табады екен
(14(. Қазақстанның алыс, шалғай жерлерiндегi мал бағумен айналысатын ел жәй
көзбен жұлдыздар мен аспан шырақтарына қарап, тұжырым жасау әдiсiнiң күнi
бүгiнге дейiн құнын түсiрген жоқ.
Жергiлiктi ұғымдар – халық аузындағы өлең, мақал мәтелдер, тақпақтар
мен аңыздар, жүмбақ мысалдары өте көп кездеседi, әсiресе мектептегi барлық
пәндер әдебиетiнде жиi кездесемiз. Қазақтың Күн, Ай, жұлдыздар жайындағы
ұғымына Левшин, Радлов, Потанин, Шоқан Уәлиханов, Диваев, Куфтин сияқты
этнографтар үлкен мән берiп, әр уақытта жинап-терiп, жазып қалдырған екен
(12(.
Ертедегi адамдар Жер ешбiр тiреусiз, өздiгiнен қалықтап, мұғаллақ
болып тұрмайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz