Иштван Қоңыр Мандоки еңбектеріндегі түркі әдебиетінің мәселелері
РЕЗЮМЕ
Жұмыстың тақырыбы: Иштван Қоңыр Мандоки еңбектеріндегі түркі әдебиетінің
мәселелері
Жұмыстың көлемі: 92
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 94
Жұмыстың жаңалығы: Қоңырдың әдеби мұрасы және түркітектес халықтар
әдебиеті, мажар мәдениетімен сабақтастық алғаш рет айтылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – көрнекті
түрколог ғалым Иштван Мандоки Қоңырдың ғылыми мұрасының қыр – сырын ашу,
өзіне тән ғалымдық қолтаңбасын айқындау, әдеби мұрасының ерекшеліктерін
сипаттау, жалпы қазақ әдебиетіндегі мажар түркологиясы және қыпшақтекті
ғалымдардың түркітануға қосқан үлесін көрсету.
Жұмыстың нысаны: Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мақалалары: Өткен шақтар
ізімен немесе құман-қыпшақтар тарихы туралы толғам, Моңғолиядағы
қазақтардың жұмбақтары, Құман Кодексі (Кодекс Куманикус) жұмбақтары,
Добруджа татарларының әйгілі үш халық ертегісі (‘’Trois contes populaires
tatares du Dobrudja), Әлемге құлақ түргізген, Кіші Куманстан ... ,
сұхбаттары (Қырғызстанда және Қазақстанда), хаттары (Тұрсынбек Кәкішұлы
және Оразгүл Нұрмағамбетова), естеліктер (Саламат Өтемісұлының, Құралай
Иманбекқызының, Nuretdin Demir)
Зерттеу әдісі: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Иштван қоңыр Мандокидің
ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау,
қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Жұмыстың дерек көздері: Зерттеу жұмысы кезінде Б.Қинаятұлының, Вашари
Иштванның, Торма Иожефтің, Барта Юлияның, Бенце Иштванның, мақалалары,
Тұрсынбек Кәкішевтің және Дихан Қамзабекұлының теориялық еңбектері алынды.
Ал дереккөздерге Иштван Мандокидің ғылыми мақалалары негіз болды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Кіріспеде зерттеудің негізгі принциптері мен
мақсаттары баяндалып, объектінің өзектілігі көрсетіледі. Түркітанудағы
мажар түркологиясы және қыпшақтекті ғалымдар еңбегі кең түрде баяндалады.
Сонымен бірге Иштван Мандоки Қоңырдың ғылыми мұрасы жан–жақты талданып,
түркі руханиятына үшінгі ғалымдығы сөз болады. Түркі халықтарының тарихы,
әдебиеті мен фольклоры баяндалады. Кодекс Куманикус туралы мақаласының
маңыздылығы ашылып, қазақ әдебиетінің тарихындағы Кодекс Куманикус
жұмбақтарының алар орны туралы талқыланады. Қорытындыда екі тарауда сөз
болған зерттеу нәтижелері жинақталып, қысқаша түйін жасалды.
Тірек сөздер: қыпшақтар, түркі халқы, түркі халықтарының әдебиеті,
ескерткіштер тілі, ауыз әдебиеті, фольклор, мажар түркологиясы,
тарих,рухани құндылықтар
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1МАЖАР ТҮРКОЛОГИЯСЫ: ҚЫПШАҚ ТЕКТІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ ИШТВАН ҚОҢЫР
МАНДОКИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2 ИШТВАН ҚОҢЫР МАНДОКИ—ФОЛЬКЛОРИСТ
ҒАЛЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22
3 ИШТВАН ҚОҢЫР МАНДОКИ ӘДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШІСІ ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Түркі әдебиетін, оның мән-
маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-
тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жүз жылдық тарихы бар мажар
түркологиясының ғалымдары, әдебиет тарихы мен фольклорға байланысты іргелі
ғылыми еңбектер жазып, түркі әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен
еңбек сіңірді.
Түркі әдебиеті мен фольклортану ғылымының әлемдік деңгейде танылуына
көрнекті түрколог ғалым, Иштван Қоңыр Мандоки (1910-1976) қомақты үлес
қосты.Ол өзінің бүкіл саналы өмірін түркі әдебиетіміздің тарихын зерттеуге
арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін ашып
зерделеуге айтарлықтай үлес қосты. Бұл игі істе ол атақты мажар
түркологтары Д.Немет, Л.Лигети секілді зерттеушілермен бірге жемісті еңбек
етті. Алайда ғалымның сан салалы ғылыми еңбектері әлі күнге дейін арнайы
зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Сол себепті ғалымның өмірі мен
шығармашылығы арнайы зерттеудің мәні зор. Осыған орай, ең алдымен оның
өскен ортасы мен оқып білім, тәлім-тәрбие алған өмір кезеңдеріне зер салған
жөн.
Иштван Қоңыр Мандоки 1944-жылдың 10-ақпанында Мажарстандағы ең үлкен
өзен Дунай мен Тиса расындағы Кишкуншаг өңірінің Карцаг қаласында дүниеге
келген. Тағдырдың тәлкегіне ұшыраған оны жалпы білім беретін мектепті
бітірген соң ешқандай гимназия қабылдамайды. Тауы шағылған Қоңыр туған
қаласы Карцаг қаласына келіп, сондағы ауыл шаруашылығы техникумының
деректірі Бела Хайдудың көмегімен астыртын оқи бастайды. Алғашында оны
оқушылардың ресми тізіміне тіркеу мүмкін болмаса да, қашып пысып жүріп
оқуын жалғастырады. Қоңырға университеттердің есігі жабық болды. Аз уақыт
ат мектебінде атбегі болып жұмыс істеуіне тура келеді. Кейін Мажарстанда
саяси ахуал біршама өзгере қалған кезде Немет Дьюла профессордың партиялык
кепілдемесінің шапағатымен Өтвөш Лоранд атындағы Будапешт мемлекеттік
университетіне 1963 жылы қабылданып, түрік бөлімінде түркітанушы мамандығы
бойынша оқыды.
Ол 1981-жылы Мажарстандағы құман тілінің ескерткіштері атты
диссертациясын қорғайды.
Негізгі зерттеу нысандары бойынша Қоңырдың 60-тай мақаласы жарық
көрді. Оның 40-ы ғылыми, 20-сы ғылыми танымдық дүниелер.
Ғалым фольклортанушы ретінде іргелі монографиялық еңбектерімен
фольклортану ғылымында өзіндік орнын қалдырды. Әдебиет тарихын зерттеуге де
белсене қатысып, көне ескерткіштерді зерттеп жазған еңбектерімен көрінді.
Зерттеу жұмысында Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиеттанушылық,
фольклортанушылдық еңбектерін, түркі халықтарының ауыз әдебиеті туралы және
көне ескерткіштер туралы жазған зерттеулерін ғылыми тұрғыдан саралап
талдауға негізделеді. Себебі, осыған дейін қазақ әдебиеттану ғылымында
Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мұрасы әлі жеке зерттеу нысаны ретінде,
арнайы қарастырылған емес. Ал, тарих ғылым саласында Бабақұмар Қинаятұлының
Қоңыр туралы зерттеулерін ең бірінші атауға болады.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі фольклоры, әдебиет тарихы мәселелерін
қазақ ғалымдары Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев сынды ғалымдармен қатар венгр
ғалымдары Д.Немет, Л.Лигети, И.Вашари сияқты әдебиет зерттеуші ғалымдармен
бір кісідей дамытуға қалам қайратымен қатысқан Иштван Қоңыр Мандоки артында
қалған ғылыми мұрасын сала-сала бойынша саралаудың маңызы зор.
Білгір ғалым Ишван Қоңыр Мандоки талантты фольклортанушы ретінде де
танылып, ауыз әдебиеті үлгілерін Мажарстанда алғашқы ғылыми басылымын
дайындап, алғы сөзі мен түсініктерін жазды, қыруар текстологиялық жұмыстар
атқарды. Ол сонымен бірге Кодекс куманикус жұмбақтарын зерттеу ісінде
ерекше көңіл бөліп, акдемиялық басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек
сіңірді. Әдебиеттанушы, фольклортанушы және мәтінтанушы ғалымның соңында
қалған ғылыми еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихы мен фольклорды
зерттеп, мәтінтану ісіне қосқан үлесін қамтыған жеке диссертациялық еңбек
жазу тақырыптың өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом нысаны болып отырған әдебиет
тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Иштван Қоңыр
Мандоки еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз
байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды.Тарих
ғылымдарының кандидаты Бабақұмар Хинаятұлың көлемді мақалалары ғалымның
еңбегіне тарих және түркология мәселесі бойынша жазылған. Осы зерттеу
жұмысында Б.Хинаятұлының мақалалары басшылыққа алынды. Алайда Иштван Қоңыр
Мандоки туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның
еңбектеріне салиқалы түрде әдебиеттану ғылымы тұрғысынан ғылыми талдау
жасалған емес. Сондықтан ғалымның әдебиеттанушылық және фольклортанушылық
еңбегі алғаш рет монографиялық тұрғыда зерттеліп отырғандығын баса айту
қажет.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – көрнекті
әдебиеттанушы – ғалым, Иштван Қоңыр Мандокидің түркі әдебиеті мен фольклоры
тарихына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау
негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін,өзіндік ғылыми
ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындаған міндеттер төмендегідей:
– Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихы мен фольклорлық
шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету.,
– Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихын зерттеудегі ғылыми
ұстанымдарының эволюциясын ашу.,
– Ғалымның Кодекс куманикусты жариялау мен зерттеу принциптерін
талдау.
– Әдебиет тарихы туралы еңбектерінің кеңес дәуірінің шындығымен және
сол тұрғыдағы шығармашылық ортамен байланысын қарастыру, осыған орай
әдебиет тарихын дәуірлерге бөлу принциптерінің себеп-салдарын
айқындау.,
– Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен
пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Иштван Қоңыр Мандокидің
монографиялық еңбектері мен ғылыми зерттеулері, Б.Хинаятұлы жинастырған
Қоңырдың архивтік материалдары Б.Қинаятұлының, Вашари Иштванның, Торма
Иожефтің, Барта Юлияның, Бенце Иштванның мақалалары, теориялық еңбектері
алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Осыған дейін арнайы зерттеу нысаны
болмаған әдебиеттанушы-ғылым Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мұрасы алғаш
рет монографиялық тұрғыда қарастырылып, жан-жақты зерттелді. Бұл ретте
ғалымның әдебиет тарихын зерттеуге қосқан үлесі, әдебиет тарихын дәуірлеу
принциптерін, ғашықтық жырлар туралы ғылыми тұжырымдары, Ыбырай,
Н.Байғанин, І.Жансүгірұлы поэзиясы мен ауыз әдебиеті туралы пайымдары,
текстологиялық ізденістері, мажар түркологиясы алғаш рет ғылыми айналымға
енгізіліп отыр.
Жұмыстың теориялық жəне практикалық маңызы. Филология факультеті
студенттерінің қазақ əдебиеті сабақтарында әлем түркологиясы, венгр
ғалымдарының еңбектерінің ғылыми өзектілігі жайында мағлұмат беру, ұлттық
рухын ояту, теориялық негізін салу мақсатында. Қазақ əдебиеті және венгр
әдебиеті байлансы туралы сабақтарда қазақ және венгр халқымен тарихи
тамырластық туралы еңбектерді талдау кезінде практикалық маңызын ашып,
бағыт – бағдар сілтеу болып табылады.
Зерттеу әдісі: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Иштван қоңыр Мандокидің
ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау,
қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы: Диссертация жұмысы қазақ əдебиеті
кафедрасының мəжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу нəтижелері: Диссертацияның негізгі мазмұнын ашып беретін
мақалалар Алатау апталығы газеті N42009 санында, Монголияда шығатын
халықаралық әдеби-танымдық Шұғыла 2011 журналында, Қасиетім ана-тілім
кітабында Халықаралық олимпиада материалдар жинағы жарық көрді. Сонымен
қатар Иштван Мандокиге арналған Қазақ тілі: алтай дәуірі, көнепрототүрк
кезеңі, түркі ескерткшітеріатты халықаралық конференцияда Астана, 2008,
І Халықаралық Қоңыр оқуларында 2010 баяндама жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қатар
қосымша берілді.
1 МАЖАРСТАН ТҮРКОЛОГИЯСЫ: ҚҰМАН-ҚЫПШАҚ TEKTІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ МАНДОКИ ҚОҢЫР
Мадиярлар үшін Шығыс тек географиялык ұғым емес тарихи, мәдени аймаққа
саналатындықтан оларда шығыстану ғылымы ұлттың өзін-өзі танып білу мұраты
ретінде жолға қойылған. Өзінің этногенезі мен этникалық тарихына жете мән
берген мадиярлар 1235 жылы Юлиан Фратердің бастауымен Еділ, Кама бойынан
туысқан жұрттарды іздеуді бастаған (яғни ең алғаш шығысқа аттанған жиһанкез
Марко Поло емес екендігін осыдан байқаймыз).
Осындай кызығушылықпен өткен тарих пен туыскандық текті іздестіру
мұраты білім, ғылым саласында да тым ертеден қолға алынады. Мажарстан
жоғары оқу орындарындарында шығыс тілдерін окытудың үш жүз жылдық. тарихы
бар. Теологиялык мақсатта жүрілген елдегі тіл оқыту 1774 жылдан азаматтық
білім беру саласына ауысты. XIX ғ. ортасында мадияр тілінің қай тіл
семьясына енетіндігі туралы тартыс шегіне жетті. Мұндай ғылыми тартыста
Хунфалви Пал мен Буденц Йожеф (1832-1892) бастаған ғалымдар оны финн-угор
және түркі тілдерінің аралығындағы позицияда тұр десе, Регули зерттеуінен
кейін мадияр тілі түркілерден гөрі финн-угор тілдеріне жақын деген ресми
байламға келді. Ал мадияр тіліндегі түрік сөздері олардың Карпат қойнауынан
келуден бұрынғы замандарда түркі халықтарымен тарихи-мәдени байланысының
нәтижесінен туған деген уәж айтты. Бүл жерде айта кететін бір жай, мадияр
тілінің түркілік туыстығын қолдаушылардың пікіріне ден қойсақ, жоғарыда
айтылған ұстанымда ресми саясаттың (еуропалық талапқа жақындасу ниетінен
туған бұрмалаушылыктың) салқыны тиген. Сол кезден бастап елдегі билеуші
саясат мадияр тілі мен генетикалық байланыс мәселесінде үнемі финн-угорлық
бағытқа демеу беріп, қолдау керсетумен келді. Дегенмен, тілтанушы Буденц
мадияр тілінің фонологияльгк сипаты чуваштарға өте жақын дегенінен танбады
және бұл бағытта зерттегендердің уәжі (аргументі) нық болып келді.
XVIII ғасырдан бастап түркі халықтары арасына ондаған мадияр
экспедициясы жіберілді: алғашқылардың бірі болып мадиярларға туыс халықты
іздеуге шығысқа жаяу аттанған Көрәши Чома (1784-1842) 1819 жылы Үндістанға,
Тибетке жетіп, негізгі мақсатынан алшақтап тибетті, буддологияны зерттеумен
айналысады. Ал онан кейін Вамбери Армин (1832-1913) тіл зерттеу мақсатымен
түркі халыктарының арасында болып, 1865 ж. Азиялық сапардан оралған соң
жоғары білімінің жоқтығына қарамастан шығыс тілдерін оқытушысы деген дәреже
алып, дәрістер бере бастады.
1848ж. мадияр ұлт-азаттық төңкерісінен соң жатжұрттықтар тарапынан
қысымға ұшыраса да, оларға карсы тегеуірінді қарсылық көрсеткен мадиярлар
шығысқа деген аңсары арта берді. Тіптен 1867 ж. Будапешт универститетінде
кұрылған көпгеген жаңа кұрылымдар арасында барлық алтай тілдері
кафедрасын кұру туралы шешімге қол жеткізді. Ол 3 жылдың ішінде жүзеге
асты. Оны атақты Вамбери басқарды. Әлемдік алтаистикадағы алғашқы ғылыми
құрылым болып табылатын сынау Алтай компорастикалық филологиясы
кафедрасында жүрілген түркологиялық зерттеулердің дені ғылыми тартысты шешу
саласында (Вамбери мен Буденц арасында) жүрілді. Ол мадиярлардын тілдік
туыстығы финн-угорларға жақын деген Буденцтің басымдылығымен аяқталады. Ал
Вамбери мадияр түркологиясының бағдарламасын жасаумен ғана шектелді,
Вамбери жасаған ол бағдарлама кекейтестілігін әлі жоғалтқан жоқ.
Бағдарламада мадияр тіліндегі көне, орта, жаңа түркі сөздерін анықтау,
салыстыру, түрік тілінде жазылган көне жазба, дерекнамалық әдебиеттерді
қайта бастырып шығару, сараптау, түркі этимологиясы сөздігін жасау деген
басым бағыттар айкындалды. Осылайша мадияр-түрік тілдік байланысының
құпиясын ашуға болады деп түйді Вамбери. Бірак, ресми саясат тарапынан
колдауға ие бола алмаған түркологияның тынысы тарылғанның үстіне тарыла
түсті. Олар еңбек ететін негізгі ұстаханаға айналған кафедра урал-алтай
атауына алмастырылып, кейін финн-угор кафедрасына айналды.[1.2].
Осы кездерде ұлкен тартысқа әркім өз үлесін қосты. Айталык, Уйфалви,
граф Сеченшер, Алмаши, Хунфалви, Принц қатарлы ғалымдар Орта Азияға
сапарларын ұйымдастырып, нәтижесінде түркі халыктарың Еуропаға, элем
жұртшылығына танытуга үлес қосты. Ал Балкан, Бессаравия, Қырым мен Кавказға
зерттеу жүргізгендердің саны онан бірнеше есе көп еді. Месарош Дьюла 1906
ж. чуваштарға барып, бір жарым жылдай зерттеумен айналысса, Мункачи Бернат
(1860-1937) Батыс Сібір, Еділ бойы финн-угорларын, тарихи-салыстырмалы
түркі филологиясымен шұғылданған. "Keleti Szemle" журналын, Орта және Шығыс
Азия халықаралық қоғамының Мажарстандық комитетін ұйымдастырған, ол
мадиярлар үшін ең маңыздысы - Еділ бұлғарлары мен чуваш тілдерін зерттеуді
ұсынды.
Мажарстандағы ұлттық қайта жаңғыру кезеңінде шығыстануды дербес ғылым
ретінде дамытуды қолға алды. Кунош Игнац Осман түріктерінің
диалектологиялық сөздігін жасады, фольклорын жинады. Барток Бела түрік
халық музыкасын алғаш зерттеп, шәкірттер тәрбиеледі. Карачон Имре түрік
мұрағаттарындағы жәдігерлерді зерттеді.
“Будапешт университетінің түркология кафедрасының жетекшілері Вамбери
Армин 1905ж., Тури Йожеф 1906 ж. бірінен соң бірі қайтыс болуына байланысты
орнына тағайындалған жас ғалым Немет Дьюла басшылық етті, ресми түрде 1936
ж. кафедра жетекшісіне сайланды. Мажарстан түркологиясының мұнан кейінгі
дамуы Неметтің шығармашылығымен тікелей қатысты болды. Мажарстандағы құман-
кыпшактардың Өтемеш руынан тараған Немет Дьюла (02.11.1890 Карцаг-1976
Будапешт) 14 жасынан осман түрік тілін үйреніп, 16 жасында Ыстамбұлға
аттанған дарынымен ерте көзге түскен, Будапешт университетінің I курсынан-
ақ оған Халықаралық таяу шығыс Азия ассоциациясынын Мажарстандық комитеті
стипендия беріп, Кавказдағы кұмыктардың, 1913 ж. Өфе төңірегіндегі
чуваштардың тілін зертгеуді жүктейді. 1915 ж. университетті бітіргенде 4
томдық осман түрік грамматикасының оқулығын жазып, баспадан шығарды
(ағылшын тілінде Turkish Reader for Beginners, The Hague-Paris, 1966.
басылған бұл еңбек 50 жылдан соң да маңыздылығын жойған жоқ).” [1.2].
Кейін Немет батыста Халле, Берлин, Лейпциг университеттерінен білімін
шыңдады. 1928жылдан "Мажарстан шығыстануы" монографиялар сериясын шығаруды
қоса атқарды. Оны 3923 ж. Мажарстан Ғылым академиясы корреспендент мүшесі
етіп қабылдады. Немет 1930 ж. Түркі филологиясы және мадияр көне тарихы
институтын құрады.
1932 жылдан Гуманитарлык факультет деканы, 1947-1949 ж. университет
ректоры кызметін атқарады. Соньмен бірге Немет 1932 жылдан Мажар Ғылым
Академиясының мүшесі, 1939-49 ж. бас хатшы, 1949-54 ж I бөлімнің
президенті, 1954-1965 ж. Тілзерттеу институтының директоры қызметтерін
қоса атқарды. 1965 ж. зейнетке шыққанға дейін 50 жылдан аса бір
университетте қызмет еткен, бес құрлықта оннан астам түрколог профессор
шәкірт тәрбиелеген әлемдегі азғана ұстаздардың бірі болып қалды. Сонымен
бірге, ол Болғар, ГДР, Саксон Ғылым академияларының корреспендент мүшесі
және Финн-угор (1954), Орал-Азия қауымдастығы (1952. Гөттинген), Түрік тіл
кұрылымы (1957), Тарих кұрылымы, Британия корольдік Азия зерттеу
қауымдастығының (1956) кұрметті мүшесі сияқты жоғары мәртебеге ие болған.
Мадиярлар түркі халыктарының арасынан башқұрттарды зерттеуді және
олармен етене байланыс орнатуды басты нысана етіп ұстанды. Бұл кездейсоқгық
емес: керісінше тарихилық пен сабақтастықтан туындаған таңдау тәрізді еді.
Себебі, қазіргі Башқұртстан аумағында бір кездері мадиярлардың көне Отаны-
Магна Хунгария өмір сүрген деген көзкарас сол кездегі зерттеу нәтижелерінде
берік орныққан-ды. Орта ғасыр жәдігерлерінде мадияр мен башкұрт атауын бір-
біріне алма кезек тели береді. Ал, XII ғасырда Юлианус жекжаттары
туысқандарын іздеп келгенде мадиярлардың батысқа карай жөңкілген легінен
бөлініп калған тобын башкұрт жерінде кездестіргендігі тарихи жазбалардан
белгілі. Әрі, "казан лаңынан" кашып, батыста бас сауғалаган башкұрт
зиялыларының бірі Таған Ғалымжан Мажарстанда тұрактап (оның серіктері Орта
Азия мен Шыңжан арқылы Түркияға жетіп, Ататүріктің жәрдемімен Зэки В. Тоған
Германияда, Ә.Инан жеткен), онда ғылыми, саяси миссиясы арқылы екі халықты
жақындастыра түскендігі де себеп болған еді.
Екінші жиһангерлік соғыста жеңілуші жақтың одақтасы болған мадиярлар
жері мен халқының біразынан айырылып (I соғыстан соң 13 жерінен айрылған)
қалжыраған елде 1949 ж. колға алынған білім реформасы бойынша
ориенталистика бұрынғыдай еркін гуманитарлык пән емес, керісінше қоғамның
нақты сұранысына қызмет етуге тиіс деген талап қойылды. Бұрынғы төрт жылдық
абсолютори, кішкене докторлық деген екі сатымен білім алу жойылды. Турік
тілдерін музей, кітапхана мамандарына екінші тіл ретінде ғана үйрену мүмкін
болып қалды. Өкіметтің қысымына карамастан университет басшылығы көне өлі
шығыс тілдері мен тарихын оқытуды жалғастыра берді. Дегенмен марксизм-
ленинизм көзғарасы тұрғысынан пәннің мазмұнына орасан нұқсан келтірді,
қазіргі заманғы түркі тілдерін үйретуге жол бермеді, Кейіннен мәдениет
төңкерісі кезеңінде шығыс әдебиеті мен азат халықтардың жетістігін таныту
үшін жаңа заманғы шығыс тілі мамандары дайындалды. Бітірушілер кейін радио,
кітапхана, музей, әдебиет тәржімасы, білім беру саласынан орын тапты.
1960 ж. университетте түрік, Ішкі Азия, синология шығыс азия
кафедралары қайта кұрылып, студенттер қабылдай бастады. Ориенталист
студенттер қауымдастығы да дүниеге келіп, игілікті істерге мұрындық болды.
Сол студенттердің көбі казір Мажарстан түркологиясының белді өкілдеріне
айналыл отыр...
Шығыстану зерттеулерінің басыңда тұрған,әрі ұйымдастырушы болған Немет
Дыюла түркологияны оқыту, зерттеудіц нысаны .мен әдістемесін анықтауға,
мәртебесін көтеруге үлкен күш жұмылдырып қана қоймай, Көрөчи Чома
кауымдастығын басқарды, Түрлі журналдар (Көрөчи Чома Архивум, Акта
Лингвистика Хунгарика) шығарды, редакторлады. Ол көне, жаңа түрік тілдерін,
Осман түрік тілін, этнографияны, тарихты кешенді түрде оқытуды ұсынды.
Немет зерттеуін мадиярлар мен көне жэне ортағасырлық түркілердің тарихи,
мәдени байланыстарына арнады. Шығыс Еуропа аумағындағы руникалық жазуларын
(әсіресе Нойд-сентмиклош, Секей) Орхон, Талас руналарымен салыстыра
зерттеп, құпияларды ашты.
Орта ғасырда Еуропаға қоныс аударған сюнну (хүннү), көне түрік,
онугор, түрік-аварлар, иас, сабир, хазар, печенег, кабар, түрік-бұлғарлар,
құман-қыпшақтар, башқұрт, қыпшақ сияқты түркі тілді жұрттардың тілі мен
тарихьның, мадияр (венгр) халқымен байланысын зерттеу Неметтің ғылыми
мұратының басты арнасы болды. Бұл салада мадьялардын этникалық қалыптасуы
тақырыбына арналған көлемді монографиясы A honfoglato magyarsdg
kialakuldsa (Еуропаға қоныс тепкен мадиярлардың калыптасуы) 1930 ж.дан
бері 3 мәрте кайта басылса да ғылыми кұндылығын жоғалтқан жок. Ол
құрастырған Еділ патша мен оның ғұндары зерттеулер жинағына
(Будапешт,1940, 1986) олардың тілінің мадиярлармен байланысы туралы ғажайып
қайталанбас зерттеулерімен әлемді таңқалдырды.
Неметтің зерттеуінде мадияр тіліне енген орта кезеңдегі түркі
сөздерін, этномәдени байланыс, мадиярлардағы көптеген жер, су, ру тайпа
атауларының түркі текті екендігін дәлелдеді. Ономастика саласындағы
еңбектерінде ол мадияр тарихындағы көптеген тұлғалар мен ру тайпалардың
атауын (Дьюрмат, Иенө, Иула. Тариан, Ньиек, Медьер, Кеан, Шалан, Булчу,
Хорка, Тетень, Каролду, Шаролту.Айтонь, Бухна) жер су аттарының түпнегізі
(Карцаг, Дебрецен, Колдуш, Өзөн, Маклар, Чепел, Щолиом, Карвай, Кәрө,
Гөрье) түрік тілінен екендігін, тарихи-этномәдени байланыстың тамыры
тереңде, әрі тінін үзбей ұзаққа жалғасқандығын жан-жакты дәлелдеген.
Тарихта 1422 ж. хатқа түскен печенег тіліндегі жазба деректі зерттей
отырып, онын иас, яғни алан тілінде екендігін дәлелдеген. Нәтижесі орыс
тілінде де Список слов на языке иасов, венгерских алан (Орджонкидзе,
I960) жарық көрген. Сондай-ақ Бұлғарияда тұратын түріктердің
диалектологиясына монография арнады (Die Turken von Vidin. Sprache,
Follore, Religion, Budapest, 1965).
Лигети Лайош (1902-1984) әлемдік ориенталистиканын айтулы тұлғасы,
академик. түркі жұрттары мен мадиярлардың көне тарихы, тіл мәселесін
зерттеуші. 1940 жылдан Будапешт университетінде кытайтанушыларды
дайындауды, 1965 жылдан түрік кафедрасын басқарған. Ол алтаистиканың
кемелденген оқыту бағдарламасын жасаған ұстаз.
Лигети көне кытай жазба жәдігерлеріндегі түркі жұрттарына қатысты
деректерді зерттеп, ғылыми айналымға түсіре отырып, соның негізінде ғұн,
көне түркі дэуіріндегі Еуразия көшпелілері туралы тың, кешенді зерттеулерді
батыс деректерімен шендестіре зерттеген. Мадияр және түркі тілдерінің
тарихи байланысын мадиярлардың Азиядағы кезеңі мен Карпат бассейіне қоныс
тепкен кезеңдегі тілдік тұрғыдан жан-жақты карастырған көлемді еңбегінде
(54 баспа табак) тілдік байланыстарды бірнеше тарихи кезеңге және
тақырыптық топтарға бөліп талдаған. Бұл әлемдік түркологияда теориялык жана
әдістемелік көзқарастарды ұсынған әрі қорытындылаушы еңбекке саналады.
Монғолдын құпия шежіресін (Юань шао-би ша) көне қытай иеорглифінен оқып,
академиялық текстологиясын алғаш ұсынған, тибетология, көне моңғол
тілдерін, буддизм канондарын зертгеген. Лигетидің аса бай кітапханасы
Сегедтегі Иожеф Аттила атындағы университеттің мақтанышы, әрі ұстаханасы
іспетті.
Мажарстан түркологиясындағы айтулы тұлға Цегледи Карой мұсылман
деректеріндегі мадияр, түріктерге катысты деректерді зерттеумен айналысты.
IV-IX гғ. Дала халықтары миграциясына қатысты еңбегінде аварлар мен
печенегтер, хачар-мадияр байланысын тереңдей зерттейді. Көшпелі жұрттардың
күнбатысқа бағышталған миграциясы тақырыбына (1969) арналған еңбегінде
Еуразия даласының тарихын ғұңдардан хазарларга дейінгі кезеңін сараптайды.
Шутц Өдөн армян жазуындағы түрік, моңғол тілді ескерткіштерді мадияр,
қыпшақ жұрттарына қатысты тілдік, тарихи тұрғыдан зерттеген әлемдегі азғана
мамандардың бірі.
Университеттің үнді-еуропа тілі кафедрасын 1952 ж.қолға алған Харматта
Янош жарты ғасырдан астам уақыт басқарды. Санкрит көне үнді-иран тілдерін
зерттеп, оқытумен айналысқан ол Кушан дәуірін, көне иран тіліндегі жазба
деректерді, Авеста зерттеуімен бірге ондағы ғұн, авар, мадияр, турік
этникалык тарихы, мәдениетіне катысты түйінді мәселелерге төрелік айтқан
әлемдегі маңдай алды ғалым.
Академик Рона-Таш Андраш тарихи-этнографиямен бірге, мадиярлардың X
ғ.да Карпат қойнауына келгенге дейінгі тарихының Кавказ бен Қырым, Балкан
бойындағы тарихы мәселелерімен фундаменталды зерттеу арнаған (1996). Кара
Дьөрдь моңғол диалектлері, фольклоры, алтай тілдері сөздік коры; тіл
тарихымен шұғылданатын әлемдегі санаулы білгірлердің бірі.
Мажарстан түркологгары 1960-80 жж түрлі мұрағаттар мен кітапханаларда
сақталған батыс пен шығыс (латын, кытай, көне түрік, қьгпшақ, моңғол және
казіргі тілдердегі) тілдеріндегі түркі халыктарының тарихы мен тіліне
катысты деректерді ғылыми айналымға түсіріп, түркологияны жаңа дерек,
мәліметтермен байытты жэне зертгеудің жаңа әдіснамаларын ұсынды. Түркі
руникасы, армян, ұйгыр, моңғол жазуларындағы жәдігерлерді, Кодекс
Куманикус, түрік шежірелерін талдап окып, деректерді академиялык
текстологияларын жасаған. Әсіресе, ғұндар мен түркі тайпаларының көне
тарихы, наным-сенімі, бақсылык өнерін, музыкасьш және түркі тілдерінің
этимологиясын зерттеу дербес сала ретінде қалыптасты.
Түркологиялық зерттеу Мажарстанда жан-жақты әрі алуан салада
жүргізілді: айталық, Фекете Лайош (1891-1969) түрік жазу үлгілері (эсіресе
сиях жазуы), палеография, нумизматика; Какук Жужя (Сюзен) XVI—XVII ғғ.
Мадияр тіліндегі осман түрік элементтері, Бұлгариядағы түрік диалектісі,
Шыңжандағы салар тілін; Хазай Дьөрдь Балкан халықтары мен түріктердін
тілдік-тарихи байланыстарын; Калди Надь Дьюла түрік жарлықтары, түріктерге
қатысты ауызша тарихнамамен; Дьөрфи Дьөрдь кыпшақтар тарихы,
этнографиясымен, Бодроглигети Андраш курд, ауған тілдерімен, парсы-түрік
тілдік байланыстарының тарихымен; Диоссги Вилмош Сібір шамандарымен
шұғылданды, Раноньи Ласло және Вашари Иштван құман-қыпшак, печенегтердін
Еуропадағы тарихын; Ечеди Илдико көне қытай деректері бойынша Азия
көшлелілерінің батысқа миграциясы, тарихы жөнінде іргелі еңбектер жазды.
Түркі тілдерін білетін ғалымдар әдеби шығармаларды аударып бастыруды ұмыт
қалдырған жоқ.
Археологтар Дьюла Ласло, Эрдели Иштван катарлы ғалымдар өз салалары
бойынша мадияр тарихының түркі жұрттарымен байланысын зерттеуде іргелі
еңбек етті, Әсіресе, Г.Н.Гумилевпен шығармашылық достық байланыста болған
Эрдели Моңғолияда қазба жұмыстарын жүргізумен бірге орыс, батыс деректерін
зерттеу нәтижелерімен астастыра отырып, тарихнамалық, дерекнамалық жаңа
пайымдауларды алға тартуда. Ол сондай-ақ, Көне тарих зерттеушілер
қауымтастығын құрып, "Елеинк" (Бабаларымыз) атты ғылыми-көпшілік журнал
шығарады. 2004 ж. Мадиярлардың дүниежүзілік қауымдастығымен бірлесіп көне
тарих туралы алқалы конференция ұйымдастырып, нәтижелерін жарыкқа шығарды.
"Шығысты зерттеу арқылы - шығысқа жол ашуды" мұрат етіп
ұстанған Мажарстан шығыстануының өкілі ретінде дәстүрді ұстанған
көрнекті зерттеушінің бірі, әрі бірегейі Мандоки Қоңыр, Торма
Иожеф бүгін ортамызда жоқ. Қоңырмен етене жақын байланыста болган досы
Торма Иожеф 1943 Мажарстанның Кишкуншаг (Кішіқыпшақ) аймағында тұратын
құмандардың печенег (бешеньө) пен яассьишр өлкесімен шекаралас тарихи
өніріндегі руханият орталығы-Кечкемет каласында дүниеге келген. Ол Сегед
қаласындағы Иожеф Аттила атындағы мемлекеттік университетінде бірнеше
мамандық бойынша білім алған: ең әуелі, алтаистика мен германистиканы
бітірген ол алтаистиканы, біраз уақыттан соң фии-угорологияны игерді.
Кейіндер Торма Краккода полонистика, Хелледе индология, Уфада
шығыстанушьшарына тән әуесқой ізденімпаздықпен Еуропа мен Азияның кең
даласын жалықпай аралап, талмай ізденумен катар шеберлікті шыңдауга, тыңнан
түрен тартуга кұлшынды. 1981 жылы Сегед университетінде "Башқұрт тілі
диалектілерінін тарихи жүйелері" тақырыбы бойынша қорғалған оның
университет докторы дәрежесі үшінгі енбегі аса жоғары бағаланып, Мадияр
Ғылым Академиясы Президентінің арнайы сыйлығына ие болды. Ол зерттеушілер
арасында шынымен-ақ par excellence, яки тандаулылар қатарында еді.
Торманың зерттеулері де Қоңыр тәрізді нысаны кең ауқымды қамтыды:
тарих, тарихи этнология, диалектология, этимология, фольклористика. көркем
әдебиет, топономика, саясаттану тағысын тағы салаларда ол өзінің карымды
зерттеуші екенін дәлелдей білді.
Дегенмен Торма зерттеуінің басты нысаны - мадиярлар мен түркі
халықтарынын этномәдени байланыстары, дәлірек айтсақ олардың рухани
мэдениетіндегі көне реликтер мен оның бүгінгі жүйесін зерттеуге арналды,
Дәлірек айтқанда, түркі және фин-угор жұртының шекарасындағы башқұрттардың
халықтық медицинасындағы магиялық элементтері такырыбын таңдау арқылы
олардың дүниетанымдық бет-бейнесін анықтау болды. Ұзак жылғы зерттеулерінің
бір парасын 1997 жылы мадияр тілінде "...A tuznek mondom" (От-ие жарылка)
атпен монография етіп шығарды. Зерттеуге қатысты мейлінше бай теориялық,
деректік көздерімен бірге өзі белгілеп алған эмпирикалық белгілеулер мен
фольклорлық деректерге жан-жақты талдау, сараптау жасай отырып,
башкұрттардағы магияға қатысты түсініктің бүгінгі жүйесін толығымен ашумен
катар мадиярлардың көне наным-сенімінін реконструкциялық келбетін ұсынады.
Қазақ жұртшылығына етене таныс Мандоки Қоңыр Иштван, Йожеф Торманың
замандастарының еңбектеріне тоқталу бүгінгі Мажарстан түркологиясьгның
тыныс-тіршілігінен хабар береді: Алтын Орда тарихын кешенді зерттеп,
көптеген түркі мәдени-тарихи лексикасының этимологиясын ашкан турколог
Вашари Иштванныц 1370-1425 жж. Еуропадағы қыпшақтар мен татарлар
тақырыбындагы монографиясы ағылшын тілінде жарық көрді. Берта Арпад.
Дубрович Михай көне түрік руникасының аудармаларына тарихнамалық,
текстологиялық салыстырмалы сараптауы жарық көрді. Адьягачи Клара чуваш-
мадияр тілдік байланысын, Башки Имре түрік-мадияр ономастикасы, Иванич
Мария шағатай-түркі тарихи жазба ескерткіштерді сипаттаумен, Бирталан
Агнеш. Ракош, Барта. мадиярлар мен көшпелілер фольклоры. Адьягачи Клара
чукаштар мен мадияралар тілдік байланысы, Форрай Шандор көне мадияр
руникасын зерттеуде, археологтар Бакай Корнел, Хорват Фёренц}, Палоци
Хорват, этнографтар Хоппал Михай, Молнар Адам, Шомфай Кара, Шанта Иштван,
Барта Юлия, этномузыкатанушы Шипош Янош (оның қазак халық әндерін мадияр
әндерімен салыстыра зерттеген енбегі ағылшын тілінде 2002 ж. жарық көрген),
түркі халықтарымен мадиярлардың мәдени байланыстарын зерттеу саласында
табысты енбек етуде.
1965 жылдар антрополог Toт Тибор бастаған, бірақ саяси себептермен
шүғылдануға мүмкіндік берілмеген Торғайдағы мадияр руын зерттеу соңғы кезде
жаңа белеске көтерілді. Қоңырдың досы Орта Азия көшпелілер мәдениетінің
көне элементтерін зерттеген мәдениеттанушы Венке Михайдың бастамасымен жаңа
белеске көтерілді. Торғайдағы мадьярлар атпен бірнеше тілде жарық көрген
еңбегінде мадьяр рулы казақтардың сенім-нанымы, өткен тағдыр-талайы,
М.Дулатов рухы туралы толғанады. Ізінше Омбыдағы қыпшақ мадьярлар туралы
еңбегі жарық көрді. Жалпы мадьярлар туралы тарихи хроникалар мен шежірелер
өте мол және оны арнайы зерттеу күн тәртібінде тұрғаи мәселе. Себебі,
антрополог Бирно Андраш қазіргі заманғы генетикалық тәсілдермен мадьяр рулы
қазактар мен мадияр-венгрлердің (өздерін мадияр деп атайды) туыстық
байланысының қаншалықты денгейде екендігін дәлелдеп отыр. Тіптен көне
Хунгарияның мекені Жайық бойынан мүлде оңтүстікке қарай ойысуы мүмкін деген
гипотеза ұсынады антрополог маман. Бүл дегеніміз мадиярлар үшін көне тарих
пен антропологиялык зерттеулердін озык мүмкіншілігі аркылы жаңа сапалык
деңгейге талпыну болып отыр.
Қазір Мажарстандағы үш бірдей университетте (Будапешт, Сегед, Дебрецен)
түркі халықтарының тарихы мен тілін оқытады. Мажарстанда дайындалған
түркологтардың үлкен бір шоғыры Блумингтон университетінің (Индиана, AKUJJ
ішкі Азия зерттеу Орталығында жэне батыс университеттерінде (Гөттинген,
Берлин, Вена, Лейден, Познань және т,б.) қызмет етеді.
Мажарстанда түркология, шығыстану салалары бойынша үзак жылдық дэстүрі
бар, өресі жоғары академиялык іргелі зерттеулерге арналған Acta Orientalia
hungaricaea, Korosi Csoma Archivum, Keleti Szemle, Keleikutatas, Acta
ethnographica, Ada Antigua, Journale of Turcology, Shaman, Orientalista Nap
катарлы ғылыми журнал, альманахтар әлемге әйгілі. Бұған қоса шығыстану мен
түркологияға қатысты гыльтми еңбектер эртүрлі зышми сериялар тізбегін
шығару жақсы жолға койылған. Ғылыми монографиялардың сериясын мадияр
тілімен коса. немісше (бұрынырақта), соңғы уакытта ағылшын тілінде көптеп
жарык көруде. Бұл өз кезегінде нарық талабына ғылымды ұштастыру ғана емес
өресі биік талғампаз оқырманның мұқтажын қанағаттандыру болып отыр. Бұған
қоса ертеректе жарық көрген еңбектерді қайтадан басу репрент сериясы да
үлкен сұранысқа ие. Алайда біз осы диплом жұмысымызда мажар түркітануындағы
ғылыми зерттеулердің қазақ тарихына, қазақ әдебиетіне жалпы түркі
руханиятына қосар үлесі туралы кеңірек талдаймыз. Және түркі руханиятына
үлес қосуда айтарлықтай еңбек жасаған Иштван Қоңыр Мандоки кім және оның
қазақ әдебиеттану ғылымында алар орны, ғылыми арсеналының өрісі және әдеби
мұрасының құндылығын зерделейміз.
Қазақ жұртшылығына етене таныс Мандоки Қоңыр Иштван, Йожеф Торманың
замандастарының еңбектеріне тоқталу бүгінгі Мажарстан түркологиясьгның
тыныс-тіршілігінен хабар береді: Алтын Орда тарихын кешенді зерттеп,
көптеген түркі мәдени-тарихи лексикасының этимологиясын ашқан турколог
Вашари Иштванныц 1370-1425 жж. Еуропадағы қыпшактар мен татарлар
такырыбындагы монографиясы ағылшын тілінде жарық көрді. Берта Арпад,
Дубрович Михай көне түрік руникасының аудармаларына тарихнамалық,
текстологиялық салыстырмалы сараптауы жарық көрді. Адьягачи Клара чуваш-
мадияр тілдік байланысын, Башки Имре түрік-мадияр ономастикасы, Иванич
Мария шағатай-түркі тарихи жазба ескерткіштерді сипаттаумен, Бирталан
Агнеш. Ракош, Барта. мадиярлар мен көшпелілер фольклоры. Адьягачи Клара
чукаштар мен мадияралар тілдік байланысы, Форрай Шандор көне мадияр
руникасын зерттеуде, археологтар Бакай Корнел, Хорват Фёренц}, Палоци
Хорват, этнографтар Хоппал Михай, Молнар Адам, Шомфай Кара, Шанта Иштван,
Барта Юлия, этномузыкатанушы Шипош Янош (оның қазак халық әндерін мадияр
әндерімен салыстыра зерттеген енбегі ағылшын тілінде 2002 ж. жарық көрген),
түркі халықтарымен мадиярлардың мәдени байланыстарын зерттеу саласында
табысты еңбек етуде. Түркологияға мажар ғалымдары мен бірге Кеңес Одағы
кезінде де ғалымдар өте ден қойып зерттеген.[1.3]
Түркітану дегеніміздің өзі – түркі тілдес халықтардың тілін, тарихын,
әдебиетін, мәдениетін зерттейтін ғылымдар саласы. Еуропада, Ресейде
түркітануға шындап назар аударыла бастаған кезең - 19ғ. 1893 жылы дат
ғалымы В.Томсеннің сол уақытқа шейін қай халықтікі екені белгісіз болып
келген Орхон-Енисей ескерткіштерін оқудың кілтін табуы, түркітануға тың
серпіліс әкелген, түркі халықтарында әлем оқымыстыларының зейінін салдырған
аса маңызды оқиға болды. Тілі көркем, дерекнамалық құндылығы жоғары түркі
халықтарының төл мұрасы – тасқа қашалған көне ескерткіштер адамзат
мәдениетінің асыл қорына енді. Бұл ескерткіштер қағанттар тарихынан, түркі
қоғамының құрылысынан, түркілердің наным-сенімінен хабар беріп, түркі
тілінің өте қуатты поэтикалық мүмкіндігін әйгіледі.
Түркітанудағы маңызы жағынан теңдесі жоқ еңбек - М.Қашқаридың Диуани
лұғат ат-түрік кітабы. Диуанды түркі тайпаларының тарихи, этнографиялық
лингвистикалық, фольклорлық мәліметтері тұңғыш рет жүйеге түсірілген ғылыми
еңбек десе де болады. Түркі халықтары жайлы ежелгі еңбектердің ең
маңыздылары санатында Рашид әд-Диннің Жамиғ ат-тауархи, М.Х.Дулатидың
Тарих-и Рашидиы, Қадырғали Жалаиридың шежіресі алдымен аталады.
Түркітанудың жаңа жемісті кезеңі В.Радловтың, В.Бартольдың, Н.Аристовтың,
В.Тизенгаузеннің, И.Березиннің, Иакинфтың есімдерімен байланыстырылады.
Түркі халықтары ғалымдары Ш.Уәлихановтың, М.Ахундовтың, М.Казембектің,
А.Насыридың еңбектері түркітануға қосылған үлес саналады. Қазан
төңкерісінен кейінгі уақытта да түркітану ғылымы тоқырамай бір қалыпты
дамыды. Белгілі түркітанушылар С.Маслов, А.Крымский, А.Кононов, Е.Бертельс,
В.Жирмунский, А.Бернштам, т.б. түркі халықтарының түсінік көкжиегін
мейлінше кеңейтті. Түркітану саласында қазақ зерттеушілерінің де өз орны
бар. Оған Қ.Жұбановтың, Ә.Марғұланның, М.Әуезовтың, С.Аманжоловтың,
С.Сауранбаевтың, К.Ақышевтың, т.б. еңбектері айғақ бола алады. Осы
төмендегі қазақ есімдерінің арасына Иштван Қоңырдың есімі де орнығып
тұратын кез жеткен сияқты. Енді орыс және қазақ түркологтар тізіміне Қоңыр
есімін де қатар қоятын кез келді. Иштван Қоңыр кім? Қазақ әдебиеттану
ғылымына қандай қатысы бар деген сұрақтарға төменде жауап береміз.
Және Иштван Қоңыр Мандокидің өмірінің негізгі кезеңдеріне шолу
жасаймыз.
Иштван Қоңыр Мандоки- шетелде туып өз ататегіне қызмет жасаған және
ата-бабасының Отанына келіп жерленген қыпшақтың тұңғыш патриот ғалымы
Мандоки Қоңыр Иштван Мажарстанның Карцаг қаласында 1944 жылы ақпанның
10-да дәулетті жер иесі Мандоки Шандор мен Кочкар Караси Ержебеттің кенже
баласы болып дүниеге келді. Иштван Мандоки Қоңыр 1944 жылы 10 ақпанда
Карцагта дүниеге келді. Әкесі Шандор Мандоки және анасы Ержебет Караси
жағынан да асыл текті ұлы қыпшақ ұрпағы еді.
• 1955 жж.дан түркі тілдеріне аңсары ауып, үйренуге бел буадыҚоңырдың
әңгімесіне зер салсақ, орта мектепте оқып жүрген кезінен-ақ түркі
халыктарының тарихы мен тіліне деген қызығушылығы ерте басталады:
алтыншы сыныптағы бала Қоңырдың қолына алғашқы түрік тілінің оқулығын
Қарсактағы Үлкен Құмания (кыпшақ) музейінің жетекшісі Сүч Шандор сыйға
тартады. Екінші мәрте сондай кітапты ұстазы Киш Иштваннан алған ол өз
бетінше "тіл сындыра" бастайды. Көршілес Кунмадараш қалашығындағы
кеңес жауынгерлерінің арасынан
• 1957 ж. Ол 14 жасында әлемге атағы шыққан жерлесі, атышулы ғұлама
Немет Дьюлаға хат жолдап, кітап-кұралдар алып бағыт бағдар түзеді..
Түрік ұлт өкілдерін іздеп тауып олардың тілін үйренуге әрекет жасайды.
Кәмелеттік куәлік алғаннан кейін де дегдар текті Қоңыр үшін саясаттын
кесірінен университеттердің есігі жабық болды. Әкесі тап жауы, кулак
болғандықтан гимназияға бара алмады. 50-жылдары Шандор Мандокиді
коммунизмнің қолшоқпарлары көп қуғындап өмірден ерте кетуіне де
себепші болған. Гимназияның орнына ауылшаруашылық техникумына оқуға
түседі. Бос уақытында Кунмадараштағы кеңес казармасына барып,
әскерлердің арасынан қазақ және қырым татарларымен танысады
• 1958-1962 жж. Ат шабандоздары мектебінде қызмет етті және ат спорты
бойынша ел біріншілігінде бас жүлдеге ие болды
• 1963 Кейін Мажарстанда саяси ахуал біршама өзгере қалған кезде Немет
Дьюла профессордың партиялык кепілдемесінің шапағатымен Өтвөш Лоранд
атындағы Будапешт мемлекеттік университетіне 1963 жылы қабылданып,
түрік бөлімінде түркітанушы мамандығы бойынша оқыды.Немет профессордан
түркология мен көне мадияр тарихын оқумен бірге атағы сол кездері
дәуірлеген ғалымдар Цегледи Каройдан араб филологиясы мен мадиярлардың
Еуропаға қоныстаңуы дәуірінің тарихын, Лигети Лайоштан монғолтану мен
кытайтануды, Телегди Жигмонд мен Бодролигети Андраштан ирантануды
окьіп үйренеді. Ұстаз үмітін ақтаған талантты шәкірт Қоныр окуын үздік
бітірген сон сол университеттің түркология кафедрасында ассистент
болып нағыз ғылым жолындағы ізденісін Басы ашық бір нэрсе - Қоңыр
жұріс-тұрыс, болмыс, киім-киісі салтымен өзінің ержүрек кыпшақтардың
мәдениетін тірілтуші, қайта дем беруші сондықтан оны бойына сактаған
жан ретінде көрінетін. Қыпшақ рыцарларының киім киісіне ұқсас камзол,
бас киім, тон оны баршадан окшаулап тұратын. Қоңырдың жазу бітігін
жазуға сөкеттігі жок заттарына Qypcaq Quman Toqsaba Qidan Mandoki
Qonir Ystvan. Kok Tdtjri tiii'kjurty qypcaq eli kiln batysudayy ulu
birligi qulbas. Ordasy Qarsaq (оқыған Қаржаубай Сартқожаұлы. Қоныр
түрколог К.Сартқожаұлымен көп жылдар бойы шығармашьшық байланыста
болған) деген жолдар көне түрік руникасымен жазылғандығын байқауға
болатын. [2. 12. ]
• 1965 жылдан Қоңыр Иштван университет қабырғасынан бастап, студент
кезінде ғылыми экспедициялармен Польша, Румыния, Бұлғариядағы түркі
тілдес халықтардың әдебиеті мен тұрмыс салты туралы деректерін
жинақтайды. Ол Польшадағы қарайымдар, бұлғариядағы түріктер және
Румыниядағы Добруджа татарлары арасында зерттеу мақсатында болды.
• 1968 ж Сечени атындағы Мемлекеттік кітапханада ғылыми қызметкер, Өтвөш
Лоранд атындағы Будапешт мемлекеттік университетінің түркология
кафедрасында ассистент болып қызмет етті.
• 1969-1970жж. Көрөши Шома қауымдастығфында ғылыми координатор болып
қызмет етті
• 1970 жылдан бастап Мажарстан ғылым академиясының Алтаистика зерттеу
орталығының ғылыми қызметкері қызметіне ауысты
• 1971 жылы Добруджа татарларының тілдік зерттеулері тақырыбында
университет докторы жұмысын summa cum laude дәрежесімен үздік қорғап
шықты.
• 1974 жылдан Монғолиядағы көне түркі ескерткіштері мен қазақ, тува
шоғырының арасында болып, фольклорлық, этнографиялық деректерді
жинауды жалғастырды.
• 1976 ж. Қоңыр Иштван тұңғыш рет қазақ жеріне келді.
• 1977-1992жж. Қоңыр Иштван Орта Азиядағы Қазақстан, Қырғызсатан,
Өзбекстан, Түркіменстан, Кавказ бен Қара теңіз аймағындағы қарашаай,
ноғай, қырым татарлары, құмықтар сияқты түркі халықтарын аралай
бастады.
• 1980ж. Қазақ қызы Оңайша Мақсұмқызымен тұрмыс құрды.
• 1981 жылдан бастап зерттеу жұмыстарын Башқұртстан мен татарстанда
жалғастырды.
• 1992 жылы, 22-тамызда Дағыстан Республикасының махачкала қаласында
Мандоки Қоңыр дүниеден озды.
• 1992 жылы 3-қыркүйек күні өз аманатымен Алматыда Кеңсай зиратында
жерленді
• 1993 жылы ұлы Мандоки Атлан дүниеге келді
• 1993 жылы мажар Ғылым Академиясының үкімімен оған ерекше еңбегі үшін
Постумус сыйлығы берілді.
• 1993 жылдан Үлкен Құмания өлкесіндегі туған қаласы Карцаг
муницеепалитетінің және бірқатар қорлардың қолдауымен Шығыстық
тектеріміз атты ғылыми серия ұйымдастырылып, Мандоки Қоңырдың
еңбектері жарық көре бастады.
Мандокидің түркі әлеміне деген қызығушылығы ерте оянды. Өзінің
айтуынша, түрік тілінен алғашқы кітапты қолына мектеп директоры Шаңдор Сун
тигізіпті. Сол ұстазын өмір бойы жүрегінде сақтап өтті. Әкесі тап жауы,
кулак болғандықтан гимназияға бара алмады. 50-жылдары Шандор Мандокиді
коммунизмнің қолшоқпарлары көп қуғындап өмірден ерте кетуіне де себепші
болған. Гимназияның орнына ауылшаруашылық техникумына оқуға түседі. Бос
уақытында Кунмадараштағы кеңес казармасына барып, әскерлердің арасынан
қазақ және қырым татарларымен танысады. Кун тегінен тыс Қоңырға үлгі болған
ұстаздары, Қыпшақ өлкесінің ғалымдары Иштван Дьерфа және Дьюла Немет
университетте оқыған кездерінде және одан кейін де көп қамқорлық жасады.
1963-1968 жылдары филология факультетінің орыс-түркі бөлімінде оқыдыды.
Иштван Мандоки университетті аяқтаған соң алғашқы біраз уақыт 1968 жылы
қайта құрылған Шандор Кәрөши Шома қоғамдастығында есепші, көп ұзамай, бұл
есепшілік салмақтан арылып, 1970 жылдан бастап Лигети Лайош басқаратын
Алтаистика зерттеу орталығының ғылыми қызметкері болады. 1971 жылы Добруджа
татарларының тілінен зерттеулер атты докторлық еңбегі үздік бағаланса, 1981
жылы Мажарстандағы кун тілінің ескерткіштері атты кандидаттық
диссертациясын қорғайды. Аталмыш жұмысы қайтыс болғаннан кейін 1993 жылы
біраз редакцияланып кітап түрінде жарияланды. Академия, университеттегі
қызметінен тыс кезде кейде өз қаражатымен, кейде академияның қолдауымен
саяхаттарға құштарлықпен аттанады. Негізінен аралаған жерлері румын және
бұлғар жеріндегі Добруджа, Кеңес Одағының түркілер тұратын аумағын. Бірінші
кезекте Қазақстан, кешірек Қырғызстан, Кавказ төңірегіндегі түркілер болды.
Сонымен қатар Еділ татарлары мен башқұрттар, Моңғолия қазақтары және
Қытайда тұратын Түркістан ұйғырларының жерлерін аралады. Сол саяхаттарының
бірінде қазақ Оңайша Мақсұмқызы Өтеулі ханыммен танысып, 1980 жылы
үйленеді. [3. 4].
Кейін Мандоки қазасынан соң Оңайша Алматыда да, Будапеште де жарының
рухани мұрасын танытуға көп еңбек етті. Ұзақ жолдар, саяхаттар Пиштаның
жаны мен тәнін шаршатып өмірден ерте кетуіне себепкер болған сияқты. 1992
жылы тамыздың 22-сінде Каспий теңізіне жақын Дағыстан астанасы Махачкалада
кенеттен жүрегі соқпай қалды. Сүйегін жесірі Алматыға алып барып жерледі.
Моласы қазір сонда.
Егер рухани мағыналы, құнды өмір жолын кешпеген көптің, бірі болса,
мұндай қысқа ғұмыр кешкен адам тез-ақ ұмытылып қалар еді. Мандоки қандай
қызмет істеді, соңына шын мәнісінде қандай мұра қалдырды? Ғылыми қызметін
қозғаушы күш оның ішкі рухы қыпшақтар, мажар-қыпшақ байланысына қатысты
мәселелер еді. Жазғандары осы төңіректе өрбіді. Азиялық түркілер, әсіресе,
қыпшақ түркілердің Мандокиді қызықтырған себебі мажар халқының бір бөлігіне
айналған қыпшақтардың ата-бабалары Мажарстанның шығысындағы жазық далалы
жерге Азиядан келген болатын. Осыған байланысты ғалымның ғылыми қызметін
үшке бөліп қарастыруға болады: қыпшақ-түркі филологиясы мен этнографиясы,
Мажарстан қыпшақтары және мажарлардың көне тарихы.
Қыпшақ филологиясындағы Добруджа татарлары мен ноғайларынан жинаған
материалдары маңызды. Көлемді Добруджа татарларының сөздігі жарияланған
жоқ. Аяқталмаған осы еңбекті мамандардың қолына тапсырып баспаға
дайындатқан жөн болар еді. Қазақ, қарақалпақ, қарашай, құмық, татар және
чуваш тілінен жинағандарының біразы ғана жарық көрді Келеткуташашта (Шығыс
зерттеулер), Яскуншагта жарияланған халық әндерінің аудармасын Юлия Барта
бір жинақ етіп бастырғанына да көп болған жоқ. Тіл және этнография жөнінен
материал жинау - құмар ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Иштван Қоңыр Мандоки еңбектеріндегі түркі әдебиетінің
мәселелері
Жұмыстың көлемі: 92
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 94
Жұмыстың жаңалығы: Қоңырдың әдеби мұрасы және түркітектес халықтар
әдебиеті, мажар мәдениетімен сабақтастық алғаш рет айтылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – көрнекті
түрколог ғалым Иштван Мандоки Қоңырдың ғылыми мұрасының қыр – сырын ашу,
өзіне тән ғалымдық қолтаңбасын айқындау, әдеби мұрасының ерекшеліктерін
сипаттау, жалпы қазақ әдебиетіндегі мажар түркологиясы және қыпшақтекті
ғалымдардың түркітануға қосқан үлесін көрсету.
Жұмыстың нысаны: Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мақалалары: Өткен шақтар
ізімен немесе құман-қыпшақтар тарихы туралы толғам, Моңғолиядағы
қазақтардың жұмбақтары, Құман Кодексі (Кодекс Куманикус) жұмбақтары,
Добруджа татарларының әйгілі үш халық ертегісі (‘’Trois contes populaires
tatares du Dobrudja), Әлемге құлақ түргізген, Кіші Куманстан ... ,
сұхбаттары (Қырғызстанда және Қазақстанда), хаттары (Тұрсынбек Кәкішұлы
және Оразгүл Нұрмағамбетова), естеліктер (Саламат Өтемісұлының, Құралай
Иманбекқызының, Nuretdin Demir)
Зерттеу әдісі: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Иштван қоңыр Мандокидің
ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау,
қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Жұмыстың дерек көздері: Зерттеу жұмысы кезінде Б.Қинаятұлының, Вашари
Иштванның, Торма Иожефтің, Барта Юлияның, Бенце Иштванның, мақалалары,
Тұрсынбек Кәкішевтің және Дихан Қамзабекұлының теориялық еңбектері алынды.
Ал дереккөздерге Иштван Мандокидің ғылыми мақалалары негіз болды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Кіріспеде зерттеудің негізгі принциптері мен
мақсаттары баяндалып, объектінің өзектілігі көрсетіледі. Түркітанудағы
мажар түркологиясы және қыпшақтекті ғалымдар еңбегі кең түрде баяндалады.
Сонымен бірге Иштван Мандоки Қоңырдың ғылыми мұрасы жан–жақты талданып,
түркі руханиятына үшінгі ғалымдығы сөз болады. Түркі халықтарының тарихы,
әдебиеті мен фольклоры баяндалады. Кодекс Куманикус туралы мақаласының
маңыздылығы ашылып, қазақ әдебиетінің тарихындағы Кодекс Куманикус
жұмбақтарының алар орны туралы талқыланады. Қорытындыда екі тарауда сөз
болған зерттеу нәтижелері жинақталып, қысқаша түйін жасалды.
Тірек сөздер: қыпшақтар, түркі халқы, түркі халықтарының әдебиеті,
ескерткіштер тілі, ауыз әдебиеті, фольклор, мажар түркологиясы,
тарих,рухани құндылықтар
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1МАЖАР ТҮРКОЛОГИЯСЫ: ҚЫПШАҚ ТЕКТІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ ИШТВАН ҚОҢЫР
МАНДОКИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2 ИШТВАН ҚОҢЫР МАНДОКИ—ФОЛЬКЛОРИСТ
ҒАЛЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22
3 ИШТВАН ҚОҢЫР МАНДОКИ ӘДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШІСІ ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Түркі әдебиетін, оның мән-
маңызы мен өзіне тән ерекшеліктерін, шығу тегін, қоғамдық қызметі мен әдеби-
тарихи процестің заңдылықтарын зерттеуде жүз жылдық тарихы бар мажар
түркологиясының ғалымдары, әдебиет тарихы мен фольклорға байланысты іргелі
ғылыми еңбектер жазып, түркі әдебиеттану ғылымын дамытып өркендетуге үлкен
еңбек сіңірді.
Түркі әдебиеті мен фольклортану ғылымының әлемдік деңгейде танылуына
көрнекті түрколог ғалым, Иштван Қоңыр Мандоки (1910-1976) қомақты үлес
қосты.Ол өзінің бүкіл саналы өмірін түркі әдебиетіміздің тарихын зерттеуге
арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін ашып
зерделеуге айтарлықтай үлес қосты. Бұл игі істе ол атақты мажар
түркологтары Д.Немет, Л.Лигети секілді зерттеушілермен бірге жемісті еңбек
етті. Алайда ғалымның сан салалы ғылыми еңбектері әлі күнге дейін арнайы
зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Сол себепті ғалымның өмірі мен
шығармашылығы арнайы зерттеудің мәні зор. Осыған орай, ең алдымен оның
өскен ортасы мен оқып білім, тәлім-тәрбие алған өмір кезеңдеріне зер салған
жөн.
Иштван Қоңыр Мандоки 1944-жылдың 10-ақпанында Мажарстандағы ең үлкен
өзен Дунай мен Тиса расындағы Кишкуншаг өңірінің Карцаг қаласында дүниеге
келген. Тағдырдың тәлкегіне ұшыраған оны жалпы білім беретін мектепті
бітірген соң ешқандай гимназия қабылдамайды. Тауы шағылған Қоңыр туған
қаласы Карцаг қаласына келіп, сондағы ауыл шаруашылығы техникумының
деректірі Бела Хайдудың көмегімен астыртын оқи бастайды. Алғашында оны
оқушылардың ресми тізіміне тіркеу мүмкін болмаса да, қашып пысып жүріп
оқуын жалғастырады. Қоңырға университеттердің есігі жабық болды. Аз уақыт
ат мектебінде атбегі болып жұмыс істеуіне тура келеді. Кейін Мажарстанда
саяси ахуал біршама өзгере қалған кезде Немет Дьюла профессордың партиялык
кепілдемесінің шапағатымен Өтвөш Лоранд атындағы Будапешт мемлекеттік
университетіне 1963 жылы қабылданып, түрік бөлімінде түркітанушы мамандығы
бойынша оқыды.
Ол 1981-жылы Мажарстандағы құман тілінің ескерткіштері атты
диссертациясын қорғайды.
Негізгі зерттеу нысандары бойынша Қоңырдың 60-тай мақаласы жарық
көрді. Оның 40-ы ғылыми, 20-сы ғылыми танымдық дүниелер.
Ғалым фольклортанушы ретінде іргелі монографиялық еңбектерімен
фольклортану ғылымында өзіндік орнын қалдырды. Әдебиет тарихын зерттеуге де
белсене қатысып, көне ескерткіштерді зерттеп жазған еңбектерімен көрінді.
Зерттеу жұмысында Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиеттанушылық,
фольклортанушылдық еңбектерін, түркі халықтарының ауыз әдебиеті туралы және
көне ескерткіштер туралы жазған зерттеулерін ғылыми тұрғыдан саралап
талдауға негізделеді. Себебі, осыған дейін қазақ әдебиеттану ғылымында
Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мұрасы әлі жеке зерттеу нысаны ретінде,
арнайы қарастырылған емес. Ал, тарих ғылым саласында Бабақұмар Қинаятұлының
Қоңыр туралы зерттеулерін ең бірінші атауға болады.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі фольклоры, әдебиет тарихы мәселелерін
қазақ ғалымдары Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев сынды ғалымдармен қатар венгр
ғалымдары Д.Немет, Л.Лигети, И.Вашари сияқты әдебиет зерттеуші ғалымдармен
бір кісідей дамытуға қалам қайратымен қатысқан Иштван Қоңыр Мандоки артында
қалған ғылыми мұрасын сала-сала бойынша саралаудың маңызы зор.
Білгір ғалым Ишван Қоңыр Мандоки талантты фольклортанушы ретінде де
танылып, ауыз әдебиеті үлгілерін Мажарстанда алғашқы ғылыми басылымын
дайындап, алғы сөзі мен түсініктерін жазды, қыруар текстологиялық жұмыстар
атқарды. Ол сонымен бірге Кодекс куманикус жұмбақтарын зерттеу ісінде
ерекше көңіл бөліп, акдемиялық басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек
сіңірді. Әдебиеттанушы, фольклортанушы және мәтінтанушы ғалымның соңында
қалған ғылыми еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихы мен фольклорды
зерттеп, мәтінтану ісіне қосқан үлесін қамтыған жеке диссертациялық еңбек
жазу тақырыптың өзектілігін аңғартады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом нысаны болып отырған әдебиет
тарихын, фольклор, текстология мәселелерін зерттеген ғалым Иштван Қоңыр
Мандоки еңбектерін ұлттық әдебиеттану, фольклортану ғылымдарымен тығыз
байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды.Тарих
ғылымдарының кандидаты Бабақұмар Хинаятұлың көлемді мақалалары ғалымның
еңбегіне тарих және түркология мәселесі бойынша жазылған. Осы зерттеу
жұмысында Б.Хинаятұлының мақалалары басшылыққа алынды. Алайда Иштван Қоңыр
Мандоки туралы арнайы монографиялық түрде жазылған жұмыс жоқ, оның
еңбектеріне салиқалы түрде әдебиеттану ғылымы тұрғысынан ғылыми талдау
жасалған емес. Сондықтан ғалымның әдебиеттанушылық және фольклортанушылық
еңбегі алғаш рет монографиялық тұрғыда зерттеліп отырғандығын баса айту
қажет.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – көрнекті
әдебиеттанушы – ғалым, Иштван Қоңыр Мандокидің түркі әдебиеті мен фольклоры
тарихына байланысты ғылыми еңбектерін жүйелеу, сараптап және талдау
негізінде оның осы қазақ филологиясына қосқан үлесін,өзіндік ғылыми
ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсаттан туындаған міндеттер төмендегідей:
– Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихы мен фольклорлық
шығармаларды зерттеу әдістерін ашып көрсету.,
– Иштван Қоңыр Мандокидің әдебиет тарихын зерттеудегі ғылыми
ұстанымдарының эволюциясын ашу.,
– Ғалымның Кодекс куманикусты жариялау мен зерттеу принциптерін
талдау.
– Әдебиет тарихы туралы еңбектерінің кеңес дәуірінің шындығымен және
сол тұрғыдағы шығармашылық ортамен байланысын қарастыру, осыған орай
әдебиет тарихын дәуірлерге бөлу принциптерінің себеп-салдарын
айқындау.,
– Ғалымның текстологиялық ізденістерін қазіргі ғылым биігінен
пайымдау.
Зерттеудің дерек көздері. Диплом жұмысында Иштван Қоңыр Мандокидің
монографиялық еңбектері мен ғылыми зерттеулері, Б.Хинаятұлы жинастырған
Қоңырдың архивтік материалдары Б.Қинаятұлының, Вашари Иштванның, Торма
Иожефтің, Барта Юлияның, Бенце Иштванның мақалалары, теориялық еңбектері
алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Осыған дейін арнайы зерттеу нысаны
болмаған әдебиеттанушы-ғылым Иштван Қоңыр Мандокидің ғылыми мұрасы алғаш
рет монографиялық тұрғыда қарастырылып, жан-жақты зерттелді. Бұл ретте
ғалымның әдебиет тарихын зерттеуге қосқан үлесі, әдебиет тарихын дәуірлеу
принциптерін, ғашықтық жырлар туралы ғылыми тұжырымдары, Ыбырай,
Н.Байғанин, І.Жансүгірұлы поэзиясы мен ауыз әдебиеті туралы пайымдары,
текстологиялық ізденістері, мажар түркологиясы алғаш рет ғылыми айналымға
енгізіліп отыр.
Жұмыстың теориялық жəне практикалық маңызы. Филология факультеті
студенттерінің қазақ əдебиеті сабақтарында әлем түркологиясы, венгр
ғалымдарының еңбектерінің ғылыми өзектілігі жайында мағлұмат беру, ұлттық
рухын ояту, теориялық негізін салу мақсатында. Қазақ əдебиеті және венгр
әдебиеті байлансы туралы сабақтарда қазақ және венгр халқымен тарихи
тамырластық туралы еңбектерді талдау кезінде практикалық маңызын ашып,
бағыт – бағдар сілтеу болып табылады.
Зерттеу әдісі: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Иштван қоңыр Мандокидің
ғылыми мұрасын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау,
қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданды.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы: Диссертация жұмысы қазақ əдебиеті
кафедрасының мəжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу нəтижелері: Диссертацияның негізгі мазмұнын ашып беретін
мақалалар Алатау апталығы газеті N42009 санында, Монголияда шығатын
халықаралық әдеби-танымдық Шұғыла 2011 журналында, Қасиетім ана-тілім
кітабында Халықаралық олимпиада материалдар жинағы жарық көрді. Сонымен
қатар Иштван Мандокиге арналған Қазақ тілі: алтай дәуірі, көнепрототүрк
кезеңі, түркі ескерткшітеріатты халықаралық конференцияда Астана, 2008,
І Халықаралық Қоңыр оқуларында 2010 баяндама жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қатар
қосымша берілді.
1 МАЖАРСТАН ТҮРКОЛОГИЯСЫ: ҚҰМАН-ҚЫПШАҚ TEKTІ ҒАЛЫМДАР ЖӘНЕ МАНДОКИ ҚОҢЫР
Мадиярлар үшін Шығыс тек географиялык ұғым емес тарихи, мәдени аймаққа
саналатындықтан оларда шығыстану ғылымы ұлттың өзін-өзі танып білу мұраты
ретінде жолға қойылған. Өзінің этногенезі мен этникалық тарихына жете мән
берген мадиярлар 1235 жылы Юлиан Фратердің бастауымен Еділ, Кама бойынан
туысқан жұрттарды іздеуді бастаған (яғни ең алғаш шығысқа аттанған жиһанкез
Марко Поло емес екендігін осыдан байқаймыз).
Осындай кызығушылықпен өткен тарих пен туыскандық текті іздестіру
мұраты білім, ғылым саласында да тым ертеден қолға алынады. Мажарстан
жоғары оқу орындарындарында шығыс тілдерін окытудың үш жүз жылдық. тарихы
бар. Теологиялык мақсатта жүрілген елдегі тіл оқыту 1774 жылдан азаматтық
білім беру саласына ауысты. XIX ғ. ортасында мадияр тілінің қай тіл
семьясына енетіндігі туралы тартыс шегіне жетті. Мұндай ғылыми тартыста
Хунфалви Пал мен Буденц Йожеф (1832-1892) бастаған ғалымдар оны финн-угор
және түркі тілдерінің аралығындағы позицияда тұр десе, Регули зерттеуінен
кейін мадияр тілі түркілерден гөрі финн-угор тілдеріне жақын деген ресми
байламға келді. Ал мадияр тіліндегі түрік сөздері олардың Карпат қойнауынан
келуден бұрынғы замандарда түркі халықтарымен тарихи-мәдени байланысының
нәтижесінен туған деген уәж айтты. Бүл жерде айта кететін бір жай, мадияр
тілінің түркілік туыстығын қолдаушылардың пікіріне ден қойсақ, жоғарыда
айтылған ұстанымда ресми саясаттың (еуропалық талапқа жақындасу ниетінен
туған бұрмалаушылыктың) салқыны тиген. Сол кезден бастап елдегі билеуші
саясат мадияр тілі мен генетикалық байланыс мәселесінде үнемі финн-угорлық
бағытқа демеу беріп, қолдау керсетумен келді. Дегенмен, тілтанушы Буденц
мадияр тілінің фонологияльгк сипаты чуваштарға өте жақын дегенінен танбады
және бұл бағытта зерттегендердің уәжі (аргументі) нық болып келді.
XVIII ғасырдан бастап түркі халықтары арасына ондаған мадияр
экспедициясы жіберілді: алғашқылардың бірі болып мадиярларға туыс халықты
іздеуге шығысқа жаяу аттанған Көрәши Чома (1784-1842) 1819 жылы Үндістанға,
Тибетке жетіп, негізгі мақсатынан алшақтап тибетті, буддологияны зерттеумен
айналысады. Ал онан кейін Вамбери Армин (1832-1913) тіл зерттеу мақсатымен
түркі халыктарының арасында болып, 1865 ж. Азиялық сапардан оралған соң
жоғары білімінің жоқтығына қарамастан шығыс тілдерін оқытушысы деген дәреже
алып, дәрістер бере бастады.
1848ж. мадияр ұлт-азаттық төңкерісінен соң жатжұрттықтар тарапынан
қысымға ұшыраса да, оларға карсы тегеуірінді қарсылық көрсеткен мадиярлар
шығысқа деген аңсары арта берді. Тіптен 1867 ж. Будапешт универститетінде
кұрылған көпгеген жаңа кұрылымдар арасында барлық алтай тілдері
кафедрасын кұру туралы шешімге қол жеткізді. Ол 3 жылдың ішінде жүзеге
асты. Оны атақты Вамбери басқарды. Әлемдік алтаистикадағы алғашқы ғылыми
құрылым болып табылатын сынау Алтай компорастикалық филологиясы
кафедрасында жүрілген түркологиялық зерттеулердің дені ғылыми тартысты шешу
саласында (Вамбери мен Буденц арасында) жүрілді. Ол мадиярлардын тілдік
туыстығы финн-угорларға жақын деген Буденцтің басымдылығымен аяқталады. Ал
Вамбери мадияр түркологиясының бағдарламасын жасаумен ғана шектелді,
Вамбери жасаған ол бағдарлама кекейтестілігін әлі жоғалтқан жоқ.
Бағдарламада мадияр тіліндегі көне, орта, жаңа түркі сөздерін анықтау,
салыстыру, түрік тілінде жазылган көне жазба, дерекнамалық әдебиеттерді
қайта бастырып шығару, сараптау, түркі этимологиясы сөздігін жасау деген
басым бағыттар айкындалды. Осылайша мадияр-түрік тілдік байланысының
құпиясын ашуға болады деп түйді Вамбери. Бірак, ресми саясат тарапынан
колдауға ие бола алмаған түркологияның тынысы тарылғанның үстіне тарыла
түсті. Олар еңбек ететін негізгі ұстаханаға айналған кафедра урал-алтай
атауына алмастырылып, кейін финн-угор кафедрасына айналды.[1.2].
Осы кездерде ұлкен тартысқа әркім өз үлесін қосты. Айталык, Уйфалви,
граф Сеченшер, Алмаши, Хунфалви, Принц қатарлы ғалымдар Орта Азияға
сапарларын ұйымдастырып, нәтижесінде түркі халыктарың Еуропаға, элем
жұртшылығына танытуга үлес қосты. Ал Балкан, Бессаравия, Қырым мен Кавказға
зерттеу жүргізгендердің саны онан бірнеше есе көп еді. Месарош Дьюла 1906
ж. чуваштарға барып, бір жарым жылдай зерттеумен айналысса, Мункачи Бернат
(1860-1937) Батыс Сібір, Еділ бойы финн-угорларын, тарихи-салыстырмалы
түркі филологиясымен шұғылданған. "Keleti Szemle" журналын, Орта және Шығыс
Азия халықаралық қоғамының Мажарстандық комитетін ұйымдастырған, ол
мадиярлар үшін ең маңыздысы - Еділ бұлғарлары мен чуваш тілдерін зерттеуді
ұсынды.
Мажарстандағы ұлттық қайта жаңғыру кезеңінде шығыстануды дербес ғылым
ретінде дамытуды қолға алды. Кунош Игнац Осман түріктерінің
диалектологиялық сөздігін жасады, фольклорын жинады. Барток Бела түрік
халық музыкасын алғаш зерттеп, шәкірттер тәрбиеледі. Карачон Имре түрік
мұрағаттарындағы жәдігерлерді зерттеді.
“Будапешт университетінің түркология кафедрасының жетекшілері Вамбери
Армин 1905ж., Тури Йожеф 1906 ж. бірінен соң бірі қайтыс болуына байланысты
орнына тағайындалған жас ғалым Немет Дьюла басшылық етті, ресми түрде 1936
ж. кафедра жетекшісіне сайланды. Мажарстан түркологиясының мұнан кейінгі
дамуы Неметтің шығармашылығымен тікелей қатысты болды. Мажарстандағы құман-
кыпшактардың Өтемеш руынан тараған Немет Дьюла (02.11.1890 Карцаг-1976
Будапешт) 14 жасынан осман түрік тілін үйреніп, 16 жасында Ыстамбұлға
аттанған дарынымен ерте көзге түскен, Будапешт университетінің I курсынан-
ақ оған Халықаралық таяу шығыс Азия ассоциациясынын Мажарстандық комитеті
стипендия беріп, Кавказдағы кұмыктардың, 1913 ж. Өфе төңірегіндегі
чуваштардың тілін зертгеуді жүктейді. 1915 ж. университетті бітіргенде 4
томдық осман түрік грамматикасының оқулығын жазып, баспадан шығарды
(ағылшын тілінде Turkish Reader for Beginners, The Hague-Paris, 1966.
басылған бұл еңбек 50 жылдан соң да маңыздылығын жойған жоқ).” [1.2].
Кейін Немет батыста Халле, Берлин, Лейпциг университеттерінен білімін
шыңдады. 1928жылдан "Мажарстан шығыстануы" монографиялар сериясын шығаруды
қоса атқарды. Оны 3923 ж. Мажарстан Ғылым академиясы корреспендент мүшесі
етіп қабылдады. Немет 1930 ж. Түркі филологиясы және мадияр көне тарихы
институтын құрады.
1932 жылдан Гуманитарлык факультет деканы, 1947-1949 ж. университет
ректоры кызметін атқарады. Соньмен бірге Немет 1932 жылдан Мажар Ғылым
Академиясының мүшесі, 1939-49 ж. бас хатшы, 1949-54 ж I бөлімнің
президенті, 1954-1965 ж. Тілзерттеу институтының директоры қызметтерін
қоса атқарды. 1965 ж. зейнетке шыққанға дейін 50 жылдан аса бір
университетте қызмет еткен, бес құрлықта оннан астам түрколог профессор
шәкірт тәрбиелеген әлемдегі азғана ұстаздардың бірі болып қалды. Сонымен
бірге, ол Болғар, ГДР, Саксон Ғылым академияларының корреспендент мүшесі
және Финн-угор (1954), Орал-Азия қауымдастығы (1952. Гөттинген), Түрік тіл
кұрылымы (1957), Тарих кұрылымы, Британия корольдік Азия зерттеу
қауымдастығының (1956) кұрметті мүшесі сияқты жоғары мәртебеге ие болған.
Мадиярлар түркі халыктарының арасынан башқұрттарды зерттеуді және
олармен етене байланыс орнатуды басты нысана етіп ұстанды. Бұл кездейсоқгық
емес: керісінше тарихилық пен сабақтастықтан туындаған таңдау тәрізді еді.
Себебі, қазіргі Башқұртстан аумағында бір кездері мадиярлардың көне Отаны-
Магна Хунгария өмір сүрген деген көзкарас сол кездегі зерттеу нәтижелерінде
берік орныққан-ды. Орта ғасыр жәдігерлерінде мадияр мен башкұрт атауын бір-
біріне алма кезек тели береді. Ал, XII ғасырда Юлианус жекжаттары
туысқандарын іздеп келгенде мадиярлардың батысқа карай жөңкілген легінен
бөлініп калған тобын башкұрт жерінде кездестіргендігі тарихи жазбалардан
белгілі. Әрі, "казан лаңынан" кашып, батыста бас сауғалаган башкұрт
зиялыларының бірі Таған Ғалымжан Мажарстанда тұрактап (оның серіктері Орта
Азия мен Шыңжан арқылы Түркияға жетіп, Ататүріктің жәрдемімен Зэки В. Тоған
Германияда, Ә.Инан жеткен), онда ғылыми, саяси миссиясы арқылы екі халықты
жақындастыра түскендігі де себеп болған еді.
Екінші жиһангерлік соғыста жеңілуші жақтың одақтасы болған мадиярлар
жері мен халқының біразынан айырылып (I соғыстан соң 13 жерінен айрылған)
қалжыраған елде 1949 ж. колға алынған білім реформасы бойынша
ориенталистика бұрынғыдай еркін гуманитарлык пән емес, керісінше қоғамның
нақты сұранысына қызмет етуге тиіс деген талап қойылды. Бұрынғы төрт жылдық
абсолютори, кішкене докторлық деген екі сатымен білім алу жойылды. Турік
тілдерін музей, кітапхана мамандарына екінші тіл ретінде ғана үйрену мүмкін
болып қалды. Өкіметтің қысымына карамастан университет басшылығы көне өлі
шығыс тілдері мен тарихын оқытуды жалғастыра берді. Дегенмен марксизм-
ленинизм көзғарасы тұрғысынан пәннің мазмұнына орасан нұқсан келтірді,
қазіргі заманғы түркі тілдерін үйретуге жол бермеді, Кейіннен мәдениет
төңкерісі кезеңінде шығыс әдебиеті мен азат халықтардың жетістігін таныту
үшін жаңа заманғы шығыс тілі мамандары дайындалды. Бітірушілер кейін радио,
кітапхана, музей, әдебиет тәржімасы, білім беру саласынан орын тапты.
1960 ж. университетте түрік, Ішкі Азия, синология шығыс азия
кафедралары қайта кұрылып, студенттер қабылдай бастады. Ориенталист
студенттер қауымдастығы да дүниеге келіп, игілікті істерге мұрындық болды.
Сол студенттердің көбі казір Мажарстан түркологиясының белді өкілдеріне
айналыл отыр...
Шығыстану зерттеулерінің басыңда тұрған,әрі ұйымдастырушы болған Немет
Дыюла түркологияны оқыту, зерттеудіц нысаны .мен әдістемесін анықтауға,
мәртебесін көтеруге үлкен күш жұмылдырып қана қоймай, Көрөчи Чома
кауымдастығын басқарды, Түрлі журналдар (Көрөчи Чома Архивум, Акта
Лингвистика Хунгарика) шығарды, редакторлады. Ол көне, жаңа түрік тілдерін,
Осман түрік тілін, этнографияны, тарихты кешенді түрде оқытуды ұсынды.
Немет зерттеуін мадиярлар мен көне жэне ортағасырлық түркілердің тарихи,
мәдени байланыстарына арнады. Шығыс Еуропа аумағындағы руникалық жазуларын
(әсіресе Нойд-сентмиклош, Секей) Орхон, Талас руналарымен салыстыра
зерттеп, құпияларды ашты.
Орта ғасырда Еуропаға қоныс аударған сюнну (хүннү), көне түрік,
онугор, түрік-аварлар, иас, сабир, хазар, печенег, кабар, түрік-бұлғарлар,
құман-қыпшақтар, башқұрт, қыпшақ сияқты түркі тілді жұрттардың тілі мен
тарихьның, мадияр (венгр) халқымен байланысын зерттеу Неметтің ғылыми
мұратының басты арнасы болды. Бұл салада мадьялардын этникалық қалыптасуы
тақырыбына арналған көлемді монографиясы A honfoglato magyarsdg
kialakuldsa (Еуропаға қоныс тепкен мадиярлардың калыптасуы) 1930 ж.дан
бері 3 мәрте кайта басылса да ғылыми кұндылығын жоғалтқан жок. Ол
құрастырған Еділ патша мен оның ғұндары зерттеулер жинағына
(Будапешт,1940, 1986) олардың тілінің мадиярлармен байланысы туралы ғажайып
қайталанбас зерттеулерімен әлемді таңқалдырды.
Неметтің зерттеуінде мадияр тіліне енген орта кезеңдегі түркі
сөздерін, этномәдени байланыс, мадиярлардағы көптеген жер, су, ру тайпа
атауларының түркі текті екендігін дәлелдеді. Ономастика саласындағы
еңбектерінде ол мадияр тарихындағы көптеген тұлғалар мен ру тайпалардың
атауын (Дьюрмат, Иенө, Иула. Тариан, Ньиек, Медьер, Кеан, Шалан, Булчу,
Хорка, Тетень, Каролду, Шаролту.Айтонь, Бухна) жер су аттарының түпнегізі
(Карцаг, Дебрецен, Колдуш, Өзөн, Маклар, Чепел, Щолиом, Карвай, Кәрө,
Гөрье) түрік тілінен екендігін, тарихи-этномәдени байланыстың тамыры
тереңде, әрі тінін үзбей ұзаққа жалғасқандығын жан-жакты дәлелдеген.
Тарихта 1422 ж. хатқа түскен печенег тіліндегі жазба деректі зерттей
отырып, онын иас, яғни алан тілінде екендігін дәлелдеген. Нәтижесі орыс
тілінде де Список слов на языке иасов, венгерских алан (Орджонкидзе,
I960) жарық көрген. Сондай-ақ Бұлғарияда тұратын түріктердің
диалектологиясына монография арнады (Die Turken von Vidin. Sprache,
Follore, Religion, Budapest, 1965).
Лигети Лайош (1902-1984) әлемдік ориенталистиканын айтулы тұлғасы,
академик. түркі жұрттары мен мадиярлардың көне тарихы, тіл мәселесін
зерттеуші. 1940 жылдан Будапешт университетінде кытайтанушыларды
дайындауды, 1965 жылдан түрік кафедрасын басқарған. Ол алтаистиканың
кемелденген оқыту бағдарламасын жасаған ұстаз.
Лигети көне кытай жазба жәдігерлеріндегі түркі жұрттарына қатысты
деректерді зерттеп, ғылыми айналымға түсіре отырып, соның негізінде ғұн,
көне түркі дэуіріндегі Еуразия көшпелілері туралы тың, кешенді зерттеулерді
батыс деректерімен шендестіре зерттеген. Мадияр және түркі тілдерінің
тарихи байланысын мадиярлардың Азиядағы кезеңі мен Карпат бассейіне қоныс
тепкен кезеңдегі тілдік тұрғыдан жан-жақты карастырған көлемді еңбегінде
(54 баспа табак) тілдік байланыстарды бірнеше тарихи кезеңге және
тақырыптық топтарға бөліп талдаған. Бұл әлемдік түркологияда теориялык жана
әдістемелік көзқарастарды ұсынған әрі қорытындылаушы еңбекке саналады.
Монғолдын құпия шежіресін (Юань шао-би ша) көне қытай иеорглифінен оқып,
академиялық текстологиясын алғаш ұсынған, тибетология, көне моңғол
тілдерін, буддизм канондарын зертгеген. Лигетидің аса бай кітапханасы
Сегедтегі Иожеф Аттила атындағы университеттің мақтанышы, әрі ұстаханасы
іспетті.
Мажарстан түркологиясындағы айтулы тұлға Цегледи Карой мұсылман
деректеріндегі мадияр, түріктерге катысты деректерді зерттеумен айналысты.
IV-IX гғ. Дала халықтары миграциясына қатысты еңбегінде аварлар мен
печенегтер, хачар-мадияр байланысын тереңдей зерттейді. Көшпелі жұрттардың
күнбатысқа бағышталған миграциясы тақырыбына (1969) арналған еңбегінде
Еуразия даласының тарихын ғұңдардан хазарларга дейінгі кезеңін сараптайды.
Шутц Өдөн армян жазуындағы түрік, моңғол тілді ескерткіштерді мадияр,
қыпшақ жұрттарына қатысты тілдік, тарихи тұрғыдан зерттеген әлемдегі азғана
мамандардың бірі.
Университеттің үнді-еуропа тілі кафедрасын 1952 ж.қолға алған Харматта
Янош жарты ғасырдан астам уақыт басқарды. Санкрит көне үнді-иран тілдерін
зерттеп, оқытумен айналысқан ол Кушан дәуірін, көне иран тіліндегі жазба
деректерді, Авеста зерттеуімен бірге ондағы ғұн, авар, мадияр, турік
этникалык тарихы, мәдениетіне катысты түйінді мәселелерге төрелік айтқан
әлемдегі маңдай алды ғалым.
Академик Рона-Таш Андраш тарихи-этнографиямен бірге, мадиярлардың X
ғ.да Карпат қойнауына келгенге дейінгі тарихының Кавказ бен Қырым, Балкан
бойындағы тарихы мәселелерімен фундаменталды зерттеу арнаған (1996). Кара
Дьөрдь моңғол диалектлері, фольклоры, алтай тілдері сөздік коры; тіл
тарихымен шұғылданатын әлемдегі санаулы білгірлердің бірі.
Мажарстан түркологгары 1960-80 жж түрлі мұрағаттар мен кітапханаларда
сақталған батыс пен шығыс (латын, кытай, көне түрік, қьгпшақ, моңғол және
казіргі тілдердегі) тілдеріндегі түркі халыктарының тарихы мен тіліне
катысты деректерді ғылыми айналымға түсіріп, түркологияны жаңа дерек,
мәліметтермен байытты жэне зертгеудің жаңа әдіснамаларын ұсынды. Түркі
руникасы, армян, ұйгыр, моңғол жазуларындағы жәдігерлерді, Кодекс
Куманикус, түрік шежірелерін талдап окып, деректерді академиялык
текстологияларын жасаған. Әсіресе, ғұндар мен түркі тайпаларының көне
тарихы, наным-сенімі, бақсылык өнерін, музыкасьш және түркі тілдерінің
этимологиясын зерттеу дербес сала ретінде қалыптасты.
Түркологиялық зерттеу Мажарстанда жан-жақты әрі алуан салада
жүргізілді: айталық, Фекете Лайош (1891-1969) түрік жазу үлгілері (эсіресе
сиях жазуы), палеография, нумизматика; Какук Жужя (Сюзен) XVI—XVII ғғ.
Мадияр тіліндегі осман түрік элементтері, Бұлгариядағы түрік диалектісі,
Шыңжандағы салар тілін; Хазай Дьөрдь Балкан халықтары мен түріктердін
тілдік-тарихи байланыстарын; Калди Надь Дьюла түрік жарлықтары, түріктерге
қатысты ауызша тарихнамамен; Дьөрфи Дьөрдь кыпшақтар тарихы,
этнографиясымен, Бодроглигети Андраш курд, ауған тілдерімен, парсы-түрік
тілдік байланыстарының тарихымен; Диоссги Вилмош Сібір шамандарымен
шұғылданды, Раноньи Ласло және Вашари Иштван құман-қыпшак, печенегтердін
Еуропадағы тарихын; Ечеди Илдико көне қытай деректері бойынша Азия
көшлелілерінің батысқа миграциясы, тарихы жөнінде іргелі еңбектер жазды.
Түркі тілдерін білетін ғалымдар әдеби шығармаларды аударып бастыруды ұмыт
қалдырған жоқ.
Археологтар Дьюла Ласло, Эрдели Иштван катарлы ғалымдар өз салалары
бойынша мадияр тарихының түркі жұрттарымен байланысын зерттеуде іргелі
еңбек етті, Әсіресе, Г.Н.Гумилевпен шығармашылық достық байланыста болған
Эрдели Моңғолияда қазба жұмыстарын жүргізумен бірге орыс, батыс деректерін
зерттеу нәтижелерімен астастыра отырып, тарихнамалық, дерекнамалық жаңа
пайымдауларды алға тартуда. Ол сондай-ақ, Көне тарих зерттеушілер
қауымтастығын құрып, "Елеинк" (Бабаларымыз) атты ғылыми-көпшілік журнал
шығарады. 2004 ж. Мадиярлардың дүниежүзілік қауымдастығымен бірлесіп көне
тарих туралы алқалы конференция ұйымдастырып, нәтижелерін жарыкқа шығарды.
"Шығысты зерттеу арқылы - шығысқа жол ашуды" мұрат етіп
ұстанған Мажарстан шығыстануының өкілі ретінде дәстүрді ұстанған
көрнекті зерттеушінің бірі, әрі бірегейі Мандоки Қоңыр, Торма
Иожеф бүгін ортамызда жоқ. Қоңырмен етене жақын байланыста болган досы
Торма Иожеф 1943 Мажарстанның Кишкуншаг (Кішіқыпшақ) аймағында тұратын
құмандардың печенег (бешеньө) пен яассьишр өлкесімен шекаралас тарихи
өніріндегі руханият орталығы-Кечкемет каласында дүниеге келген. Ол Сегед
қаласындағы Иожеф Аттила атындағы мемлекеттік университетінде бірнеше
мамандық бойынша білім алған: ең әуелі, алтаистика мен германистиканы
бітірген ол алтаистиканы, біраз уақыттан соң фии-угорологияны игерді.
Кейіндер Торма Краккода полонистика, Хелледе индология, Уфада
шығыстанушьшарына тән әуесқой ізденімпаздықпен Еуропа мен Азияның кең
даласын жалықпай аралап, талмай ізденумен катар шеберлікті шыңдауга, тыңнан
түрен тартуга кұлшынды. 1981 жылы Сегед университетінде "Башқұрт тілі
диалектілерінін тарихи жүйелері" тақырыбы бойынша қорғалған оның
университет докторы дәрежесі үшінгі енбегі аса жоғары бағаланып, Мадияр
Ғылым Академиясы Президентінің арнайы сыйлығына ие болды. Ол зерттеушілер
арасында шынымен-ақ par excellence, яки тандаулылар қатарында еді.
Торманың зерттеулері де Қоңыр тәрізді нысаны кең ауқымды қамтыды:
тарих, тарихи этнология, диалектология, этимология, фольклористика. көркем
әдебиет, топономика, саясаттану тағысын тағы салаларда ол өзінің карымды
зерттеуші екенін дәлелдей білді.
Дегенмен Торма зерттеуінің басты нысаны - мадиярлар мен түркі
халықтарынын этномәдени байланыстары, дәлірек айтсақ олардың рухани
мэдениетіндегі көне реликтер мен оның бүгінгі жүйесін зерттеуге арналды,
Дәлірек айтқанда, түркі және фин-угор жұртының шекарасындағы башқұрттардың
халықтық медицинасындағы магиялық элементтері такырыбын таңдау арқылы
олардың дүниетанымдық бет-бейнесін анықтау болды. Ұзак жылғы зерттеулерінің
бір парасын 1997 жылы мадияр тілінде "...A tuznek mondom" (От-ие жарылка)
атпен монография етіп шығарды. Зерттеуге қатысты мейлінше бай теориялық,
деректік көздерімен бірге өзі белгілеп алған эмпирикалық белгілеулер мен
фольклорлық деректерге жан-жақты талдау, сараптау жасай отырып,
башкұрттардағы магияға қатысты түсініктің бүгінгі жүйесін толығымен ашумен
катар мадиярлардың көне наным-сенімінін реконструкциялық келбетін ұсынады.
Қазақ жұртшылығына етене таныс Мандоки Қоңыр Иштван, Йожеф Торманың
замандастарының еңбектеріне тоқталу бүгінгі Мажарстан түркологиясьгның
тыныс-тіршілігінен хабар береді: Алтын Орда тарихын кешенді зерттеп,
көптеген түркі мәдени-тарихи лексикасының этимологиясын ашкан турколог
Вашари Иштванныц 1370-1425 жж. Еуропадағы қыпшақтар мен татарлар
тақырыбындагы монографиясы ағылшын тілінде жарық көрді. Берта Арпад.
Дубрович Михай көне түрік руникасының аудармаларына тарихнамалық,
текстологиялық салыстырмалы сараптауы жарық көрді. Адьягачи Клара чуваш-
мадияр тілдік байланысын, Башки Имре түрік-мадияр ономастикасы, Иванич
Мария шағатай-түркі тарихи жазба ескерткіштерді сипаттаумен, Бирталан
Агнеш. Ракош, Барта. мадиярлар мен көшпелілер фольклоры. Адьягачи Клара
чукаштар мен мадияралар тілдік байланысы, Форрай Шандор көне мадияр
руникасын зерттеуде, археологтар Бакай Корнел, Хорват Фёренц}, Палоци
Хорват, этнографтар Хоппал Михай, Молнар Адам, Шомфай Кара, Шанта Иштван,
Барта Юлия, этномузыкатанушы Шипош Янош (оның қазак халық әндерін мадияр
әндерімен салыстыра зерттеген енбегі ағылшын тілінде 2002 ж. жарық көрген),
түркі халықтарымен мадиярлардың мәдени байланыстарын зерттеу саласында
табысты енбек етуде.
1965 жылдар антрополог Toт Тибор бастаған, бірақ саяси себептермен
шүғылдануға мүмкіндік берілмеген Торғайдағы мадияр руын зерттеу соңғы кезде
жаңа белеске көтерілді. Қоңырдың досы Орта Азия көшпелілер мәдениетінің
көне элементтерін зерттеген мәдениеттанушы Венке Михайдың бастамасымен жаңа
белеске көтерілді. Торғайдағы мадьярлар атпен бірнеше тілде жарық көрген
еңбегінде мадьяр рулы казақтардың сенім-нанымы, өткен тағдыр-талайы,
М.Дулатов рухы туралы толғанады. Ізінше Омбыдағы қыпшақ мадьярлар туралы
еңбегі жарық көрді. Жалпы мадьярлар туралы тарихи хроникалар мен шежірелер
өте мол және оны арнайы зерттеу күн тәртібінде тұрғаи мәселе. Себебі,
антрополог Бирно Андраш қазіргі заманғы генетикалық тәсілдермен мадьяр рулы
қазактар мен мадияр-венгрлердің (өздерін мадияр деп атайды) туыстық
байланысының қаншалықты денгейде екендігін дәлелдеп отыр. Тіптен көне
Хунгарияның мекені Жайық бойынан мүлде оңтүстікке қарай ойысуы мүмкін деген
гипотеза ұсынады антрополог маман. Бүл дегеніміз мадиярлар үшін көне тарих
пен антропологиялык зерттеулердін озык мүмкіншілігі аркылы жаңа сапалык
деңгейге талпыну болып отыр.
Қазір Мажарстандағы үш бірдей университетте (Будапешт, Сегед, Дебрецен)
түркі халықтарының тарихы мен тілін оқытады. Мажарстанда дайындалған
түркологтардың үлкен бір шоғыры Блумингтон университетінің (Индиана, AKUJJ
ішкі Азия зерттеу Орталығында жэне батыс университеттерінде (Гөттинген,
Берлин, Вена, Лейден, Познань және т,б.) қызмет етеді.
Мажарстанда түркология, шығыстану салалары бойынша үзак жылдық дэстүрі
бар, өресі жоғары академиялык іргелі зерттеулерге арналған Acta Orientalia
hungaricaea, Korosi Csoma Archivum, Keleti Szemle, Keleikutatas, Acta
ethnographica, Ada Antigua, Journale of Turcology, Shaman, Orientalista Nap
катарлы ғылыми журнал, альманахтар әлемге әйгілі. Бұған қоса шығыстану мен
түркологияға қатысты гыльтми еңбектер эртүрлі зышми сериялар тізбегін
шығару жақсы жолға койылған. Ғылыми монографиялардың сериясын мадияр
тілімен коса. немісше (бұрынырақта), соңғы уакытта ағылшын тілінде көптеп
жарык көруде. Бұл өз кезегінде нарық талабына ғылымды ұштастыру ғана емес
өресі биік талғампаз оқырманның мұқтажын қанағаттандыру болып отыр. Бұған
қоса ертеректе жарық көрген еңбектерді қайтадан басу репрент сериясы да
үлкен сұранысқа ие. Алайда біз осы диплом жұмысымызда мажар түркітануындағы
ғылыми зерттеулердің қазақ тарихына, қазақ әдебиетіне жалпы түркі
руханиятына қосар үлесі туралы кеңірек талдаймыз. Және түркі руханиятына
үлес қосуда айтарлықтай еңбек жасаған Иштван Қоңыр Мандоки кім және оның
қазақ әдебиеттану ғылымында алар орны, ғылыми арсеналының өрісі және әдеби
мұрасының құндылығын зерделейміз.
Қазақ жұртшылығына етене таныс Мандоки Қоңыр Иштван, Йожеф Торманың
замандастарының еңбектеріне тоқталу бүгінгі Мажарстан түркологиясьгның
тыныс-тіршілігінен хабар береді: Алтын Орда тарихын кешенді зерттеп,
көптеген түркі мәдени-тарихи лексикасының этимологиясын ашқан турколог
Вашари Иштванныц 1370-1425 жж. Еуропадағы қыпшактар мен татарлар
такырыбындагы монографиясы ағылшын тілінде жарық көрді. Берта Арпад,
Дубрович Михай көне түрік руникасының аудармаларына тарихнамалық,
текстологиялық салыстырмалы сараптауы жарық көрді. Адьягачи Клара чуваш-
мадияр тілдік байланысын, Башки Имре түрік-мадияр ономастикасы, Иванич
Мария шағатай-түркі тарихи жазба ескерткіштерді сипаттаумен, Бирталан
Агнеш. Ракош, Барта. мадиярлар мен көшпелілер фольклоры. Адьягачи Клара
чукаштар мен мадияралар тілдік байланысы, Форрай Шандор көне мадияр
руникасын зерттеуде, археологтар Бакай Корнел, Хорват Фёренц}, Палоци
Хорват, этнографтар Хоппал Михай, Молнар Адам, Шомфай Кара, Шанта Иштван,
Барта Юлия, этномузыкатанушы Шипош Янош (оның қазак халық әндерін мадияр
әндерімен салыстыра зерттеген енбегі ағылшын тілінде 2002 ж. жарық көрген),
түркі халықтарымен мадиярлардың мәдени байланыстарын зерттеу саласында
табысты еңбек етуде. Түркологияға мажар ғалымдары мен бірге Кеңес Одағы
кезінде де ғалымдар өте ден қойып зерттеген.[1.3]
Түркітану дегеніміздің өзі – түркі тілдес халықтардың тілін, тарихын,
әдебиетін, мәдениетін зерттейтін ғылымдар саласы. Еуропада, Ресейде
түркітануға шындап назар аударыла бастаған кезең - 19ғ. 1893 жылы дат
ғалымы В.Томсеннің сол уақытқа шейін қай халықтікі екені белгісіз болып
келген Орхон-Енисей ескерткіштерін оқудың кілтін табуы, түркітануға тың
серпіліс әкелген, түркі халықтарында әлем оқымыстыларының зейінін салдырған
аса маңызды оқиға болды. Тілі көркем, дерекнамалық құндылығы жоғары түркі
халықтарының төл мұрасы – тасқа қашалған көне ескерткіштер адамзат
мәдениетінің асыл қорына енді. Бұл ескерткіштер қағанттар тарихынан, түркі
қоғамының құрылысынан, түркілердің наным-сенімінен хабар беріп, түркі
тілінің өте қуатты поэтикалық мүмкіндігін әйгіледі.
Түркітанудағы маңызы жағынан теңдесі жоқ еңбек - М.Қашқаридың Диуани
лұғат ат-түрік кітабы. Диуанды түркі тайпаларының тарихи, этнографиялық
лингвистикалық, фольклорлық мәліметтері тұңғыш рет жүйеге түсірілген ғылыми
еңбек десе де болады. Түркі халықтары жайлы ежелгі еңбектердің ең
маңыздылары санатында Рашид әд-Диннің Жамиғ ат-тауархи, М.Х.Дулатидың
Тарих-и Рашидиы, Қадырғали Жалаиридың шежіресі алдымен аталады.
Түркітанудың жаңа жемісті кезеңі В.Радловтың, В.Бартольдың, Н.Аристовтың,
В.Тизенгаузеннің, И.Березиннің, Иакинфтың есімдерімен байланыстырылады.
Түркі халықтары ғалымдары Ш.Уәлихановтың, М.Ахундовтың, М.Казембектің,
А.Насыридың еңбектері түркітануға қосылған үлес саналады. Қазан
төңкерісінен кейінгі уақытта да түркітану ғылымы тоқырамай бір қалыпты
дамыды. Белгілі түркітанушылар С.Маслов, А.Крымский, А.Кононов, Е.Бертельс,
В.Жирмунский, А.Бернштам, т.б. түркі халықтарының түсінік көкжиегін
мейлінше кеңейтті. Түркітану саласында қазақ зерттеушілерінің де өз орны
бар. Оған Қ.Жұбановтың, Ә.Марғұланның, М.Әуезовтың, С.Аманжоловтың,
С.Сауранбаевтың, К.Ақышевтың, т.б. еңбектері айғақ бола алады. Осы
төмендегі қазақ есімдерінің арасына Иштван Қоңырдың есімі де орнығып
тұратын кез жеткен сияқты. Енді орыс және қазақ түркологтар тізіміне Қоңыр
есімін де қатар қоятын кез келді. Иштван Қоңыр кім? Қазақ әдебиеттану
ғылымына қандай қатысы бар деген сұрақтарға төменде жауап береміз.
Және Иштван Қоңыр Мандокидің өмірінің негізгі кезеңдеріне шолу
жасаймыз.
Иштван Қоңыр Мандоки- шетелде туып өз ататегіне қызмет жасаған және
ата-бабасының Отанына келіп жерленген қыпшақтың тұңғыш патриот ғалымы
Мандоки Қоңыр Иштван Мажарстанның Карцаг қаласында 1944 жылы ақпанның
10-да дәулетті жер иесі Мандоки Шандор мен Кочкар Караси Ержебеттің кенже
баласы болып дүниеге келді. Иштван Мандоки Қоңыр 1944 жылы 10 ақпанда
Карцагта дүниеге келді. Әкесі Шандор Мандоки және анасы Ержебет Караси
жағынан да асыл текті ұлы қыпшақ ұрпағы еді.
• 1955 жж.дан түркі тілдеріне аңсары ауып, үйренуге бел буадыҚоңырдың
әңгімесіне зер салсақ, орта мектепте оқып жүрген кезінен-ақ түркі
халыктарының тарихы мен тіліне деген қызығушылығы ерте басталады:
алтыншы сыныптағы бала Қоңырдың қолына алғашқы түрік тілінің оқулығын
Қарсактағы Үлкен Құмания (кыпшақ) музейінің жетекшісі Сүч Шандор сыйға
тартады. Екінші мәрте сондай кітапты ұстазы Киш Иштваннан алған ол өз
бетінше "тіл сындыра" бастайды. Көршілес Кунмадараш қалашығындағы
кеңес жауынгерлерінің арасынан
• 1957 ж. Ол 14 жасында әлемге атағы шыққан жерлесі, атышулы ғұлама
Немет Дьюлаға хат жолдап, кітап-кұралдар алып бағыт бағдар түзеді..
Түрік ұлт өкілдерін іздеп тауып олардың тілін үйренуге әрекет жасайды.
Кәмелеттік куәлік алғаннан кейін де дегдар текті Қоңыр үшін саясаттын
кесірінен университеттердің есігі жабық болды. Әкесі тап жауы, кулак
болғандықтан гимназияға бара алмады. 50-жылдары Шандор Мандокиді
коммунизмнің қолшоқпарлары көп қуғындап өмірден ерте кетуіне де
себепші болған. Гимназияның орнына ауылшаруашылық техникумына оқуға
түседі. Бос уақытында Кунмадараштағы кеңес казармасына барып,
әскерлердің арасынан қазақ және қырым татарларымен танысады
• 1958-1962 жж. Ат шабандоздары мектебінде қызмет етті және ат спорты
бойынша ел біріншілігінде бас жүлдеге ие болды
• 1963 Кейін Мажарстанда саяси ахуал біршама өзгере қалған кезде Немет
Дьюла профессордың партиялык кепілдемесінің шапағатымен Өтвөш Лоранд
атындағы Будапешт мемлекеттік университетіне 1963 жылы қабылданып,
түрік бөлімінде түркітанушы мамандығы бойынша оқыды.Немет профессордан
түркология мен көне мадияр тарихын оқумен бірге атағы сол кездері
дәуірлеген ғалымдар Цегледи Каройдан араб филологиясы мен мадиярлардың
Еуропаға қоныстаңуы дәуірінің тарихын, Лигети Лайоштан монғолтану мен
кытайтануды, Телегди Жигмонд мен Бодролигети Андраштан ирантануды
окьіп үйренеді. Ұстаз үмітін ақтаған талантты шәкірт Қоныр окуын үздік
бітірген сон сол университеттің түркология кафедрасында ассистент
болып нағыз ғылым жолындағы ізденісін Басы ашық бір нэрсе - Қоңыр
жұріс-тұрыс, болмыс, киім-киісі салтымен өзінің ержүрек кыпшақтардың
мәдениетін тірілтуші, қайта дем беруші сондықтан оны бойына сактаған
жан ретінде көрінетін. Қыпшақ рыцарларының киім киісіне ұқсас камзол,
бас киім, тон оны баршадан окшаулап тұратын. Қоңырдың жазу бітігін
жазуға сөкеттігі жок заттарына Qypcaq Quman Toqsaba Qidan Mandoki
Qonir Ystvan. Kok Tdtjri tiii'kjurty qypcaq eli kiln batysudayy ulu
birligi qulbas. Ordasy Qarsaq (оқыған Қаржаубай Сартқожаұлы. Қоныр
түрколог К.Сартқожаұлымен көп жылдар бойы шығармашьшық байланыста
болған) деген жолдар көне түрік руникасымен жазылғандығын байқауға
болатын. [2. 12. ]
• 1965 жылдан Қоңыр Иштван университет қабырғасынан бастап, студент
кезінде ғылыми экспедициялармен Польша, Румыния, Бұлғариядағы түркі
тілдес халықтардың әдебиеті мен тұрмыс салты туралы деректерін
жинақтайды. Ол Польшадағы қарайымдар, бұлғариядағы түріктер және
Румыниядағы Добруджа татарлары арасында зерттеу мақсатында болды.
• 1968 ж Сечени атындағы Мемлекеттік кітапханада ғылыми қызметкер, Өтвөш
Лоранд атындағы Будапешт мемлекеттік университетінің түркология
кафедрасында ассистент болып қызмет етті.
• 1969-1970жж. Көрөши Шома қауымдастығфында ғылыми координатор болып
қызмет етті
• 1970 жылдан бастап Мажарстан ғылым академиясының Алтаистика зерттеу
орталығының ғылыми қызметкері қызметіне ауысты
• 1971 жылы Добруджа татарларының тілдік зерттеулері тақырыбында
университет докторы жұмысын summa cum laude дәрежесімен үздік қорғап
шықты.
• 1974 жылдан Монғолиядағы көне түркі ескерткіштері мен қазақ, тува
шоғырының арасында болып, фольклорлық, этнографиялық деректерді
жинауды жалғастырды.
• 1976 ж. Қоңыр Иштван тұңғыш рет қазақ жеріне келді.
• 1977-1992жж. Қоңыр Иштван Орта Азиядағы Қазақстан, Қырғызсатан,
Өзбекстан, Түркіменстан, Кавказ бен Қара теңіз аймағындағы қарашаай,
ноғай, қырым татарлары, құмықтар сияқты түркі халықтарын аралай
бастады.
• 1980ж. Қазақ қызы Оңайша Мақсұмқызымен тұрмыс құрды.
• 1981 жылдан бастап зерттеу жұмыстарын Башқұртстан мен татарстанда
жалғастырды.
• 1992 жылы, 22-тамызда Дағыстан Республикасының махачкала қаласында
Мандоки Қоңыр дүниеден озды.
• 1992 жылы 3-қыркүйек күні өз аманатымен Алматыда Кеңсай зиратында
жерленді
• 1993 жылы ұлы Мандоки Атлан дүниеге келді
• 1993 жылы мажар Ғылым Академиясының үкімімен оған ерекше еңбегі үшін
Постумус сыйлығы берілді.
• 1993 жылдан Үлкен Құмания өлкесіндегі туған қаласы Карцаг
муницеепалитетінің және бірқатар қорлардың қолдауымен Шығыстық
тектеріміз атты ғылыми серия ұйымдастырылып, Мандоки Қоңырдың
еңбектері жарық көре бастады.
Мандокидің түркі әлеміне деген қызығушылығы ерте оянды. Өзінің
айтуынша, түрік тілінен алғашқы кітапты қолына мектеп директоры Шаңдор Сун
тигізіпті. Сол ұстазын өмір бойы жүрегінде сақтап өтті. Әкесі тап жауы,
кулак болғандықтан гимназияға бара алмады. 50-жылдары Шандор Мандокиді
коммунизмнің қолшоқпарлары көп қуғындап өмірден ерте кетуіне де себепші
болған. Гимназияның орнына ауылшаруашылық техникумына оқуға түседі. Бос
уақытында Кунмадараштағы кеңес казармасына барып, әскерлердің арасынан
қазақ және қырым татарларымен танысады. Кун тегінен тыс Қоңырға үлгі болған
ұстаздары, Қыпшақ өлкесінің ғалымдары Иштван Дьерфа және Дьюла Немет
университетте оқыған кездерінде және одан кейін де көп қамқорлық жасады.
1963-1968 жылдары филология факультетінің орыс-түркі бөлімінде оқыдыды.
Иштван Мандоки университетті аяқтаған соң алғашқы біраз уақыт 1968 жылы
қайта құрылған Шандор Кәрөши Шома қоғамдастығында есепші, көп ұзамай, бұл
есепшілік салмақтан арылып, 1970 жылдан бастап Лигети Лайош басқаратын
Алтаистика зерттеу орталығының ғылыми қызметкері болады. 1971 жылы Добруджа
татарларының тілінен зерттеулер атты докторлық еңбегі үздік бағаланса, 1981
жылы Мажарстандағы кун тілінің ескерткіштері атты кандидаттық
диссертациясын қорғайды. Аталмыш жұмысы қайтыс болғаннан кейін 1993 жылы
біраз редакцияланып кітап түрінде жарияланды. Академия, университеттегі
қызметінен тыс кезде кейде өз қаражатымен, кейде академияның қолдауымен
саяхаттарға құштарлықпен аттанады. Негізінен аралаған жерлері румын және
бұлғар жеріндегі Добруджа, Кеңес Одағының түркілер тұратын аумағын. Бірінші
кезекте Қазақстан, кешірек Қырғызстан, Кавказ төңірегіндегі түркілер болды.
Сонымен қатар Еділ татарлары мен башқұрттар, Моңғолия қазақтары және
Қытайда тұратын Түркістан ұйғырларының жерлерін аралады. Сол саяхаттарының
бірінде қазақ Оңайша Мақсұмқызы Өтеулі ханыммен танысып, 1980 жылы
үйленеді. [3. 4].
Кейін Мандоки қазасынан соң Оңайша Алматыда да, Будапеште де жарының
рухани мұрасын танытуға көп еңбек етті. Ұзақ жолдар, саяхаттар Пиштаның
жаны мен тәнін шаршатып өмірден ерте кетуіне себепкер болған сияқты. 1992
жылы тамыздың 22-сінде Каспий теңізіне жақын Дағыстан астанасы Махачкалада
кенеттен жүрегі соқпай қалды. Сүйегін жесірі Алматыға алып барып жерледі.
Моласы қазір сонда.
Егер рухани мағыналы, құнды өмір жолын кешпеген көптің, бірі болса,
мұндай қысқа ғұмыр кешкен адам тез-ақ ұмытылып қалар еді. Мандоки қандай
қызмет істеді, соңына шын мәнісінде қандай мұра қалдырды? Ғылыми қызметін
қозғаушы күш оның ішкі рухы қыпшақтар, мажар-қыпшақ байланысына қатысты
мәселелер еді. Жазғандары осы төңіректе өрбіді. Азиялық түркілер, әсіресе,
қыпшақ түркілердің Мандокиді қызықтырған себебі мажар халқының бір бөлігіне
айналған қыпшақтардың ата-бабалары Мажарстанның шығысындағы жазық далалы
жерге Азиядан келген болатын. Осыған байланысты ғалымның ғылыми қызметін
үшке бөліп қарастыруға болады: қыпшақ-түркі филологиясы мен этнографиясы,
Мажарстан қыпшақтары және мажарлардың көне тарихы.
Қыпшақ филологиясындағы Добруджа татарлары мен ноғайларынан жинаған
материалдары маңызды. Көлемді Добруджа татарларының сөздігі жарияланған
жоқ. Аяқталмаған осы еңбекті мамандардың қолына тапсырып баспаға
дайындатқан жөн болар еді. Қазақ, қарақалпақ, қарашай, құмық, татар және
чуваш тілінен жинағандарының біразы ғана жарық көрді Келеткуташашта (Шығыс
зерттеулер), Яскуншагта жарияланған халық әндерінің аудармасын Юлия Барта
бір жинақ етіп бастырғанына да көп болған жоқ. Тіл және этнография жөнінен
материал жинау - құмар ісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz