ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК - РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДЕМАЛУ ЖЕРЛЕР ПОТЕНЦИАЛЫН ЗЕРТТЕУ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Туристік-демалыс қызметі - дүниежүзілік және
қазақстандық экономикадағы белсенді дамып келе жатқан салалардың бірі. Бұл
құбылыстың ерекшелігі – аймақтағы демалатын жерлер потенциалынан туындайтын
демалу түрлерінің көп болуында.
Демалатын жерлер потенциалын зерттеу оның жалпы туризм мен демалудағы
алатын орнымен түсіндіріледі. Оның негізінде туристік-демалыс қызметінің
барлық түрлері қалыптасады және іске асырылады. Оның табиғи, тарихи-мәдени
және әлеуметтік-экономикалық компоненттерді қамтитын күрделі құрылымын
ескере отыра зерттеуді кешенді түрде жүргізу қажет. Демалудың әр түрлі
әдістерін іс жүзіне асырып, демалуға деген сұранысты неғұрлым толық өтеуге
мүмкіндік беретін қолайлы жерлерді анықтау өте маңызды болып табылады.
Павлодар облысының демалатын жерлер потенциалы өте бай, оның аймағында
туристік-демалыс қызметінің бірнеше түрін іске асыруға мүмкіндік беретін
ресурстар бар.
Сондықтан жалпы демалыс саласының даму ерекшелігі, сонымен қатар,
демалыс объектілерін тиімді пайдалану және сақтап қалу мәселелері облыстағы
демалыс жерлер потенциалын географиялық тұрғыдан талдаудың өзектілігін
анықтайды. Аумақтық талдау, бағалау, қазіргі әлеуметтік-экономикалық
жағдайдағы болашағы бар бағыттарды анықтау демалыс саласының дамуының
географиялық негізін қалыптастырады, бұл оны басқарудың, қолданылу
тиімділігін көтерудің құралы болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі – Павлодар облысының туристік саланы дамытуға
жасалған шараларды орнықты орындау. ҚР Заңымен қабылданған бірқатар
туризмді дамытуға арналған бағдарламаларды өңдеу, іске асыру.
Практикалық маңыздылығы – бұл жұмыстың практикалық маңызы өте зор. Қала
бойынша жасалған экологиялық туристік маршруттар болашақта қала өркениетін,
экономикасын жақсартады деген сенімдемін .
Павлодар облысы – Қазақстанның электр және жылу қуатын, мұнай өндеу,
машина жасау, азық-түлік өнімдерін шығаратын көп салалы өндірістік кешенді
құрайтын ірі индустриалды орталығы (1-сурет). Облыстың мәдениеті мен ежелгі
мәдени дәстүрі өте бай.
Көптеген тарихи, археологиялық, өнер ескерткіштері, сонымен қатар
Баянауыл – Ұлттық табиғи паркі, Мойылды емдеу-сауықтыру курорты, жылы және
тұнық көлдер – осының барлығы Павлодар облысының байлығы.
Зерттеу объектісі - Павлодар қаласының туристік-демалатын жерлер
потенциалын анықтау.
Зерттеу мәні – қаладағы туризмді ұйымдастырудың өзекті мәселелері мен
келешегі.
Зерттеу мақсаты - келешекте іске асыру үшін Павлодар қаласындағы
демалатын жерлер потенциалын географиялық тұрғыдан талдау және бағалау.
Алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді іске асыру қажет:
- Қаланың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын зерттеу;
- Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу;
- Қаладағы туризм дамуының қазіргі жағдайы мен демалатын жерлер
потенциалын пайдалану деңгейі;
- Қаладағы туризм дамуының өзекті мәселелері мен келешегін анықтау.
Алға қойылған міндеттерді орындау үшін келесі әдістер қолданылды:
салыстырмалы-тарихи және жүйелі-құрылымдық талдау. Зерттеудің әдістемелік
негізін тарихи принциптер, туризмнің дамуы, тарихи құбылыс туралы
түсініктер мен оны түсіну мүмкіндіктері құрайды.
Бұл жұмыс келесі авторлардың еңбектеріне негізделген: С.Р.Ердавлетов,
А.Г.Царегордцева, Ж.Н. Алиева, Н.Т.Ержанов, Қ.Т.Сапаров, А.А.Қалиева,
В.А.Камкин, Л.Г.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский, В.В.Власов,
Л.И.Мухина, Е.Н.Гладышева, В.Д.Томилин, А.В. Афанасьев, А.М. Беляев, Н.Н.
Пальгов, И.В. Зорин, Т.Н.Смағұлов, Г.Ю.Пересветов, В.С.Волошин.
1 ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДЕМАЛУ ЖЕРЛЕР ПОТЕНЦИАЛЫН
ЗЕРТТЕУ
1.1 Туристік-демалатын жерлер ресурстары
Туристік–демалатын жер ресурстарын зерттеу кез келген аймақтың туризм
үшін пайдалануға қолайлы болуын анықтау мақсатына қызмет етеді. Бұл
ресурстар туристік-экскурсиялық қызметтер мен емдеу, спорттық-сауықтыру
және танымдық туризмге деген сұраныстарды қанағаттандыруға жарамды табиғи
және жасанды объектілер мен қоршаған орта құбылыстарының жиынтығы болып
табылады. Мұнда туристік-демалатын жерлер ресурстары деген терминді
келесідей түсіну керек: қоғамдық қажеттілікке байланысты белгілі мөлшерде
өзгерген табиғи және антропогендік ланшафттар мен оларды туристік-
экскурсиялық қызметте пайдалану мүмкіндіктері [1] .
Турситік-демалатын жерлер ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А. Багрова, Н.В. Багров пен В.С. Преображенскийдің (1977) пікірлері
бойынша табиғи демалатын жерлер ресурстары - ол демалу қызметіне қолайлы
қасиеттері бар және біраз уақыт бір топ адамдардың демалысы мен емделуін
ұйымдастыру үшін пайдалануға жарайтын табиғи және табиғи-техникалық
геожүйелер, табиғи заттар мен құбылыстар .
Демалатын жер ресурстарының кешенінде тұрғылықты жерлерде және
тұрғылықты жерлер арасында орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар өте
маңызды орын алады. Олар экскурсиялық бағыттардың ағымын шектеп, танымдық
туризмнің алғышарттарының қызметін атқарады.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени объектілер
(ескерткіштер, музейлер мен галереялар, т.б.) мен құбылыстар
(этнографиялық, саяси, өндірістік) жатады. Бұл ресурстар өз кезегінде
материалдық және рухани ресурстарға, жылжымайтын және жылжымалы ресурстарға
бөлінеді [2].
Материалдық ресурстар – қоғам дамуының әр кезеңіндегі өндіріс құралдары
мен материалдық құныдылықтар жиынтығығы, ал рухани – қоғамның білім
берудегі, ғылымдағы, өнер мен әдебиеттегі, қоғамдық және мемлекеттік өмірді
ұйымдастырудағы, жұмыс пен тұрмыстағы жетістіктер жиынтығы. Жылжымайтын
ресурстарға тарихи, ескерткіштер, сәулет және құрылыс, археология және
басқа да ғимараттары, соның ішінде өнер ескерткіштері жатады. Жылжымалы
ресурстар тобына алып жүруге келетін өнер ескерткіштері, археологиялық
қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық жиынтықтар, деректі
ескерткіштер мен құжаттар жатады. Бұл топтағы ресурстарды музей, мұражай,
кітапхана, архивтерге бару арқылы пайдалануға болады.
Негізгі ерекшеліктеріне байланысты тарихи және мәдени ескерткіштер бес
негізгі түрге жіктеледі: тарихи, археологиялық, сәулет және
қалақұрылысы,өнер, деректі.
Тарихи ескерткіштерге халық өміріндегі маңызды тарихи оқиғалармен,
мемлекет пен қоғамның дамуымен, революциялық қозғалыстармен, халықаралық
ынтымақтастықпен, сонымен қатар техниканың, ғылымның, мәдениет пен
тұрмыстың дамуымен, танымал мемлекет, әскери, ғылым, өнер, әдебиет
қызметкерлерімен, халық қаһармандарымен байланысы бар ғимараттар, имараттар
және тарихи жерлер жатады.
Археология ескерткіштері – ежелгі қала орындары, обалар, ежелгі елді
мекендердің, бекіністердің, өндірістердің, құбырлардың, жолдардың
қалдықтары, тас мүсіндері, жартасқа салынған суреттер, көне заттар, ежелгі
елді мекендердің тарихи, мәдени көрсеткіштерінің бөлшектері.
Сәулет және қалақұрылысы ескерткіштеріне тән объектілер: сәулет
кешендері мен ансамбльдері, тарихи орталықтар, алаңдар, көшелер, қалалар
мен басқа елді мекендердің ежелгі құрылыстарының қалдықтары, азаматтық,
өндірістік, әскери, мәдени сәулет өнерінің құрылыстары, оларға байланысты
алып, өнер, сәндік-қолданбалы және бау-бақшы өнері.
Өнер ескерткіштеріне алып, өнер, сәндік-қолданбалы, бау-бақшы және
басқа да өнер түрлерінің ескерткіштері жатады.
Деректі ескерткіштер – мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттары мен үн баспалары, ежелгі қолжазбалар, фольклор мен музыка
жазбалары, сирек кездесетін басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихқа, мәдениет пен адамдардың
қазіргі өміріне байланысты басқа да объектілерді жатқызуға болады:
өндірістің, ауыл шаруашылығының ерекше кәсіпорындары, көлік, ғылыми
мекемелер, жоғары оқу орындарының мекемелері, театрлар, спорт мекемелері,
ботаникалық бақтар, хайуанаттар бағы, океанарийлер, этнографиялық және
фольклорлық ескерткіштер, сонымен қатар бүгінгі күнге дейін жеткен халық
салт-дәстүрлері, т.б.
Дегенмен, туризм үшін қолайлы табиғи, әлеуметтік-экономикалық жағдайы
бар аймақтарды туристік ресурстарға айналдыру үшін тиісті қажеттілік пен
оларды туристік шаруашылықта игеру мұмкіндігін туғызу керек.
Табиғи кешендерді туристік-демалатын жер ресурстарына айналдыру келесі
тәртіп бойынша іске асырылады: 1) табиғи кешендер туристік сұраныстың
болмағандығынан ресурс ретінде қаралмайды; 2) туристік сұраныстың пайда
болуы табиғи кешендердің зерттелуі мен бағалануын қажет етеді; 3) қоғамдық
қажеттілікке байланысты еңбек пен қаражаттың жұмсалуы нәтижесінде табиғи
кешендер ресурстарға айналады; 4) туристік сұраныстың өсуімен бірге
қолайлығы жағынан нашарлау табиғи кешендер де тиісті мелиорациядан кейін
ресурстарға айналады.
Әлеуметтік-экономикалық объектілер экскурсиялық демалатын жерлер
ресурстарына айналған жағдайда да осындай құбылыс пайда болады. Мәдени-
тарихи және этнографиялық объектілерге деген туристік сұраныс неғұрлым
жақсы сақталған, қол жетерлік объектілерді зерттеп, бағалауға әкеледі.
Сұраныстың өсуі, тұрғындардың мәдени дамуы деңгейінің өсуі пайдаланылатын
объектілердің көбеюіне әкеледі, олардың басым бөлігі қайта қалпына
келтірілгеннен кейін экскурсияларда пайдаланылады. Әлемуеттік-экономикалық
объектілер бабаларымыз еңбектерінің жемісі бола отыра, танымдық сипаттағы
туристік қызметтердің құралы ретінде көрініс табады [3].
Туристік - демалатын жер ресурстары – тарихи түсінік, өйткені уақыт өте
келе, кейбір ресурстардың рөлі мен құрылымы, туристік қажеттіліктің көлемі
өзгеріп отырады, бұл табиғи, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген
жаңа объетілердің қолданысқа енуіне әкеледі.
Туризмнің кез келген түрінің ресурстары ерекше сипатта болады.
Санаториялық-курорт туризмі үшін әр түрлі минералды сулар мен балшықты су
пайдаланылады; емдік қасиеті әсер ететін ауа райы мен табиғаты, өзіндік
микроклиматы бар үңгірлер мен тұз кені. Ем алу демалысы қолайлы және
жағымды климат кезеңдері, су, өсімдік, рельеф және сауықтыру эффектті
тудыратын ланшафттың басқа да элементтері мен қасиеттері негізінде дамиды.
Спорттық туризм үшін аймақтың жолдары, елді мекендердің аз немесе тым алыс
болуы тәрізді көрсеткіштер маңызды болады. Экскурсиялық туризм объектілері
- тарихи-мәдени және табиғи көз тарталық жерлер, ерекше шаруашылық
объектілері, фольклорлық мерекелер мен халық мәдениетінің элементтері
(ұлттық ойындар, халық кәсібі).
Туристік-демалатын жер ресурстарының маңызды сипаттамалары:
1) ТРС ықтимал сыймдылығын анықтау үшін қажетті қорлардың (минералды
сулар, құнды аймақтың алаңы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы
(сағатпен өлшегенде)) игерілу деңгейінің көлемі;
2) Ықтимал аумақты, санитарлық қорғау округін анықтауға мүмкіндік беретін
ресурстар алаңы (су қоймалары мен жағажайлар алаңдарының көлемі,
аумақтағы өсімдіктер, құрғақшылық, қар жату мерзімі);
3) Туризм уақытын, туристер легін анықтайтын пайдалану кезеңі (жағымды
климаты, шомылу кезеңі, қар жату ұзақтығы);
4) Ресурстар басым бөлігінің орналасқан аймақтарының өзгермеуі;
5) Жұмсалатын қаражат мөлшері мен пайдалану шығындарының төмендігі тез
арада инфрақұрылымды қалыптастырып, әлемуттік және экономикалық пайда
алуға, кейбір ресурстарды өз қалауынша пайдалануға мүмкіндік береді;
6) Табиғатты тиімді пайдалану және аббатандыруға бағытталған іс шараларды
жүргізу нәтижесінде жерді талай мәрте пайдалауға болады.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарын тікелей және жанама деп
бөледі. Біріншілер қатарына туристердің өздері пайдаланатын ресурстар
жатады – ландшафтың әсемдігі мен ерекшелігі, түрғылықты жердің ем-шипа
қасиеттері, тарихи-мәдениет ескертікштері мен басқа да танымдық объектілер,
оларсыз туризм индустриясы болмайды. Бірақ тікелей туристік ресурстарды
игеру үшін жанама ресурстарды пайдалану қажет – шикізат, жылу-қуат,
материалдық, қаржы және т.б. Яғни қосымша ресурстар. Бұл жіктеу аймақтың
туризм саласында пайдаланудағы ерекшелігін көрсетіп қана қоймайды, тікелей
ресурстардың алатын орнын атап көрсетеді.
Туристік-демалатын жер ресурстары туризмнің аймақтық ұйымдастырылуына,
туристік аудандар мен орталықтардың қалыптасуына, олардың ерекшеліктері мен
экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Еліміздегі туристік-демалыс қызметін
аймақтық ұйымдасытыруды ғылыми негізден ұзақ мерзімге болжау үшін
адамдардың демалатын жер ресурстарының түрлері мен сапасына қоятын
талаптарын ескере отыра оларды анықтау, түгендеу және бағалау жөнінде үлкен
жұмыстарды жүргізу қажет [4].
Жоғарыда айтылғанды талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады –
қазіргі туризм туристік-демалатын жер ресурстары орналасқан жердің
ерекшелігі мен сапасын ескерусіз мүмкін емес.
1.2 Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу әдістері
Павлодар обласы Қазақстан Республикасының солтүтік шығысында, дала және
жартылай шөлді зонада орналасқан облыстың бірі болып табылады. Облыс
территориясында оңтүстіктен солтүстікке қарай кеме жүзетін Ертіс өзені,
шығыстан батысқа қарай Оңтүстік – Сібір теміржол желісі өтеді. Облыс
солтүстігінде Омбы облысымен, солтүстік шығысында Новосібірмен, шығысында
Алтай және Ресей Федерациясымен, оңтүстігінде шығыс Қазақстан және
Қарағанды облысымен, батысында – Ақмола және шығыс Қазақстан облыстарымен
шектеседі (Сурет 1). Облыс территориясының алып жатқан жері 124,8 мың.
кв.км құрайды [13].
Сурет 1 . Павлодар қаласының жалпы көрінісі [40].
Павлодар облысы және тамаша жерлерінің бірі Баянаул, туристік-
рекреациялық зоансы, ТМД туристер арасында аса танымал жерлердің бірі болып
саналады. Туритсік аймақ ретіндегі территория тарихымен дамуы, жалпы
географиялық зерттеулермен байланысты.
Облыс орталығы – Павлодар қаласы, Республиканың көне және әдемі
қалалардың бірі болып саналады. Қазақстанның ең ірі өзендерінің бірі –
Ертіс өзен жағалауында орналасқан. Өзінің кең көшелер даңғылымен, саялы
бақтаымен аллеяларымен, гүл бақшаларымен, атқымаларымен, жыл мезгілінің кез
келген уақытында ауасының тазалығымен қала қонақтарын қарсы алады.
Павлодарлықтар отанының тарихи және мәдени ескерткіштеріне аса жоғары
құрметпен қарайды. Мұражайлар, көрмелер, мәдени жетістіктегі презентациялар
өте танымал. Қала мәдени дәстүрлерге тарихқа бай.
2005 жылы департамент кәсіпкерлігі және Павлодар облысының өндірістік
өнеркәсібі туристік қызмет көрсету бөлімін құрды, сонымен қатар осы жылы
Қазақстан Республикасының спорт және туризм агенствасының туристік қызмет
пен іс - әрекеттің лицензиялы фунциялары жергілікті басқару органдарына
берілді. 2009 жылдың ақпан айында лицензиялы функциялар Қазақстан
Республикасының спорт және труизм Министірлігінің индустрия комитететіне
жүктелді. Павлодар облысының туристік инфрақұрылымының туристік қызмет
жабдықтаушысы болып табылады [5].
Аймақтағы демалатын жерлер потенциалы – табиғи, тарихи-мәдени және
әлеуметтік-экономикалық компоненттерді қамтитын күрделі құрылым.
Потенциал ұғымы іс жүзінде бар және белгілі мақсатқа жету үшін
пайдаланыла алатын барлық мүмкіншіліктер, құралдар, қорлар, дерек көздер
жиынтығы болып табылады.
Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу мәселелерімен ғылымның
әр түрлі бағыттарының өкілдері (географтар, экологтар, экономистер,
дәрігерлер, т.б.) айналысады, олар зерттелетін құбылыстың аталуына да, оның
құрылымына да өздерінің көзқарастарын білдіреді. Біз келесі географтардың
түсініктемелеріне негізделдік: Ю.А.Веденин, Н.С. Мироненко, В.С.
Преображенский, т.б. Олар демалатын жерлер потенциалы - белгілі аймақта
демалыс қызметін ұйымдастыру алғышарттарының жиынтығы деп біледі. Оны
құрастыратын барлық компоненттерді ескере отыра кешенді түрде зерттеу
қажет, ол объектті өзектілігі мен келешегі тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік
береді.
Демалатын жерлер потенциалының құрылымын құрастыратын бастапқы
элементтер ретінде біз табиғи, тарихи-мәдени және әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы компоненттерді алдық. Сонымен қатар, демалатын жерлер
потенциалының көрсеткіштері келесідей: климат ресурстары, минералды су,
көлдер мен өзен қорлары, жидектер, саңырауқұлақтар қорының көлемі, кәсіптік
жануарлардың түрлері. Тарихи-мәдени потенциал қоғам дамуының әр кезеңіндегі
оның құндылықтар жиынтығын қамтитын объектілерден тұрады. Аймақтағы
демалатын жерлер потенциалының әлеуметтік құрастырушасының ерекшелігі
демалыс қызметін неғұрлым тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
тұрғындардың ерекшелігін (саны, жас мөлшері, ұлты, діні, т.б.) анықтаумен
айқындалады. Аймақтың инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуі де демалатын жерлер
потенциалының маңызды компоненті болып табылады [6].
Демалатын жерлер потенциалының көп құрылымды құрылысын кешенді
географиялық зерттеулер негізінде тануға болады, олар оның шынайы
мұмкіншіліктерін анықтап, тиімді пайдалану жолдарын жоспарлауға мүмкіндік
береді.
1.2.1 Табиғи - туристік ресурстар
Гусиный перелет. “Гусиный перелет” неоген кезеңінің бай жануарлар
әлемінің Палеонтологиялық орнының ашылуы (25 – 2 млн. жыл) Павлодар Ертіс
өңіріне бұрынғы Кеңес Үкіметінің палеозоологтарын Павлодар Ертіс өңіріне
әкелді. Өкінішке орай, барлық табылған палеомәлімет ғалымдармен әкетілетін
болды, себебі біріншіден, сол уақытта Павлодарда өлкетану мұражайы болған
жоқ, екіншіден, палеонтологиялық қалдықтардың зерттеліп, сақталуын
қамтамасыз ететін ғылыми мекеме болған жоқ (сурет 2, 3). Қазіргі кезде
қазба кешенін әзірлеумен, ескерткіш орнында саябақ кешенін (ашық аспан
астындағы мұражай) әзірлеу бойынша белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр,
мұнда кез келген адам ертедегі жануарлар сүйектерінің қазба жұмыстарын
байқай алады, сонымен қатар ерте кезеңдегі негізгі жануарлар түрлері
жасалатын скульптуралық галерея жұмысына қатыса алады.
Сурет 2. Гусиный перелет ескерткішінің жалпы көрінісі [8]
Сурет 3. Гусиный перелет ескерткіш ауданындағы сүйек қалдықтарының
көрінісі [8]
Орналасқан жері. Ескерткіш Павлодар облысы Ертіс өзенінің оң
жағалауында, Павлодар қаласының солтүстік бөлігінде, темір жол көпірінен
оңтүстікке жақын 500 м орында орналасқан [19].
Тарихи анықтама. Ескерткіш 1923 жылы мәскеулік палеонтолог Ю.А.Орловпен
ашылған, осыдан кейін мұнда 1929-30 жж. палеонтологиялық қазба жұмыстары
жүргізіле бастады, мұның салдарында бірнеше мыңдаған плиоцен-миоцендік
жасындағы ертедегі сүтқоректілер сүйектерінің қадықтары табылған (қазіргі
африка фаунасының шығу тегі). Палеонтологиялық институт қазбаларымен
бұғының 20 түрі, жирафтың 40 түрі, мүйізтұмсықтың 140 түрі, гиппарионның
200 түрі және т.б.
Шалдай қарағайлы тоғайы 2003 жылы құрылған “Ертіс орманы” мемлекеттік
орман табиғи резерватының құрамына енеді.
Резерваттың аумағы - 279 мың гектар, соның ішінде 150 мың га – бұл
орманды аумақтар: қарағайлы тоғайлар, көктерек тоғайлары мен қайыңдықтар.
Суыртпақтап өскен тоғайлар – құм басудан қорғайтын бірегей табиғи тежеуіш,
сулы қабатты сақтаушы, біздің ормандары аз даламыздың тынысы. Яғни, бүкіл
аймақтың барынша тиімді экологиялық реттеушісі.
Шалдай қарағайлы тоғайы – Ертіс Павлодар өңірінің басты көз тартарлық
жерлерінің бірі. Планетарлық ауқымдағы табиғат ескерткіші – ғарыштан
түсірілген фотосуреттерде олар Обь пен Ертіс атты қос өзеннің арасында
жіңішке және ұзын (жүздеген шақырымға созылған) қарықтар түрінде көрінеді.
Олардың саны бесеу, соның ішінде екеуі ғана қазақстандық-ресейлік шекарадан
асып, Ертіске жетеді: біреуі кішірек – Семейге өте жақын, екіншісі
ауқымдырақ – Ертіс деп аталады – Павлодар облысында.
Пікірлердің бірі бойынша, суыртпақтап өскен тоғайлар ағаш тұқымдары мен
қолайлы құмды топырағы бар ежелгі мұзарт солтүстік-шығыстан сырғи келе
бірнеше жерден ормансыз даланы жырып өткеннен кейін ғана пайда болды.
Шалдай қарағайлы тоғайы ақ тиіннің жергілікті түрі – телеуітпен әйгілі.
Олар мұнда көп, терісі әдемі көкшіл түсті, кеңестік дәуірде оларды кәсіптік
мақсатта аулап, жүнін Италияға жіберетін, онда бағалы жүнді сол жақтың
тігіншілері әйелдер әшекейлеріне белсенді енгізетін [8].
Ертіс орманы мемлекеттік табиғи орман резерваты – табиғатты қорғау
және ғылыми мекемесі дәрежесі бар ерекше қорғалатын табиғи аймақ. 2003 жылы
құрылған бұл резерват Павлодар облысының шұбыртпалы орманында орналасқан,
жалпы алаңы 277961 га құрайды.
Резерваттың республикалық маңызы бар, ол Қазақстан Республикасы ауыл
шаруашылығы министрлігінің орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне
бағынады.
Ол республиканың солтүстік-шығысында селеу-бетегелі қыр аймағында
орналасқан. Аймақттың климаты құрғақ. Орманда негізінен 1934 жылы академик
В.Н. Сукачев Құлынды қарағайының ерекше түріне жатқызған қарапайым қарағай
өседі. Қарапайым қарағайдан айырмашылығы – оның тұқымдары мен жаңғақтары
1,5-2 есе ірілеу және қылқаны 8 жыл тұра алады. Қарағай шайырының да
айырмашылығы бар – шайыр көбіректеу шығарылады және оның компоненттері
құндылау. Қарағай қолайсыз ауа райы жағдайларына төзімді.
Шұбыртпалы қарағай орманы құмды жерлерде өседі. Өсімдіктерден селеу-
бетеге формациясы басым: селеу, бетегі, қиякөлен, қыр жусаны, т.б. өсімдік
түрлері 35-40 шамасында, олардың басым бөлігі жойылып бара жатқан және
сирек кездесетін түрлер, оларды ерекше қорғау қажет.
Шұбыртпалы ормандардың жауанарлар әлемі өте бай. Сүтқоректілердің 40
жуық түрі мен 200-ге жуық құс түрі бар. Орманда бұлан, елік, түлкі, қоян,
дала суыры, қасқыр, сілеусін, тиын, күзен, қосаяқ, т.б. мекендейді [36].
Жоғарыда көрсетілген деректер табиғи компонеттердің барлығын зерттеу,
сақтап қалу, қайта қалпына келтіру қажеттілігі мен маңыздылығын дәлелдейді.
Осы мәселелерді шешу Ертіс мемлекеттік орман резерватына жүктелген:
Негізгі мақсаттар:
1) Экожүйелерді, ерекше табиғи кешендер мен объектілерді сақтап қалу;
2) Бұзылған табиғи кешендер мен объектілерді қайта қалпына келтіру;
3) Табиғи кешендерді өз қалпында зерттеу;
4) Экологиялық ағартуды ұйымдастыру, оқушылар мен студенттерге арналған
экскурсиялар мен сабақтарды, өндірістік тәжірибелік сабақтар өткізу;
5) Экологиялық туризм мен қолайлы жерлерде демалатын орындарды
ұйымдастыру, заңнамамен белгіленген тәртіпте.
Резерваттың күзет қызметі 287 адамнан тұрады, резерват аймағын өрттен
және заңсыз шауып алудан қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторлар болып
табылады. Олар бір 31512-УАЗ машинасы бар 16 мобильді топқа бөлінген.
Басқарма қызметкерлерінен Нива автокөліктерді мінген екі топ құрылған,
олар орманды қорғау бойынша арнайы және бақылау рейідтерін жүргізеді.
Инспекторлар табельді қарумен, мобильді топтар KENWOOD мобильді
радиостанциясымен қамтамасыз етілген.
Күзетке сонымен қатар полиция да тартылады, ол үшін Шарбақты және
Лебяжі ІІБ-мен және резерватпен бекітілетін жедел жоспар әзірленеді.
Орманды қорғау жұмыстары жақсы ұйымдастырылғандығына қарамастан, жас
ағаштар мен жанған ағаштарды заңсыз шауып алу әлі де тоқтар емес. Тек 2006
жылы 395 заңсыз шауып алу фактісі анықталды, 203028,4 кубометр орман
шабылып, келтірілген зиынның көлемі 285989,6 мың теңгені құрады. Осының тек
134-інде жазықты тұлғалар ұсталды. Ағаштарды заңсыз шауып алу себептерінің
бірі – орманға кіру өте оңай болғандықта. Резерват шекарасының ұзындығы 556
км, кез келген жерден орманға автокөлікпен кіріп кетуге болады, ал
ұрлаушылар тек айыппұл төлеумен оңай-ақ құтылады [7].
Резерват орманы құрғақ қыр аймағында, шөлейтпен шекарада орналасқан,
сондықтан өте оңай тұтанып кетеді. Соңғы 15 жыл ішінде 70 мың га орман
өртенген, соның ішінде резерват ашылғалы (2003 жылдан бастап) 11965 га жер.
15 сәуірден 15 қазан аралығындағы уақыт өрт қауіпті кезең болып
саналады. Осы кезде 16 бақылау бекеттері қойылып, МИ-2 ұшағында
авиапартульдеу жұмыстары ұйымдастырылады. Сонымен қатар, өрт сөндіру
қызметі де құрылады, оның құрамында 13 өрт сөндіру-химиялық станция, 100
адам өрт сөндіруші, МТЗ, Т-150 үлгісіндегі 36 трактор, 27 өрт сөндіруші
машина, басқа да автомеханиканың 66 бірлігі бар.
Жанған ландшафтты қайта қалпына келтіру үшін 50703 га ағаш отырғызу
қажет. Ормандарды 25 жыл ішінде қайта қалпына келтіру жоспарланып отыр, ол
үшін жыл сайын 2028 га отырғызып отыру қажет.
Қазіргі кезде көлемі 6 га құрайтын қалпына келтірілген екі тәлімбақта
өсірілетін ағаштардың жетіспеушілігі салдарынан жыл сайын 1000 га ағаш
отырғызылып келеді. Болашақта олардың көлемі қажетті көлемге жеткізілетін
болады. Сонымен қатар жануарлар әлемін де қалпына келтіру қажет [8].
Жоғарыда айталғанды талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады:
Павлодар облысы өзіне ғана тән ерекше табиғи-ресурстық потенциалға ие болып
отыр. Мұнда ерекше табиғи алғышарттар бар, олар туризмнің барлық түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде, қазіргі туристік сұранысты
қанағаттандырудың маңызды шарты болып табылады. Бірақ, тек қана табиғи
ресурстарға ие болып, туризмді одан әрі дамыту мүмкін емес, ол үшін
әлеуметтік-экономикалық алғышарттарға да көп көңіл бөлу қажет.
2. Әлеуметтік-экономикалық ресурстары және мәдени ресурстар
Әлеуметтік-экономикалық алғышарттарға тарихи-мәдени объектілер
(ескерткіштер, музей, галереялар, т.б.) мен құбылыстар (этнографиялық,
саяси, өндірістік, т.б.) жатады. Бұлар өз кезегінде материалды және рухани
деп, сонымен қатар жылжымалы және жылжымайтын деп екіге бөлінеді.
Материалды – өндіріс құралдары мен қоғамдағы басқа да құндылықтар
жиынтығы, рухани – қоғамның білім берудегі, ғалым, өнер, әдебиеттегі,
мемлекеттік және қоғамдық өмірді ұйымдастырудағы, еңбек пен тұрмастағы
жетістіктер жиынтығы. Жылжымайтын ресурстар – тарих, сәулет және қала
құрылысы, археология, ескерткіштері мен басқа да құрылыстар, соның ішінде
тарихи ескерткіштер, ал археологиялық қазбалар, минералды, ботаникалық және
зоологиялық жиынтықтар, деректі ескерткіштер және алып жүруге болатын басқа
да заттар мен құжаттар – жылжымалы ескеткіштер тобына жатады.
Тарих және сәулет ескерткіштеріне ғимараттар, халық өміріндегі, қоғам
дамуындағы маңызды тарихи оқиғаларымен байланысы бар жерлер мен заттар,
алаңдар, көшелер, ежелгі қала құрылыстарының қалдықтары, азаматтық,
өндірістік және соғыс құрылыстары, осыларға қатысы бар қолданбалы, бау-
бақша өнерінің шығармалары [9].
Қазіргі замандағы сәулет ескерткіштерінен Благовещенка кафедралды
соборын ерекше атап өтуге болады. Соборды 1999 жылы Павлодар сәулетшілері
салған, оның негізіне Мәскеу Кремілінің бір соборын алған. Тұтас құйылған
күмбез - аса сирек кездесетін сәулеттік көрініс.
Павлодарлықтар мен қала қонақтарының сүйікті демалатын орындарының бірі
Ертіс өзенінің жағалауы. Жағалаудың құрылысы терассалық принциппен салынған
(сурет 4). Үстіңгі терасса – сквердің деңгейі. Бас терасса – барлық
аллеялардың басын біріктіретін орталық аллея. Төменгі терасса – жағажай.
Орталық жағалау қаланың орталық алаңына тиіп тұр, бұл бір сәулетті
ансамбль. Оның жобасын Павлодар-гражданпроект институты әзірлеген.
Сурет 4. Ертіс өзенінің жағалауы [9]
Майра Шамсутдинованың музей-үйі 2001 жылдың 30 қаңтарында құрылған.
Музейге келушілер біздің жерлесіміз, өткен ғасырдың 20-шы жылдарындағы
атақты әнші және композитор Майра Шамсутдинованың өмірімен және
шығармашылығымен таныса алады. Бала кезінен Майра ән салғанды, өлең
жазғанды ұнататын. Қысқа өмірінде Майра бірнеше тамаша ән шығарып үлгерді,
оның біразы белгілі этнограф А.В.Затаевич құрастырған Қазақ халқының 1000
және 500 әні жинағына енген. Музей көпес Абдул Фатах Рамазановтың үйінде
орналасқан.
Владимир училищесі - қаланың кірпіштен салынған алғашқы ғимараттарының
бірі. Бүгінгі күні бұл ғимаратта Б.А. Ахметов атындағы Павлодар
педагогикалық училищесі орналасқан.
Павлодар қаласының тағы бір сәулет ескерткіші – көпес А.Деровтың үйі.
Бұл ғимарат 1896 жылы сәулетші П.Батовтың жобасы бойынша салынған. Мұнда
терезе жақтаулары, есік, балкондардың әшекейленуіне көп көңіл бөлінген.
Қабырғалары әсем оюлармен әшекейленген. Бүгінгі күні бұл ғимаратта облыстық
өлкетану мұражайы орналасқан.
Ленин көшесі бойында орналасқан сауда қатарлары 1903-1904 жылдары
салынған, 1901 жылы болған өрттен кейін. Ол кезде Базар алаңындағы бүкіл
ағаш құрылыстары жанып кетті. Ұлы Отан Соғысы кезінде сауда орталықтары
Октябрь заводына берілген.1956 жылы сауда қатарларының солтүстік жағында
Колос кинотеатры ашылды.
Орыс драмма театры ғимараты – ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарында
салынған.1920 жылдары осы үйлердің біреуінде Ударник кинотеатры, 1969
жылдан бастап Пионер кинотеатры болған. Кейін ғимарат Чехов атындағы
драмма театрына берілді.
Көпес Охапкиннің үйі – ескі Павлодар қаласының ежелгі ескерткіштерінің
бірі.
1928 жылдың 1 маусымында бұрынғы базар алаңында Лениннің ескерткіші
орнатылып, жанына сквер ашылды. Қаланың барлық іс-шаралары осы ескерткіштің
маңайында өтетін болды. 1955 жылға дейін осы парк қаладағы жалғыз парк
болған.
Д.П. Багаевтың мемориалды музей - үйі – бұл үйде фотосуретші, этнограф,
тарихи-өлкетану музейінің негізін қалаушы Дмитрий Паликарпович Багаев
тұрды. Үйге қабаттастырылып салынған фотосалон да сақталып қалған, оның
төбесі шыныдан салынған.
Қаладағы ең үздік электротеатры Фурор болды. Ол қала ортасында
кірпіштен қаланған. Бұл ғимараттың ерекшелігі – дәл жолға шығатын,
бұрышынан орналасқан шыға беріс. Кинотеатрда буфет те жұмыс істеген.
Билеттің бағалары 20 - 50 тиын болған. Бүгінгі күні бұл ғимарат жеке
меншікте.
1901 жылы болған өрт кезінде қаланың ағаштан салынған құрылыстары,
соның ішінде мешіт те жанып кетті. 1905 жылы жанып кеткен мешіттің орнына
көпес Фаттах Рамазановтың қаражатына кірпіш мешіті салынды. Мешіттің
мұнарасында күмістен құйылған ай орнатылған. Мешіт ақ түсті сырмен
сыланған, сондықтан халық ішінде оны Ақ мешіт деп атап кеткен. 2005 жылы
мешіттің 100-жылдығы қарсанында мешіт қайта қалпына келтіріліп, бүгінгі
күні қызмет етеді.
Тұрғын үй сәулетінің және жергілікті тарих ескерткіші – Осиповтың үйі
1907 жылы салынған. Кірпіштен салынған бір қабатты ғимарат. Бүгінгі күні
жеке меншікте.
Ағаш сәулетінің ескерткіші - көпес Зайцевтің үйі - Павлодардың
мақтанышы. Үй 1897 жылы салынған. Үлкен ағаш үй әсем оюлармен
безендірілген, төбесінде металдан құйылған жақтаулар орналастырылған. Бұл
ғимараттың тағы бір ерекшелігі – дөңгелек дәліз бен үйдің ортасынан шығып
тұрған флигель. 1990 жылдан бастап бұл ғимаратта әдебиет музейі орналасқан.
Астана - мұз сарайы Астана мұз сарайы – 1800 шаршы метр жерді алып
жатқан бірегей ғимарат.
Басты орынды жасанды мұздан жасалған 250 конькишіге арналған мұз айдыны
иеленеді (сурет 5). Бұл ғимараттың ерекшелігі – жасанды мұздың үстің
партофлор арнайы заттекпен өндесе болғаны – мұз айдыны волейболл,
баскетболл және басқа да ойын түрлерінен жарыстар өткізуге келетін
спортзалға айналады. Ғимараттың ауасын үнемі таза болып сақтау үшін арнайы
мұздату қондырғысы тәулік бойы жұмыс істейді. Мұзды тазалап, тегістеуге
арналған арнайы құрал-жабдықтар бар.
Оның ерекшелігі сонда – жасанды мұз бетін ерекше полимер партофлормен
жапса, мұз айдыны баскетболдан, волейболдан және т.б. жарыс өткізетін спорт
залына айналады.
Онда тәжірибелі жаттықтырушы мамандардан кеңес алуға болады. Екі
тренажер залы, әйелдер фитнес клубы, бассейні бар сауна, 6 теннис үстелі,
буфет, спорт киімі дүкені бар. Ұтымды бағамен спортпен және дене
шынықтырумен айналысуға және белсенді мәдени демалуға барлық мүмкіндік
жасалған сағатына 200 теңге.Үлкен холлда боулинг-клубын ашу көзделеді
[10].
Мәшһүр Жүсіп мешіті – Павлодар қаласында 6 гектар жерді алып жатқан
паркі, медресесі, 1500 орындық Бас Мешіт сәулет ансамблі салынды (сурет 6).
Бас мешіттің жобасын Алматыгипрогор АҚ жобалау институты әзірледі. Мешіт
құрылысының басты мердігері Иртыштрансстрой ассоциациясының Путь ЖШС
болды, Иртыштрансстрой ассоциациясының басшы-төрағасы М.А. Зыков. Бас
мешіттің құрылысы облыс кәсіпорындарының демеушілігі, инвестициялар және
қала тұрғындарының садақалары есебінен жүзеге асырылды.
Неке қию залы және асхана екі көлемді бір үлкен залға айналдыру үшін
жылжымалы қабырғамен бөлінген. Ғимаратқа кіру сатылармен екінші қабат
деңгейіне көтереді, онда 1200 орындық балконы бар намаз оқу залы, ислам
мәдениетінің мұражайы, кітапхана, бейнезал, қызметтік жайлар, холл
орналасқан.
Негізгі ғимараттың екі қабаты және мұнаралары кірпіштен, күмбезі темір
құрылымдардан жасалған. өзінің әсемдігімен, айбындылығымен таң қалдыратын
сәулет құрылысы. Қаланың бас мешітін қаланың кез келген жерінен көруге
болады. Шаңырақ тәрізді көгілдір түсті күмбездің төбесінде алтын ай
орналасқан. Мешіттің мақтанышы – Ташкентте жасалған 434 лампочкасы бар
Зумрад хрусталь люстрасы. Мешіт қаланың ортасында орналасқан,
баспалдақтың түбінен қарағанда жүрекке ұқсайды.
Торайғыров пен Сәтбаев көшелерінің қиылысында Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың ескерткіші орнатылған. Мұнда жас жубайлар некелерін қиған
күндері осы жерге келіп гүл шоқтарын қояды. Бұл ескерткіштің алдында
қалалық суретшілер көрмесі өтетін мұражай орналасқан.
2. Павлодар облысының туризмнің дамуы мен іс-әрекетінің SWOT – талдауы
Әлемдік экономикада туризм басты роль атқарады. Әлемдік Туристік Ұйым
(ЮНВТО) мәліметі бойынша әлемдік жалпы ұлттық өнімде, халықаралық
инвестициядан 11 пайыздан жоғары, әлемдік өнімде әр бір 9 жұмыс орнының он
бөлігін қамтамасыз етеді. Бүгінгі туризм индустриясы ең ірі жоғары кірістің
және халықаралық сауда қызметінің ширақ сегементтердің дамуы болып
табылады. Бүгінгі туризм демалуға және бос уақытта еңбекшілердің жыл
сайынғы төленетін демалыстарына байланысты адамның құқығы болып табылады.
Ол жеке бастың дамуына, адам мен халықтын арасындағы қарым-қатынас факторы
болады. Павлодар облысында туристік саланы дамыту үшін маңызды факторлар –
табиғи-рекреациалық және тарихи-мәдени потенциалды, сондай-ақ белсенді
мемлекеттік саяси жүргізілсе, туризм саласының дамуы басқа да экономикалық
секторына, тұрақты өсудің қамтуы қамтамасыз етіледі және тұрғындардың өсу
кірісі оң әсер етеді [37].
Мемлекеттік және жеке меншік деңгейінде туристік сала тұрақты дамуында
және жоспардың келісілген қызметі, Павлодар облысы Бағдарлама негізінде
өрістеудің нысаны және мемлекеттік демеудің әдісімен туризмнің дамуы үлкен
роль атқаруда. Бағдарламаның мақсаты Павлодар облысының туристік
өнімділікті туристік саланы дамыту үшін және мемлекеттік деңгейде сапалы
қамтамасыз ету жөніндегі шараны жүзеге асыруына қолайлы жағдай құру [11].
Бағдарламаның алғашқы мақсатына сәйкес шешімі болып табылады:
- туризм саласында қызмет ететін ұйымдар арасындағы қарым-қатынас;
- туристік саланы кадрлік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-
жарнамамен көмек көрсетіп, камтамасыз ету;
- инфрақұрылымды дамыту, туризмнің материалдық-техникалық базасын
бекітуде қолғабыс жасау;
- Павлодар облысының туристік өнімдерін және қалыптастыруын қолдау
халықаралық нарық туристік қызметінде;
- туристік индустрияға инвестициалау, несие субъектісі үшін жағдай
жасау;
Туристік сала қызметінің дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының
спорт және туризм Министрлігімен бірлесе Павлодар облысының туристік
ұйымдары жыл сайын Халықаралық туристік көрмеге Алматы, Астана және басқа
да республикалық шараларға қатысуда.
Келу және іштей туризмның ары қарай даму мақсатында қажет:
– менеджмент деңгейіне сай қамтамасыз ету (кадрлар біліктілігін
арттыру, басқа аймақпен тәжірибе алмасу);
– облыстың туристік объект инфрақұрылымның дамуын қамтамасыз ету;
– туристік қызметтің халықаралық нарығына Павлодар облысының туристік
өнімін қалыптастыру және алға жылжыту
– Облыстық, аймақаралық туристік семинарлар, жәрмеңкелер, слеттар,
көрмелер ұйымын жүргізу.
Туризмдердің келу қорытындысы бойынша, біздің елге іскерлік және кәсіби
мақсатпен келген туристер 58,4 пайыз көрсетті. Демалу мақсатында 12017
туристер (30,1%), таныстарын және туыстарын шақыру бойынша 10,2 пайыз,
коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз туристер келді. [12].
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен. Көбінесе
туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (44,7%) басым болады. Ал
қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (29%), іскерлік және кәсіби (18,7%) шығу
болып табылады (сурет 5).
Сурет 5. Павлодар облысының туристік қызметтен түскен табыс [44]
Павлодар облысында қазіргі заманға сай аса тиімді және бәсекеге
қабілетті туристік кешенде жұмыс істеу үшін, қазақстандықтардың және шет ел
азаматтардың әр түрлі туристік қызметтің қанағатанарлық қажеті
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, ұлттық туристік өнімдерін сапалы қамтамасыз
ету үшін стандарттар қабылданып құрастырылған. Қазақстан Республикасында
материалды-техникалық туризм базасы дамуына инвестицияны жұмылдыру үшін
жағдайлар анықталған [13].
Павлодар облысының туристік инфрақұрылымының туристік қызмет
жабдықтаушысы болып табылады. Қазіргі уақытта Павлодар облысының туристік
нарығында туристік іс – әрекетті жүзеге асыра алатын лицензиясы бар – 72
туристік ұйым қызмет көрсетуде, соның 66 – Павлодар қаласында, 4 –
Екібастұз қаласында, 1 – Баянаулда, 1 – Май ауданы Кентубек селосында. 72
туристік ұйымның 1 – АҚ, 6 – ЖМ, 65 – ЖШС, шетел мемлекеттер компаниясымен
тығыз қарым қатынас жасауды. Облыс төңірегінде: 22 қонақ үй, 1 санаторий, 3
санатории - профилактикалық (ведомствалық), 35 демалу үйлері, 500 астам
жалпы тамақтану орындары, 11 мұражай, 19 жол бойындағы кафелер (сурет 6).
Сурет 6. 2009 ж Павлодар облысы бойынша туристік қызметтер [44]
6 суретке сәйкес, туризмдердің келу қорытындысы бойынша, біздің елге
іскерлік және кәсіби мақсатпен келген туристер 58,4 пайыз көрсетті. Демалу
мақсатында 12017 туристер (30,1%), таныстарын және туыстарын шақыру бойынша
10,2 пайыз, коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз туристер келді. 2009 жылғы
Павлодар облысы бойынша туристік қызметтің негізгі көрсеткіштерін көре
аламыз.
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен (сурет 7).
Көбінесе туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (80,30%) басым болады.
Ал қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (4,5%), емделу (7,9%), іскерлік және
кәсіби (3,60%), діни қажылық (1,10%), туысқандарымен таныстарына бару
(2,60% ) болып табылады.
Төмендегі кестеде Павлодар облысы бойынша туристердің сапар
мақсаттарынің пайыздық көрсеткіштері.
Сурет 7. 2009 сапар мақсаттары бойынша туристерді бөлу [39]
Облыс териториясында батыстан шығысқа қарай, солтүстік облыстарын,
оңтүстік және орталық аймақты, сонымен қатар Ресейдің батыс сібір өңірімен
байланысыратын темір жол торабы жатыр. Соңғы жылдары Республика
тұрғындарының басым көпшілігі темір жол көлігінмен пайдаланғанды жөн
көреді. Себебі, жергілікті халық үшін темір жол көлігінің төлем ақы құны
қымбат емес, қол жетімді болып келеді. Төмендегі суреттен 2007-2009 жылдар
аралығындағы туристердің қозғалыс құралдарының көрсетікішін байқауға
болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті шекаралық қызметі
және Қақастан Республикасы Статистика агенттінің мәліметтері бойынша
шетелден келетін демалушылар саны өсіп келеді, 2006 жылы 4,3 миллион турист
шықса, 2007 жылы 4,5 миллион болды. Ішкі туризм бойынша көрсеткіштер де
өсіп келеді: 2006 жылы – 3,2 миллион турист, 2007 жылы – 3,4 миллион
турист. Сонымен қатар келушілер әр түрлі мемлекеттің өкілдері, мысалы 2000
жылы 60 мемлекеттің өкілі болса, 2006 жылы бұл көрсеткіш 160-қа жетті.
Демалуға келушілердің көрсеткіштерін талдау нәтижесінде туристердің 58
пайызы біздің елімізге іскери, кәсіби мақсаттармен келетінін көруге болады.
Демалуға – 30 пайызы, таныстары мен туысқандарының шақырулары бойынша – 10
пайызы, коммерциялық мақсатпен – 1 пайызы. Туризмдердің келу қорытындысы
бойынша, біздің елге іскерлік және кәсіби мақсатпен келген туристер 58,4
пайыз көрсетті. Демалу мақсатында 12017 туристер (30,1%), таныстарын және
туыстарын шақыру бойынша 10,2 пайыз, коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз
туристер келді.
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен. Көбінесе
туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (44,7%) басым болады. Ал
қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (29%), іскерлік және кәсіби (18,7%) шығу
болып табылады (сурет 8).
Сурет 8. Туристердің келу ағымы [48]
Павлодар облысында қазіргі заманға сай аса тиімді және бәсекеге
қабілетті туристік кешенде жұмыс істеу үшін, қазақстандықтардың және шет ел
азаматтардың әр түрлі туристік қызметтің қанағатанарлық қажеті
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, ұлттық туристік өнімдерін сапалы қамтамасыз
ету үшін стандарттар қабылданып құрастырылған. Қазақстан Республикасында
материалды-техникалық туризм базасы дамуына инвестицияны жұмылдыру үшін
жағдайлар анықталған [14].
Қазіргі заманға сай туризмнің дамуын және облыстың рекреациялық
мүмкіндік пайдалану деңгейін қарастырып, қорытынды жасауға болады, облыстың
туристік ресурстары барлық елдерден қонақтарды қабылдау үшін мүмкіндіктері
бар.
Кластердің мықты, әлсіз, мүмкіншіліктерімен қауіп - қатерлер мен даму
іс - әрекетінің анализі (SWOT – анализі) жасалған (кесте 1).
Кесте 1
SWOT – Павлодар облысының туризм кластерінің дамуы мен іс - әрекет
анализі*
Мықты жақтары Әлсіз жақтары
Саяси тұрақтылық; Павлодар облыс төңірегіндегі
Облыста мекендейтін халықтың әртүрлі экологиялық шиеленістер әсіресе
өзіндік мәдениеті; (Семей полигоны территориясында);
Мемлекеттік саясаттың туристік Көлік инфрақұрылымының нашар дамуы;
саладағы даму жағдайы; Автокөліктерді пайдалана отырып,
Павлодар облысының туристік имиджініңтуризмнің дамуының жол сапасының
жылжуы Мемлекеттік органдарының қанағаттанарлық сапасының төмен
басымдылығы; болуы;
Үлкен территориялы әлсіз Туристік өнімнің жеткіліксіз дәрежеде
ауылшаруашылық жүктемесінің бар дамуы;
болуы; Туристік кәсіпорындардағы ішкі және
Ауыл тұрғындарының жұымспен сыртқы туризмді дамытуға қосатын үлес
қамтамасыз етуіне деген қызығушылығын мүлдем болмауы;
қызығушылықтың болуы; Әлемдік туристік саладағы ғылымнан
Елдің өскелен астанысна таяу болуы. және процесстен, туристік процесстің,
нарықтың қарым қатынастарының
үзілгендігі;
Жергілікті халықтың туристік қызмет
көрестудегі тәжірибенің болмауы;
Туристік мауысым ұзақтығының шектеулі
болуы
Туризм обьектілері мен қызмет көрсету
қызметінің мәліметі құрылымдық
кешенді жетіспеушілігі.
Экотуристік қызметтерге деген әлемдікЭкологиялық ахуалдың нашарлауы;
сұраныстың артуы, әсіресе дамыған Әлемдік туристік нарыққа шығудағы
елдерде; кешігуі;
Бірлескен жобаларды іске асыру Экономикалық дағдарыстың дамуы;
мақсатындағы халықаралық Территориялық қызметтегі туристік
бағдарламалардың қолдауы; қызметтің ғаламдық сұраныстың
Туристік қызметтегі меңгерілмеген төмендеуі;
потенциалдық обьектілердің бар болуы;
Көшпенділер өмірі атты брэндтың
құрылуы, дамуы;
Туристік қызмет және қолөнермен
шұғылдану қызметінің ортақтасып
дамуы;
6. Тұзды көлдермен балшықты пайдалану
арқылы емдік туризмнің даму
потенциалы
Мүмкіншіліктері Қауіп – қатерлер
*Дерек көзі: Статистические сведения по Павлодарской области за 2005г.
Павлодар облысының қонақ үйлерінде жыл сайын туристермен толыуғы
артуда. Әр бір қонақ үй өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленіп, туристердің
қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында барлық жағдайларды қарастырады.
Қонақ үй мынандай мекеме топтары белгіленеді: вестибюль зонасы, тұрын
бөлігі, қонақтарды тамақтандыру орыны, сауда тұрмыс қызмет көрсетуінің
орыны, спорт және көніл көтерумен айналысуға арналған орын, қызметтік және
тұрмыстық орындар ,техникалық орын.
Іскерлік кездесулердің орны: конферец залдар, іскерлік және банктік
операциялардың залдары, көрмелік залдар. Сауда тұрмыстық қызмет көрсету
орындарына жатады: клиенттерге қызмет көрсететін сауда кәсіпорындары
,шашатараз ,химиялық тазалау мекемелері, фото сурет, отелье және т.б.
Қонақ үйдің тұрмыстық және қызметтік орындары жұмыстың, тұрмыстың,
тамақтанудың шарттарын шаруашылық және подсобтық қажеттіліктерімен қоса
қамтамасыз етеді. Мекеменін бөліктенген бөлімдерінің құрамы мен ауданы
әртүрлі болып келеді және қонақ үй типіне, эксплуататция шарттарына, оның
сыйымдылығына байланысты болып келеді.
Қонақ үйдің функционалдық зонасы болып сонымен қатар қонақ үй мекмесіне
еніп тұратын территориясы табылады. Oлардан изоляциясын қамтамасыз етеді.
Бұндай көз қарастан қонақ үйдің орналасуы мекеменің жарналық безендірілуіне
сәйкес келетін көлік торларына қатысты орналасуы маңызды болып келеді.
Қонақ үй маңында қонақтардың демалу орны, паркока ,көлік құралдарының
тұрақтары қарастырылған. Қонақ үй мекемесінің байланыстарының функционалдық
схемасын өңдеу технологиялық байланыстар және материалдық ағымдарды
рационализациялауға көмектеседі (сурет 9).
Сурет 9. Павлодар қаласы бойынша туристерді орналастыру [40]
Жоғарғы суреттен Палодар қаласы бойынша туристерді орналастыру үшін
қонақ үйлердің категориялары ұсынылған. Әсіресе сұраныстың барлығының басым
көпшілігін санаты жоқ қонақ үйлер алуда. Мысалы, қала маңындағы коттедждер,
жол бойындағы мотельдер, кемпингтер жатады. Іскерлік мақстамен келген
адамдар қала орталығынан қонақ үйлерді талап етеді.
Речной порт қала қонақтарының қажеттілігін қанағаттандыру мақсатын
жүзеге асырады. Әр бір келген адам осы жерді көргісі келеді. Теплоходпен
1,5 сағат бойы Ертіс өзенің жағалауымен айналып шығып, қала көрінісін әр
түрлі жақтардан байқауға болады.
Теплоход тәулік бойы қызмет көрсетеді, бірақ адамдардың басым көпшілігі
кешкісін осы жерге жиналады. Бұл жердің ерекшелігі қаланың түнгі кереметін
теплоходпен тамашалауға болады. Барлық ғимараттар әсем түстермен жанып
ерекшеленіп көзге түседі. Сонымен қатар, теплоходта кешкі би кештерін
өткізеді.
Теплоходтың астыңғы бөлігінде кафе орналасқан, қонақтардың талғамы
бойынша ас мәзірі ұсынылады.
Сонымен қатар, 2007- 2009 жылдар аралағыныдағы сандық көресткіштер
арқылы тұтынушыларды қонақ үйлерде орналастыру санаттар бойынша сұрансытың
жоғары екендігі байқалады. Мысалға, егер де іскерлік мақсаттағы саяхат
болса орлар әрине конференц залдарымен жабдықталған, арнайы аппарат
құралдары бар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Туристік-демалыс қызметі - дүниежүзілік және
қазақстандық экономикадағы белсенді дамып келе жатқан салалардың бірі. Бұл
құбылыстың ерекшелігі – аймақтағы демалатын жерлер потенциалынан туындайтын
демалу түрлерінің көп болуында.
Демалатын жерлер потенциалын зерттеу оның жалпы туризм мен демалудағы
алатын орнымен түсіндіріледі. Оның негізінде туристік-демалыс қызметінің
барлық түрлері қалыптасады және іске асырылады. Оның табиғи, тарихи-мәдени
және әлеуметтік-экономикалық компоненттерді қамтитын күрделі құрылымын
ескере отыра зерттеуді кешенді түрде жүргізу қажет. Демалудың әр түрлі
әдістерін іс жүзіне асырып, демалуға деген сұранысты неғұрлым толық өтеуге
мүмкіндік беретін қолайлы жерлерді анықтау өте маңызды болып табылады.
Павлодар облысының демалатын жерлер потенциалы өте бай, оның аймағында
туристік-демалыс қызметінің бірнеше түрін іске асыруға мүмкіндік беретін
ресурстар бар.
Сондықтан жалпы демалыс саласының даму ерекшелігі, сонымен қатар,
демалыс объектілерін тиімді пайдалану және сақтап қалу мәселелері облыстағы
демалыс жерлер потенциалын географиялық тұрғыдан талдаудың өзектілігін
анықтайды. Аумақтық талдау, бағалау, қазіргі әлеуметтік-экономикалық
жағдайдағы болашағы бар бағыттарды анықтау демалыс саласының дамуының
географиялық негізін қалыптастырады, бұл оны басқарудың, қолданылу
тиімділігін көтерудің құралы болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі – Павлодар облысының туристік саланы дамытуға
жасалған шараларды орнықты орындау. ҚР Заңымен қабылданған бірқатар
туризмді дамытуға арналған бағдарламаларды өңдеу, іске асыру.
Практикалық маңыздылығы – бұл жұмыстың практикалық маңызы өте зор. Қала
бойынша жасалған экологиялық туристік маршруттар болашақта қала өркениетін,
экономикасын жақсартады деген сенімдемін .
Павлодар облысы – Қазақстанның электр және жылу қуатын, мұнай өндеу,
машина жасау, азық-түлік өнімдерін шығаратын көп салалы өндірістік кешенді
құрайтын ірі индустриалды орталығы (1-сурет). Облыстың мәдениеті мен ежелгі
мәдени дәстүрі өте бай.
Көптеген тарихи, археологиялық, өнер ескерткіштері, сонымен қатар
Баянауыл – Ұлттық табиғи паркі, Мойылды емдеу-сауықтыру курорты, жылы және
тұнық көлдер – осының барлығы Павлодар облысының байлығы.
Зерттеу объектісі - Павлодар қаласының туристік-демалатын жерлер
потенциалын анықтау.
Зерттеу мәні – қаладағы туризмді ұйымдастырудың өзекті мәселелері мен
келешегі.
Зерттеу мақсаты - келешекте іске асыру үшін Павлодар қаласындағы
демалатын жерлер потенциалын географиялық тұрғыдан талдау және бағалау.
Алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді іске асыру қажет:
- Қаланың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын зерттеу;
- Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу;
- Қаладағы туризм дамуының қазіргі жағдайы мен демалатын жерлер
потенциалын пайдалану деңгейі;
- Қаладағы туризм дамуының өзекті мәселелері мен келешегін анықтау.
Алға қойылған міндеттерді орындау үшін келесі әдістер қолданылды:
салыстырмалы-тарихи және жүйелі-құрылымдық талдау. Зерттеудің әдістемелік
негізін тарихи принциптер, туризмнің дамуы, тарихи құбылыс туралы
түсініктер мен оны түсіну мүмкіндіктері құрайды.
Бұл жұмыс келесі авторлардың еңбектеріне негізделген: С.Р.Ердавлетов,
А.Г.Царегордцева, Ж.Н. Алиева, Н.Т.Ержанов, Қ.Т.Сапаров, А.А.Қалиева,
В.А.Камкин, Л.Г.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенский, В.В.Власов,
Л.И.Мухина, Е.Н.Гладышева, В.Д.Томилин, А.В. Афанасьев, А.М. Беляев, Н.Н.
Пальгов, И.В. Зорин, Т.Н.Смағұлов, Г.Ю.Пересветов, В.С.Волошин.
1 ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДЕМАЛУ ЖЕРЛЕР ПОТЕНЦИАЛЫН
ЗЕРТТЕУ
1.1 Туристік-демалатын жерлер ресурстары
Туристік–демалатын жер ресурстарын зерттеу кез келген аймақтың туризм
үшін пайдалануға қолайлы болуын анықтау мақсатына қызмет етеді. Бұл
ресурстар туристік-экскурсиялық қызметтер мен емдеу, спорттық-сауықтыру
және танымдық туризмге деген сұраныстарды қанағаттандыруға жарамды табиғи
және жасанды объектілер мен қоршаған орта құбылыстарының жиынтығы болып
табылады. Мұнда туристік-демалатын жерлер ресурстары деген терминді
келесідей түсіну керек: қоғамдық қажеттілікке байланысты белгілі мөлшерде
өзгерген табиғи және антропогендік ланшафттар мен оларды туристік-
экскурсиялық қызметте пайдалану мүмкіндіктері [1] .
Турситік-демалатын жерлер ресурстар жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге
болады: табиғи және әлеуметтік-экономикалық.
Л.А. Багрова, Н.В. Багров пен В.С. Преображенскийдің (1977) пікірлері
бойынша табиғи демалатын жерлер ресурстары - ол демалу қызметіне қолайлы
қасиеттері бар және біраз уақыт бір топ адамдардың демалысы мен емделуін
ұйымдастыру үшін пайдалануға жарайтын табиғи және табиғи-техникалық
геожүйелер, табиғи заттар мен құбылыстар .
Демалатын жер ресурстарының кешенінде тұрғылықты жерлерде және
тұрғылықты жерлер арасында орналасқан әлеуметтік-экономикалық ресурстар өте
маңызды орын алады. Олар экскурсиялық бағыттардың ағымын шектеп, танымдық
туризмнің алғышарттарының қызметін атқарады.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихи-мәдени объектілер
(ескерткіштер, музейлер мен галереялар, т.б.) мен құбылыстар
(этнографиялық, саяси, өндірістік) жатады. Бұл ресурстар өз кезегінде
материалдық және рухани ресурстарға, жылжымайтын және жылжымалы ресурстарға
бөлінеді [2].
Материалдық ресурстар – қоғам дамуының әр кезеңіндегі өндіріс құралдары
мен материалдық құныдылықтар жиынтығығы, ал рухани – қоғамның білім
берудегі, ғылымдағы, өнер мен әдебиеттегі, қоғамдық және мемлекеттік өмірді
ұйымдастырудағы, жұмыс пен тұрмыстағы жетістіктер жиынтығы. Жылжымайтын
ресурстарға тарихи, ескерткіштер, сәулет және құрылыс, археология және
басқа да ғимараттары, соның ішінде өнер ескерткіштері жатады. Жылжымалы
ресурстар тобына алып жүруге келетін өнер ескерткіштері, археологиялық
қазбалар, минералогиялық, ботаникалық және зоологиялық жиынтықтар, деректі
ескерткіштер мен құжаттар жатады. Бұл топтағы ресурстарды музей, мұражай,
кітапхана, архивтерге бару арқылы пайдалануға болады.
Негізгі ерекшеліктеріне байланысты тарихи және мәдени ескерткіштер бес
негізгі түрге жіктеледі: тарихи, археологиялық, сәулет және
қалақұрылысы,өнер, деректі.
Тарихи ескерткіштерге халық өміріндегі маңызды тарихи оқиғалармен,
мемлекет пен қоғамның дамуымен, революциялық қозғалыстармен, халықаралық
ынтымақтастықпен, сонымен қатар техниканың, ғылымның, мәдениет пен
тұрмыстың дамуымен, танымал мемлекет, әскери, ғылым, өнер, әдебиет
қызметкерлерімен, халық қаһармандарымен байланысы бар ғимараттар, имараттар
және тарихи жерлер жатады.
Археология ескерткіштері – ежелгі қала орындары, обалар, ежелгі елді
мекендердің, бекіністердің, өндірістердің, құбырлардың, жолдардың
қалдықтары, тас мүсіндері, жартасқа салынған суреттер, көне заттар, ежелгі
елді мекендердің тарихи, мәдени көрсеткіштерінің бөлшектері.
Сәулет және қалақұрылысы ескерткіштеріне тән объектілер: сәулет
кешендері мен ансамбльдері, тарихи орталықтар, алаңдар, көшелер, қалалар
мен басқа елді мекендердің ежелгі құрылыстарының қалдықтары, азаматтық,
өндірістік, әскери, мәдени сәулет өнерінің құрылыстары, оларға байланысты
алып, өнер, сәндік-қолданбалы және бау-бақшы өнері.
Өнер ескерткіштеріне алып, өнер, сәндік-қолданбалы, бау-бақшы және
басқа да өнер түрлерінің ескерткіштері жатады.
Деректі ескерткіштер – мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару
органдарының актілері, басқа жазбаша және графикалық құжаттар,
кинофотоқұжаттары мен үн баспалары, ежелгі қолжазбалар, фольклор мен музыка
жазбалары, сирек кездесетін басылымдар.
Әлеуметтік-экономикалық ресурстарға тарихқа, мәдениет пен адамдардың
қазіргі өміріне байланысты басқа да объектілерді жатқызуға болады:
өндірістің, ауыл шаруашылығының ерекше кәсіпорындары, көлік, ғылыми
мекемелер, жоғары оқу орындарының мекемелері, театрлар, спорт мекемелері,
ботаникалық бақтар, хайуанаттар бағы, океанарийлер, этнографиялық және
фольклорлық ескерткіштер, сонымен қатар бүгінгі күнге дейін жеткен халық
салт-дәстүрлері, т.б.
Дегенмен, туризм үшін қолайлы табиғи, әлеуметтік-экономикалық жағдайы
бар аймақтарды туристік ресурстарға айналдыру үшін тиісті қажеттілік пен
оларды туристік шаруашылықта игеру мұмкіндігін туғызу керек.
Табиғи кешендерді туристік-демалатын жер ресурстарына айналдыру келесі
тәртіп бойынша іске асырылады: 1) табиғи кешендер туристік сұраныстың
болмағандығынан ресурс ретінде қаралмайды; 2) туристік сұраныстың пайда
болуы табиғи кешендердің зерттелуі мен бағалануын қажет етеді; 3) қоғамдық
қажеттілікке байланысты еңбек пен қаражаттың жұмсалуы нәтижесінде табиғи
кешендер ресурстарға айналады; 4) туристік сұраныстың өсуімен бірге
қолайлығы жағынан нашарлау табиғи кешендер де тиісті мелиорациядан кейін
ресурстарға айналады.
Әлеуметтік-экономикалық объектілер экскурсиялық демалатын жерлер
ресурстарына айналған жағдайда да осындай құбылыс пайда болады. Мәдени-
тарихи және этнографиялық объектілерге деген туристік сұраныс неғұрлым
жақсы сақталған, қол жетерлік объектілерді зерттеп, бағалауға әкеледі.
Сұраныстың өсуі, тұрғындардың мәдени дамуы деңгейінің өсуі пайдаланылатын
объектілердің көбеюіне әкеледі, олардың басым бөлігі қайта қалпына
келтірілгеннен кейін экскурсияларда пайдаланылады. Әлемуеттік-экономикалық
объектілер бабаларымыз еңбектерінің жемісі бола отыра, танымдық сипаттағы
туристік қызметтердің құралы ретінде көрініс табады [3].
Туристік - демалатын жер ресурстары – тарихи түсінік, өйткені уақыт өте
келе, кейбір ресурстардың рөлі мен құрылымы, туристік қажеттіліктің көлемі
өзгеріп отырады, бұл табиғи, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген
жаңа объетілердің қолданысқа енуіне әкеледі.
Туризмнің кез келген түрінің ресурстары ерекше сипатта болады.
Санаториялық-курорт туризмі үшін әр түрлі минералды сулар мен балшықты су
пайдаланылады; емдік қасиеті әсер ететін ауа райы мен табиғаты, өзіндік
микроклиматы бар үңгірлер мен тұз кені. Ем алу демалысы қолайлы және
жағымды климат кезеңдері, су, өсімдік, рельеф және сауықтыру эффектті
тудыратын ланшафттың басқа да элементтері мен қасиеттері негізінде дамиды.
Спорттық туризм үшін аймақтың жолдары, елді мекендердің аз немесе тым алыс
болуы тәрізді көрсеткіштер маңызды болады. Экскурсиялық туризм объектілері
- тарихи-мәдени және табиғи көз тарталық жерлер, ерекше шаруашылық
объектілері, фольклорлық мерекелер мен халық мәдениетінің элементтері
(ұлттық ойындар, халық кәсібі).
Туристік-демалатын жер ресурстарының маңызды сипаттамалары:
1) ТРС ықтимал сыймдылығын анықтау үшін қажетті қорлардың (минералды
сулар, құнды аймақтың алаңы, туристік орталықтардың экскурсиялық потенциалы
(сағатпен өлшегенде)) игерілу деңгейінің көлемі;
2) Ықтимал аумақты, санитарлық қорғау округін анықтауға мүмкіндік беретін
ресурстар алаңы (су қоймалары мен жағажайлар алаңдарының көлемі,
аумақтағы өсімдіктер, құрғақшылық, қар жату мерзімі);
3) Туризм уақытын, туристер легін анықтайтын пайдалану кезеңі (жағымды
климаты, шомылу кезеңі, қар жату ұзақтығы);
4) Ресурстар басым бөлігінің орналасқан аймақтарының өзгермеуі;
5) Жұмсалатын қаражат мөлшері мен пайдалану шығындарының төмендігі тез
арада инфрақұрылымды қалыптастырып, әлемуттік және экономикалық пайда
алуға, кейбір ресурстарды өз қалауынша пайдалануға мүмкіндік береді;
6) Табиғатты тиімді пайдалану және аббатандыруға бағытталған іс шараларды
жүргізу нәтижесінде жерді талай мәрте пайдалауға болады.
Қазіргі кезде демалыс пен туризм ресурстарын тікелей және жанама деп
бөледі. Біріншілер қатарына туристердің өздері пайдаланатын ресурстар
жатады – ландшафтың әсемдігі мен ерекшелігі, түрғылықты жердің ем-шипа
қасиеттері, тарихи-мәдениет ескертікштері мен басқа да танымдық объектілер,
оларсыз туризм индустриясы болмайды. Бірақ тікелей туристік ресурстарды
игеру үшін жанама ресурстарды пайдалану қажет – шикізат, жылу-қуат,
материалдық, қаржы және т.б. Яғни қосымша ресурстар. Бұл жіктеу аймақтың
туризм саласында пайдаланудағы ерекшелігін көрсетіп қана қоймайды, тікелей
ресурстардың алатын орнын атап көрсетеді.
Туристік-демалатын жер ресурстары туризмнің аймақтық ұйымдастырылуына,
туристік аудандар мен орталықтардың қалыптасуына, олардың ерекшеліктері мен
экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Еліміздегі туристік-демалыс қызметін
аймақтық ұйымдасытыруды ғылыми негізден ұзақ мерзімге болжау үшін
адамдардың демалатын жер ресурстарының түрлері мен сапасына қоятын
талаптарын ескере отыра оларды анықтау, түгендеу және бағалау жөнінде үлкен
жұмыстарды жүргізу қажет [4].
Жоғарыда айтылғанды талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады –
қазіргі туризм туристік-демалатын жер ресурстары орналасқан жердің
ерекшелігі мен сапасын ескерусіз мүмкін емес.
1.2 Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу әдістері
Павлодар обласы Қазақстан Республикасының солтүтік шығысында, дала және
жартылай шөлді зонада орналасқан облыстың бірі болып табылады. Облыс
территориясында оңтүстіктен солтүстікке қарай кеме жүзетін Ертіс өзені,
шығыстан батысқа қарай Оңтүстік – Сібір теміржол желісі өтеді. Облыс
солтүстігінде Омбы облысымен, солтүстік шығысында Новосібірмен, шығысында
Алтай және Ресей Федерациясымен, оңтүстігінде шығыс Қазақстан және
Қарағанды облысымен, батысында – Ақмола және шығыс Қазақстан облыстарымен
шектеседі (Сурет 1). Облыс территориясының алып жатқан жері 124,8 мың.
кв.км құрайды [13].
Сурет 1 . Павлодар қаласының жалпы көрінісі [40].
Павлодар облысы және тамаша жерлерінің бірі Баянаул, туристік-
рекреациялық зоансы, ТМД туристер арасында аса танымал жерлердің бірі болып
саналады. Туритсік аймақ ретіндегі территория тарихымен дамуы, жалпы
географиялық зерттеулермен байланысты.
Облыс орталығы – Павлодар қаласы, Республиканың көне және әдемі
қалалардың бірі болып саналады. Қазақстанның ең ірі өзендерінің бірі –
Ертіс өзен жағалауында орналасқан. Өзінің кең көшелер даңғылымен, саялы
бақтаымен аллеяларымен, гүл бақшаларымен, атқымаларымен, жыл мезгілінің кез
келген уақытында ауасының тазалығымен қала қонақтарын қарсы алады.
Павлодарлықтар отанының тарихи және мәдени ескерткіштеріне аса жоғары
құрметпен қарайды. Мұражайлар, көрмелер, мәдени жетістіктегі презентациялар
өте танымал. Қала мәдени дәстүрлерге тарихқа бай.
2005 жылы департамент кәсіпкерлігі және Павлодар облысының өндірістік
өнеркәсібі туристік қызмет көрсету бөлімін құрды, сонымен қатар осы жылы
Қазақстан Республикасының спорт және туризм агенствасының туристік қызмет
пен іс - әрекеттің лицензиялы фунциялары жергілікті басқару органдарына
берілді. 2009 жылдың ақпан айында лицензиялы функциялар Қазақстан
Республикасының спорт және труизм Министірлігінің индустрия комитететіне
жүктелді. Павлодар облысының туристік инфрақұрылымының туристік қызмет
жабдықтаушысы болып табылады [5].
Аймақтағы демалатын жерлер потенциалы – табиғи, тарихи-мәдени және
әлеуметтік-экономикалық компоненттерді қамтитын күрделі құрылым.
Потенциал ұғымы іс жүзінде бар және белгілі мақсатқа жету үшін
пайдаланыла алатын барлық мүмкіншіліктер, құралдар, қорлар, дерек көздер
жиынтығы болып табылады.
Аймақтағы демалатын жерлер потенциалын зерттеу мәселелерімен ғылымның
әр түрлі бағыттарының өкілдері (географтар, экологтар, экономистер,
дәрігерлер, т.б.) айналысады, олар зерттелетін құбылыстың аталуына да, оның
құрылымына да өздерінің көзқарастарын білдіреді. Біз келесі географтардың
түсініктемелеріне негізделдік: Ю.А.Веденин, Н.С. Мироненко, В.С.
Преображенский, т.б. Олар демалатын жерлер потенциалы - белгілі аймақта
демалыс қызметін ұйымдастыру алғышарттарының жиынтығы деп біледі. Оны
құрастыратын барлық компоненттерді ескере отыра кешенді түрде зерттеу
қажет, ол объектті өзектілігі мен келешегі тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік
береді.
Демалатын жерлер потенциалының құрылымын құрастыратын бастапқы
элементтер ретінде біз табиғи, тарихи-мәдени және әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы компоненттерді алдық. Сонымен қатар, демалатын жерлер
потенциалының көрсеткіштері келесідей: климат ресурстары, минералды су,
көлдер мен өзен қорлары, жидектер, саңырауқұлақтар қорының көлемі, кәсіптік
жануарлардың түрлері. Тарихи-мәдени потенциал қоғам дамуының әр кезеңіндегі
оның құндылықтар жиынтығын қамтитын объектілерден тұрады. Аймақтағы
демалатын жерлер потенциалының әлеуметтік құрастырушасының ерекшелігі
демалыс қызметін неғұрлым тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
тұрғындардың ерекшелігін (саны, жас мөлшері, ұлты, діні, т.б.) анықтаумен
айқындалады. Аймақтың инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуі де демалатын жерлер
потенциалының маңызды компоненті болып табылады [6].
Демалатын жерлер потенциалының көп құрылымды құрылысын кешенді
географиялық зерттеулер негізінде тануға болады, олар оның шынайы
мұмкіншіліктерін анықтап, тиімді пайдалану жолдарын жоспарлауға мүмкіндік
береді.
1.2.1 Табиғи - туристік ресурстар
Гусиный перелет. “Гусиный перелет” неоген кезеңінің бай жануарлар
әлемінің Палеонтологиялық орнының ашылуы (25 – 2 млн. жыл) Павлодар Ертіс
өңіріне бұрынғы Кеңес Үкіметінің палеозоологтарын Павлодар Ертіс өңіріне
әкелді. Өкінішке орай, барлық табылған палеомәлімет ғалымдармен әкетілетін
болды, себебі біріншіден, сол уақытта Павлодарда өлкетану мұражайы болған
жоқ, екіншіден, палеонтологиялық қалдықтардың зерттеліп, сақталуын
қамтамасыз ететін ғылыми мекеме болған жоқ (сурет 2, 3). Қазіргі кезде
қазба кешенін әзірлеумен, ескерткіш орнында саябақ кешенін (ашық аспан
астындағы мұражай) әзірлеу бойынша белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр,
мұнда кез келген адам ертедегі жануарлар сүйектерінің қазба жұмыстарын
байқай алады, сонымен қатар ерте кезеңдегі негізгі жануарлар түрлері
жасалатын скульптуралық галерея жұмысына қатыса алады.
Сурет 2. Гусиный перелет ескерткішінің жалпы көрінісі [8]
Сурет 3. Гусиный перелет ескерткіш ауданындағы сүйек қалдықтарының
көрінісі [8]
Орналасқан жері. Ескерткіш Павлодар облысы Ертіс өзенінің оң
жағалауында, Павлодар қаласының солтүстік бөлігінде, темір жол көпірінен
оңтүстікке жақын 500 м орында орналасқан [19].
Тарихи анықтама. Ескерткіш 1923 жылы мәскеулік палеонтолог Ю.А.Орловпен
ашылған, осыдан кейін мұнда 1929-30 жж. палеонтологиялық қазба жұмыстары
жүргізіле бастады, мұның салдарында бірнеше мыңдаған плиоцен-миоцендік
жасындағы ертедегі сүтқоректілер сүйектерінің қадықтары табылған (қазіргі
африка фаунасының шығу тегі). Палеонтологиялық институт қазбаларымен
бұғының 20 түрі, жирафтың 40 түрі, мүйізтұмсықтың 140 түрі, гиппарионның
200 түрі және т.б.
Шалдай қарағайлы тоғайы 2003 жылы құрылған “Ертіс орманы” мемлекеттік
орман табиғи резерватының құрамына енеді.
Резерваттың аумағы - 279 мың гектар, соның ішінде 150 мың га – бұл
орманды аумақтар: қарағайлы тоғайлар, көктерек тоғайлары мен қайыңдықтар.
Суыртпақтап өскен тоғайлар – құм басудан қорғайтын бірегей табиғи тежеуіш,
сулы қабатты сақтаушы, біздің ормандары аз даламыздың тынысы. Яғни, бүкіл
аймақтың барынша тиімді экологиялық реттеушісі.
Шалдай қарағайлы тоғайы – Ертіс Павлодар өңірінің басты көз тартарлық
жерлерінің бірі. Планетарлық ауқымдағы табиғат ескерткіші – ғарыштан
түсірілген фотосуреттерде олар Обь пен Ертіс атты қос өзеннің арасында
жіңішке және ұзын (жүздеген шақырымға созылған) қарықтар түрінде көрінеді.
Олардың саны бесеу, соның ішінде екеуі ғана қазақстандық-ресейлік шекарадан
асып, Ертіске жетеді: біреуі кішірек – Семейге өте жақын, екіншісі
ауқымдырақ – Ертіс деп аталады – Павлодар облысында.
Пікірлердің бірі бойынша, суыртпақтап өскен тоғайлар ағаш тұқымдары мен
қолайлы құмды топырағы бар ежелгі мұзарт солтүстік-шығыстан сырғи келе
бірнеше жерден ормансыз даланы жырып өткеннен кейін ғана пайда болды.
Шалдай қарағайлы тоғайы ақ тиіннің жергілікті түрі – телеуітпен әйгілі.
Олар мұнда көп, терісі әдемі көкшіл түсті, кеңестік дәуірде оларды кәсіптік
мақсатта аулап, жүнін Италияға жіберетін, онда бағалы жүнді сол жақтың
тігіншілері әйелдер әшекейлеріне белсенді енгізетін [8].
Ертіс орманы мемлекеттік табиғи орман резерваты – табиғатты қорғау
және ғылыми мекемесі дәрежесі бар ерекше қорғалатын табиғи аймақ. 2003 жылы
құрылған бұл резерват Павлодар облысының шұбыртпалы орманында орналасқан,
жалпы алаңы 277961 га құрайды.
Резерваттың республикалық маңызы бар, ол Қазақстан Республикасы ауыл
шаруашылығы министрлігінің орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне
бағынады.
Ол республиканың солтүстік-шығысында селеу-бетегелі қыр аймағында
орналасқан. Аймақттың климаты құрғақ. Орманда негізінен 1934 жылы академик
В.Н. Сукачев Құлынды қарағайының ерекше түріне жатқызған қарапайым қарағай
өседі. Қарапайым қарағайдан айырмашылығы – оның тұқымдары мен жаңғақтары
1,5-2 есе ірілеу және қылқаны 8 жыл тұра алады. Қарағай шайырының да
айырмашылығы бар – шайыр көбіректеу шығарылады және оның компоненттері
құндылау. Қарағай қолайсыз ауа райы жағдайларына төзімді.
Шұбыртпалы қарағай орманы құмды жерлерде өседі. Өсімдіктерден селеу-
бетеге формациясы басым: селеу, бетегі, қиякөлен, қыр жусаны, т.б. өсімдік
түрлері 35-40 шамасында, олардың басым бөлігі жойылып бара жатқан және
сирек кездесетін түрлер, оларды ерекше қорғау қажет.
Шұбыртпалы ормандардың жауанарлар әлемі өте бай. Сүтқоректілердің 40
жуық түрі мен 200-ге жуық құс түрі бар. Орманда бұлан, елік, түлкі, қоян,
дала суыры, қасқыр, сілеусін, тиын, күзен, қосаяқ, т.б. мекендейді [36].
Жоғарыда көрсетілген деректер табиғи компонеттердің барлығын зерттеу,
сақтап қалу, қайта қалпына келтіру қажеттілігі мен маңыздылығын дәлелдейді.
Осы мәселелерді шешу Ертіс мемлекеттік орман резерватына жүктелген:
Негізгі мақсаттар:
1) Экожүйелерді, ерекше табиғи кешендер мен объектілерді сақтап қалу;
2) Бұзылған табиғи кешендер мен объектілерді қайта қалпына келтіру;
3) Табиғи кешендерді өз қалпында зерттеу;
4) Экологиялық ағартуды ұйымдастыру, оқушылар мен студенттерге арналған
экскурсиялар мен сабақтарды, өндірістік тәжірибелік сабақтар өткізу;
5) Экологиялық туризм мен қолайлы жерлерде демалатын орындарды
ұйымдастыру, заңнамамен белгіленген тәртіпте.
Резерваттың күзет қызметі 287 адамнан тұрады, резерват аймағын өрттен
және заңсыз шауып алудан қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторлар болып
табылады. Олар бір 31512-УАЗ машинасы бар 16 мобильді топқа бөлінген.
Басқарма қызметкерлерінен Нива автокөліктерді мінген екі топ құрылған,
олар орманды қорғау бойынша арнайы және бақылау рейідтерін жүргізеді.
Инспекторлар табельді қарумен, мобильді топтар KENWOOD мобильді
радиостанциясымен қамтамасыз етілген.
Күзетке сонымен қатар полиция да тартылады, ол үшін Шарбақты және
Лебяжі ІІБ-мен және резерватпен бекітілетін жедел жоспар әзірленеді.
Орманды қорғау жұмыстары жақсы ұйымдастырылғандығына қарамастан, жас
ағаштар мен жанған ағаштарды заңсыз шауып алу әлі де тоқтар емес. Тек 2006
жылы 395 заңсыз шауып алу фактісі анықталды, 203028,4 кубометр орман
шабылып, келтірілген зиынның көлемі 285989,6 мың теңгені құрады. Осының тек
134-інде жазықты тұлғалар ұсталды. Ағаштарды заңсыз шауып алу себептерінің
бірі – орманға кіру өте оңай болғандықта. Резерват шекарасының ұзындығы 556
км, кез келген жерден орманға автокөлікпен кіріп кетуге болады, ал
ұрлаушылар тек айыппұл төлеумен оңай-ақ құтылады [7].
Резерват орманы құрғақ қыр аймағында, шөлейтпен шекарада орналасқан,
сондықтан өте оңай тұтанып кетеді. Соңғы 15 жыл ішінде 70 мың га орман
өртенген, соның ішінде резерват ашылғалы (2003 жылдан бастап) 11965 га жер.
15 сәуірден 15 қазан аралығындағы уақыт өрт қауіпті кезең болып
саналады. Осы кезде 16 бақылау бекеттері қойылып, МИ-2 ұшағында
авиапартульдеу жұмыстары ұйымдастырылады. Сонымен қатар, өрт сөндіру
қызметі де құрылады, оның құрамында 13 өрт сөндіру-химиялық станция, 100
адам өрт сөндіруші, МТЗ, Т-150 үлгісіндегі 36 трактор, 27 өрт сөндіруші
машина, басқа да автомеханиканың 66 бірлігі бар.
Жанған ландшафтты қайта қалпына келтіру үшін 50703 га ағаш отырғызу
қажет. Ормандарды 25 жыл ішінде қайта қалпына келтіру жоспарланып отыр, ол
үшін жыл сайын 2028 га отырғызып отыру қажет.
Қазіргі кезде көлемі 6 га құрайтын қалпына келтірілген екі тәлімбақта
өсірілетін ағаштардың жетіспеушілігі салдарынан жыл сайын 1000 га ағаш
отырғызылып келеді. Болашақта олардың көлемі қажетті көлемге жеткізілетін
болады. Сонымен қатар жануарлар әлемін де қалпына келтіру қажет [8].
Жоғарыда айталғанды талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады:
Павлодар облысы өзіне ғана тән ерекше табиғи-ресурстық потенциалға ие болып
отыр. Мұнда ерекше табиғи алғышарттар бар, олар туризмнің барлық түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде, қазіргі туристік сұранысты
қанағаттандырудың маңызды шарты болып табылады. Бірақ, тек қана табиғи
ресурстарға ие болып, туризмді одан әрі дамыту мүмкін емес, ол үшін
әлеуметтік-экономикалық алғышарттарға да көп көңіл бөлу қажет.
2. Әлеуметтік-экономикалық ресурстары және мәдени ресурстар
Әлеуметтік-экономикалық алғышарттарға тарихи-мәдени объектілер
(ескерткіштер, музей, галереялар, т.б.) мен құбылыстар (этнографиялық,
саяси, өндірістік, т.б.) жатады. Бұлар өз кезегінде материалды және рухани
деп, сонымен қатар жылжымалы және жылжымайтын деп екіге бөлінеді.
Материалды – өндіріс құралдары мен қоғамдағы басқа да құндылықтар
жиынтығы, рухани – қоғамның білім берудегі, ғалым, өнер, әдебиеттегі,
мемлекеттік және қоғамдық өмірді ұйымдастырудағы, еңбек пен тұрмастағы
жетістіктер жиынтығы. Жылжымайтын ресурстар – тарих, сәулет және қала
құрылысы, археология, ескерткіштері мен басқа да құрылыстар, соның ішінде
тарихи ескерткіштер, ал археологиялық қазбалар, минералды, ботаникалық және
зоологиялық жиынтықтар, деректі ескерткіштер және алып жүруге болатын басқа
да заттар мен құжаттар – жылжымалы ескеткіштер тобына жатады.
Тарих және сәулет ескерткіштеріне ғимараттар, халық өміріндегі, қоғам
дамуындағы маңызды тарихи оқиғаларымен байланысы бар жерлер мен заттар,
алаңдар, көшелер, ежелгі қала құрылыстарының қалдықтары, азаматтық,
өндірістік және соғыс құрылыстары, осыларға қатысы бар қолданбалы, бау-
бақша өнерінің шығармалары [9].
Қазіргі замандағы сәулет ескерткіштерінен Благовещенка кафедралды
соборын ерекше атап өтуге болады. Соборды 1999 жылы Павлодар сәулетшілері
салған, оның негізіне Мәскеу Кремілінің бір соборын алған. Тұтас құйылған
күмбез - аса сирек кездесетін сәулеттік көрініс.
Павлодарлықтар мен қала қонақтарының сүйікті демалатын орындарының бірі
Ертіс өзенінің жағалауы. Жағалаудың құрылысы терассалық принциппен салынған
(сурет 4). Үстіңгі терасса – сквердің деңгейі. Бас терасса – барлық
аллеялардың басын біріктіретін орталық аллея. Төменгі терасса – жағажай.
Орталық жағалау қаланың орталық алаңына тиіп тұр, бұл бір сәулетті
ансамбль. Оның жобасын Павлодар-гражданпроект институты әзірлеген.
Сурет 4. Ертіс өзенінің жағалауы [9]
Майра Шамсутдинованың музей-үйі 2001 жылдың 30 қаңтарында құрылған.
Музейге келушілер біздің жерлесіміз, өткен ғасырдың 20-шы жылдарындағы
атақты әнші және композитор Майра Шамсутдинованың өмірімен және
шығармашылығымен таныса алады. Бала кезінен Майра ән салғанды, өлең
жазғанды ұнататын. Қысқа өмірінде Майра бірнеше тамаша ән шығарып үлгерді,
оның біразы белгілі этнограф А.В.Затаевич құрастырған Қазақ халқының 1000
және 500 әні жинағына енген. Музей көпес Абдул Фатах Рамазановтың үйінде
орналасқан.
Владимир училищесі - қаланың кірпіштен салынған алғашқы ғимараттарының
бірі. Бүгінгі күні бұл ғимаратта Б.А. Ахметов атындағы Павлодар
педагогикалық училищесі орналасқан.
Павлодар қаласының тағы бір сәулет ескерткіші – көпес А.Деровтың үйі.
Бұл ғимарат 1896 жылы сәулетші П.Батовтың жобасы бойынша салынған. Мұнда
терезе жақтаулары, есік, балкондардың әшекейленуіне көп көңіл бөлінген.
Қабырғалары әсем оюлармен әшекейленген. Бүгінгі күні бұл ғимаратта облыстық
өлкетану мұражайы орналасқан.
Ленин көшесі бойында орналасқан сауда қатарлары 1903-1904 жылдары
салынған, 1901 жылы болған өрттен кейін. Ол кезде Базар алаңындағы бүкіл
ағаш құрылыстары жанып кетті. Ұлы Отан Соғысы кезінде сауда орталықтары
Октябрь заводына берілген.1956 жылы сауда қатарларының солтүстік жағында
Колос кинотеатры ашылды.
Орыс драмма театры ғимараты – ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарында
салынған.1920 жылдары осы үйлердің біреуінде Ударник кинотеатры, 1969
жылдан бастап Пионер кинотеатры болған. Кейін ғимарат Чехов атындағы
драмма театрына берілді.
Көпес Охапкиннің үйі – ескі Павлодар қаласының ежелгі ескерткіштерінің
бірі.
1928 жылдың 1 маусымында бұрынғы базар алаңында Лениннің ескерткіші
орнатылып, жанына сквер ашылды. Қаланың барлық іс-шаралары осы ескерткіштің
маңайында өтетін болды. 1955 жылға дейін осы парк қаладағы жалғыз парк
болған.
Д.П. Багаевтың мемориалды музей - үйі – бұл үйде фотосуретші, этнограф,
тарихи-өлкетану музейінің негізін қалаушы Дмитрий Паликарпович Багаев
тұрды. Үйге қабаттастырылып салынған фотосалон да сақталып қалған, оның
төбесі шыныдан салынған.
Қаладағы ең үздік электротеатры Фурор болды. Ол қала ортасында
кірпіштен қаланған. Бұл ғимараттың ерекшелігі – дәл жолға шығатын,
бұрышынан орналасқан шыға беріс. Кинотеатрда буфет те жұмыс істеген.
Билеттің бағалары 20 - 50 тиын болған. Бүгінгі күні бұл ғимарат жеке
меншікте.
1901 жылы болған өрт кезінде қаланың ағаштан салынған құрылыстары,
соның ішінде мешіт те жанып кетті. 1905 жылы жанып кеткен мешіттің орнына
көпес Фаттах Рамазановтың қаражатына кірпіш мешіті салынды. Мешіттің
мұнарасында күмістен құйылған ай орнатылған. Мешіт ақ түсті сырмен
сыланған, сондықтан халық ішінде оны Ақ мешіт деп атап кеткен. 2005 жылы
мешіттің 100-жылдығы қарсанында мешіт қайта қалпына келтіріліп, бүгінгі
күні қызмет етеді.
Тұрғын үй сәулетінің және жергілікті тарих ескерткіші – Осиповтың үйі
1907 жылы салынған. Кірпіштен салынған бір қабатты ғимарат. Бүгінгі күні
жеке меншікте.
Ағаш сәулетінің ескерткіші - көпес Зайцевтің үйі - Павлодардың
мақтанышы. Үй 1897 жылы салынған. Үлкен ағаш үй әсем оюлармен
безендірілген, төбесінде металдан құйылған жақтаулар орналастырылған. Бұл
ғимараттың тағы бір ерекшелігі – дөңгелек дәліз бен үйдің ортасынан шығып
тұрған флигель. 1990 жылдан бастап бұл ғимаратта әдебиет музейі орналасқан.
Астана - мұз сарайы Астана мұз сарайы – 1800 шаршы метр жерді алып
жатқан бірегей ғимарат.
Басты орынды жасанды мұздан жасалған 250 конькишіге арналған мұз айдыны
иеленеді (сурет 5). Бұл ғимараттың ерекшелігі – жасанды мұздың үстің
партофлор арнайы заттекпен өндесе болғаны – мұз айдыны волейболл,
баскетболл және басқа да ойын түрлерінен жарыстар өткізуге келетін
спортзалға айналады. Ғимараттың ауасын үнемі таза болып сақтау үшін арнайы
мұздату қондырғысы тәулік бойы жұмыс істейді. Мұзды тазалап, тегістеуге
арналған арнайы құрал-жабдықтар бар.
Оның ерекшелігі сонда – жасанды мұз бетін ерекше полимер партофлормен
жапса, мұз айдыны баскетболдан, волейболдан және т.б. жарыс өткізетін спорт
залына айналады.
Онда тәжірибелі жаттықтырушы мамандардан кеңес алуға болады. Екі
тренажер залы, әйелдер фитнес клубы, бассейні бар сауна, 6 теннис үстелі,
буфет, спорт киімі дүкені бар. Ұтымды бағамен спортпен және дене
шынықтырумен айналысуға және белсенді мәдени демалуға барлық мүмкіндік
жасалған сағатына 200 теңге.Үлкен холлда боулинг-клубын ашу көзделеді
[10].
Мәшһүр Жүсіп мешіті – Павлодар қаласында 6 гектар жерді алып жатқан
паркі, медресесі, 1500 орындық Бас Мешіт сәулет ансамблі салынды (сурет 6).
Бас мешіттің жобасын Алматыгипрогор АҚ жобалау институты әзірледі. Мешіт
құрылысының басты мердігері Иртыштрансстрой ассоциациясының Путь ЖШС
болды, Иртыштрансстрой ассоциациясының басшы-төрағасы М.А. Зыков. Бас
мешіттің құрылысы облыс кәсіпорындарының демеушілігі, инвестициялар және
қала тұрғындарының садақалары есебінен жүзеге асырылды.
Неке қию залы және асхана екі көлемді бір үлкен залға айналдыру үшін
жылжымалы қабырғамен бөлінген. Ғимаратқа кіру сатылармен екінші қабат
деңгейіне көтереді, онда 1200 орындық балконы бар намаз оқу залы, ислам
мәдениетінің мұражайы, кітапхана, бейнезал, қызметтік жайлар, холл
орналасқан.
Негізгі ғимараттың екі қабаты және мұнаралары кірпіштен, күмбезі темір
құрылымдардан жасалған. өзінің әсемдігімен, айбындылығымен таң қалдыратын
сәулет құрылысы. Қаланың бас мешітін қаланың кез келген жерінен көруге
болады. Шаңырақ тәрізді көгілдір түсті күмбездің төбесінде алтын ай
орналасқан. Мешіттің мақтанышы – Ташкентте жасалған 434 лампочкасы бар
Зумрад хрусталь люстрасы. Мешіт қаланың ортасында орналасқан,
баспалдақтың түбінен қарағанда жүрекке ұқсайды.
Торайғыров пен Сәтбаев көшелерінің қиылысында Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың ескерткіші орнатылған. Мұнда жас жубайлар некелерін қиған
күндері осы жерге келіп гүл шоқтарын қояды. Бұл ескерткіштің алдында
қалалық суретшілер көрмесі өтетін мұражай орналасқан.
2. Павлодар облысының туризмнің дамуы мен іс-әрекетінің SWOT – талдауы
Әлемдік экономикада туризм басты роль атқарады. Әлемдік Туристік Ұйым
(ЮНВТО) мәліметі бойынша әлемдік жалпы ұлттық өнімде, халықаралық
инвестициядан 11 пайыздан жоғары, әлемдік өнімде әр бір 9 жұмыс орнының он
бөлігін қамтамасыз етеді. Бүгінгі туризм индустриясы ең ірі жоғары кірістің
және халықаралық сауда қызметінің ширақ сегементтердің дамуы болып
табылады. Бүгінгі туризм демалуға және бос уақытта еңбекшілердің жыл
сайынғы төленетін демалыстарына байланысты адамның құқығы болып табылады.
Ол жеке бастың дамуына, адам мен халықтын арасындағы қарым-қатынас факторы
болады. Павлодар облысында туристік саланы дамыту үшін маңызды факторлар –
табиғи-рекреациалық және тарихи-мәдени потенциалды, сондай-ақ белсенді
мемлекеттік саяси жүргізілсе, туризм саласының дамуы басқа да экономикалық
секторына, тұрақты өсудің қамтуы қамтамасыз етіледі және тұрғындардың өсу
кірісі оң әсер етеді [37].
Мемлекеттік және жеке меншік деңгейінде туристік сала тұрақты дамуында
және жоспардың келісілген қызметі, Павлодар облысы Бағдарлама негізінде
өрістеудің нысаны және мемлекеттік демеудің әдісімен туризмнің дамуы үлкен
роль атқаруда. Бағдарламаның мақсаты Павлодар облысының туристік
өнімділікті туристік саланы дамыту үшін және мемлекеттік деңгейде сапалы
қамтамасыз ету жөніндегі шараны жүзеге асыруына қолайлы жағдай құру [11].
Бағдарламаның алғашқы мақсатына сәйкес шешімі болып табылады:
- туризм саласында қызмет ететін ұйымдар арасындағы қарым-қатынас;
- туристік саланы кадрлік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-
жарнамамен көмек көрсетіп, камтамасыз ету;
- инфрақұрылымды дамыту, туризмнің материалдық-техникалық базасын
бекітуде қолғабыс жасау;
- Павлодар облысының туристік өнімдерін және қалыптастыруын қолдау
халықаралық нарық туристік қызметінде;
- туристік индустрияға инвестициалау, несие субъектісі үшін жағдай
жасау;
Туристік сала қызметінің дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының
спорт және туризм Министрлігімен бірлесе Павлодар облысының туристік
ұйымдары жыл сайын Халықаралық туристік көрмеге Алматы, Астана және басқа
да республикалық шараларға қатысуда.
Келу және іштей туризмның ары қарай даму мақсатында қажет:
– менеджмент деңгейіне сай қамтамасыз ету (кадрлар біліктілігін
арттыру, басқа аймақпен тәжірибе алмасу);
– облыстың туристік объект инфрақұрылымның дамуын қамтамасыз ету;
– туристік қызметтің халықаралық нарығына Павлодар облысының туристік
өнімін қалыптастыру және алға жылжыту
– Облыстық, аймақаралық туристік семинарлар, жәрмеңкелер, слеттар,
көрмелер ұйымын жүргізу.
Туризмдердің келу қорытындысы бойынша, біздің елге іскерлік және кәсіби
мақсатпен келген туристер 58,4 пайыз көрсетті. Демалу мақсатында 12017
туристер (30,1%), таныстарын және туыстарын шақыру бойынша 10,2 пайыз,
коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз туристер келді. [12].
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен. Көбінесе
туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (44,7%) басым болады. Ал
қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (29%), іскерлік және кәсіби (18,7%) шығу
болып табылады (сурет 5).
Сурет 5. Павлодар облысының туристік қызметтен түскен табыс [44]
Павлодар облысында қазіргі заманға сай аса тиімді және бәсекеге
қабілетті туристік кешенде жұмыс істеу үшін, қазақстандықтардың және шет ел
азаматтардың әр түрлі туристік қызметтің қанағатанарлық қажеті
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, ұлттық туристік өнімдерін сапалы қамтамасыз
ету үшін стандарттар қабылданып құрастырылған. Қазақстан Республикасында
материалды-техникалық туризм базасы дамуына инвестицияны жұмылдыру үшін
жағдайлар анықталған [13].
Павлодар облысының туристік инфрақұрылымының туристік қызмет
жабдықтаушысы болып табылады. Қазіргі уақытта Павлодар облысының туристік
нарығында туристік іс – әрекетті жүзеге асыра алатын лицензиясы бар – 72
туристік ұйым қызмет көрсетуде, соның 66 – Павлодар қаласында, 4 –
Екібастұз қаласында, 1 – Баянаулда, 1 – Май ауданы Кентубек селосында. 72
туристік ұйымның 1 – АҚ, 6 – ЖМ, 65 – ЖШС, шетел мемлекеттер компаниясымен
тығыз қарым қатынас жасауды. Облыс төңірегінде: 22 қонақ үй, 1 санаторий, 3
санатории - профилактикалық (ведомствалық), 35 демалу үйлері, 500 астам
жалпы тамақтану орындары, 11 мұражай, 19 жол бойындағы кафелер (сурет 6).
Сурет 6. 2009 ж Павлодар облысы бойынша туристік қызметтер [44]
6 суретке сәйкес, туризмдердің келу қорытындысы бойынша, біздің елге
іскерлік және кәсіби мақсатпен келген туристер 58,4 пайыз көрсетті. Демалу
мақсатында 12017 туристер (30,1%), таныстарын және туыстарын шақыру бойынша
10,2 пайыз, коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз туристер келді. 2009 жылғы
Павлодар облысы бойынша туристік қызметтің негізгі көрсеткіштерін көре
аламыз.
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен (сурет 7).
Көбінесе туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (80,30%) басым болады.
Ал қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (4,5%), емделу (7,9%), іскерлік және
кәсіби (3,60%), діни қажылық (1,10%), туысқандарымен таныстарына бару
(2,60% ) болып табылады.
Төмендегі кестеде Павлодар облысы бойынша туристердің сапар
мақсаттарынің пайыздық көрсеткіштері.
Сурет 7. 2009 сапар мақсаттары бойынша туристерді бөлу [39]
Облыс териториясында батыстан шығысқа қарай, солтүстік облыстарын,
оңтүстік және орталық аймақты, сонымен қатар Ресейдің батыс сібір өңірімен
байланысыратын темір жол торабы жатыр. Соңғы жылдары Республика
тұрғындарының басым көпшілігі темір жол көлігінмен пайдаланғанды жөн
көреді. Себебі, жергілікті халық үшін темір жол көлігінің төлем ақы құны
қымбат емес, қол жетімді болып келеді. Төмендегі суреттен 2007-2009 жылдар
аралығындағы туристердің қозғалыс құралдарының көрсетікішін байқауға
болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті шекаралық қызметі
және Қақастан Республикасы Статистика агенттінің мәліметтері бойынша
шетелден келетін демалушылар саны өсіп келеді, 2006 жылы 4,3 миллион турист
шықса, 2007 жылы 4,5 миллион болды. Ішкі туризм бойынша көрсеткіштер де
өсіп келеді: 2006 жылы – 3,2 миллион турист, 2007 жылы – 3,4 миллион
турист. Сонымен қатар келушілер әр түрлі мемлекеттің өкілдері, мысалы 2000
жылы 60 мемлекеттің өкілі болса, 2006 жылы бұл көрсеткіш 160-қа жетті.
Демалуға келушілердің көрсеткіштерін талдау нәтижесінде туристердің 58
пайызы біздің елімізге іскери, кәсіби мақсаттармен келетінін көруге болады.
Демалуға – 30 пайызы, таныстары мен туысқандарының шақырулары бойынша – 10
пайызы, коммерциялық мақсатпен – 1 пайызы. Туризмдердің келу қорытындысы
бойынша, біздің елге іскерлік және кәсіби мақсатпен келген туристер 58,4
пайыз көрсетті. Демалу мақсатында 12017 туристер (30,1%), таныстарын және
туыстарын шақыру бойынша 10,2 пайыз, коммерциялық мақсатпен – 1,2 пайыз
туристер келді.
Жыл сайын туризмнің келу көлемі өсуде. Егер 2000 жылы шет елге туристік
фирма арқылы 67360 туристер жіберілсе, 2005 жылғы қорытынды бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтар саны 210692 туристер кеткен. Көбінесе
туризмге шығудың мақсаты бос уақытта демалу (44,7%) басым болады. Ал
қалғаны коммерциялық- шоп- турлер (29%), іскерлік және кәсіби (18,7%) шығу
болып табылады (сурет 8).
Сурет 8. Туристердің келу ағымы [48]
Павлодар облысында қазіргі заманға сай аса тиімді және бәсекеге
қабілетті туристік кешенде жұмыс істеу үшін, қазақстандықтардың және шет ел
азаматтардың әр түрлі туристік қызметтің қанағатанарлық қажеті
мүмкіндіктерін қамтамасыз ету, ұлттық туристік өнімдерін сапалы қамтамасыз
ету үшін стандарттар қабылданып құрастырылған. Қазақстан Республикасында
материалды-техникалық туризм базасы дамуына инвестицияны жұмылдыру үшін
жағдайлар анықталған [14].
Қазіргі заманға сай туризмнің дамуын және облыстың рекреациялық
мүмкіндік пайдалану деңгейін қарастырып, қорытынды жасауға болады, облыстың
туристік ресурстары барлық елдерден қонақтарды қабылдау үшін мүмкіндіктері
бар.
Кластердің мықты, әлсіз, мүмкіншіліктерімен қауіп - қатерлер мен даму
іс - әрекетінің анализі (SWOT – анализі) жасалған (кесте 1).
Кесте 1
SWOT – Павлодар облысының туризм кластерінің дамуы мен іс - әрекет
анализі*
Мықты жақтары Әлсіз жақтары
Саяси тұрақтылық; Павлодар облыс төңірегіндегі
Облыста мекендейтін халықтың әртүрлі экологиялық шиеленістер әсіресе
өзіндік мәдениеті; (Семей полигоны территориясында);
Мемлекеттік саясаттың туристік Көлік инфрақұрылымының нашар дамуы;
саладағы даму жағдайы; Автокөліктерді пайдалана отырып,
Павлодар облысының туристік имиджініңтуризмнің дамуының жол сапасының
жылжуы Мемлекеттік органдарының қанағаттанарлық сапасының төмен
басымдылығы; болуы;
Үлкен территориялы әлсіз Туристік өнімнің жеткіліксіз дәрежеде
ауылшаруашылық жүктемесінің бар дамуы;
болуы; Туристік кәсіпорындардағы ішкі және
Ауыл тұрғындарының жұымспен сыртқы туризмді дамытуға қосатын үлес
қамтамасыз етуіне деген қызығушылығын мүлдем болмауы;
қызығушылықтың болуы; Әлемдік туристік саладағы ғылымнан
Елдің өскелен астанысна таяу болуы. және процесстен, туристік процесстің,
нарықтың қарым қатынастарының
үзілгендігі;
Жергілікті халықтың туристік қызмет
көрестудегі тәжірибенің болмауы;
Туристік мауысым ұзақтығының шектеулі
болуы
Туризм обьектілері мен қызмет көрсету
қызметінің мәліметі құрылымдық
кешенді жетіспеушілігі.
Экотуристік қызметтерге деген әлемдікЭкологиялық ахуалдың нашарлауы;
сұраныстың артуы, әсіресе дамыған Әлемдік туристік нарыққа шығудағы
елдерде; кешігуі;
Бірлескен жобаларды іске асыру Экономикалық дағдарыстың дамуы;
мақсатындағы халықаралық Территориялық қызметтегі туристік
бағдарламалардың қолдауы; қызметтің ғаламдық сұраныстың
Туристік қызметтегі меңгерілмеген төмендеуі;
потенциалдық обьектілердің бар болуы;
Көшпенділер өмірі атты брэндтың
құрылуы, дамуы;
Туристік қызмет және қолөнермен
шұғылдану қызметінің ортақтасып
дамуы;
6. Тұзды көлдермен балшықты пайдалану
арқылы емдік туризмнің даму
потенциалы
Мүмкіншіліктері Қауіп – қатерлер
*Дерек көзі: Статистические сведения по Павлодарской области за 2005г.
Павлодар облысының қонақ үйлерінде жыл сайын туристермен толыуғы
артуда. Әр бір қонақ үй өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленіп, туристердің
қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында барлық жағдайларды қарастырады.
Қонақ үй мынандай мекеме топтары белгіленеді: вестибюль зонасы, тұрын
бөлігі, қонақтарды тамақтандыру орыны, сауда тұрмыс қызмет көрсетуінің
орыны, спорт және көніл көтерумен айналысуға арналған орын, қызметтік және
тұрмыстық орындар ,техникалық орын.
Іскерлік кездесулердің орны: конферец залдар, іскерлік және банктік
операциялардың залдары, көрмелік залдар. Сауда тұрмыстық қызмет көрсету
орындарына жатады: клиенттерге қызмет көрсететін сауда кәсіпорындары
,шашатараз ,химиялық тазалау мекемелері, фото сурет, отелье және т.б.
Қонақ үйдің тұрмыстық және қызметтік орындары жұмыстың, тұрмыстың,
тамақтанудың шарттарын шаруашылық және подсобтық қажеттіліктерімен қоса
қамтамасыз етеді. Мекеменін бөліктенген бөлімдерінің құрамы мен ауданы
әртүрлі болып келеді және қонақ үй типіне, эксплуататция шарттарына, оның
сыйымдылығына байланысты болып келеді.
Қонақ үйдің функционалдық зонасы болып сонымен қатар қонақ үй мекмесіне
еніп тұратын территориясы табылады. Oлардан изоляциясын қамтамасыз етеді.
Бұндай көз қарастан қонақ үйдің орналасуы мекеменің жарналық безендірілуіне
сәйкес келетін көлік торларына қатысты орналасуы маңызды болып келеді.
Қонақ үй маңында қонақтардың демалу орны, паркока ,көлік құралдарының
тұрақтары қарастырылған. Қонақ үй мекемесінің байланыстарының функционалдық
схемасын өңдеу технологиялық байланыстар және материалдық ағымдарды
рационализациялауға көмектеседі (сурет 9).
Сурет 9. Павлодар қаласы бойынша туристерді орналастыру [40]
Жоғарғы суреттен Палодар қаласы бойынша туристерді орналастыру үшін
қонақ үйлердің категориялары ұсынылған. Әсіресе сұраныстың барлығының басым
көпшілігін санаты жоқ қонақ үйлер алуда. Мысалы, қала маңындағы коттедждер,
жол бойындағы мотельдер, кемпингтер жатады. Іскерлік мақстамен келген
адамдар қала орталығынан қонақ үйлерді талап етеді.
Речной порт қала қонақтарының қажеттілігін қанағаттандыру мақсатын
жүзеге асырады. Әр бір келген адам осы жерді көргісі келеді. Теплоходпен
1,5 сағат бойы Ертіс өзенің жағалауымен айналып шығып, қала көрінісін әр
түрлі жақтардан байқауға болады.
Теплоход тәулік бойы қызмет көрсетеді, бірақ адамдардың басым көпшілігі
кешкісін осы жерге жиналады. Бұл жердің ерекшелігі қаланың түнгі кереметін
теплоходпен тамашалауға болады. Барлық ғимараттар әсем түстермен жанып
ерекшеленіп көзге түседі. Сонымен қатар, теплоходта кешкі би кештерін
өткізеді.
Теплоходтың астыңғы бөлігінде кафе орналасқан, қонақтардың талғамы
бойынша ас мәзірі ұсынылады.
Сонымен қатар, 2007- 2009 жылдар аралағыныдағы сандық көресткіштер
арқылы тұтынушыларды қонақ үйлерде орналастыру санаттар бойынша сұрансытың
жоғары екендігі байқалады. Мысалға, егер де іскерлік мақсаттағы саяхат
болса орлар әрине конференц залдарымен жабдықталған, арнайы аппарат
құралдары бар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz