Қазақстанның Оңтүстігіндегі ауа температурасының таралуының синоптикалық жағдайы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Көптеген авторлар әдебиеттерге шолу жасай отырып климаттағы басты
өзгерістерді зерттеген болатын.
Климаттағы тенденцияның өзгерістерін, факторларын және де климаттағы
мәселелердің тапжылмай өсуін зертеушілер құрастырған болатын. Бұл соңғы
жүз жылдағы табиғи ғана емес, антропологиялық сипаттық өзгерісімен де
байланысты.
Толық мағлұмат Қазақстан Республикасы сияқты ғылыми орталықта және
шетелдерде, сонымен бірге әлемдік метеорологиялық әдебиеттерде өзінің
бейнесін өңдеген. Біздің көз-қарасымыз бойынша Б. И. Сезанов, Г.
Н. Чичаков, С. И. Долгих және басқа авторлардың еңбектерінен және
зерттеушілердің туындыларынан көптеген монографияларды табуға болады.
Мишелъ еңбегінде жоғарғы ауа температурасының 1881-1975 жылдары солтүстік
жарты шардағы негізгі ендік зонасының мәліметтерінде көрсеткен болатын.
С.А.Долгих еңбегінде Қазақстан Республикасының территориясындағы 1881-
1991жж., және 1952-1991жж., мезгілдік ауа температурасының таралу
тенденциясы көрсетілген 1. Қазақстаның жылдық және мезгілдік ауа
температурасының көтерілген тенденциясы 100 жылдың кезеңіндегі сияқты.
Соңғы 30-жылдары көктемгі мезгілде, яғни соңғы көрсетілген кезеңдегі
тенденцияда болмаған. Зерттеген соңғы мәліметтерге қарағанда Қазақстандағы
орташа айлық ауа температурасын бақылағанда орташа мезгілдік және орташа
жылдық температура қарастырылған. Сондықтан қысқы мезгіл: желтоқсан-ақпан,
көктемгі: наурыз-мамыр, жаздық: шілде-тамыз және күздің қыркүйек-қараша
температурасының қатарына климаттық бір жақты жоғары талаптарына қатысты.
Кіріспенің көмегімен түзетудің біртектілігі құрылған, яғни тәуліктік
сапаның әртүрлі іздерінің бақылануы ретінде пайда болады. Көп жылдық
температура жүрісі және жауын-шашындар ССРО-ң кейбір аймақтарында ғасырлық
жүрісінің температурасы біртіндей солтүстік жарты шарда. А. С. Григорьев
еңбектерінде қарастырылған көпжылдық санды бағанның ауа температурасын және
жауын-шашын ССРО тереториясындағы тапсырма мәліметтерінің шешілуінде пайда
болуы мүмкін. Зерттеушілер температураның ғасырлық жүрісін және бұрынғы
ССРО территориясындағы алты ауданның үш модификациясын зерттеп, қорытындыда
жылдық сумма қазіргі уақытта 430-450 миллиметрден 500 миллиметрге дейін
ұлғайған болатын. Авторлар ауа температурасының айлық ауытқушылығы
температураның солтүстік жарты шарда ауа температурасының орташа жылдамдығы
тәжірбиеде ешқандай рөл атқармайды. Біздің ғасырда тегістелу температураның
максимальдық формада дұрыс алынған және 100 000 жылдық кезеңде гипотеза
өмір сүрді.
Сондықтан да ай аяқталып жүз жылдық шайқалуына байланысты ауытқу
болған. Ал бұрынғы ССРО-ң температурасының ережесіне келетін болсақ, бүнда
25 жылғы күнделікті жағдайда алшақтау 12 °С-де болуы мүмкін сонымен бірге
біркелкі процестегі меридиан бағыты ендік ауытқудағы жылжумен бақыланады.
Бұлардың барлығы дифференциалданған талдау мүмкіндігі мен ауа-райының
климатының ерекшелігі ретінде метеорологиялық жағдайдың аяқталуы туралы
мүмкіндікті береді. Сонымен ауа-райының соңғы өзгерістегі белгілері ауыл
шаруашылығы үшін болады. Ауа-райын болжаушылар мәліметтерін болашақта
күнделікті қолдану үшін, қазіргі халық шаруашылығының барлық аймақтарындағы
өзгерістердің өсуінен жекелік температураның және жауын-шашын ережесіндегі
іс-әрекеттің қорытындысында жасалған.
Ғасырлық жүрісте графиктағы орташа айлық температура 1995 жылғы
кезеңдегі мүмкіндікті ғана көрсетпей автор орташа жылдық талдауда
температурадағы ауытқудың қозғалысын шектейді. 30 жылдардың ортасындағы
кезеңнің басында ауа температурасының өсуі тропикалық зонадағы солтүстік
жарты шарда орын алғанын анықтаған болатын бұдан кейін ауа температурасының
біркелкі төмендеуі 60 жылдардың ортасында және тенденцияның тегістелуінің
айқын пайда болғанын көрсеткен. Соңғы жылдары 1975 жылға дейін температура
0,3-тен 0,4 °С дейін көтерілген. Жылдық жүрістегі талдауда орта меридиандық
градиент солтүстік жарты шардағы ауа температурасының өзгеруі мен солтүстік
жарты шардағы ауа температурасының өзгеруінің тенденциясының бағасын барлық
негізгі факторлардағы талдауға талап етеді және қазіргі кезеңдегі басты
климаттық өзгерістерге анықтауды авторлар белгілейді.
М.И.Будыко мақаласында климаттағы өзгерістер мәселесінің мазмұны
маңызды болған. 1970 климаттағы өзгерістегі мәселелерден шетелдік
оқымыстылар Г. Лемлелерден шетелдік оқымыстылар айналысқан болатын 6.
Біздің елдің шетелдерден ерекшелігі 1961 жылы бірінші рет адамның
климатқа ықпалы туралы ғылыми кеңес өткізген. Шетелде адамдардың климатқа
әсері туралы сұраққа көңіл бөлу 70 жылдардың басындағы адамдарды қоршаған
ортамен бірге зерттеу орталығының дамуымен байланысты ұлғайған болатын. Бұл
зерттеу процесіндегі бағытына қарамастан, кей-кезде біздің уақытымыздағы
климаттың өзгерісіндегі көзқарастардың қиыншылығы айтылады. 7.
Б.Болин қарапайым адамдардың іс-әрекеті қандай өлшемде климатты өзгерте
алады деген сұрақты қарастырған. Болиннің көрсетуінше, егерде СО2 пайда
болуының тоқтатылуына қарамастан көмір қышқыл газының көп массасы
атмосферадағы мыңжылдықта мұхиттағы бұл газдың ақырын сіңуіне байланысты
сақталады 8. Қазіргі көмір қышқыл газының атмосферадағы сапасына шұғыл
бақылау ұлғайған. Автордың айтуынша 9 оның шоғырлануы 1990 жылы 0,029 %
болса, 2000 жылы 0,038 % жеткен, ал 2025 жылы 0,0059 % болады.
Антропологиялық ауа тозаңының массалық өсуі климатқа әсері болмайды және
ауа температурасы СО2 шоғырлануына әсерінің тәуелділігін авторлардың
айтуынша, келесі жылдары бұл температура көптеген градусқа көтерілуі мүмкін
деген болатын. Климаттың мұндай өзгерісі табиғи экологиялық жүйеге және
өнімнің құрғақшылықта төмендеуін нығайтуға немесе ауыл шаруашылығының жаңа
климаттық жағдайда бейімделуін нығайтуға әкеледі.
Бұл зерттеу мәселесін біздің елге қарағанда шетелден бастауға болады,
кейбір шетелдік авторлар совет зерттеушілерінің белгілі материалдарының
қорытындысын алады. Кейбір мәселелер шетелде зерттелуде.
Бұлардың санына мысалы қазір көмір қышқыл газының балансын оқу
кіреді.Шетелдік зерттеушілердің қорытындыларында климаттағы басты
өзгерістердің қатарына, қазіргі тенденциядағы энергияның дамуы отындық
кеннің негізделуінде сақталған. Антропогенді климаттағы өзгерістердің
ерекше мүмкіндігінің тез оқылуы оның салдарына байланысты М. Е. Берлянда,
М. И. Будико, К. Л. Кондратьевтің еңбектерінде атмосфералық көмір қышқыл
газы мен ауа тозаңының дамуы отындық кеннің негізделуінде антропогенді
факторда. Термикалық ережелердің жер шарындағы өзгерістің әрекетін
қарастырған болатын 10.
Сонымен бірге қалалық жағдайдағы температурамен желдің жылдамдығын және
сәулелердің ерекшеліктерін талдаған.
Турбуленттік тасқын жылуының келуін және егістік жердің ылғалдылығын
жазбен салыстырғанда құмдақ жердің жайылуы жердің өңделуі үшін басты
масштабтағы қоршаған орта мен ауа тозаңының ластануы климаттағы басқа да
басты факторларды көтеруге болады.
СО2 газы атмосферада ұлғаяды. Бұл жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін. ал,
өндірістегі қалдықтардың 0,3-тен 0,4 % дейін құрайды.
Ауа тозаңының арқасында альбедоның ұлғаюы температураның төмендеуіне
әкеледі.
Күндік радиациядағы қысымның төмендеуі 2 % шамасына жуық болса, онда
жер шарын мұз басуға әкелуі мүмкін. Кейбір қысылулардың радиацияда ұлғаюы
салыстырмалы түрде полярлы мұздық бұзылуын көрсетеді.
Соңғы жылдары қалаларда және ауыл шаруашылығында ауа тозаңының ұлғаюы
жазылған болатын. Авторлардың көрсетуінше көптеген қалалардағы ауаның
ластануы метеорологиялық ережедегі өзгерістерді шақырады.
Авторлар аспектіде негізінен өндірістің ластануы мен қалалық
климатологияны бөліп көрсетеді:
1) Қалалық және өнеркәсіптік аудандар газдың және ауа тозаңының негізгі
қайнар көзі болып табылады;
2) Аудандағы атмосфералы индустриалы орталық планеталық атмосфераның
өзгерісі мен жер шарындағы климаттық әсерін тыңдау керек.
Бұл мәселелер индустриальды атмосферадағы зерттеулердің өмір сүруін
талаптандырады және ол станциялық бақылаулардың көмегімен қалаға әсері
тараған болатын. Қоршаған ортадағы компоненттердің ластану процесімен
байланысты. Мақсатқа сәйкес қолдану мен бақылау сезімдік сипатта
атмосферада болады. Сонымен бірге, қаладағы ультракүлгін сәулелердің
төмендеуіне көңіл бөлу керек. Мәліметтерге толы мәселелер көптеген ғылыми
және тәжірибелік тапсырмалардың белгілері қаладағы метеорологиялық
ережелермен байланысты.
М. И. Будыко, К. Л. Виншенов еңбектерінде концентрациядағы ауа
тозаңының теңелуі төменгі стратосферадағы, фактордағы өзгерістердің
климаттық жағдайы ретінде көрсетілген. А. П. Спиринаның мәліметтері
зерттеуге көп әсерін тигізе отырып, 1886-1969 жылдық жүрістегі ауа
температурасының ауытқушылығын құрастырған 11. Бұнда орташа жылдағы
ауытқудың белгілері солтүстік жарты шарды салыстырғанда және температураның
ауытқуы кең зонадағы жарты жылдағы максимумға жеткен болатын.
Аудандардағы температураның өзгерісі жауын-шашынның сапалық
өзгерісімен жылдың суық уақытында ерекше көрінеді. Жауын-шашынның
ауытқушылық суммасы, А. С. Григоревтің мәліметтеріндегі орташа
температураның көтерілуімен тұрғызылған. Ауа және меридиандық градиенттің
температураның саны ылғалды аудандарда түскен жауын-шашынның азаюы Волга
ауданындағы Каспий теңізінің деңгейін 170 см тез түсуіне әкелгенін білеміз.
М. И. Будиконың алғашқы еңбектерінде тура сәулелерінің бұлтсыз аспанда
белгілі.
Автор мысалы Еуропа және Орталық Азиядағы жылдық жақындауда тікелей
күн сәулелерінің ерекшелігін көрсетеді. М. И. Будыко 13 еңбегінде күн
сәулелерінің тербелуін мәліметтер бойынша 1910 мен 1950 жылы ауа
температурасының орташа өзгерісін қарастырған болатын. Соңғы он жылдықта
тікелей сәулелер өзгерісі бұлтсыз аспандағы тербелумен бірге атмосфералық
ауа тозаңының концентрациясына ғана емес, тропосферадағы ауа тозаңының саны
адамдардың әрекеттінің өзгерісіне байланысына да тәуелді болады. З. Н.
Гивоваридің мәліметтеріне қарағанда тропосферадағы ауа тозаңының сандық
өзгерісінің әсері сәулелерде ақырындап ұлғаюында, сондықтан қазіргі уақытта
стратосферадағы ауа тозаңының массалық өзгерісі пайда болуда. Осыған
байланысты соңғы жылдары жерден жоғары ауа температурасы атмосферадағы
көмір қышқыл газына әсерін тигізеді.
Қорытындыда көмір қышқыл газының әртүрлі типтері бір жылда 0,2 %
ұлғаюда. Б.Болгин 8 қарапайым адамдардың іс-әрекеті қандай өлшемде
климатты өзгерте алады деген сұрақты қарастырған болатын. Қазіргі климаттық
жағдайдағы сезімталдық климаттағы факторлардың аз ғана өзгерістің
аяқталуына әкелген болатын. Бұнда жерден жоғары орташа ауа температурасының
өсуі 2000 жылы 0,5°С дейін ұлғаюға әкеледі.
Өндіріс жылулықтың қосымша саны, сондықтан шаруашылық әрекеттердің
климатқа әсерін келесі жүз жылдықтан көруге болады.
2000 жылы климаттың қосымша жағдай өзгеруі мүмкін болғандықтан
қорытындыда табиғи тербелу – СО2 газының өсуі мен антропогендік ауа
тозаңының сандық өзгеруін ойлау керек.

1.1 Физика-географиялық сипаттама

Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде 1932 жылы
10 науырызда құрылған, республиканың оңтүстігінде, Сырдария алабында
орналасқан. Жер көлемі 117,3 км2, бұл Қазақстан аумағының 4,3% бөлігін
құрайды. Халқының саны 2,17 миллион. Терістігінде Қарағанды батысында
Қызылорда, шығысында Жамбыл облыстарымен шектеседі. Орталығы Шымкент -
қаласы.
Негізінен Сырдария, Шу өзендерінің сағаларында орналасқан.Олар тасыған
өзен суларымен, ал ұсақ көлдер жер асты суларымен толығады. Облыс аумағында
43 көл бар, олардың жалпы ауданы 25,94 мың гектар. Облыстың солтүстік
аймағында Шу өзенінің төменгі ағысында Ақжайық, Қарқын тұзды көлдері,
Құмкент елді мекені жанында тұйық жер асты суымен қоректенетін Қызылкөл
жатыр. Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл, тағы
басқа ірілі-ұсақты көлдер көп кездеседі. Бұл көлдердің көпшілігі ащы,
тұзды.
Обылыстағы су желісінің бір ерекшелігі: тақырларда жауын- шашын
суларынан түзілетін көлшіктер мен көлдер пайда болып, кейінірек кеуіп
кетеді.
Облыс аумағындағы гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес.
Өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Жалпы облыс
өзендері Сырдария және Шу өзен алқаптарына жатады. Сырдария өзені
республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің
облыстағы негізгі саласы- Арыс, Талас Алатауы мен Өгем тау жоталарының
беткейлерінен басталады. Бұдан басқа Бөгем, Келес,Бадам,Боралдай, Ақсу
өзендері бар.
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан
аумағында биік таулы салқын альпілік топырақтардан бастап тау
бөктерлеріндегі әртүрлі қоңыр және сұр топыпақтарға жалғасып, терістік және
терістік-батыс аймақтарындағы жазықтарды сұрқұба,ескі аллювиальды ойыс
жазықтарды тақыр және тақыртүстес топырақтар мен ірі құмды алқаптар алып
жатыр.

1.2 Климаттық сипаттама

Обылыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың
негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына ) және жер бедерінің
сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі
және түнгі , қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы
ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай –
қаңтардың орташа температурасы “минус” 2-тан “минус” 90С дейін. Ең суық
кезең созақта тіркелген (“минус”41°С). Жазы ыстық шілде айының орташа
температурасы 19-дан 29°С дейін. Ең ыстық кезең Шардарада (47°С) тіркелген.
Вегетация кезеңі 230-дан 320 дейін тәулікке созылады. Шөлді аудандарда
жылдық жауын-шашын мөлшері 100-ден 170 миллиметр дейін, ал биік тауларда
1000 миллиметрге дейін құбылады. Жауын - шашын негізінен көктем мен күз
айларында болады. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-ден 40 сантиметр
дейінгі аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар
қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.
Облыс аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым.
Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен
оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін артады. Жылына 150-ден
260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 10-
ден 15 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация
мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Облыста оңтүстік
және солтүстік батыс желі көбірек тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9-ден
3,9 мс дейін. Желдің қатты тұратын аймағы – Ақсораң, онда желдің
жылдамдығы 5,1 мс жетеді. Шақпақ пен Арыстанды-Қарабас желдері өте күшті
соғады.
Облыстың қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, тағы
басқа метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл
белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі–жауын-шашынның негізгі мөлшері (62-ден
67% дейін) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылаулайды,
бірақта көп жатпай тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 245-тен
260 тәулікке дейін, 10°С- тан жоғары ауаның орташа тәуліктік
температурасының жылдық жиынтық мөлшері 4300-ден 4600°С дейін. Жыл
маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы қысқа – 90 күндей. Жазы ұзақ
– 160-тан 170 күнге дейін созылады.
Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынандай аймақтарға
бөлінеді:
1) Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін –
Бетпақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдерімен облыстың орталық бөлігін қамтиды;
2) Өте құрғақ, ыстықтау аумағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек,
Түлкібас, Сайран, Төлеби, Қазығұрт аудандары, Созақ ауданының оңтүстік-
шығыс бөлігі кіреді;
3) Таулы аймақтар Тянь – Шань тауының батыс бөлігімен Қаратау
жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Төлеби, Түлкібас,
Қазығұрт аудандары орналасқан.
Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климаты шұғыл
өзгеріп отыратын температурамен, жауын-шашынның өте аз түсуімен, құрғақ
ауа, булану дәрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен
ерекшеленеді.

1.3 Жамбыл станциясы

Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстігінде Шу мен Талас өзендерінің
солтүстігінде Қырғыз Алатау жоталарынан солтүстік-батыста Қаратау жоталары,
ал шығысында Шу-Іле тауы олар Мойынқүм қүмында орналасқан, одан Шу өзенінің
оң жағалауы Бетпақдала шөлі мен басталатын жерінде орналасқан. Облыстың
терреториясы солтүстіктен оңтүстікке 400 км және батыстан шығысқа қарай 500
км дейін созылған.
Облыс территориясының Шу өзені екі қисық болікке бөлінеді
кішіреитілген, ал солтүстік-батыс Бетпақдала және Шу –Іле таулары және
үлкеитілген оңтүстік-шығыстан ол Мойынқүм және оңтүстік Қырғыз жоталар және
Қаратау жоталары орын алған.
Шығыстан ол Шу Имей таулары, Шу өзенінің жағалауларынан, орманды
далаларына созылып, ол сексеуіл дала деп аталады Солтүстік батыста облыс
территориясына және арықарай Шу өзенінің өңіріне дейін созылған.
Жамбыл қаласындағы метеорологиялық бақылаулар 1960 жылы шілдеде
қүрылған оңтүстік және батыста арақашықтықта ақ биік тау сілімдері Қырғыз
жотасы, Талас және Қаратауда осылай орналасқан.
Оңтүстікте төмен таулардың арақашықтығы 60 шақырымға дейін Талас жотасы мен
Алатау шыңдары қармен жалғасқан.
Климаттық сипаттамалары Жамбыл облысындағы өзенді жерлер тең
орналасқан Шу және Талас өзендерін қоспағанда Шу өзенінің ұзындығы облыс
колемінде шамамен 500 шақырымға жетеді. Көктем кезінде мұның төменгі
ағысында судың көбеюіне байланысты. Ал сол судың көбейюіне байланысты, сол
орындарда қүрғақ өсімдіктер орны пайда болады.
Талас өзені облыс көлемінде өте көп сулы. Облыстың шығыс шекарасына
қарай Талас қүмында жоғалып кетеді. Қаратау тауынан өзендер Шабақты,
Бүркіт, Көктал, Тамды және тағы басқа өзендер ағып өтеді.
Бүл облыста соныменқатар 1131,1 гектар егінді жерлер олардың бір
бөліктері егін шаруашылығы үшін қолданылады. Егінді жерлер мынандай топырақ
аудандарында орналасқан:
1) Шу өзенінің топырақ жерлері;
2) Талас өзенінің ортанғы және төменгі ағыс өңірінде;
3) Қаратау жоталарының солтүстік бөлігінде;
4) Жамбылдың таулы ауданында;
5) Орманды таулы жазық жерлерінде;
6) Шу-Іле тауларының қара жер топырақ аудандарында.

1.4 Шымкент станциясы

Шымкент станциясы Тянъ – Шанъ таулы жағында орналасқан. Таулы батыс
Тянъ- Шанъ Шымкент қаласының 45 киллометрде оңтүстік шығыста теңіз
денгейінен биіктігі 3000 метр артында осы бағытта басқа биік Тянъ- шанъ
қыраттар қатары Шымкент станциясы, Талас, Алатау орналасқан.
Жергілікті қаладан батысына қарай, ал Сырдария өзені оңтүстік
батыстан,солтүстік шығысқа қарай ұзындығы 110 километр бағытында ағып
өтеді.
Шымкент қаласының жергілікті жері ойлы- қырлы жазық болып келеді және
Сырдария өзеніне қарай бағытталған. Қоршаған қаланың жергілікті жері ойлы-
қырлы болып келеді. Сыдария өзеніне қарай біртіндеп төмендейді. Қырат
жиектерімен орналасып, солтүстік–батыс, оңтүстік-шығысқа қарай бағыт алады.
Қала қырат жиегінің арасындағы оңтүстік батыс жиегінен үлкен емес .
төмендеу жерінде орналасқан. Бодам өзеннің өңіріне қарай солтүстік шығыста
үлкен емес жоғарлыққа өтеді. Қаланың солтүстік шығыс бөлігін бастапқы арық
алып жатыр . Оның суын мақталы егістікке пайдаланады. Жақын арада ірі
өзендер, көлдер жоқ.
Топырағы -қара өсімдік жамылғысы типчак аз кездеседі және де бақтар өте
көп.
Метеорологиялық алаң құрылған кезден бастап, бақылаулар жүргізіле
бастады. 1932 жылы 18 ақпанда метеорологиялық алаң оңтүстікке қарай 1 км
ауыстырылып және Шымкент қаласының солтүстік – шығысына орналастырылды.
Қыраттар көп, бастапқы арық 130 метр солтүстік бағытымен оңтүстік- шығыс,
солтүстік- батыс жағына қарай ағып өтеді. Жақын арадағы 100 киллометр
оңтүстік-батыста орналасқан. 1941 жылы метеорологиялық алаң 30 метр
оңтүстік шығысқа қарай бағыталып, қоршаған ортасы өзгерген жоқ.
1954 жылы 25 тамызда метеорологиялық алаң 100 метр шығыс, оңтүстік-
шығысқа бағытталған. Жер беткейлері әртүрлі шөптерден тұрады. Ал ағаштар 40-
60 киллометр батысқа және солтүстік батысқа қарай орналасқан.Мұндағы
құрлыстар айтарлықтай қашықтықта ауыстырылған.

1.5 Алматы станциясы

Қазақстанның оңтүстік шығысында орналасқан. Облыс терриоториясында Іле
Алатау мен Жоңғар Алатауы және Іле, Балқаш, Алакөл аймағымен шектеледі.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай 500 км, батыстан шығысқа қарай 370 км
созылған.
Шығысында Қытай Халық Республикасы мен солтүстік- шығысы Семеймен,
солтүстік -батысы Қарағандымен, ал батысында Жамбыл облысымен, Оңтүстік
бөлігінде Қырғызстан Республикасымен шекаралас.
Табиғат жағдайы жағынан Қазақстанның ерекше облысы, солтүстігі
Балқаш, алакөл ойпаты болса, оңтүстік шығысында және шығыс бөлігінде тау
тізбегі Тянь- Шянь тауы бар. Облыстың оңтүстігі күрделі бедерлермен көзге
түседі. Мәңгі мұз қабатымен қар жамылғысын қоса есептегенде Іле Алатауы мен
Жоңғар Алатауының биіктігі 2900-ден 3000 метр дейін.
Іле-Алатауы батыстан шығысқа қарай бір шама төмендейді. Шығысында
турген өзені болса, солтүстік-шығысында Сөгеті, Қызылтөбе, Төрайғыр таулары
орналасқан. Іле-Алатауының орталық бөлігінің биіктігі 5017метрге жетеді.
Облыстың шығысында Тянь-Шянь, Жоңғар Алатау тау тізбегі Көксу өзені арқылы
екі таулы үстіртке оңтүстік және солтүстік болып бөлінеді. Таулы
үстіртердің ең биік жері 5066 метр. Жонғар Алатауының жер бедері Іле
Алатауының жер бедерінен мүлде өзгеше.
Жонғар Алатауының шығысы Баян жүрек, қойтастан басқа тау
тізбектерімен созылған. Оңтүстік-шығысында Кеген, Сөгеті, Текес жазықтары
бар.
Өзен жүйесі Қаратал бастауы осы Жонғар Алатауынан алады. Негізгі
үлкен өзен Іле. Бүл өзен Балқаш көліне құяды. Іле өзенімен қатар Қаратал,
Лепсі, Ақсу өзендері де Балқаш көліне келіп құяды.
Іле мен Қараталдан кейінгі үшінші өзен Лепсі. Сондай-ақ облыста
Талғар, Қаскелен Үлкен және Кіші Алматы, Есік өзендері бар.
Балқаш аумағының маңы сұрғүлт және құмды топрақтан құралған. Ерте
көктемде шөлде көптеген шөл және шөлейт өсімдіктері өседі.
Облыстың климаты контененті әрқашанда дымқыл ауасымен ерекшеленеді.
Оңтүстік бөлікте орналасқанына қарамастан облыста қыста аяз “минус” 42-тан
“минус” 45°С дейінгі аралығында. Жазық аудандарда “минус” 35 “минус” 45°С
дейін жетеді. Ал ең ыстық айдын (шілде) температурасы 23-тан 25°С дейін
жазық бөліктерінде абсолюттік температурасы 20-тан 30°С дейін.
Жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері 100-ден 150 миллиметрге
дейін. Солтүстік батысында 300-600 миллиметр. Таулы жерлерде 800-ден 900
миллиметрге дейін. Жауын-шашын мөлшері сәуір мен мамыр айларында, мамыр мен
маусымда үлкен көрсеткішке жетеді.
Облыстың солтүстік бөлігі көптеген жел энергия қорымен ерекшеленеді.
Орташа жел жылдамдығы 3-тен 5 мс дейін. Жоңғар қақпасы аймағындағы жел
жылдамдығы 5-тен 7 мс дейін.

2 АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Ауа температурасының өзі көп түсінікті қажет етеді. Біріншіден топырақ
бетінің ауа температурасы туралы түсініктеме. Осы түсініктемеден топырақ
бетіне 2 метр биіктіктегі метеорологиялық будканың өлшеуі оның ішінде
резервуарлар термометрлер.
Термометрлерді тіке күннің радиациясынан және де жер бетінің
эффективті сәулесінен қорғау үшін будка қажет. Будканы ағаштардан жасап,
оны ақ түспен бояап қояды. Будка резервуар термометрінің арасынан ауа өтіп
тұруы қажет. Сондықтан будка жалюза түрінде жасалады.
Жер бетіндегі ауа температурасының тәуліктік жүруі.
Ауа температурасы жер бетінің температурасының атынан тәуліктік
жүруімен өзгереді. Ауа жер бетінен жылынады және суынады. Метеорологиялық
будкадағы амплитуданың тәуліктік жүрісінің температурасы кіші, топырақ
қабатына қарағанда.
Ауа температурасының өсуі таңертең күн шыққаннан кейін топырақ
температурасының төмендеуі байқалады.
Ал сағат 14-тен 15 дейін жерде өсуімен басталады. Сағат 13-14 топырақ
температурасының төмендеуі. Ал сағат 14-тен 15 дейін жерде ол ауа
температурасымен теңеседі. Осы уақыттан бастап ұзақ топырақ
температурасының төмендеуі байқалады. Ауа температурасының тәуліктік жүрісі
тек ашық ауа-райы кезіндегі жағдайда ғана жақсы көрінеді. Алыс күндегі ауа
температурасының тәуліктік жүрісі дұрыс емес болуы мүмкін. Бұл бұлттылығы
үшін болады. Ауа-райын болжаушылардың мәліметтерін болашақта күнделікті
қолдану үшін, қазіргі халық шаруашылығының барлық аймақтарындағы
өзгерістердің өсуінен жекелік температурасының және жауын-шашын
ережесіндегі іс-әрекеттің қорытындысында жасалған. 4 И. И. Берзенов,
Н. Е. Вининов, А. П. Спиринов және Стехповеский 5 еңбегінде 1881-1975 жыл
кезеңде солтүстік жарты шардағы негізгі кең зонада жерден жоғары ауа
температурасының ерекшелігін қарастырған болатын. Екі он жылдықта жалғасқан
суық 60-жылдардың ортасында аяқталған келесі жылдары солтүстік
жарты шардағы ауа температурасының айрықша жоғары кеңдікте өсуін бақлауда.
Митген, Стерик П. П. және Е. С. Рубин штейннің мәліметіне байланысты
зерттеу мүмкін бола бастады. Солтүстік жарты шардағы ауа температурасы 1881-
1975 жыл кезеңдегі толық мәліметтің өңделуі А. И. Воейков атындағы негізгі
геодезистік обсерваторияда іске асқан болатын.
Әдетте климатологияда ауа температурасының тәуліктік жүрісі көп
жылдық период ішінде қаралады. Осының нәтижесінде орташа тәуліктік
жүрісінде температура периодсыз өзгереді. Көп жылдық қисық тәуліктік
жүрісінің әсерінен жай сипаттамасында жақын және синусоидалы болады.
Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы көп әсерлерге байланысты
тәуліктік жүрісінің амплитудасы топырақ бетінде анықталады. Топырақ бетінің
тәуліктік амплитудасы бұлыттылықпен байланысты.
Осыдан ауа температурасының тәуліктік амплитудасы бұлттылықпен өте
тығыз байланысты. Ашық ауа-райы кезінде ол айтарлықтай көп бұлтты күндерге
қарағанда бұзылу жақтарын көрсетеді.
Ауа температурасының тәуліктік амплитудасы мерзімдерде, ендіктерде
өзгереді. Қыста ол аз, жазға қарағанда.
Тәуліктік амплитуда температурасы биіктік бойынша өзгереді. Топырақта
немесе судың жылынуы және суынуы қабаттарының бетінен тереңдікке беріледі.
Ауада да жылыну және суыну төменгі қабаттарда биік қабаттарға беріледі.
Тәуліктік температура тек ғана қабаттарда ғана бақыланады.

1. Ауа температурасының жылдық жүрісінің түрлері

Ендіктерге және континентке байланысты температураның жылдық жүрісін
бөліп қарауға болады:
1) экваторлық белдеу;
2) тропиктік белдеу;
3) қоңыржай белдеу;
4) полярлық белдеу.

Экваторлық белдеу. Экваторлық аудандарда жылына 2 максимум
температура алынады. Қысқы, жазғы күн тұрақтылығы күн күші биіктікте
болады. Мұндайда жылдық амплитуда аз. Теңіз бетінде амплитуда 1°С, ал
құрлықта 5-1°С құрайды.
Тропиктерде ауа температурасы жылдың жүрісі жай байқалады. Максимум
жаздан кейін, ал минимум қыстан кейін күн тұрақтылығы анықталады.
Экваторлық аймақ алыстауынан жазда және қыста күннің жылу ағысының
айырмашылығы үлкейе береді. Жылдық жүрісі максимумы күн тоқырауынан кейін,
ал минимумі қысқы тоқыраудан кейін анықталады. Полюстерге жақындаған сайын
амплитуда үлкейеді. Жылдық амплитуда теңсіз үстінде шамамен 5-тен 10°С
дейін, ал құрлықта 15-тен 20°С дейін.
Қоңыржай белдеу. Қоңыржай ендік температурасының жылдық жүрісінің
максимумы жазғы күн тоқырауынан кейін байланысты.
Жылдық амплитуда бұл ендікте үлкенірек, ашық теңіз бетімен және
мұхиттарда оның үлкен 10-тан 15°С дейін, ал құрлық үстінде әсіресе мұхиттан
алыс аумақтарға 40-тан °С дейін км жерлерде 60°С. Сондықтан да максимум
минимум келу уақыты теңіз бетінде кішірек – максимум (шілде тамызға қарай)
ал минимум (қаңтардан-ақпанға қарай ауысады. Полярлы аудандарда қысқы
суыту ұзаруымен жазғы айдың қысқа болуынан сипатталады. Мұндайда жылдық
амплитуда үлкен болады. Жылдық амплитуда үлкен болады да, теңіз бетімен
және полярлы теңіз жағалауында 25-дан 40°С дейін жетеді. Ал құрлықта 65°С
құрайды.
Континенттік ауа массасы теңіз жағалауынан басталу арқылы және мұхитқа
ауысуы осы аудандардың амплитудасының үлкеюіне әкеледі. Температураның
мерзімді өзгеруі ауа массасының адвекциясымен байланысты. Мысалы: қоңыржай
ендікте мерзімді емес суыту арктикадағы суық ауа массасының келуі мен
байланысты.
Ауа температурасының мәні органикалық емес дүниеде болып жатқан
барлығының органикалық құбылыстар және процестер термикалық орта жағдайға
бейімделеді. Сол ортада ауа температурасы ауа-райының сипаттамасы мен режим
түрлерін көрсетеді. Қазақстанның термикалық режимі үлкен ендіктерде және
физикалық-географиялық қалыпсыз ресурстардың тез өзгеруінен радиацияның
факторларын анықтайды. Осы факторлардың құрылымы температураның
әртүрлілігіне әкеледі, бірақ та жалпы Қазақстан климатына ауа
температурасының құрамының режиміне сәйкес келеді. Мерзімдердің және жылдық
құбылыстардың тәуліктік және жылдық амплитудасымен сипатталады.
Қазақстанның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.