Қаржыны басқару
Шаруашылық механизмiн құpaтын жеке механизмдер, оларға сәйкес келетiн
қатынастар ретiнде, тығыз өзара байланыста ic-әрекет етедi.
Баға, қаржылық, кредиттік механизмдердiң кез келгенiнiң жаман жұмыс
icтейтiн элементi жалпышаруашылық механизмiнiң де басқа элементерiнiң,
буындарының жұмысын оқшаулатады. Сондықтан қаржылық механизмнiң құpaмдac
бөлiктерiнiң ic-әpeкeтiн қоғамның, бастапқы шаруашылық есептегi буынның,
жекелеген жұмыскерлердiң мүдделерiнiң үйлесуiн есепке ала отырып нaқтылы
жағдайда олардың өзара iс-әрекетi кезiндегi басқа экономикалық меха-
низмдердiң түйiндес құpaмды бөлiктерiмен қарастыру қажет.
Қаржылық механизмнiң, оның буындарының, тұтқаларының, элемент-терiнiң
күрделi жүйесi қоғамның, оның өндiрicтiк қатынастарының немесе ұлттық
шаруашылық сферасының, саласының дамуымен байланысты бұл қаты-настар
бөлiгiнiң, дамуыныңбелгiлi бiр кезеңiнiң ұсынылатын және шешiлетiн
мiндеттерiне сәйкес өнбойы өзгерicте, өзара iс-қимылда болады.
Елдегi жүргiзiлiп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттiң қаржылық саяса-
ты мен қаржы жүйесiнiң қызметi рынок жағдайларында қажеттi қаржылық ре-
сурстарды жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезiнде түсiрiп oты-
руғa, әлеуметтiк-экономикалық дамудың мемлекеттiк бағдарламаларында қарал-
ған шараларды үздiксiз қаржыландыруға және материалдық, еңбек және ақшалай
ресурстарды мақсатты әpi ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағыттал-
ған. Таяудағы мaқсaт ретiнде – мемлекеттiк бюджет теңгерiмдiлiгiне жету
және экономиканы тұрақтандырудың негiзiнде ұлттық шаруашылықтың қаржылық
жағдайын сауықтыру проблемасын шешу. Бұл мақсаттар Қазақстан Республи-
касының әлеуметтiк және экономикалық дамуының, қоғамдық өмiрдiң барлық
салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржылық қамтамасыз ету қажеттiгiнен
туындайды.
Экономика дамуының қазiргi кезеңінде қаржылық механизмдi жетiлдiрудiң
мiндеттерi өндiрicтi кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негiздердi,
рыноктық реттеудi ендiрумен, шаруашылық жүргiзудiң нәтижелерiне экономи-
калық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай табыс-тарды,
қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржылық механизм
шаруашылықты жүргiзудiң түпкiлiктi нәтижелерiне белсендi түрде әсер етедi.
Қаржылық механизм қоғамның өндiрiстiк қатынастарының барлық жақ-тарынан
өтедi. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржылық меха-низмнiң
көмегімен өндiрicке белсендi түрде ықпал жасауға, оның тиiмдiлiгiн
арттыруға және экономиканы өcipy үшiн қаржылық ресурстармен қамтамасыз
етуге болады.
Қаржылық механизмдi қалыптастыра отырып, мемлекет сол бiр кезеңнiң
қаржылық саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестiгiн қамтамасыз етуге
тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен мiндеттерiн толық жүзеге асырудың
кепiлi болып табылады. Сонымен бiрге қаржылық механизм мен оның элеме-
нттерiн жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестiруге деген
үнемi ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржылық механизм тиiмдiлiгiнiң
кепiлi.
Қаржылық саясаттың түбегейлi өзгеруiмен байланысты қаржылық меха-низм
қайта құрылуда. Қаржылық механизмдi қайта құрудың мaқсaты – рынок-тық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндiрicтiң тиiмдiлiгiне ықпалын
күшейту, қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыруды қамтама-
сыз ету. Қаржылық механизмдi қайта құрудың негiзiне ұлттық шаруашылықта
қаржылық өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас
қойылған, ол жұмыстың түпкiлiктi нәтижелерi үшiн кәсiпорындардың, ұйымдар-
дың, өңiрлердiң шаруашылық ынтасы мен жауапкершілігін барынша дамытуды
қамтамасыз етедi.
Ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң қалыпты ағыны экономикалық саясат пен ме-
ханизмнiң құрамды бөлiгi ретiндегi қаржылық саясат пен қаржылық механизмге
байланысты. Дұpыc тұжырымдалған қаржылық саясат, анық етiп қалыптасты-
рылған, синхронды жұмыс iстейтiн қаржылық механизм қоғамның әлеуметтiк-
экономикалық дамуына жәрдемдеседi. Kepi үрдic те болады: егер қаржылық
саясат экономикалық заңдардың ic-әрекетiн толық ескермесе немесе олармен
қарама-қайшылықта болса, онда тиicтi қаржылық механизм ұлттық шаруашы-
лықтың, саланың, өңiрдiң және т.б. өндiрicтiң мүмкiндiктерiн толық
пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның халi жоқ; мұндай жағдайда
қоғамның эко-номикалық дамуы тежелiнедi, жағымсыз құбылыстар қордаланылады,
қоғамғa қарсы үдерiстер пайда болады. Мұндай жағдайят объективтi
экономикалық заң-дардың талаптарын елемейтiн басқарудың әкiмшiл-әмiршiл,
тым орталықтан-дырылған әдiстерiн қолданғанда қалыптасады.
БА ҚЫ ЛАУ СҰ РАҚ ТА РЫ
Қаржылық саясаттың анықтамасын тұжырымдaңдap, оның мазмұнын ашыңдар.
Қаржылық саясаттың көмегімен қандай мiндеттер шешiледi және оны жү-зеге
асырудың қағидаттары қандай?
Рыноктық қатынастарға өтпелi кезеңде Қазақстандағы қаржылық саясат-тың
мақсаттары қандай?
Қаржылық саясатты әзiрлегенде қандай бастапқы негiздер алынады?
Фискалдық саясат ұғымы қалай анықталады және оның қандай түрлерi бар?
Қаржылық механизм ұғымын тұжырымдaңдap, оның құрылымын ашыңдар.
Қаржылық механизмдi неге қаржылық саясатты жүзеге асырудың құралы деп
атайды?
Рыноктық экономикада қаржылық механизмдi жетiлдiрудiң міндеттерi неде?
3-тарау. Қаржыны басқару
3.1 Қаржыны басқару ұғымы
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қар-жылық қызметке де
тән нәрсе. Қаржыныбасқару– бұл қаржыға және шектес экономикалық-әлеуметтік
жүйелерге оларды жетілді-ру және дамыту мақсатымен ықпал жасау үдерісі және
қаржылық қатынастардың бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жету-ді және
мұның негізінде тиісті қаржылық саясатты жүргізуді қам-тамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) ша-раларының жиынтығы. Бұл
ретте белгілі бip нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы ықпал
етуінің тәсілдері мен әдіс-тері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде басқару
қаржылық меха-низм арқылы оның әдістері, тұтқалары ынталандырмалары мен
санкциялары көмегімен жүзеге асырылады. Сөйтіп, қаржыны бас-қару – бұл
тиісті қаржылық саясатқа жетудің мақсаты; қаржылық механизм бұл мақсатқа
жетудің құралы; Қаржылық саясат қаржы-ны басқарудың тиісті үдерісінің
түпкілікті қорытынды нәтижесі.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару эко-номикалық
зандардың объективті заңдылықтары мен талаптары-на негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жа-сай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және
коғамдық органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы
басқаларын қоса өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқа-
рады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен
әдістер, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалар-дың және санкциялардың
көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыныбасқарудыңмақсатымакроэконом икалық тең-герілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының
тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме;
басқаруда экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудың бірлігі;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыныбасқарудыңекіаспектінажырата білген жөн: біріншіден, мем-лекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқару-дың
тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп қоғамдық өндірістің бүкіл
үдерісіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың обьектісі болып
табылады: қаржылық қатынастардың нысандары, ақшалай қорлар, қаржы аппа-
раты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми тәсілдеме кажет: бұл қаржылық сипаттағы бас-қару
шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық заңдардың талаптарынан басқа,
экономикалық талдау нәтижелерінің ескерілетінін, басқарудың экономикалық
және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуінің қолданылатынын білдіреді. Қар-
жыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын енгізу
немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақытылы же-ңіп
отыруды қажет етеді. Бұл ретте айқын және уақтылы экономикалық ақпарат,
ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағым-
дағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржылық қатынастардың әрбір сферасы мен әрбір буынын-да басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Қаржыны басқаруда мы-надай бірнеше өзара байланысты нақтылы
функциялық элемент-терді айырады: ақпарат, жоспарлау (болжау), ұйымдастыру,
рет-теу, бақылау.
Қаржылықақпараттыңғылыми негізделген жоспарлау мақ-саты үшін де, сондай-
ақ бүкіл қаржылық үдерісті оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау үдерісінде басқару шешімдері қаржылық ақпаратқа талдау жасау
негізінде қабылда-нады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақтылығы негізделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бух-галтерлік, статистикалық
және оперативтік есеп беруге негіздел-ген.
Жоспарлау(болжау)қаржыны басқарудың жүйесінде ма-ңызды орын алады. Бұл –
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның мөлшерін және оның
көздерін анықтау; орта-лықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қор-
* Басқару теориясына сәйкес басқару буындары неғұрлым аз болса, оның
тиімділігі соғұрлым жоғары болады.
лар арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік аумақтық
бөліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағытта-рын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру– басқарудың барлық буындарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржылық ақпараттың жоғары нә-тижелігін, басқару
жұмыскерлерінің жауапкершілігі мен тәртіп-тілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің – қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық салаларында-
ғы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қар-жылық аппараттың жұмысының
қалай ұйымдастырылу дәреже-сі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының
барлық жұ-мыскерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар
қояды.
Қаржылықреттеу–бұл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржылық
ресурстарды икемді, шебер жұмсау, белгі-ленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; бұл резервтік (сақтық)
қорлары, жос-пардан тыс қаржылық ресурстар, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйле-сімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылаубасқарудың элементі ретінде жоспарлау үдерісінде де, сонымен бірге
оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда барлық
қаржылық үдерістерді (опера-цияларды) жүргізудің дұрыстығы мен заңдылығын
тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржылық құқықтың нормаларын бас-
шылыққа алып отыратын қаржылық аппараттың қызметін қам-тиды. Бақылау
қаржылық ресурстарды пайдаланудың нақты нә-тижелерін жоспарлы
көрсеткіштермен салыстыруға, қаржылық ресурстарды өсірудің резевртерін
айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге
мүмкіндік бе-реді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесінде-гідей басқарудың
объектілері мен субъектілері ажыратылады: объектілерретінде қаржылық
қатынастардың сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілерболып табылады. Қаржылық қатынастардың сынып-
тамасына сәйкес олардың сфералары бойынша объектілердің екі тобын бөледі:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға
басқарудың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық
жүргізуші субъ-ектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны
басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы
қаржылықаппарат деп аталады.
Рыноктық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайында қаржыны басқару қаржы
бойынша басқару шешімдерін негіз-деуді, бүгінде нашар пайдаланып жүрген
әдістерді іске асы-руды, басқару функцияларының – реттеудің, қаржы рыногын
қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржылық ре-сурстарды
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда рыноктық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған рыноктық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір сү-
ріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін тө-лемдердің салықтық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюд-жеттен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржылық саясатты жасап, жүзеге асыруды, қаржыны бас-қарудың қағидалы жаңа
әдістеріне көшуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады.
Стратегиялықбасқарудыдәстүр бойын-ша мемлекеттік биліктің және басқарудың
жоғары органдары
– Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асы-рады.
ҚазақстанРеспубликасыПрезидентінеон ың көптеген өкілеттіктерінің
Парламентке өтуіне қарамастан көп жағдайда Президентаппаратыарқылы қаржыны
басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1) республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
тәртібін айқындайды; 2) Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы
қағиданы бекіте-ді, оның құрамын айқындайды; 3) Қазақстан Республикасының
аумағында төтенше мемлекеттік бюджет ен-гізу туралы шешім қабылдайды және
оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4) Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында алдағы жыл-ға
арналған Қазақстан Республикасының қаржылық-кредиттік және салықтық-
бюджеттік саясаттарының негізгі бағыттары айқындалады;
5) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес құ-рады
және ол туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және пай-далану
тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың көлемі мен
бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді.
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жос-парын
бекітеді және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкі-
леттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызме-тін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы –Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджетің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті, сон-
дай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканың экономикалық және өзге көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржылық проблемаларды шешу заңнамалық ак-тілерді
– Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын тал-қылауға
және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді. Парламенттің жұмыс
органдары тұрақты жұмыс істейтін сенат пен мәжілістің тұрақты коми-
теттерінің бірі – қаржы және бюджет комитеті болып табылады. Комитетте заң-
намалық актілер оларды парламенттің палаталарында дауысқа салуға енгізгенге
дейін анықталады.
ҚазақстанРеспубликасыныңҮкіметі– МинистрлеркабинетіРеспублика Президенті
белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және оның
атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де
табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу,
Ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жо-ғарғы
бюджеттерге бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңдігін
айқындайды, елдің қаржы жүйесін нығайту жөніндегі іс-шараларды жасап,
жүзеге асырады, мемлекеттік қаржылық, валюталық және материалдық ресу-
рстарды жасау және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуын бақылауды
қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының заңдарына және Президенттің
актілеріне сәйкес өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Бұл органдар басқа функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады,
өйткені қаржылық проблемалар жөніндегі шешімдер қоғам дамуының бағ-
дарламаларын әзірлеумен және іске асырумен байланысты басқа шаруашы-лық
және саяси проблемалармен тығыз тоқайласады. Ұзақ мерзімді, орта мер-зімді
және қысқа мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды (болжамдарды) жүзеге
асыру міндеті қаржылық қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржылық ресурстарды
іздестіруді қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық проблемалар
бойынша шешімдерді жасау үдерісінде салықтық емес түсімдер, трансферттер,
қарыз қаражаттары, басқа ақшалай көздер түрінде қаржы база-сы анықталады.
Жалпымемлекеттікқаржынымемлекеттік уәкілетті органдар
– Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
басқарады.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағи-даға сәйкес
Министрлікбасшылықты, сондай-ақ заңнамада көз-делген шекте өзінің құзырына
жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Қазақстан Республика-сының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгіміндеттерімен функциялары мыналар болып та-былады:
бюджеттердің, бюджеттік есеп пен бюджеттердің атқарылуы тура-лы есептеменің
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бойынша есеп пен есептеменің
атқарылуы, салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің түсуін,
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті зейнетақы жарналары мен
әлеуметтік аударымдарды аударудың толықтығы мен уақтылығын қамтамасыз ету,
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлері мен мұнай өнімдерінің жекелеген
түрлерінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу, кеден ісі,
мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу, бюджеттік кредит беру,
республикалық мемлекеттік меншікке иелік ету, үкіметтік және мемлекет
кепілдендірген борышты және мемлекет алдындағы борышты басқару, ішкі
қаржылық бақылау мен мемлекеттік са-тып алуды жүзеге асыру, (банктер мен
сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарын және жинақтаушы зейнетақы қорларын
қоспағанда) банкроттау рәсімдерінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептеме саласындағы қызметті реттеу, аудиторлық қызмет
саласындағы реттеу және аудиторлық пен кәсіби ұйымдардың қызметін бақылау,
меншіктің мемлекеттік мониторингін жүргізу, заңсыз жолмен алынған
кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы
іс-қимыл жасау мақсатында қаржы мониторингін жүзеге асыру,
Қазақстан Республикасы заңнамасымен оған жүктелген өзге міндеттер мен
функциялар.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функ-цияларын жүзеге
асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар
берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік
бақылау комитеті, Қаржылық бақылау коми-теті, Салық комитеті, Мемлекеттік
мүлік және жекешелендіру комитеті Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті,
Қаржы мониторингі комитеті.
Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппаратында бір-қатар мына
департаменттер маңызды орын алады: Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын талдау
және оның әдіснамасы; Есеп-теме және статистика; Мемлекеттік активтерді
басқару және мемлекеттік сатып алу әдіснамасы; Мемлекеттік органның
қызметін қамтамасыз ету; Кадрлық қамтамасыз ету және құжат ай-налымы;
Стратегиялық даму және халықаралық ынтымақтастық; Заң службасы; Ақпараттық
технологиялар; Мемлекеттік қарыз алу; Бухгалтерлік есепті, аудиторлық
қызметті және қаржылық бақылауды дамыту және басқа департаменттер.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функ-циялық
міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бө-лімдерден тұрады.
Бөлімдер басқармалар орындайтын функция-ларды нақтылайды. Министрліктің
құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және
Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылықкомитетініңұйымдық құрылымы Қаржы ми-нистрлігі құрамындағы
Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар,қалалар бойынша оған
бағынышты аумақтық бө-лімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы
министрлі-гінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау-қада-ғалау
функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет
көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекет-тік мекемелерге есеп-қисаптық-
кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты
пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық органдарының негізгіміндеттерімыналар болып табылады:
республикалық бюджеттің кассалық атқарылуын ұйымдастыру және бақылау,
мемлекеттік бюджетке есеп-қисаптық-кассалық қызмет көрсетуді жақсарту;
бухгалтерлік есеп пен бюджет жүйесіндегі есептемені және қазынашылық
органдары жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту және жетілдіруге қатысу;
республикалық және өз құзырының шегінде жергілікті бюджеттердің қара-
жаттарын ұтымды әрі мақсатты пайдалануға бақылауды қамтамасыз ету.
Қазынашылық заңнамамен белгіленген тәртіппен мынафункциялардыжү-зеге
асырады:
мемлекеттік бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету;
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында мемлекеттік салық-тарды
және төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және оларды түрлі деңгейлердің
бюджеттеріне есептеу;
мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын жүргізу және есеп-ке
алу, оларды жүргізген кезде заңнамалықтың сақталуы жөнінде тексерулер
ұйымдастыру;
республикалық бюджеттің атқарылуы жөнінде есептемені дайындау;
мемлекеттік сыртқы қарыздарды және мемлекеттің кепілдігі бар мемлекет-тік
емес ішкі қарыздарды өтеу және қызмет көрсету кезінде ақша аударуды жү-зеге
асыру;
республикалық бюджеттің атқарылуы туралы бухгалтерлік есеп пен есепте-
мені жүргізу тәртібін әзірлеу және жергілікті атқарушы органдарға және
Қаржы министрлігіне жергілікті бюджеттердің кассалық атқарылуы туралы есеп
беру;
қымбат бағалы металдар рыногының жай-күйін талдау, ішкі және сыртқы
рыноктарда қымбат бағалы металдармен және асыл тастармен операциялар
жүргізу;
қазынашылық шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды басқару; мемлекеттік
мекемелердің тапсырмасы бойынша ақша аударуды жүзеге асы-ру, мемлекеттік
мекемелер беретін төлемдік құжаттарды бақылау; бюджет жүйесінде
бухгалтерлік есепті және қазынашылық органдарында ішкі аудитті жүргізу
тәртібін әзірлеу және бекіту; халықаралық келісімшарттардың,
контракттардың және келісімдердің жоба-ларын дайындауға қатысу;
республикалық бюджеттің және, өз құзыры шектерінде, жергілікті бюджет-
тердің қаражаттарын мақсатты пайдалануды алдын ала және ағымдағы бақы-лауды
жүзеге асыру;
республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс және шығыс шоттары-ның
жай-күйі туралы күн сайынғы ақпаратты жасау; Қазақстан Республикасы
заңнамасымен оған жүктелген басқа функциялар-ды жүзеге асыру.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын
мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару органдарының,
мемлекеттік банктердің қаржы бух-галтерлік службаларын тексеруге құқы
бар.Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге
құқы бар. Қазынашылық службаларын қазынашылық төлем опера-цияларының
орындалуын тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақ-сатсыз пайдалану фактілері
анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тиым салуға, ақшаны
бюджетке өндіріп алу-ға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге
қазынашылық бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Қаржылықбақылаукомитетібақылау саласындағы үйым-дық әдіснамалық және
талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары ұлттық шаруашылықтың
барлық салалары мен қызметтер сферасының мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымда-рына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың бюджеттік ұйым-дары мен
мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс кәсіпо-рындары мен үйымдарына
және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар
кредиттік және валюталық ресу-рстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша
заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндегі аса маңызды функцияларды
Салықслужбасыорындайды. Салық службасы-ның органдары уәкілетті мемлекеттік
орган мен салық органда-рынан тұрады (12.3 параграфты қараңыз).
Салық службасы органдарына салық және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеу-меттік аударымдардың
толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге
асыру жөніндегі негізгіміндеттержүктеледі.
Салық комитетінің негізгіфункцияларына мыналарды жатқызуға болады:
салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің толық түсуін
қарастыратын заңнаманың сақталуын бақылау; өзінің құзыры шектерінде нор-
мативтік құқықтық актілермен белгіленген салықтық емес төлемдердің түсуін
бақылау;
өзінің құзыры шектерінде салықтық саясатты қалыптастыруға қатысу; салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер әкімшілігін жүргізудің
әдіснамасын әзірлеу; салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдер бойынша мем-лекеттік есептемені жинаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру;
заңнамамен белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Салық төлеуші-
лерінің мемлекеттік тізілімін жүргізу; салық төлеушілердің, салық салынатын
объектілердің және салық салумен байланысты объектілердің есебінің бірыңғай
жүйесін әзірлеу және жүргізу;
бюджеттің кіріс бөлігін ағымдағы болжауға қатысу; трансферттік бағаларды
қолдану кезінде мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
өзінің құзыры шектерінде салық және бюджетке төленетін басқа міндет-
ті төлемдердің түсуі жөнінде, сондай-ақ акцизделетін өнімді өндіру мен оның
айналымы сферасында халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл және ынты-
мақтастық;
ынтымақтастықтың экономикалық аспектілері бар халықаралық келісім-шарттар
мен келісімдердің жобаларын дайындауға қатысу;
салықтық міндеттемелердің туындауы, атқарылуы мен тоқтатылуы мәселе-лерін
жеке және заңи тұлғаларға түсіндіру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру және
жүзеге асыру;
салық берешегін мәжбүрлі өндіріп алу жөніндегі жұмысты ұйымдастыру және
жүзеге асыру;
заңнамамен қарастырылған өзге функциялар.
Комитетке оған жүктелінген негізгі міндеттер мен функцияларды жүзеге асы-
ру кезінде көп құқықтар берілген, атап айтқанда:
салық заңнамасында қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді әзір-
леуге және бекітуге;
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
өз құзыры шектерінде салықтық міндеттеемелерінің туындауы; орындалуы мен
тоқтатылуы жөнінде түсіндіруі жүзеге асыруға және түсініктеме беруге;
салық төлеушінің ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына, есеп-
теріне, қаржылануырудың дара жоспарларына, ақашаның бар-жоғына, бағалы
қағаздарына, есеп айырысуларына, мағлұмдамасына және салықтық міндеттеме-
лерді орындауға байланысты өзге құжаттарына Қазақстан Республикасы заңнама-
лық актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, тексеру жүргізуге;
салық төлеушіден уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген нысандар бой-
ынша салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеу мен
төлеу(ұстау мен аудару) жөнінде құжаттар, оларды толтыру жөнінде түсіндір-
мелер, сондай-ақ салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің,
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік ауда-
рымдардың дұрыс есептелгендігін және дер кезінде төленетіндігін (ұсталғанды-
ғын және аударылғандығын) растайтын құжаттар беруді талап етуге;
Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен са-
лықтық тексеруді жүзеге асыру барысында салықтық құқық бұзушылықтар жа-
салғанын айғақтайтын құжаттарды салық төлеушіден алып қоюға;
орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін пайдаланылатын кез келген
салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді тексеруге,
салық төлеушінің мүліктеріне (тұрғын үй-жайлардан басқа) түгендеу жүргізу-
ге;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша уәкілетті мем-
лекеттік орган белгіленген тәртіппен салық төлеушіден электрондық құжаттар
түрінде ақпарат алуға заңи тұлға мен дара кәсіпкерлерге салық салуға байла-
нысты мәселелер бойынша тексерілетін салық төлеушіге;
қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті органмен келісім бойыша уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген
тәр-тіппен әрекетсіз заңи тұлғаға;
Қазақстан Республикасы Президентіне, Қазақстан Республикасы Парла-менті
мен мәслихаты депутаттарына, сонымен бірге жергілікті өзін-өзі басқа-ру
органдарының мүшелеріне заңмен белгіленген тәртіппен тіркелген тұлғаға және
оның жұбайына қатысты коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын өзге
құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге Қазақстан Республикасы заң-
намалық актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, банктерден неме-
се банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан
оның банк шоттарының бар-жоғы және олардың нөмірлері туралы, бұл шоттар-
дағы ақшаның қалдығы мен қозғалысы туралы мәліметтер алуға;
Салықтық кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген жағдайларда салық тө-
леушінің салықтық міндеттемесін жанама әдіспен айқындауға; Қазақстан
Республикасы заңнамасына сәйкес соттарға талаптар қоюға және заңнамалық
актілермен көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіре-ді: салық салу
әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қам-тамасыз ету, ірі салық
төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы
болжау, салық төлеушілер монит-рингі, халықаралық салық салу, ақпараттық
технологиялар, ұйым-дық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б.
басқармалары.
КедендікбақылаукомитетіҚазақстан Республикасының эко-номикалық мүдделерін
қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып, сыртқы экономикалық
қызметте, кедендік саяса-тты жүргізгенде кеден службасының органдары арқылы
мемле-кеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін құрайтын кеден
баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармала-рын, кедендерді,
кеден бекеттерін кіріктіреді.
ҚазақстанРеспубликасыныңэкономикалы қжәнежемқорлыққылмыстылықпенкүресжө нінд
егіагенттігі(қаржыполициясы)әлуетті құрылым
болыптабыладыжәнеқаржыслужбасықұрам ынаатаулытүрдекірмейді.Бұл Қазақстан
Республикасы Президентіне бағынатын атқарушы орган, құрылы-мында
облыстарда, Алматы және Астана қалаларында
аумақтықоргандары,ауданаралықбөлімд ерібар. Агенттік (қаржы полициясы)
органдары қар-жылық операциялармен: ысыраптармен, мемлекет қаражаттарын
ұрлаумен, бюджеттік ресурстарды мақсатсыз пайдаланумен, салықтар мен
бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлемеу немесе кірістерді
жасыру не ке-мітіп көрсету мақсатымен жасаумен, салу объектілерін немесе
онымен бай-ланысты объектілерді жасырып қалумен, салықтар мен басқа
міндетті тө-лемдерді төлеуден жалтарынумен байланысты қылмыстық және
құқықтық бұзушылықты анықтап, жолын кесу жөніндегі функцияларды орындайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәй-кес қаржы
полициясының органдары анықтау, алдын ала тергеу және жедел іздестіру
қызметін, салық төлеушілерге салықтық тексерулер жүргізуді, са-лықтық құқық
бұзушылық фактілері бойынша қылмыстық істер қозғау ту-ралы шешім қабылдауды
жүзеге асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің
Инвестицияжөніндегікомитетібасым инвестициялық жобалар бойынша ин-
весторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анық-тау,
салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары,
контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты
үйлестіреді.Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспе-мен, оларды іске
асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Жергіліктіқаржыоргандарыныңаппараты облыстық,қалалық,аудандыққаржыдепар таме
нттері(басқармалары)менбөлімдерін,с алықкомитеттерінкіріктіреді.Олар
оперативтік басқару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюд-
жеттерді болжаумен, жасаумен және олардың атқарылуымен, ішкішаруашылық
резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенімен әлеуметтік мәдени сфераның
барлық буындарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады,
шаруашылық органдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қар-жылық
қызметін бақылап отырады. Қаржы органдары жергілікті әкімшілікке бағынады.
Қаланыңқалалыққаржыбасқармасыныңқұр ылымыәдеттегідейбілімберуді,денсаул ықты
,әлеуметтікқорғауды,қаржыоргандарын ,өндірістікемессфераны,бюджеттікқар ажатта
рдыпайдалануғабақылаужсау,кірістерд іболжау,мемлекеттіксатыпалудыүйлест іру,за
ңслужбасы,кадрларжәнет.б.бөлімдерді кіріктіреді.
Облыстық қаржыдепартаментінің(басқармасының) құры-лымы облыстар
шаруашылығының өзіндік ерекшелігін ескереді және келтірілгеннен біршама
айырмашылығы болады. Оған ауыл шаруашылығын қаржыландыру бөлімі
кіріктіріледі, бірқатар бө-лімдердің атауларында айырмашылықтар бар.
Аудандыққаржыбөлімдеріндежергілікті бюджеттердің атқа-рылуы бойынша
тиісті бөлімшелер болуы мүмкін. Бөлімдердің орнына инспекциялар, топтар
немесе жекелеген мамандар (са-наттары бойынша) болуы мүмкін.
Бюджеттікбөлімнің,бюджетбойыншаинсп екцияныңнегіз-гі міндеттері мыналар
болып табылады.:
қала, аудан бюджетін жасау бойынша, шаруашылықта ішкі резевтерді анықтау
және жұмылдыру және үнем режімін сақтау бойынша жұмысты ұйымдастыру;
қала, аудан бюджетінің жобасын жасау бойынша жұмыстарды орындау; қала,
аудан бюджетінің орындалу барысына бақылауды жүзеге
асыру, қаржы бөлімінің басқа бөлімшелерімен бірлесіп бюджет-тің орындалуын
қамтамасыз ету, бюджет кірістерін көбейтуді із-дестіру және шығыстарды
үнемдеу бойынша ұсыныстарды дай-ындау;
бюджеттік заңнаманы, үкімет қаулыларын, биліктің жергілікті органдарының
шешімдерін және бюджетті жасау мәселелері бой-ынша жоғарғы қаржы
органдарының нұсқауларын қатаң сақтау-ды бақылау.
Облыстық, қалалық қаржы басқармаларымен аудандық қаржы бөлімдерінің
кірістердіңтүсімдерінболжаужәнеэкон омикалықталдаубөлімдері мынадай жұмыстар
жүргізеді:
мемлекеттік бюджетке салықтар мен кірістердің жылдық тү-сімдерін болжауды
және бұл кірістердің түсімдерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге
асырады;
ведомстволық бағыныштағы аумақтың ұлттық шаруашылығы бойынша салықтық
және басқа төлемдердің және халықтың салық-тық төлемдерінің бюджетке
түсуіне бақылауды жүзеге асырады.
бюджетке түсетін кірістерге, салықтарға және басқа төлемдер-ге қатысы
жайында мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі туралы есептеме жасайды;
бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалу барысына талдау жасайды,
бюджетке кірістердің түспеуін болдырмау бой-ынша жедел іс-шаралар
қабылдайды, бюджеттік ресурстарды кө-бейту жөнінде ұсыныстар дайындайды;
бюджет жобасын қарауға және мемлекеттің кірістері жайында оның атқарылуы
туралы есепке қажет материалдарды дайындайды.
Материалдықөндірістіжәнематериалдық емессферанықаржыландырубөлімі
бекітілген бюджетке сәйкес тиісті бағы-ныштағы кәсіпорындарды, ұйымдарды
және мекемелерді бюд-жеттен қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың өнді-
рістік және қаржылық болжамдарының, жоспарларының және көрсеткіштерінің
орындалуына қарай бюджеттік қаражаттардың үнемді және нысаналы жұмсалуына
алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау жүргізеді.
Жергілікті қаржы органдарының міндеттеріне мемлекеттік қаржы тәртібін
сақтауды бақылау кіреді. Осы мақсатпен олар ша-руашылық органдары мен
мекемелері жасаған жоспарлар мен қаржыландырудың жеке жоспарларының
дұрыстығы мен объек-тивтігін тексереді, жергілікті әкімшіліктер
бөлімшелерінің бух-галтерлік есептері мен баланстарын қарайды.
Облыстық, қалалық, аудандық салық комитеттерінің міндетте-рі мыналар
болып табылады:
салық төлеушілер мен салық салынатын объектілерді уақтылы есепке алуды
қамтамасыз ету, салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді
есептеудің дұрыстығын, төлеудің то-лықтығы мен уақтылығын бақылау;
есептелген және төленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді есепке алу;
салықтар мен бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсуі ар-қылы есептемені
жасау;
бюджетке салықтар мен басқа төлемдерді есептеумен және төлеумен
байланысты салықтық есеп қисаптардың, мағлұмдама-лардың және өзге
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
салық заңнамасын қолдану жөнінде нұсқаулық және әдістеме-лік нұсқаулар,
басқа оқу құралдарын басып шығару. Облыстар, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандардың салық комитеттеріне мынадай құқықтар берілген:
меншіктің кез келген нысандарына және ұйымдық құқықтық нысандарға
негізделген заңи тұлғалардың, шетелдік заңи тұлға-лардың, қазақстандық және
шетелдік жеке тұлғалардың барлық ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік
кітаптарына, есептеріне, қаржыландырудың дара жоспарларына (сметаларына),
ақшасы-ның бар-жоғына, бағалы қағаздарына және басқа құндылықтары-на, есеп
айырысуларына, мағлұмдамаларына және бюджетке са-лықтар мен басқа міндетті
төлемдерді есептеумен және төлеумен байланысты өзге құжаттарға тексеру
жүргізуге;
өзінің өкілеттігін жүзеге асыру кезінде өндірістік, қойма, сауда,
кассалық және өзге үй-жайларды, көлік құралдарын, бас-қа сақтау орындарын
кәсіпкерлік қызмет үшін және пайданы (табыс) алуға арналған салық салу
объектілерін ұстаумен бай-ланысты кәсіпорындар мен халық мүлкінің
пайдалануын тексе-руге;
салық заңнамасын бұзған ұйымдарға, мекемелерге және аза-маттарға Салық
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлем-дер туралы Қазақстан
Республикасы кодексімен қарастырылған санкциялар мен әкімшілік айыппұлдарды
қолдануға;
ұйымдар мен азаматтардың салық заңнамасын бұзуды жою жө-ніндегі
талаптарды орындамаған жағдайда олардың есеп айыры-су операцияларын тоқтата
тұруға, салықтарды, айыппұлдарды және өсімпұлдарды уақтысында төлемеген
жағдайда салық тө-леушілердің мүлкін, ақшалай қаражаттарын тізімдеуге
бюджет-ке төленетін салықтық және басқа төлемдер бойынша мерзімді ұзарту
және бөліктеп төлеуге мүмкіндік беруге, салық службасы мәртебесімен
анықталған өзінің функцияларын жүзеге асыру ке-зінде басқа құқықтарды
пайдалануға.
Салық комитеттерінің лауазымды адамдарының қолданыс-тағы заңнамаға сәйкес
өздерінің қызметтік міндеттерін орын-дамағаны немесе тиісті орындамағаны
үшін, тексерулердің нәтижелері мен қорытындыларын жоғары органдарға және жа-
рия етуге берілетін ақапаратты бұрмалағаны үшін, пайдакүнем мақсаттарында
сөз байласқаны үшін, коммерциялық немесе өн-дірістік құпияны, кәсіпорындар
мен азаматтардың салымдары құпиясын жария еткені үшін, олардың заңға қарсы
іс-қимылда-рымен келтірілген моральдық немесе материалдық зияны үшін
жауапкершілігі болады.
ҚазақстанРеспубликасыэкономикажәнеб юджеттікжоспарлауминистрлігіжәне
басшылықты заңнамамен қарасты-рылған шектерде Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-эко-номикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеудің, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының страте-гиялық және
индикативтік жопарларының, мемлекет қаржысын басқарудың, орта мерзімге
арналған мемлекеттік бюджеттің бол-жамдық көрсеткіштерінің және тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын қалыптастырудың
салаара-лық үйлесуін жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің аппара-ты құрылымында
мына департаменттерді бөліп көрсетуге болады: Салықтық саясат және
болжамдар, Бюджеттік үдерістің әдіснама-сы және функциялық талдау;
Бюджеттік саясат және жоспарлау; Мемлекеттік қарыз алуды және кредит беруді
жоспарлау; Өңірлік саясат және бюджетаралық қатынастар; Халықаралық экономи-
калық және қаржылық қатынастар; Стратегиялық жоспарлау жә-не талдау;
Экономикалық саясат және индикативтік жоспарлау; Мемлекеттік ақпарат,
қорғаныс, қоғамдық тәтіп және қауіпсіздік шығыстарын жоспарлау; Әлеуметтік
сфера шығыстарын жос-парлау, экономикалық саясат және болжау; Салалық
саясат пен бағдарлмалар; Ақпарат және инновациялар сферасында шығыс-тарды
жоспарлау; Мемлекеттік жоспарлау әдіснамасы; салалық органдардың шығыстарын
жоспарлау, Макроэкономикалық тал-дау және болжамдау; Әлеуметтік сфераны
дамыту; Мемлекеттік басқару жүйелерін дамыту; Қорғанысты, құқық қорғау
жүйесін және мемлекеттік органдарды дамыту.
Департаменттердің атауларына қарай министрліктің міндетте-рі туралы
айтуға болады.
стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды, Қазақстан Рес-публикасының
әлеуметтік экономикалық дамуының негзігі ба-ғыттарын қылыптастыру;
экономикалық талдау, Қазақстан Республикасының әлеумет-тік-экономикалық
дамуын макроэкономикалық болжау және рет-теу және реформалар барысын
бағалау;
стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлау жүйе-сін қалыптастыру
және жетілдіру;
мемлекеттік салықтық-бюджеттік және инвестцииялық сая-сатты мемлекеттің
ақшалай-кредиттік саясатымен өзара байла-ныста, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қа-тынастар сферасындағы саясатты қалыптастыру
және іске асыру,
мемлекеттің активтерін тиімді басқару сясатын жасауға және оны іске
асыруға қатысу; мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
жасау және заңнамамен оған жүктелінген басқадай міндеттер.
Министрлік мынадай негізгіфункцияларды жүзеге асырады:
мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі ба-ғыттарын
жасау,Қазақстан Республикасында стратегиялық, инди-кативтік және бюджеттік
жоспарлау жүйесін жетілдіру бойынша жұмыстарды жүргізу;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламасын және ны іске асыру
бойынша іс-шаралардың жоспарын қалыптастыру, олардың атқарылу мониторингін
жүзеге асыру; орта мерзімді ин-дикативтік жоспарларды жасау;
мемлекеттік инвестициялардың басым бағыттарын қалыптас-тыру;
Республикалық және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді болжау,
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын, алдағы үш
жылдық кезеңге арналған Қазақстан Республи-
касыныңмемлекеттікбюджетініңболжамд ықкөрсеткіштерінәзірлеу, республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуын талдау;
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының Қазақстан Респу-бликасының
өңірлері мен салаларының, әлемдік экономиканың жай-күйі мен дамуының
мониторингін жүргізу;
инвестициялық бағдарламалардың сараптамасын қоса, инвес-тициялармен
жасалатын контракттарға; республикалық бюджет-тен қаржыландыру үшін
ұсынылатын инвестициялық жобаларды экономикалық сараптама жүргізуге қатысу;
мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік меншікті басқару сфе-расында
мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға қатысу;
қарыз алу лимиттерін, сондай-ақ ерекше маңызды жергілік-ті бюджеттік
бағдарламалар бойынша шығыстардың ең аз мөл-шерлерін жергілікті атқарушы
органдарға жеткізу;
републикалық және жергілікті бюджеттерге арналған бірың-ғай бюджеттік
сыныптама мен қаржылық есептеменің бірыңғай нысанын әзірлеу және бекіту;
бюджеттік үдеріске әдіснамалық басшылық ету, бюджеттік бағдарламалаудың
әдістерін және мемелекет шығыстарын функ-циялық талдаудың әдістемесін
енгізу;
саясатты әзірлеу, мемлекеттік және мемлекет кеплдік берген қарыз алу мен
кредиттік саясатты жоспарлау мен мониторингті жүзеге асыру,
жай-күйді жыл сайынғы бағалауды жүзеге асыру және алдағы 10 жылдық
мерзімге мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш пен қарыз алуды
болжау;
халықаралық экономикалық ынтымақтастық жөніндегі мем-лекеттік органдардың
жұмысын үйлестіру, халықаралық қаржы және экономикалық ұйымдармен, донор-
елдермен, рейтингтік агенттермен өзара іс-қимыл жасау;
министрліктің құзырына кіретін бағыттар бойынша мемлекет-тік және салалық
(секторлық) бағдарламаларды әзірлеу және оған заңнамамен жүктелген өзге
функцияларды жүзеге асыру.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігіне сәйкес
ҚазақстанРеспубликасыныңҰлттықбанкі белгілі бір түрде қатысады.
Ұлттық банк ақшалай-кредиттік саясатты жүргізгенде, ақша айналысын
реттегенде, қаржылық ресурстарды басқарғанда қар-жылық қатынастарға тікелей
де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен
бірлесіп мемлекеттік валюталық-қаржылық қатынастарға, экономиканың
қажеттілік-терін қаржыландыруға арналған сырттан қарыз алуға қатысады.
Сондықтан Ұлттық банктің басқарушылық ықпалының тиімділігі мемлекеттің
бірыңғай қаржылық-кредиттік саясатын жүргізгенде мемлекеттің қаржысы мен
субъектілер қаржысының жай-күйінде көрініп білінеді.
Елімізде республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы ба-қылаумен байланысты
мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін
республика-лық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республика-сының
Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республика-сы Президентінің
актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қа-ғидада айқындалған.
3.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару.
Ұлттық шаруашылық салаларының қаржысын басқаруды ми-нистрліктердің,
ведомстволардың, компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
қаржыбасқармаларыменбөлімдеріжәне қаржыслужбалары жүзеге асырады.
Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржыбөлімдеріментоптары
басқарады.
Бірқатар министрліктер мен ведомстволарда қаржыны бас-қарудың сызбасы
басқарудың басқа функцияларымен: жоспар-лауды (болжауды), есепке алуды
орындаумен қоса атқарылады. Мұндай жағдайларда
жоспарлауқаржылықнемесеқаржылықбухг алтерлікбасқармаларжұмыс істейді. Бұл
органдар жүйенің шаруашылық-қаржылық қызметін талдайды, қаржыны: айналым
қаражаттарының айналымдылығын тездетуді, шаруашылық айна-лымына
пайдаланылмай жатқан тауар-материалдық құндылық-тарды тартуды, өнімсіз
шығыстар мен ысыраптарды қысқартуды, ведомствоға қарасты объектілердің
залалдығын азайтуды және жоюды; ішкішаруашылықтық резервтерді жұмылдыруды,
ресу-рстарды пайдалануды жақсартуды, шығындарды төмендетуді, табыстылықты
(рентабелділікті) арттыруды пайдалана отырып оның тиімділігін арттыруға
бағытталған ұсыныстар дайындайды. Олар сонымен бірге ведомствоға қарасты
шаруашылық бірлікте-рінің қаржылық жұмыстарын реттейтін нұсқаулар,
нұсқаулықтар, әдістемелік материалдар дайындайды.
Министрліктер мен басқа жоғары органдардың қаржы басқарма-
ларыныңаппаратыжиынтыққаржыныболжау (жоспарлау),кірістер мен шығыстардың
жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыс-тарды жүзеге асырады, ведомствоға
қарасты шаруашылық жүргізу-ші субъектілердің қаржы бөлімдерінің жұмысын
үйлестіреді.
Фирмаларда, компанияларда қаржылық жұмысты дербес құ-рылымдық бөлімше
болып табылатын қаржыбөліміжүзеге асы-рады. Шағын фирмаларда қаржы
бөлімдері
өткізімбөліміменнемесебухгалтерияме н(қаржыөткізімнемесебухгалтерлікқар ж
ыбөлімдері) қоса атқарылуы мүмкін.
Қаржы жүйесінің бұл буынында рынок жағдайларында бас-қару
қаржылықменеджментдеп аталады және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
кәсіпкерлік қызметі арқылы және со-ның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді және ақша ағындарының қозғалысын басқарудың нысаны болып
табылады. Кәсіпкерлік қызмет қауіп-қатерлі болып келеді және тауарларды
өндіру мен сатудан, жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсе-туден, мүлікті
пайдаланудан табыс (пайда) алуға бағытталған.
Төменгі буындарда қаржылық менеджменттің объектілері мы-налар болып
табылады: жылжымайтын мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және қызметтер,
ақпарат, зияткерлік (интеллектуал-дық) қызметтің нәтижелері, материалдық
емес игіліктер.
Қаржылық менеджмент уәждемелерге – адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталанды-ру үдерісінде көрінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары)
кредиттік және есеп айырысу операцияларының (акцияның, векселдің,
факторингтің және басқалардың) жаңа ны-сандарын пайдалана отырып,
оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржылық ресурстармен оңтайландыруды
жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруды басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар – олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы
(өкілдіктерідің жиналысы), акционерлік қоғамдарда – акционерлердің жалпы
жиналысы үйлестіріп отыра-ды. Атқарушы орган – басқарма өзінің лауазымды
адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды адамдардың
құрамына мыналарды кіріктіреді: қаржы жөніндегі вице-президе-нтті
(басқарушының орынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне
– қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметшілер – шару-ашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Қаржы бөлімінің құрылымы (3.1. сызбаны қараңыз) әдетте болжамды-
талдамалық, есеп-қисап, кінарат-талап, оперативтік-қаржылық жұмыстың
бағыттарын кіріктіреді.Қаржы бөлімінің типтік құрылымы мыналарды
кіріктіреді: жоспарлау-экономика-лық бюросы (қаржылық-кредиттік жоспарлау,
оперативтік жос-парлау мен бақылау, экономикалық талдау топтары); банк және
кассалық операциялар бюросы (тапсырыс берушілермен есеп айырысу, сатып
алушылармен есеп айырысу, кінәрат-талап топа-ры). Валюталық операцияларды
жүзеге асыратын кәсіпорындар-да валюталық топ құрылады.
Ірі кәсіпорындарда қаржылық қызметті экономика немесе қар-жы жөніндегі
директордың орынбасары, қаржы директоры, вице-президент (әсіресе,
акционерлік қоғамда), қаржы менеджерлері басқаруы мүмкін. Бұл лауазымды
адамдарға басқа экономикалық службалар: жоспарлау-экономикалық службасы,
бухгалтерия, экономикалық талдау секторы және т.б. бағынуы мүмкін.
3.1. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржысын басқару.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржы бөлімі
Жоспарлау-эко-номикалық Банктік және Есеп айырысу бюросы Бағалы қағаз-дар
бюросы кассалық бюросы
опера-циялар
бюросы
Т О П Т А Р
ҚаржылықОперативЭкономикалКреди ттіКассалықТапсырыСатып КінәрКорпоративБақсадай
-кредитттік ық талдау к операцияс алушылармат тік бағалықұралдард
ік жоспарла операциялар берушілен есеп талапқағаздардыың
жоспарлау мен лар ер- менайырысу тобы ң
у бақылау есеп бюросы
айырысу
Қаржы-өткізім бөлімдері сатып алушылармен, тапсырыс бе-рушілермен,
бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп айырысу бойынша, қаржылық
жоспарлау және талдау, кассалық сияқты топтарға бөлінеді. Осыған ұқсас
функцияларды жеке ат-қарушы-мамандар орындай алады.
Қаржы бөлімдері жоқ шаруашылық органдарында қаржылық жоспарлау мен
қаржылық нормативтердің есеп-қисабы экономи-калық службаға, ал оперативтік-
қаржылық жұмыс, есеп-қисап-тардың барлық түрлері және кассалық жоспарлау
бухгалтерияға жүктеледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды
міндеттері мыналар болып табылады: табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын
іздестіру және рентабелділікті арттыру;
өндіріс, инвестициялар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржылық ресу-рстармен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйым-дар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуларды ұйымдастыру;
өндірістік капитал мен күрделі жұмсалымдарды тиімді пайда-лануға
жәрдемдесу;
қаржылық ресурстарды дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымды-лығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Фирманың, кәсіпорындардың қаржысын оперативті басқаруға банк мекемелері
қатысады. Екінші деңгей банктері есеп айыры-су-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Шаруашылықты жүргізудің рыноктық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын
басшыларының, акционерлік компаниялар мү-шелерінің ғана емес, сондай-ақ
басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы
службала-рының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржылық
көздерін, қаржылық ресурстарын неғұрлым тиімді ин-вестициялаудың бағыттарын
іздестіру, бағалы қағаздармен опе-рациялар жасау және қаржылық
менеджменттің басқа мәселелері рыноктық экономика жағдайларында
кәсіпорындардың қаржы службаларының негізгі мәселелері болып отыр.
Корпоративтікбасқаружүйе ретінде иелену (акционерлер) және бас-қару
(жалдамалы менеджерлер) функцияларының бөлінуімен байланысты пайда болды.
Корпоративтік басқару компанияның акционерлері мен мене-джментінің өзара іс-
қимылының жүйесін білдіреді.
1990 жылдары экономиканың дамуы үшін жақсы басқару қағидаттары-ның
маңыздылығын түсіну бірқатар елдерді Корпоративтік басқару кодек-стерін
әзірлеуге жеткізді, ал оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қатынастар ретiнде, тығыз өзара байланыста ic-әрекет етедi.
Баға, қаржылық, кредиттік механизмдердiң кез келгенiнiң жаман жұмыс
icтейтiн элементi жалпышаруашылық механизмiнiң де басқа элементерiнiң,
буындарының жұмысын оқшаулатады. Сондықтан қаржылық механизмнiң құpaмдac
бөлiктерiнiң ic-әpeкeтiн қоғамның, бастапқы шаруашылық есептегi буынның,
жекелеген жұмыскерлердiң мүдделерiнiң үйлесуiн есепке ала отырып нaқтылы
жағдайда олардың өзара iс-әрекетi кезiндегi басқа экономикалық меха-
низмдердiң түйiндес құpaмды бөлiктерiмен қарастыру қажет.
Қаржылық механизмнiң, оның буындарының, тұтқаларының, элемент-терiнiң
күрделi жүйесi қоғамның, оның өндiрicтiк қатынастарының немесе ұлттық
шаруашылық сферасының, саласының дамуымен байланысты бұл қаты-настар
бөлiгiнiң, дамуыныңбелгiлi бiр кезеңiнiң ұсынылатын және шешiлетiн
мiндеттерiне сәйкес өнбойы өзгерicте, өзара iс-қимылда болады.
Елдегi жүргiзiлiп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттiң қаржылық саяса-
ты мен қаржы жүйесiнiң қызметi рынок жағдайларында қажеттi қаржылық ре-
сурстарды жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезiнде түсiрiп oты-
руғa, әлеуметтiк-экономикалық дамудың мемлекеттiк бағдарламаларында қарал-
ған шараларды үздiксiз қаржыландыруға және материалдық, еңбек және ақшалай
ресурстарды мақсатты әpi ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағыттал-
ған. Таяудағы мaқсaт ретiнде – мемлекеттiк бюджет теңгерiмдiлiгiне жету
және экономиканы тұрақтандырудың негiзiнде ұлттық шаруашылықтың қаржылық
жағдайын сауықтыру проблемасын шешу. Бұл мақсаттар Қазақстан Республи-
касының әлеуметтiк және экономикалық дамуының, қоғамдық өмiрдiң барлық
салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржылық қамтамасыз ету қажеттiгiнен
туындайды.
Экономика дамуының қазiргi кезеңінде қаржылық механизмдi жетiлдiрудiң
мiндеттерi өндiрicтi кеңінен демократияландырумен, коммерциялық негiздердi,
рыноктық реттеудi ендiрумен, шаруашылық жүргiзудiң нәтижелерiне экономи-
калық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай табыс-тарды,
қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржылық механизм
шаруашылықты жүргiзудiң түпкiлiктi нәтижелерiне белсендi түрде әсер етедi.
Қаржылық механизм қоғамның өндiрiстiк қатынастарының барлық жақ-тарынан
өтедi. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржылық меха-низмнiң
көмегімен өндiрicке белсендi түрде ықпал жасауға, оның тиiмдiлiгiн
арттыруға және экономиканы өcipy үшiн қаржылық ресурстармен қамтамасыз
етуге болады.
Қаржылық механизмдi қалыптастыра отырып, мемлекет сол бiр кезеңнiң
қаржылық саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестiгiн қамтамасыз етуге
тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен мiндеттерiн толық жүзеге асырудың
кепiлi болып табылады. Сонымен бiрге қаржылық механизм мен оның элеме-
нттерiн жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестiруге деген
үнемi ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржылық механизм тиiмдiлiгiнiң
кепiлi.
Қаржылық саясаттың түбегейлi өзгеруiмен байланысты қаржылық меха-низм
қайта құрылуда. Қаржылық механизмдi қайта құрудың мaқсaты – рынок-тық
қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндiрicтiң тиiмдiлiгiне ықпалын
күшейту, қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыруды қамтама-
сыз ету. Қаржылық механизмдi қайта құрудың негiзiне ұлттық шаруашылықта
қаржылық өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас
қойылған, ол жұмыстың түпкiлiктi нәтижелерi үшiн кәсiпорындардың, ұйымдар-
дың, өңiрлердiң шаруашылық ынтасы мен жауапкершілігін барынша дамытуды
қамтамасыз етедi.
Ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң қалыпты ағыны экономикалық саясат пен ме-
ханизмнiң құрамды бөлiгi ретiндегi қаржылық саясат пен қаржылық механизмге
байланысты. Дұpыc тұжырымдалған қаржылық саясат, анық етiп қалыптасты-
рылған, синхронды жұмыс iстейтiн қаржылық механизм қоғамның әлеуметтiк-
экономикалық дамуына жәрдемдеседi. Kepi үрдic те болады: егер қаржылық
саясат экономикалық заңдардың ic-әрекетiн толық ескермесе немесе олармен
қарама-қайшылықта болса, онда тиicтi қаржылық механизм ұлттық шаруашы-
лықтың, саланың, өңiрдiң және т.б. өндiрicтiң мүмкiндiктерiн толық
пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның халi жоқ; мұндай жағдайда
қоғамның эко-номикалық дамуы тежелiнедi, жағымсыз құбылыстар қордаланылады,
қоғамғa қарсы үдерiстер пайда болады. Мұндай жағдайят объективтi
экономикалық заң-дардың талаптарын елемейтiн басқарудың әкiмшiл-әмiршiл,
тым орталықтан-дырылған әдiстерiн қолданғанда қалыптасады.
БА ҚЫ ЛАУ СҰ РАҚ ТА РЫ
Қаржылық саясаттың анықтамасын тұжырымдaңдap, оның мазмұнын ашыңдар.
Қаржылық саясаттың көмегімен қандай мiндеттер шешiледi және оны жү-зеге
асырудың қағидаттары қандай?
Рыноктық қатынастарға өтпелi кезеңде Қазақстандағы қаржылық саясат-тың
мақсаттары қандай?
Қаржылық саясатты әзiрлегенде қандай бастапқы негiздер алынады?
Фискалдық саясат ұғымы қалай анықталады және оның қандай түрлерi бар?
Қаржылық механизм ұғымын тұжырымдaңдap, оның құрылымын ашыңдар.
Қаржылық механизмдi неге қаржылық саясатты жүзеге асырудың құралы деп
атайды?
Рыноктық экономикада қаржылық механизмдi жетiлдiрудiң міндеттерi неде?
3-тарау. Қаржыны басқару
3.1 Қаржыны басқару ұғымы
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қар-жылық қызметке де
тән нәрсе. Қаржыныбасқару– бұл қаржыға және шектес экономикалық-әлеуметтік
жүйелерге оларды жетілді-ру және дамыту мақсатымен ықпал жасау үдерісі және
қаржылық қатынастардың бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жету-ді және
мұның негізінде тиісті қаржылық саясатты жүргізуді қам-тамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) ша-раларының жиынтығы. Бұл
ретте белгілі бip нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы ықпал
етуінің тәсілдері мен әдіс-тері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде басқару
қаржылық меха-низм арқылы оның әдістері, тұтқалары ынталандырмалары мен
санкциялары көмегімен жүзеге асырылады. Сөйтіп, қаржыны бас-қару – бұл
тиісті қаржылық саясатқа жетудің мақсаты; қаржылық механизм бұл мақсатқа
жетудің құралы; Қаржылық саясат қаржы-ны басқарудың тиісті үдерісінің
түпкілікті қорытынды нәтижесі.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару эко-номикалық
зандардың объективті заңдылықтары мен талаптары-на негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жа-сай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және
коғамдық органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы
басқаларын қоса өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқа-
рады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен
әдістер, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалар-дың және санкциялардың
көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыныбасқарудыңмақсатымакроэконом икалық тең-герілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының
тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме;
басқаруда экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудың бірлігі;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыныбасқарудыңекіаспектінажырата білген жөн: біріншіден, мем-лекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқару-дың
тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп қоғамдық өндірістің бүкіл
үдерісіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың обьектісі болып
табылады: қаржылық қатынастардың нысандары, ақшалай қорлар, қаржы аппа-
раты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми тәсілдеме кажет: бұл қаржылық сипаттағы бас-қару
шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық заңдардың талаптарынан басқа,
экономикалық талдау нәтижелерінің ескерілетінін, басқарудың экономикалық
және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуінің қолданылатынын білдіреді. Қар-
жыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын енгізу
немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақытылы же-ңіп
отыруды қажет етеді. Бұл ретте айқын және уақтылы экономикалық ақпарат,
ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағым-
дағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржылық қатынастардың әрбір сферасы мен әрбір буынын-да басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Қаржыны басқаруда мы-надай бірнеше өзара байланысты нақтылы
функциялық элемент-терді айырады: ақпарат, жоспарлау (болжау), ұйымдастыру,
рет-теу, бақылау.
Қаржылықақпараттыңғылыми негізделген жоспарлау мақ-саты үшін де, сондай-
ақ бүкіл қаржылық үдерісті оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау үдерісінде басқару шешімдері қаржылық ақпаратқа талдау жасау
негізінде қабылда-нады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақтылығы негізделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бух-галтерлік, статистикалық
және оперативтік есеп беруге негіздел-ген.
Жоспарлау(болжау)қаржыны басқарудың жүйесінде ма-ңызды орын алады. Бұл –
жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның мөлшерін және оның
көздерін анықтау; орта-лықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қор-
* Басқару теориясына сәйкес басқару буындары неғұрлым аз болса, оның
тиімділігі соғұрлым жоғары болады.
лар арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік аумақтық
бөліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағытта-рын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру– басқарудың барлық буындарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржылық ақпараттың жоғары нә-тижелігін, басқару
жұмыскерлерінің жауапкершілігі мен тәртіп-тілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің – қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық салаларында-
ғы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қар-жылық аппараттың жұмысының
қалай ұйымдастырылу дәреже-сі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының
барлық жұ-мыскерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар
қояды.
Қаржылықреттеу–бұл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржылық
ресурстарды икемді, шебер жұмсау, белгі-ленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; бұл резервтік (сақтық)
қорлары, жос-пардан тыс қаржылық ресурстар, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйле-сімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылаубасқарудың элементі ретінде жоспарлау үдерісінде де, сонымен бірге
оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда барлық
қаржылық үдерістерді (опера-цияларды) жүргізудің дұрыстығы мен заңдылығын
тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржылық құқықтың нормаларын бас-
шылыққа алып отыратын қаржылық аппараттың қызметін қам-тиды. Бақылау
қаржылық ресурстарды пайдаланудың нақты нә-тижелерін жоспарлы
көрсеткіштермен салыстыруға, қаржылық ресурстарды өсірудің резевртерін
айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге
мүмкіндік бе-реді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесінде-гідей басқарудың
объектілері мен субъектілері ажыратылады: объектілерретінде қаржылық
қатынастардың сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілерболып табылады. Қаржылық қатынастардың сынып-
тамасына сәйкес олардың сфералары бойынша объектілердің екі тобын бөледі:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға
басқарудың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық
жүргізуші субъ-ектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны
басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрылымдардың жиынтығы
қаржылықаппарат деп аталады.
Рыноктық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайында қаржыны басқару қаржы
бойынша басқару шешімдерін негіз-деуді, бүгінде нашар пайдаланып жүрген
әдістерді іске асы-руды, басқару функцияларының – реттеудің, қаржы рыногын
қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржылық ре-сурстарды
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда рыноктық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған рыноктық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір сү-
ріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін тө-лемдердің салықтық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюд-жеттен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржылық саясатты жасап, жүзеге асыруды, қаржыны бас-қарудың қағидалы жаңа
әдістеріне көшуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады.
Стратегиялықбасқарудыдәстүр бойын-ша мемлекеттік биліктің және басқарудың
жоғары органдары
– Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асы-рады.
ҚазақстанРеспубликасыПрезидентінеон ың көптеген өкілеттіктерінің
Парламентке өтуіне қарамастан көп жағдайда Президентаппаратыарқылы қаржыны
басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1) республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
тәртібін айқындайды; 2) Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы
қағиданы бекіте-ді, оның құрамын айқындайды; 3) Қазақстан Республикасының
аумағында төтенше мемлекеттік бюджет ен-гізу туралы шешім қабылдайды және
оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4) Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында алдағы жыл-ға
арналған Қазақстан Республикасының қаржылық-кредиттік және салықтық-
бюджеттік саясаттарының негізгі бағыттары айқындалады;
5) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес құ-рады
және ол туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және пай-далану
тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың көлемі мен
бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді.
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жос-парын
бекітеді және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкі-
леттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызме-тін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы –Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджетің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті, сон-
дай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканың экономикалық және өзге көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржылық проблемаларды шешу заңнамалық ак-тілерді
– Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын тал-қылауға
және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді. Парламенттің жұмыс
органдары тұрақты жұмыс істейтін сенат пен мәжілістің тұрақты коми-
теттерінің бірі – қаржы және бюджет комитеті болып табылады. Комитетте заң-
намалық актілер оларды парламенттің палаталарында дауысқа салуға енгізгенге
дейін анықталады.
ҚазақстанРеспубликасыныңҮкіметі– МинистрлеркабинетіРеспублика Президенті
белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және оның
атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де
табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу,
Ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жо-ғарғы
бюджеттерге бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңдігін
айқындайды, елдің қаржы жүйесін нығайту жөніндегі іс-шараларды жасап,
жүзеге асырады, мемлекеттік қаржылық, валюталық және материалдық ресу-
рстарды жасау және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуын бақылауды
қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының заңдарына және Президенттің
актілеріне сәйкес өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Бұл органдар басқа функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады,
өйткені қаржылық проблемалар жөніндегі шешімдер қоғам дамуының бағ-
дарламаларын әзірлеумен және іске асырумен байланысты басқа шаруашы-лық
және саяси проблемалармен тығыз тоқайласады. Ұзақ мерзімді, орта мер-зімді
және қысқа мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды (болжамдарды) жүзеге
асыру міндеті қаржылық қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржылық ресурстарды
іздестіруді қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық проблемалар
бойынша шешімдерді жасау үдерісінде салықтық емес түсімдер, трансферттер,
қарыз қаражаттары, басқа ақшалай көздер түрінде қаржы база-сы анықталады.
Жалпымемлекеттікқаржынымемлекеттік уәкілетті органдар
– Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
басқарады.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағи-даға сәйкес
Министрлікбасшылықты, сондай-ақ заңнамада көз-делген шекте өзінің құзырына
жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын
Қазақстан Республика-сының орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгіміндеттерімен функциялары мыналар болып та-былады:
бюджеттердің, бюджеттік есеп пен бюджеттердің атқарылуы тура-лы есептеменің
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бойынша есеп пен есептеменің
атқарылуы, салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің түсуін,
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті зейнетақы жарналары мен
әлеуметтік аударымдарды аударудың толықтығы мен уақтылығын қамтамасыз ету,
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлері мен мұнай өнімдерінің жекелеген
түрлерінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу, кеден ісі,
мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу, бюджеттік кредит беру,
республикалық мемлекеттік меншікке иелік ету, үкіметтік және мемлекет
кепілдендірген борышты және мемлекет алдындағы борышты басқару, ішкі
қаржылық бақылау мен мемлекеттік са-тып алуды жүзеге асыру, (банктер мен
сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарын және жинақтаушы зейнетақы қорларын
қоспағанда) банкроттау рәсімдерінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептеме саласындағы қызметті реттеу, аудиторлық қызмет
саласындағы реттеу және аудиторлық пен кәсіби ұйымдардың қызметін бақылау,
меншіктің мемлекеттік мониторингін жүргізу, заңсыз жолмен алынған
кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы
іс-қимыл жасау мақсатында қаржы мониторингін жүзеге асыру,
Қазақстан Республикасы заңнамасымен оған жүктелген өзге міндеттер мен
функциялар.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функ-цияларын жүзеге
асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар
берілген.
Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік
бақылау комитеті, Қаржылық бақылау коми-теті, Салық комитеті, Мемлекеттік
мүлік және жекешелендіру комитеті Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті,
Қаржы мониторингі комитеті.
Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппаратында бір-қатар мына
департаменттер маңызды орын алады: Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын талдау
және оның әдіснамасы; Есеп-теме және статистика; Мемлекеттік активтерді
басқару және мемлекеттік сатып алу әдіснамасы; Мемлекеттік органның
қызметін қамтамасыз ету; Кадрлық қамтамасыз ету және құжат ай-налымы;
Стратегиялық даму және халықаралық ынтымақтастық; Заң службасы; Ақпараттық
технологиялар; Мемлекеттік қарыз алу; Бухгалтерлік есепті, аудиторлық
қызметті және қаржылық бақылауды дамыту және басқа департаменттер.
Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функ-циялық
міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бө-лімдерден тұрады.
Бөлімдер басқармалар орындайтын функция-ларды нақтылайды. Министрліктің
құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және
Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.
Қазынашылықкомитетініңұйымдық құрылымы Қаржы ми-нистрлігі құрамындағы
Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар,қалалар бойынша оған
бағынышты аумақтық бө-лімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы
министрлі-гінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау-қада-ғалау
функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет
көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекет-тік мекемелерге есеп-қисаптық-
кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты
пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.
Қазынашылық органдарының негізгіміндеттерімыналар болып табылады:
республикалық бюджеттің кассалық атқарылуын ұйымдастыру және бақылау,
мемлекеттік бюджетке есеп-қисаптық-кассалық қызмет көрсетуді жақсарту;
бухгалтерлік есеп пен бюджет жүйесіндегі есептемені және қазынашылық
органдары жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту және жетілдіруге қатысу;
республикалық және өз құзырының шегінде жергілікті бюджеттердің қара-
жаттарын ұтымды әрі мақсатты пайдалануға бақылауды қамтамасыз ету.
Қазынашылық заңнамамен белгіленген тәртіппен мынафункциялардыжү-зеге
асырады:
мемлекеттік бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету;
республикалық және жергілікті бюджеттер арасында мемлекеттік салық-тарды
және төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және оларды түрлі деңгейлердің
бюджеттеріне есептеу;
мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын жүргізу және есеп-ке
алу, оларды жүргізген кезде заңнамалықтың сақталуы жөнінде тексерулер
ұйымдастыру;
республикалық бюджеттің атқарылуы жөнінде есептемені дайындау;
мемлекеттік сыртқы қарыздарды және мемлекеттің кепілдігі бар мемлекет-тік
емес ішкі қарыздарды өтеу және қызмет көрсету кезінде ақша аударуды жү-зеге
асыру;
республикалық бюджеттің атқарылуы туралы бухгалтерлік есеп пен есепте-
мені жүргізу тәртібін әзірлеу және жергілікті атқарушы органдарға және
Қаржы министрлігіне жергілікті бюджеттердің кассалық атқарылуы туралы есеп
беру;
қымбат бағалы металдар рыногының жай-күйін талдау, ішкі және сыртқы
рыноктарда қымбат бағалы металдармен және асыл тастармен операциялар
жүргізу;
қазынашылық шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды басқару; мемлекеттік
мекемелердің тапсырмасы бойынша ақша аударуды жүзеге асы-ру, мемлекеттік
мекемелер беретін төлемдік құжаттарды бақылау; бюджет жүйесінде
бухгалтерлік есепті және қазынашылық органдарында ішкі аудитті жүргізу
тәртібін әзірлеу және бекіту; халықаралық келісімшарттардың,
контракттардың және келісімдердің жоба-ларын дайындауға қатысу;
республикалық бюджеттің және, өз құзыры шектерінде, жергілікті бюджет-
тердің қаражаттарын мақсатты пайдалануды алдын ала және ағымдағы бақы-лауды
жүзеге асыру;
республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс және шығыс шоттары-ның
жай-күйі туралы күн сайынғы ақпаратты жасау; Қазақстан Республикасы
заңнамасымен оған жүктелген басқа функциялар-ды жүзеге асыру.
Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын
мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару органдарының,
мемлекеттік банктердің қаржы бух-галтерлік службаларын тексеруге құқы
бар.Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге
құқы бар. Қазынашылық службаларын қазынашылық төлем опера-цияларының
орындалуын тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақ-сатсыз пайдалану фактілері
анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тиым салуға, ақшаны
бюджетке өндіріп алу-ға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге
қазынашылық бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Қаржылықбақылаукомитетібақылау саласындағы үйым-дық әдіснамалық және
талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары ұлттық шаруашылықтың
барлық салалары мен қызметтер сферасының мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымда-рына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың бюджеттік ұйым-дары мен
мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс кәсіпо-рындары мен үйымдарына
және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар
кредиттік және валюталық ресу-рстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша
заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндегі аса маңызды функцияларды
Салықслужбасыорындайды. Салық службасы-ның органдары уәкілетті мемлекеттік
орган мен салық органда-рынан тұрады (12.3 параграфты қараңыз).
Салық службасы органдарына салық және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік
сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеу-меттік аударымдардың
толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге
асыру жөніндегі негізгіміндеттержүктеледі.
Салық комитетінің негізгіфункцияларына мыналарды жатқызуға болады:
салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің толық түсуін
қарастыратын заңнаманың сақталуын бақылау; өзінің құзыры шектерінде нор-
мативтік құқықтық актілермен белгіленген салықтық емес төлемдердің түсуін
бақылау;
өзінің құзыры шектерінде салықтық саясатты қалыптастыруға қатысу; салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер әкімшілігін жүргізудің
әдіснамасын әзірлеу; салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдер бойынша мем-лекеттік есептемені жинаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру;
заңнамамен белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Салық төлеуші-
лерінің мемлекеттік тізілімін жүргізу; салық төлеушілердің, салық салынатын
объектілердің және салық салумен байланысты объектілердің есебінің бірыңғай
жүйесін әзірлеу және жүргізу;
бюджеттің кіріс бөлігін ағымдағы болжауға қатысу; трансферттік бағаларды
қолдану кезінде мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
өзінің құзыры шектерінде салық және бюджетке төленетін басқа міндет-
ті төлемдердің түсуі жөнінде, сондай-ақ акцизделетін өнімді өндіру мен оның
айналымы сферасында халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл және ынты-
мақтастық;
ынтымақтастықтың экономикалық аспектілері бар халықаралық келісім-шарттар
мен келісімдердің жобаларын дайындауға қатысу;
салықтық міндеттемелердің туындауы, атқарылуы мен тоқтатылуы мәселе-лерін
жеке және заңи тұлғаларға түсіндіру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру және
жүзеге асыру;
салық берешегін мәжбүрлі өндіріп алу жөніндегі жұмысты ұйымдастыру және
жүзеге асыру;
заңнамамен қарастырылған өзге функциялар.
Комитетке оған жүктелінген негізгі міндеттер мен функцияларды жүзеге асы-
ру кезінде көп құқықтар берілген, атап айтқанда:
салық заңнамасында қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді әзір-
леуге және бекітуге;
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
өз құзыры шектерінде салықтық міндеттеемелерінің туындауы; орындалуы мен
тоқтатылуы жөнінде түсіндіруі жүзеге асыруға және түсініктеме беруге;
салық төлеушінің ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына, есеп-
теріне, қаржылануырудың дара жоспарларына, ақашаның бар-жоғына, бағалы
қағаздарына, есеп айырысуларына, мағлұмдамасына және салықтық міндеттеме-
лерді орындауға байланысты өзге құжаттарына Қазақстан Республикасы заңнама-
лық актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, тексеру жүргізуге;
салық төлеушіден уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген нысандар бой-
ынша салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеу мен
төлеу(ұстау мен аудару) жөнінде құжаттар, оларды толтыру жөнінде түсіндір-
мелер, сондай-ақ салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің,
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік ауда-
рымдардың дұрыс есептелгендігін және дер кезінде төленетіндігін (ұсталғанды-
ғын және аударылғандығын) растайтын құжаттар беруді талап етуге;
Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен са-
лықтық тексеруді жүзеге асыру барысында салықтық құқық бұзушылықтар жа-
салғанын айғақтайтын құжаттарды салық төлеушіден алып қоюға;
орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін пайдаланылатын кез келген
салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді тексеруге,
салық төлеушінің мүліктеріне (тұрғын үй-жайлардан басқа) түгендеу жүргізу-
ге;
Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша уәкілетті мем-
лекеттік орган белгіленген тәртіппен салық төлеушіден электрондық құжаттар
түрінде ақпарат алуға заңи тұлға мен дара кәсіпкерлерге салық салуға байла-
нысты мәселелер бойынша тексерілетін салық төлеушіге;
қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі
уәкілетті органмен келісім бойыша уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген
тәр-тіппен әрекетсіз заңи тұлғаға;
Қазақстан Республикасы Президентіне, Қазақстан Республикасы Парла-менті
мен мәслихаты депутаттарына, сонымен бірге жергілікті өзін-өзі басқа-ру
органдарының мүшелеріне заңмен белгіленген тәртіппен тіркелген тұлғаға және
оның жұбайына қатысты коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын өзге
құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге Қазақстан Республикасы заң-
намалық актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, банктерден неме-
се банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан
оның банк шоттарының бар-жоғы және олардың нөмірлері туралы, бұл шоттар-
дағы ақшаның қалдығы мен қозғалысы туралы мәліметтер алуға;
Салықтық кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген жағдайларда салық тө-
леушінің салықтық міндеттемесін жанама әдіспен айқындауға; Қазақстан
Республикасы заңнамасына сәйкес соттарға талаптар қоюға және заңнамалық
актілермен көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіре-ді: салық салу
әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қам-тамасыз ету, ірі салық
төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы
болжау, салық төлеушілер монит-рингі, халықаралық салық салу, ақпараттық
технологиялар, ұйым-дық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б.
басқармалары.
КедендікбақылаукомитетіҚазақстан Республикасының эко-номикалық мүдделерін
қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып, сыртқы экономикалық
қызметте, кедендік саяса-тты жүргізгенде кеден службасының органдары арқылы
мемле-кеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін құрайтын кеден
баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.
Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармала-рын, кедендерді,
кеден бекеттерін кіріктіреді.
ҚазақстанРеспубликасыныңэкономикалы қжәнежемқорлыққылмыстылықпенкүресжө нінд
егіагенттігі(қаржыполициясы)әлуетті құрылым
болыптабыладыжәнеқаржыслужбасықұрам ынаатаулытүрдекірмейді.Бұл Қазақстан
Республикасы Президентіне бағынатын атқарушы орган, құрылы-мында
облыстарда, Алматы және Астана қалаларында
аумақтықоргандары,ауданаралықбөлімд ерібар. Агенттік (қаржы полициясы)
органдары қар-жылық операциялармен: ысыраптармен, мемлекет қаражаттарын
ұрлаумен, бюджеттік ресурстарды мақсатсыз пайдаланумен, салықтар мен
бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлемеу немесе кірістерді
жасыру не ке-мітіп көрсету мақсатымен жасаумен, салу объектілерін немесе
онымен бай-ланысты объектілерді жасырып қалумен, салықтар мен басқа
міндетті тө-лемдерді төлеуден жалтарынумен байланысты қылмыстық және
құқықтық бұзушылықты анықтап, жолын кесу жөніндегі функцияларды орындайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәй-кес қаржы
полициясының органдары анықтау, алдын ала тергеу және жедел іздестіру
қызметін, салық төлеушілерге салықтық тексерулер жүргізуді, са-лықтық құқық
бұзушылық фактілері бойынша қылмыстық істер қозғау ту-ралы шешім қабылдауды
жүзеге асыруға құқылы.
Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің
Инвестицияжөніндегікомитетібасым инвестициялық жобалар бойынша ин-
весторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анық-тау,
салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары,
контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты
үйлестіреді.Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспе-мен, оларды іске
асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.
Жергіліктіқаржыоргандарыныңаппараты облыстық,қалалық,аудандыққаржыдепар таме
нттері(басқармалары)менбөлімдерін,с алықкомитеттерінкіріктіреді.Олар
оперативтік басқару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюд-
жеттерді болжаумен, жасаумен және олардың атқарылуымен, ішкішаруашылық
резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенімен әлеуметтік мәдени сфераның
барлық буындарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады,
шаруашылық органдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қар-жылық
қызметін бақылап отырады. Қаржы органдары жергілікті әкімшілікке бағынады.
Қаланыңқалалыққаржыбасқармасыныңқұр ылымыәдеттегідейбілімберуді,денсаул ықты
,әлеуметтікқорғауды,қаржыоргандарын ,өндірістікемессфераны,бюджеттікқар ажатта
рдыпайдалануғабақылаужсау,кірістерд іболжау,мемлекеттіксатыпалудыүйлест іру,за
ңслужбасы,кадрларжәнет.б.бөлімдерді кіріктіреді.
Облыстық қаржыдепартаментінің(басқармасының) құры-лымы облыстар
шаруашылығының өзіндік ерекшелігін ескереді және келтірілгеннен біршама
айырмашылығы болады. Оған ауыл шаруашылығын қаржыландыру бөлімі
кіріктіріледі, бірқатар бө-лімдердің атауларында айырмашылықтар бар.
Аудандыққаржыбөлімдеріндежергілікті бюджеттердің атқа-рылуы бойынша
тиісті бөлімшелер болуы мүмкін. Бөлімдердің орнына инспекциялар, топтар
немесе жекелеген мамандар (са-наттары бойынша) болуы мүмкін.
Бюджеттікбөлімнің,бюджетбойыншаинсп екцияныңнегіз-гі міндеттері мыналар
болып табылады.:
қала, аудан бюджетін жасау бойынша, шаруашылықта ішкі резевтерді анықтау
және жұмылдыру және үнем режімін сақтау бойынша жұмысты ұйымдастыру;
қала, аудан бюджетінің жобасын жасау бойынша жұмыстарды орындау; қала,
аудан бюджетінің орындалу барысына бақылауды жүзеге
асыру, қаржы бөлімінің басқа бөлімшелерімен бірлесіп бюджет-тің орындалуын
қамтамасыз ету, бюджет кірістерін көбейтуді із-дестіру және шығыстарды
үнемдеу бойынша ұсыныстарды дай-ындау;
бюджеттік заңнаманы, үкімет қаулыларын, биліктің жергілікті органдарының
шешімдерін және бюджетті жасау мәселелері бой-ынша жоғарғы қаржы
органдарының нұсқауларын қатаң сақтау-ды бақылау.
Облыстық, қалалық қаржы басқармаларымен аудандық қаржы бөлімдерінің
кірістердіңтүсімдерінболжаужәнеэкон омикалықталдаубөлімдері мынадай жұмыстар
жүргізеді:
мемлекеттік бюджетке салықтар мен кірістердің жылдық тү-сімдерін болжауды
және бұл кірістердің түсімдерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге
асырады;
ведомстволық бағыныштағы аумақтың ұлттық шаруашылығы бойынша салықтық
және басқа төлемдердің және халықтың салық-тық төлемдерінің бюджетке
түсуіне бақылауды жүзеге асырады.
бюджетке түсетін кірістерге, салықтарға және басқа төлемдер-ге қатысы
жайында мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі туралы есептеме жасайды;
бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалу барысына талдау жасайды,
бюджетке кірістердің түспеуін болдырмау бой-ынша жедел іс-шаралар
қабылдайды, бюджеттік ресурстарды кө-бейту жөнінде ұсыныстар дайындайды;
бюджет жобасын қарауға және мемлекеттің кірістері жайында оның атқарылуы
туралы есепке қажет материалдарды дайындайды.
Материалдықөндірістіжәнематериалдық емессферанықаржыландырубөлімі
бекітілген бюджетке сәйкес тиісті бағы-ныштағы кәсіпорындарды, ұйымдарды
және мекемелерді бюд-жеттен қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың өнді-
рістік және қаржылық болжамдарының, жоспарларының және көрсеткіштерінің
орындалуына қарай бюджеттік қаражаттардың үнемді және нысаналы жұмсалуына
алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау жүргізеді.
Жергілікті қаржы органдарының міндеттеріне мемлекеттік қаржы тәртібін
сақтауды бақылау кіреді. Осы мақсатпен олар ша-руашылық органдары мен
мекемелері жасаған жоспарлар мен қаржыландырудың жеке жоспарларының
дұрыстығы мен объек-тивтігін тексереді, жергілікті әкімшіліктер
бөлімшелерінің бух-галтерлік есептері мен баланстарын қарайды.
Облыстық, қалалық, аудандық салық комитеттерінің міндетте-рі мыналар
болып табылады:
салық төлеушілер мен салық салынатын объектілерді уақтылы есепке алуды
қамтамасыз ету, салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді
есептеудің дұрыстығын, төлеудің то-лықтығы мен уақтылығын бақылау;
есептелген және төленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді есепке алу;
салықтар мен бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсуі ар-қылы есептемені
жасау;
бюджетке салықтар мен басқа төлемдерді есептеумен және төлеумен
байланысты салықтық есеп қисаптардың, мағлұмдама-лардың және өзге
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
салық заңнамасын қолдану жөнінде нұсқаулық және әдістеме-лік нұсқаулар,
басқа оқу құралдарын басып шығару. Облыстар, аудандар, қалалар және
қалалардағы аудандардың салық комитеттеріне мынадай құқықтар берілген:
меншіктің кез келген нысандарына және ұйымдық құқықтық нысандарға
негізделген заңи тұлғалардың, шетелдік заңи тұлға-лардың, қазақстандық және
шетелдік жеке тұлғалардың барлық ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік
кітаптарына, есептеріне, қаржыландырудың дара жоспарларына (сметаларына),
ақшасы-ның бар-жоғына, бағалы қағаздарына және басқа құндылықтары-на, есеп
айырысуларына, мағлұмдамаларына және бюджетке са-лықтар мен басқа міндетті
төлемдерді есептеумен және төлеумен байланысты өзге құжаттарға тексеру
жүргізуге;
өзінің өкілеттігін жүзеге асыру кезінде өндірістік, қойма, сауда,
кассалық және өзге үй-жайларды, көлік құралдарын, бас-қа сақтау орындарын
кәсіпкерлік қызмет үшін және пайданы (табыс) алуға арналған салық салу
объектілерін ұстаумен бай-ланысты кәсіпорындар мен халық мүлкінің
пайдалануын тексе-руге;
салық заңнамасын бұзған ұйымдарға, мекемелерге және аза-маттарға Салық
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлем-дер туралы Қазақстан
Республикасы кодексімен қарастырылған санкциялар мен әкімшілік айыппұлдарды
қолдануға;
ұйымдар мен азаматтардың салық заңнамасын бұзуды жою жө-ніндегі
талаптарды орындамаған жағдайда олардың есеп айыры-су операцияларын тоқтата
тұруға, салықтарды, айыппұлдарды және өсімпұлдарды уақтысында төлемеген
жағдайда салық тө-леушілердің мүлкін, ақшалай қаражаттарын тізімдеуге
бюджет-ке төленетін салықтық және басқа төлемдер бойынша мерзімді ұзарту
және бөліктеп төлеуге мүмкіндік беруге, салық службасы мәртебесімен
анықталған өзінің функцияларын жүзеге асыру ке-зінде басқа құқықтарды
пайдалануға.
Салық комитеттерінің лауазымды адамдарының қолданыс-тағы заңнамаға сәйкес
өздерінің қызметтік міндеттерін орын-дамағаны немесе тиісті орындамағаны
үшін, тексерулердің нәтижелері мен қорытындыларын жоғары органдарға және жа-
рия етуге берілетін ақапаратты бұрмалағаны үшін, пайдакүнем мақсаттарында
сөз байласқаны үшін, коммерциялық немесе өн-дірістік құпияны, кәсіпорындар
мен азаматтардың салымдары құпиясын жария еткені үшін, олардың заңға қарсы
іс-қимылда-рымен келтірілген моральдық немесе материалдық зияны үшін
жауапкершілігі болады.
ҚазақстанРеспубликасыэкономикажәнеб юджеттікжоспарлауминистрлігіжәне
басшылықты заңнамамен қарасты-рылған шектерде Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-эко-номикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеудің, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының страте-гиялық және
индикативтік жопарларының, мемлекет қаржысын басқарудың, орта мерзімге
арналған мемлекеттік бюджеттің бол-жамдық көрсеткіштерінің және тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын қалыптастырудың
салаара-лық үйлесуін жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің аппара-ты құрылымында
мына департаменттерді бөліп көрсетуге болады: Салықтық саясат және
болжамдар, Бюджеттік үдерістің әдіснама-сы және функциялық талдау;
Бюджеттік саясат және жоспарлау; Мемлекеттік қарыз алуды және кредит беруді
жоспарлау; Өңірлік саясат және бюджетаралық қатынастар; Халықаралық экономи-
калық және қаржылық қатынастар; Стратегиялық жоспарлау жә-не талдау;
Экономикалық саясат және индикативтік жоспарлау; Мемлекеттік ақпарат,
қорғаныс, қоғамдық тәтіп және қауіпсіздік шығыстарын жоспарлау; Әлеуметтік
сфера шығыстарын жос-парлау, экономикалық саясат және болжау; Салалық
саясат пен бағдарлмалар; Ақпарат және инновациялар сферасында шығыс-тарды
жоспарлау; Мемлекеттік жоспарлау әдіснамасы; салалық органдардың шығыстарын
жоспарлау, Макроэкономикалық тал-дау және болжамдау; Әлеуметтік сфераны
дамыту; Мемлекеттік басқару жүйелерін дамыту; Қорғанысты, құқық қорғау
жүйесін және мемлекеттік органдарды дамыту.
Департаменттердің атауларына қарай министрліктің міндетте-рі туралы
айтуға болады.
стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды, Қазақстан Рес-публикасының
әлеуметтік экономикалық дамуының негзігі ба-ғыттарын қылыптастыру;
экономикалық талдау, Қазақстан Республикасының әлеумет-тік-экономикалық
дамуын макроэкономикалық болжау және рет-теу және реформалар барысын
бағалау;
стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлау жүйе-сін қалыптастыру
және жетілдіру;
мемлекеттік салықтық-бюджеттік және инвестцииялық сая-сатты мемлекеттің
ақшалай-кредиттік саясатымен өзара байла-ныста, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қа-тынастар сферасындағы саясатты қалыптастыру
және іске асыру,
мемлекеттің активтерін тиімді басқару сясатын жасауға және оны іске
асыруға қатысу; мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
жасау және заңнамамен оған жүктелінген басқадай міндеттер.
Министрлік мынадай негізгіфункцияларды жүзеге асырады:
мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі ба-ғыттарын
жасау,Қазақстан Республикасында стратегиялық, инди-кативтік және бюджеттік
жоспарлау жүйесін жетілдіру бойынша жұмыстарды жүргізу;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламасын және ны іске асыру
бойынша іс-шаралардың жоспарын қалыптастыру, олардың атқарылу мониторингін
жүзеге асыру; орта мерзімді ин-дикативтік жоспарларды жасау;
мемлекеттік инвестициялардың басым бағыттарын қалыптас-тыру;
Республикалық және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді болжау,
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын, алдағы үш
жылдық кезеңге арналған Қазақстан Республи-
касыныңмемлекеттікбюджетініңболжамд ықкөрсеткіштерінәзірлеу, республикалық
және жергілікті бюджеттердің атқарылуын талдау;
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының Қазақстан Респу-бликасының
өңірлері мен салаларының, әлемдік экономиканың жай-күйі мен дамуының
мониторингін жүргізу;
инвестициялық бағдарламалардың сараптамасын қоса, инвес-тициялармен
жасалатын контракттарға; республикалық бюджет-тен қаржыландыру үшін
ұсынылатын инвестициялық жобаларды экономикалық сараптама жүргізуге қатысу;
мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік меншікті басқару сфе-расында
мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға қатысу;
қарыз алу лимиттерін, сондай-ақ ерекше маңызды жергілік-ті бюджеттік
бағдарламалар бойынша шығыстардың ең аз мөл-шерлерін жергілікті атқарушы
органдарға жеткізу;
републикалық және жергілікті бюджеттерге арналған бірың-ғай бюджеттік
сыныптама мен қаржылық есептеменің бірыңғай нысанын әзірлеу және бекіту;
бюджеттік үдеріске әдіснамалық басшылық ету, бюджеттік бағдарламалаудың
әдістерін және мемелекет шығыстарын функ-циялық талдаудың әдістемесін
енгізу;
саясатты әзірлеу, мемлекеттік және мемлекет кеплдік берген қарыз алу мен
кредиттік саясатты жоспарлау мен мониторингті жүзеге асыру,
жай-күйді жыл сайынғы бағалауды жүзеге асыру және алдағы 10 жылдық
мерзімге мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш пен қарыз алуды
болжау;
халықаралық экономикалық ынтымақтастық жөніндегі мем-лекеттік органдардың
жұмысын үйлестіру, халықаралық қаржы және экономикалық ұйымдармен, донор-
елдермен, рейтингтік агенттермен өзара іс-қимыл жасау;
министрліктің құзырына кіретін бағыттар бойынша мемлекет-тік және салалық
(секторлық) бағдарламаларды әзірлеу және оған заңнамамен жүктелген өзге
функцияларды жүзеге асыру.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігіне сәйкес
ҚазақстанРеспубликасыныңҰлттықбанкі белгілі бір түрде қатысады.
Ұлттық банк ақшалай-кредиттік саясатты жүргізгенде, ақша айналысын
реттегенде, қаржылық ресурстарды басқарғанда қар-жылық қатынастарға тікелей
де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен
бірлесіп мемлекеттік валюталық-қаржылық қатынастарға, экономиканың
қажеттілік-терін қаржыландыруға арналған сырттан қарыз алуға қатысады.
Сондықтан Ұлттық банктің басқарушылық ықпалының тиімділігі мемлекеттің
бірыңғай қаржылық-кредиттік саясатын жүргізгенде мемлекеттің қаржысы мен
субъектілер қаржысының жай-күйінде көрініп білінеді.
Елімізде республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы ба-қылаумен байланысты
мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін
республика-лық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мемлекеттік орган болып табылады.
Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республика-сының
Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республика-сы Президентінің
актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қа-ғидада айқындалған.
3.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару.
Ұлттық шаруашылық салаларының қаржысын басқаруды ми-нистрліктердің,
ведомстволардың, компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің
қаржыбасқармаларыменбөлімдеріжәне қаржыслужбалары жүзеге асырады.
Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржыбөлімдеріментоптары
басқарады.
Бірқатар министрліктер мен ведомстволарда қаржыны бас-қарудың сызбасы
басқарудың басқа функцияларымен: жоспар-лауды (болжауды), есепке алуды
орындаумен қоса атқарылады. Мұндай жағдайларда
жоспарлауқаржылықнемесеқаржылықбухг алтерлікбасқармаларжұмыс істейді. Бұл
органдар жүйенің шаруашылық-қаржылық қызметін талдайды, қаржыны: айналым
қаражаттарының айналымдылығын тездетуді, шаруашылық айна-лымына
пайдаланылмай жатқан тауар-материалдық құндылық-тарды тартуды, өнімсіз
шығыстар мен ысыраптарды қысқартуды, ведомствоға қарасты объектілердің
залалдығын азайтуды және жоюды; ішкішаруашылықтық резервтерді жұмылдыруды,
ресу-рстарды пайдалануды жақсартуды, шығындарды төмендетуді, табыстылықты
(рентабелділікті) арттыруды пайдалана отырып оның тиімділігін арттыруға
бағытталған ұсыныстар дайындайды. Олар сонымен бірге ведомствоға қарасты
шаруашылық бірлікте-рінің қаржылық жұмыстарын реттейтін нұсқаулар,
нұсқаулықтар, әдістемелік материалдар дайындайды.
Министрліктер мен басқа жоғары органдардың қаржы басқарма-
ларыныңаппаратыжиынтыққаржыныболжау (жоспарлау),кірістер мен шығыстардың
жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыс-тарды жүзеге асырады, ведомствоға
қарасты шаруашылық жүргізу-ші субъектілердің қаржы бөлімдерінің жұмысын
үйлестіреді.
Фирмаларда, компанияларда қаржылық жұмысты дербес құ-рылымдық бөлімше
болып табылатын қаржыбөліміжүзеге асы-рады. Шағын фирмаларда қаржы
бөлімдері
өткізімбөліміменнемесебухгалтерияме н(қаржыөткізімнемесебухгалтерлікқар ж
ыбөлімдері) қоса атқарылуы мүмкін.
Қаржы жүйесінің бұл буынында рынок жағдайларында бас-қару
қаржылықменеджментдеп аталады және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
кәсіпкерлік қызметі арқылы және со-ның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді және ақша ағындарының қозғалысын басқарудың нысаны болып
табылады. Кәсіпкерлік қызмет қауіп-қатерлі болып келеді және тауарларды
өндіру мен сатудан, жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсе-туден, мүлікті
пайдаланудан табыс (пайда) алуға бағытталған.
Төменгі буындарда қаржылық менеджменттің объектілері мы-налар болып
табылады: жылжымайтын мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және қызметтер,
ақпарат, зияткерлік (интеллектуал-дық) қызметтің нәтижелері, материалдық
емес игіліктер.
Қаржылық менеджмент уәждемелерге – адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталанды-ру үдерісінде көрінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары)
кредиттік және есеп айырысу операцияларының (акцияның, векселдің,
факторингтің және басқалардың) жаңа ны-сандарын пайдалана отырып,
оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржылық ресурстармен оңтайландыруды
жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруды басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар – олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы
(өкілдіктерідің жиналысы), акционерлік қоғамдарда – акционерлердің жалпы
жиналысы үйлестіріп отыра-ды. Атқарушы орган – басқарма өзінің лауазымды
адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды адамдардың
құрамына мыналарды кіріктіреді: қаржы жөніндегі вице-президе-нтті
(басқарушының орынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне
– қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметшілер – шару-ашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Қаржы бөлімінің құрылымы (3.1. сызбаны қараңыз) әдетте болжамды-
талдамалық, есеп-қисап, кінарат-талап, оперативтік-қаржылық жұмыстың
бағыттарын кіріктіреді.Қаржы бөлімінің типтік құрылымы мыналарды
кіріктіреді: жоспарлау-экономика-лық бюросы (қаржылық-кредиттік жоспарлау,
оперативтік жос-парлау мен бақылау, экономикалық талдау топтары); банк және
кассалық операциялар бюросы (тапсырыс берушілермен есеп айырысу, сатып
алушылармен есеп айырысу, кінәрат-талап топа-ры). Валюталық операцияларды
жүзеге асыратын кәсіпорындар-да валюталық топ құрылады.
Ірі кәсіпорындарда қаржылық қызметті экономика немесе қар-жы жөніндегі
директордың орынбасары, қаржы директоры, вице-президент (әсіресе,
акционерлік қоғамда), қаржы менеджерлері басқаруы мүмкін. Бұл лауазымды
адамдарға басқа экономикалық службалар: жоспарлау-экономикалық службасы,
бухгалтерия, экономикалық талдау секторы және т.б. бағынуы мүмкін.
3.1. Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржысын басқару.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржы бөлімі
Жоспарлау-эко-номикалық Банктік және Есеп айырысу бюросы Бағалы қағаз-дар
бюросы кассалық бюросы
опера-циялар
бюросы
Т О П Т А Р
ҚаржылықОперативЭкономикалКреди ттіКассалықТапсырыСатып КінәрКорпоративБақсадай
-кредитттік ық талдау к операцияс алушылармат тік бағалықұралдард
ік жоспарла операциялар берушілен есеп талапқағаздардыың
жоспарлау мен лар ер- менайырысу тобы ң
у бақылау есеп бюросы
айырысу
Қаржы-өткізім бөлімдері сатып алушылармен, тапсырыс бе-рушілермен,
бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп айырысу бойынша, қаржылық
жоспарлау және талдау, кассалық сияқты топтарға бөлінеді. Осыған ұқсас
функцияларды жеке ат-қарушы-мамандар орындай алады.
Қаржы бөлімдері жоқ шаруашылық органдарында қаржылық жоспарлау мен
қаржылық нормативтердің есеп-қисабы экономи-калық службаға, ал оперативтік-
қаржылық жұмыс, есеп-қисап-тардың барлық түрлері және кассалық жоспарлау
бухгалтерияға жүктеледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды
міндеттері мыналар болып табылады: табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын
іздестіру және рентабелділікті арттыру;
өндіріс, инвестициялар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржылық ресу-рстармен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйым-дар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуларды ұйымдастыру;
өндірістік капитал мен күрделі жұмсалымдарды тиімді пайда-лануға
жәрдемдесу;
қаржылық ресурстарды дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымды-лығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Фирманың, кәсіпорындардың қаржысын оперативті басқаруға банк мекемелері
қатысады. Екінші деңгей банктері есеп айыры-су-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Шаруашылықты жүргізудің рыноктық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын
басшыларының, акционерлік компаниялар мү-шелерінің ғана емес, сондай-ақ
басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы
службала-рының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржылық
көздерін, қаржылық ресурстарын неғұрлым тиімді ин-вестициялаудың бағыттарын
іздестіру, бағалы қағаздармен опе-рациялар жасау және қаржылық
менеджменттің басқа мәселелері рыноктық экономика жағдайларында
кәсіпорындардың қаржы службаларының негізгі мәселелері болып отыр.
Корпоративтікбасқаружүйе ретінде иелену (акционерлер) және бас-қару
(жалдамалы менеджерлер) функцияларының бөлінуімен байланысты пайда болды.
Корпоративтік басқару компанияның акционерлері мен мене-джментінің өзара іс-
қимылының жүйесін білдіреді.
1990 жылдары экономиканың дамуы үшін жақсы басқару қағидаттары-ның
маңыздылығын түсіну бірқатар елдерді Корпоративтік басқару кодек-стерін
әзірлеуге жеткізді, ал оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz