БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
I. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Жер бедері
1.5 Геологиялық құрылысы. Литологиялық - стратиграфиялық жыныстардың кешені
1.6 Қарастырылған аумақтың тектоникалық құрылысы және пайдалы қазбаларының
таралуы

3. АРАҚАШЫҚТЫҚТАН ЗЕРДЕЛЕУ ДЕРЕКТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
3.1 Ғарыштық суреттердің түрлері
3.2 Арақашықтықтан зерделеу жүйесі.

4. ФОТОАҚПАРАТ- БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ НЕГІЗІ
4.1. Денудация және эрозионды тілімдену аудандары
4.2. Кешенду аккумуляция аудандары

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Белгілі – бір аумақты меңгеру арқылы сол жердің нақты табиғат
кешендерінің жағдайлары мен байлықтарын анықтап, талдау керек. Осындай
зерттеу аумағына Батыс Қазақстан облысын геоморфологиялық және қазіргі
бедер түзуші процестердің даму қарқындылығы тұрғысынан қарастыру жатады.
Батыс Қазақстан облысының жалпы жер бедерінің көрінісі жазық. Оның
солтүстігі мен шығыс бөлігінде онша биік емес қыраттар кездеседі. Орталығы
және оңтүстік бөлігі ойпатты жазық болып келіп, шамамен 49º с. е. қарай
(Тайпақ ауылы) Каспий маңы депрессиясы (теңіз деңгейінен тәмен жататын
территориялар) басталады. Ол Атырау облысының территориясында Каспий
теңізіне дейін — 28 м деңгейіне жетеді.
Жер бедерінің негізгі типтері: Жалпы Сырт, Орал маңы (Ембі) үстірті,
Сырт алды кертпеші, Каспий маңы ойпаты және Жайық өзенінің аңғары.
Қарастырып отырылған ауданның климаты қатаң континентті, бұл оның
географиялық орналасуы бойынша Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік - шығысында
орналасқандықтан, күн жылуының түсуінде қыс пен жазда үлкен айырмашылық
тудырады, сондықтан күн мен түн, жаз бен қыс арасындағы тез арада
температураның ауытқуына әкеледі. Күн радиациясының түсу мөлшері сол
жердің қандай ендікте жатқанына, атмосфераның тұнықтығына, күннің жарықтығы
мен ұзақтығына байланысты.
Аумақ өзендері тұйық алапқа жатады. Бұл негізінен геологиялық
құрамына, климатының ерекшелігіне байланысты. Жайық өзенінің алабындағы
өзендер негізінен қар суынан қоректенеді. Өзендердің тасуы мен су
мөлшерінің молаюы қардағы су қорына, оның еру жылдамдығына, топырақтық той
қабатының қалыңдығына байланысты.
Топырақ қабаты мынандай негізгі түрлерден тұрады: оңтүстік кара
топырақ, қоңыр қызғылт, қызғылт, ашық қызғылт және сұр топырақ. Аудан
топырағының жалпы өзіне тән сипаты — оның геологиялық қалыптасу жастығы
және бәрінің бірдей кұрамында тұз қоспаларының көп мөлшерде болуы.
Зерттеліп отырған территорияда негізінен дала және шөлейт зоналарының
өсімдіктері кең тараған. Жайық өзенінің бойында әр түрлі ағаштардан тұратын
орман алқабы бар.
Аудан аумағы кембрийге дейінгі қатты кристалды негізден тұратын Шығыс
Еуропа платформасының құрамына кіреді. Сол себепті бұл аймақтар тау тузілу
процесіне ұшырамаған.
Зерттеліп отырған ауданның жыныстар мен ежелгі теңіз жануарларының
қалдықтарынан тұратын құрылымға байланысты болып кездеседі. Өлкенің табиғат
байлығы Қазан төңкерісіне дейінгі аз зерттелді. Кеңес үкіметінің кезінде
жан-жақты жоспарлы зерттеу жұмысының нәтижесінде, облыстың территориясында
дүниежүзілік маңызы бар мұнай, газ қорларының бар екені анықталды. Қазіргі
уақытта мұнай-газ қорлары, құрылысқа, өнеркәсіпке қажетті пайдалы
қазбалардың түрлері халық шаруашылығында игеріліп жатыр.
Әртүрлі аудандарды зерттегенденде, нәтижесі оң болып шығу үшін, көп
түрлі бедер пішіндерін нақты жүйеге біріктіру қажет, яғни оларды нақты
шартты белгілеріне қарай жүйелеу керек. Бұндай жүйелеу пішіндердің
генетикалық байланысын және кеңістікте және уақытта жер беті дамуының
заңдылықтарын көрсету керек, сонымен қоса геоморфологиялық карталардың
легендесын құрастырудың негізі болуы тиіс. Қарастырылған мәселе бойынша
көптеген жұмыстар басылып шығарылды. Көптеген ғалымдар геоморфологиялық
карталарда морфогенетикалық кешенді, бедердің типі мен пішінін бөліп
көрсетуді ұсынды.
Қарастырылып отырған аумағымызда екі бедер типі анықталған. Ол:
1) денудациялық жазық , 2) аккумуляциялық жазықтар.
Жайық өзенінің орта ағысы алабындағы жүріп жатқан қазіргі бедер түзуші
үрдістер негізінен ағын сулардың әрекетіне тығыз байланыста дамиды.
Өзен аңғардарының шегінде төрт жайылма үсті террасалары бөлінеді:
төменгі төрттік, орта төрттік, екі жоғарғы төрттік, сондай-ақ екі қазіргі
заманғы жайылмалық террасалар.
Қарастырылып отырған аумақтағы табиғи ресурстарды игерудің қарқынды
үрдісі қоршаған ортаның ластануымен қатар жүруде. Мұнай-газ кен -
орындарының қызметі, мұнай және газ кұбырларының құрылысы, транспорт
құралдары санының өсуі, жерді шектен тыс жырту, ауыл шаруашылығында және
улы химикаттарды қолдану, каналдар құрылысы, жайылымдарды жүйесіз қолдану
және егіншілік мәдениетінің шектен тыс пайдалану зерттеліп отырған ауданның
экологиясына түбегейлі өзгерістерге әкелді. Соның ішінде, Жайық өзеніне
олардың тигізетін әсері жоғары болып саналады.
Ең бастысы, Жайық өзенінің жүйесінің ластануы, ал бұл топырақ және
өсімдік жамылғысының бұзылуы мен антропогендік (ең алдымен, техногендік)
шөлдену үрдісіне әкеледі. Су ресурстарының азаюы мен олардың өнеркәсіп,
мұнай —газ өнімдерімен және басқа да улы заттармен ластануы, қоршаған
ортаның ластануы нәтижесінде адамдардың денсаулығының нашарлауын туғызады

1. БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ

1.1 Жер бедері

Батыс Қазақстан облысының географиялық жағдайына келетін болсақ, Батыс
Қазақстан облысы — республикамыздың батысында, Жайық өзенінің екі бетіндегі
көлемді аймақта орналасқан. Ол солтүстігінде Ресейдің Орынбор, Саратов,
Самара, батысында— Волгоград, оңтүстік-батысында — Астрахань облыстарымен
шектеседі. Ал оңтүстігі мен шығысында Ақтөбе және Атырау облыстарының
территориясына ұласады.
Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы наурыздың 10 құрылған болатын.
Қазіргі алып жатқан территориясының көлемі 151,3 мың шаршы шақырымға жетеді
немесе Қазақстан территориясының 5,9 %-ін құрайды.
Облыс аумағы солтүстіктен оңтүстікке 425 шақырымға, шығыстан батыс
бағытта 585 шақырымға созылып жатыр. Өзінің көлемі жөнінен кейбір Батыс
Еуропа елдерінен, мысалға Болгариядан, Венгриядан әлдеқайда үлкен. Ал
Қазақстан Республикасының 14 облысының ішінде жер көлемі жөнінен 6-орын
алады 1.
Оның физикалық-географиялық жағдайы жөнінен мына ерекшеліктерін атап
өтуге болады:
Облыстың территориясы 48°—51º35' солтүстік ендік және 45°30'—54°35'
шығыс бойлықтардың аралығын камтиды.
Еуразия континентінің ішкі ауданында жатыр, яғни Атлант мұхитынан және
оның теңіздерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта орналасқан. Бұл оның
климатының қатаң континентті болуына, сонымен бірге топырақ жамылғысына,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне және табиғатына үлкен әсер етеді. Жалпы,
территориясының дала және шөлейт зонасында орналасуы адам өміріне онша
қолайсыздық жасамайды.
Облыс территориясының Орал және Волга бойы экономикалық аудандарымен
шекаралас болуының шаруашылық жағынан дамуына үлкен әсері бар. Сонымен
бірге іргелес жатқан Ақтөбе және Атырау облыстарымен экономикалық тығыз
байланыстары оның экономикалық-географиялық жағдайын жақсарта түсуде. Батыс
Қазақстан облысының мемлекетаралық көлік-экономикалық байланыстары
шаруашылыққа тиімді. Сонымен бірге облыстың Еуропа мен Азияның аралығында,
сондай-ақ шикізат көзінің мол аудандарына және өнеркәсібі жақсы дамыған
орталыққа жақын орналасуы халық шаруашылығының барлық салаларының ең
алдымен өнеркәсібі мен көлік қатынасының тез өсуіне жағдай жасайды.
Батыс Қазақстан облысының территориясын бес географиялық (орографиялық)
ауданға бөлуге болады: Жалпы Сырт, Орал маңы (Ембі) үстірті, Сырт
алды кертпеші, Каспий маңы ойпаты және Жайық өзенінің аңғары.
Жоғарғы плиоценнің континентальды және делювилі төрттік шөгінділермен
өңделген сыртты қыраттар оңтүстікке еңістелген бет түрінде өзіндік көрініс
береді. Бұл бедер тегістелген жайпақ шыңдарының жондары мен қырқалары және
еңіс беткейімен бөлшектелген сыртты қыраттарға жыра және сай арқылы
тілімделген. Облыстың солтүстік бөлігін Жалпы сырт сілемдері алып жатыр.
Оның жер бедері толқынды, тайыз ойлы және көтеріңкі қыратты болып келеді.
Жалпы Сырттың ең биік жері 80—150 м дейін жетеді, Кейбір төбелер ол
деңгейден де асып кетеді. Жалпы Сырттың субендік бағытта созылған Деркөл
жонының абсолюттік биіктігі, жергілікті халық Ешкі тауы деп атайтын
төбенің биіктігі 251 м.24
Жалпы Сырттың Ақ сырт деген сілемдері Батыс Қазақстан облысыньщ аумағы
ішкерілей еніп жатыр, яғни Жайық өзенінің оң жақ жағасымен Орал қаласының
маңына жетеді. Ол Ақборлы тауы деген атпен бірте-бірте оңтүстікке қарай 73
м-ге дейін аласарады.
Жалпы Сыртты Шаған және Деркөл өзендерінің аңғарлары тіліп өтіп,
аллювийлі шөгінді жыныстар қалыптастырады. Жер бедері егістікке жыртылмаған
тың жерлерден, әр түрлі кіші төмпешіктер мен ойпаңдардан тұ-
рады. Мысалы, осы жер бедерін қазақ халқы өзіндік атауымен Шұбарлы дала
деп атайды.2
Оңтүстік шығыстан солтүстік батысқа созылып жатқан Орал арты сыртының
биіктігі 117 м-ге жетеді. Сыртты қыраттар оңтүстігі мен оңтүстік шығысында
Каспий маңы ойпатынан Сырт алды кертпешімен бөлінеді. Сырт алды жарлы
биіктік — Жалпы Сырт пен Орал маңы (Ембі) үстіртінің оңтүстік беткейлерін
алып жатыр. Бұл негізінен Каспий маңы ойпатымен аралықта ендік бағытта
жіңішке белдеу болып қалыптасқан. Кіші өзендердің аңғарларымен солтүстіктен
оңтүстікке қарай тілімделіп, бірнеше суайрықтық жазықтарға бөлінеді.
Бұның батыс бөлігінде ескі сатылы (террассалы) жер сақталған. Олар
Каспий теңізі суының бірнеше рет көтерілу және қайту кезеңдерінде пайда
болған.

Сурет 1 – Жалпы Сырттың бедері.

Бұл кертпеш Деркөл жонында ені 2-3 км-ге дейін жететін және бедердің
құлау нүктесі 1 км-ге 50 м болатын тік беткей болып келсе, Орал арты
сыртында ол биіктігі 1 км-ге 1-2,5 м-ге дейін төмендейтін еңістілігімен
сипатталады. Бұның батыс бөлігінде екі сатылы жер сақталған, олар Каспий
теңізі суының бірнеше рет көтерілу және қайту кезеңдерінде пайда болған.
Мысалы, Баку трансгрессиясына байланысты борлы шөгінділер биіктігі 65—90 м
дейін.
Хвалын кезеңіне тән теңіздік шөгінділер екінші сатылы жазықтарды
қалыптастырған. Бұл шөгінді жыныстардың үстіңгі қабаты саздақ аралас ұсақ
тастардан тұрады. Беткей жыралы - сайлармен тілімденіп бірнеше суайрықтық
жазықтарға бөлінген.
Каспий маңы ойпаты – бұл абсолюттік нүктелері 40-25 м-ге дейін
төмендейтін, оңтүстікке еңістелген, теңіздің жоғарғы төрттік шөгінділерінен
құралған бедер. Ол территорияның оңтүстік батыс бөлігін алып жатыр. Көзге
бірбеткей тегіс болып көрінгенімен, Каспий маңы ойпаты көптеген кіші
өзендердің аңғарларымен, тұйық су қоймаларымен тілімделген. Оның шегінде,
Жайық өзені аңғарынан шығысқа қарай көктем кезінде еріген қар суын жиеайтын
дала ойпаңдары мен көлшіктер және көлтабандар, лента тәрізді лимандар
кішігірім төмендеулерінде кездеседі. Кейбір жерлерде көлтабандардың көлемі
едәуір үлкен болып келеді. Орташа тереңдігі 2-4 м аралығында, мұнда әр
түрлі өсімдіктер өседі.

Сурет 2 – Орал алды үстірті

Каспий маңы ойпатында сорлар кең таралған. Олардың тереңдіктері 10—20 м.
жетеді. Сорларға қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып
жатқан тұздарды ерітеді. Жаз айларында (маусым, шілде) құрғап, бетінде
түздың жұқа қабыршақтары қалыптасады. Бүлардың ішінде көлемділері облыстың
батысындағы Арал соры, Әукетай, Турке соры, т. б. Мысалы, сорлардың көбінің
емдік қасиеті бар. Эр түрлі тұз ерітіндісінен тұратын сор балшықтарын
жергілікті халық буын, тері ауруларын емдеуге пайдаланады.1
Каспий маңы ойпатының оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерінде құмды
шағылдар көп тараған. Үлкен территорияны алып жатқаны — Нарын құмы. Мұндағы
кұм мыңдаған жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің, теңіздің
саязданған орнында пайда болған, Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан
шағылдар, төбелер (биіктігі 20—40 м) қалыптасқан. Құмды аудандар өсімдік
дүниесіне өте бай.24
Батыс Қазақстан облыстың солтүстік-шығыс бөлігін Орал маңы (Ембі)
үстірті алып жатыр. Жер бедері бірнеше өзен аңғарларымен тілімделген. Осы
жерден ағып өтетін Утва және Елек өзендерінің негізгі суайрықтарын құрайды.
Қарастырылып отырған аумаққа оның солтүстік – батыс беткейі кіреді. Орташа
биіктігі 110—235 м аралығында. Осы Орал маңы үстіртінде Батыс Қазақстан
облысының ең биік нүктесі жатыр. Орал маңы (Ембі) үстіртін құрайтын
жыныстар бор дәуірінде пайда болған. Оның үстіңті қабатын төрттік дәуірдің
сарғыш, сұрғылт саз және құм қабаттары жауып жатыр, кейбір жерлерінде борлы
қабаттар кездеседі. Сондықтан да жергілікті: халық бұл жерлерге Ақтау,
Ақсай, Ақдөң деген атаулар берген.2
Каспий маңы ойпатының оңтүстігінде абсолюттік биіктігі 71,4 м болатын
жоғарғы бор және палеоген жыныстарынан құралған Сантас таулы қыраты
орналасқан.
Жайық өзенінің ортаңғы және төменгі ағысының аңғары — жер бедеріне
өзінің көптеген жылдар бойғы ағысының әсерімен бірнеше белгілер қалдырған.
Жайық өзені аңғарының солтүстік бөлігінде қазіргі жайылмасынан басқа төрт
сатылы жазықтық, ал оңтүстігіндегі Каспий маңы ойпатында екі сатылы жазық
пен қазіргі жайылма пайда болған.
Ғалымдардың зерттеуіне қарағанда, облыс территориясының солтүстік бөлігі
Каспий маңы ойпатына карағанда ерте қалыптасқан, сондықтан өзен бойындағы
сатылы жазықтардың оңтүстікке қарай кему себебі дәлелді жағдай.
Жайық езенінің қазіргі жайылмасы солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп
тарыла береді. Мысалы, Елек және Утва саласының қосылатын жерлерінде 12—13
шақырым болса, Индер көлінің маңайында 7—10 шақырым.Жайылма енінің ең
кенейетін жері Орал қаласының маңында 50 шақырымға дейін жетеді. Жайық
өзенінің анғары жазықты, жалды, дөңесті болып кезектесіп келіп отырады.

1.2 Облыстың климаттық ерекшеліктері

Батыс Қазақстан облысының климаты қатаң континетті. Қысы суық бірақ
батыстан келетін циклондардың әсерінен кейбір кездерде жылылыққа ауысып
отырады. Жазы ыссы әрі кұрғақ, ұзақ болады. Өзіне тән ерекшеліктері: күн
сәулесі мол түседі, құрғақшылық жиі болып тұрады, қар жамылғысы жұқа,
мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, көктемде және өсімдіктің
көктеу кезінде топырақта ылғалдың қоры аз болады.
Батыс Қазақстан облысының климатына әсер етуші факторлар бірнешеу.
Сонын ішінде ең негізгілері мыналар:
1. Күн радиациясының әсері. Облыстық территориясы қоңыржай белдеуде
жатыр. Географиялық орны Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-шығысында
орналасқандықтан, күн жылуының түсуінде қыс пен жазда үлкен айырмашылық
болады.
Күн радиациясының, түсу мөлшері сол жердің қандай ендікте жатқанына,
атмосфераның тұнықтығына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Батыс
Қазақстан облысының территориясы 51º35'—48º солтүстік ендіктің аралығында
болғандықтан, күннің жарық болуы, оның ұзақтығы мен жиынтығы, оның радиация
мөлшері солтүстіктен онтүстікке қарай көбейе береді. Сол сияқты жиынтық
радиацияның мөлшері де территорияда бірдей емес. Солтүстігінде, шамамен 49°
с. е. дейін 1 шаршы см 110 ккал тең болса, ал оңтүстігінде 120 ккал
жетеді.11
2. Ауа қозғалысының әсері. Батыс Қазақстан облысының аумағына жыл
бойы үш түрлі ауа массалары әсер етеді. Бұлар — арктикалық, полярлық,
(қоңыржай) және тропиктік ауа массалары.
Амуқтың климатына батыстан, Атлант мұхитынан келетін ауа массалары әсер
етеді. Бұл ауа массалары жылдың қай мезгілінде болсын климатты жұмсартып
ылғал әкеледі. Қыс кезінде батыс және оңтүстік-батыс ауа массаларының ағыны
ауа райын жылытады, аспанды бұлт торлап, қар жиі жауады. Жаз кезінде Атлант
мұхитының ауа массалары ыстықты бәсеңдетіп, ылғалды арттырып, жауын-шашын
түсіреді.
Көктемнің соңғы күндері және жаз айларында құрғақ тропиктік ауа
массаларының әсері өте зор. Бұл кезде мұнда жоғары атмосфералық қысым
қалыптасады. Тұран ойпатынан соғатын оңтүстік, оңтүстік шығыс желдері
аңызақ әкеледі. Кейбір жылдары тропиктік ауа массасының екпінділігіне
байланысты құрғақшылық болып ауыл шаруашылығына ұлкен зиян келтіреді.
Жылдың әр мезгілінде екі түрлі ауа массаларының шектескен жерлерінде ауа
фронттары пайда болып, циклондар мен антициклондар аудан территориясына
ішкерілей енеді. Циклондар атмосфераның төменгі кабатын қатты өзгерістерге
ұшыратады, оның әсерінен ауа массаларының қозғалысы күшейеді, жел
көтеріледі. Батыс Қазақстан облысының аумағында циклондар батыстан және
солтүстік-батыстан соғып өтеді. Мұхит кеңістігінде пайда болған циклондар
бұлтты, жауын-шашынды ауа райын қалыптастырады
Жазда аудан шегінде азор антициклонының шығыс тармағы таралып, ал
қыста ол азия антициклонының батыс тармағына ауысады. Осының салдарынан,
жазда айтарлықтай аз бұлттылықпен және жер бетінің қарқынды қызуымен, ал
қыста қатты суынуымен көрініс табады. Циклондар белсенді емес, соған
байланысты жауын-шашын аз түседі. Ылғалдану коэфициентінің өте төмен
болуымен және құрғақшылық күндердің айтарлықтай көп болуымен сипатталады.
Қысы суық, қар жамылғысының орташа қалыңдығы 25-30 см, ал наурыз
айының бірінші жартысында ең үлкен қалыңдықтағы қар жамылғысы байқалады.
Қар жамылғысының орташа калыңдығы солтүстік аудандарда 15—25 см,
оңтүстігінде 10—15 см. Оның тұрақты жату кезеңі солтүстігінде 125—130 күн,
орталық аудандарында 100—120 күн, оңтүстігінде 80—100 күн шамасында. Кейбір
жылдары оңтүстігінде кар жамылғысы мүлде тұрақты болмайды (орташа 10 жылда
рет).
Қыс айы 128-130 күн-ге созылады, қаңтар айының орташа температурасы
-14,8ºС. Ең жылы шілде айының орташа температурасы 22,5ºС, ал орташа жылдық
температура +4,8-5ºС. Атмосфералық жауын-шашынның көпжылдық мәліметтер
бойынша жылдық қосындысының мөлшері 270-300 мм, яғни ол жылы
кезеңде(сәуір-қазан) түсетін жауын -шашынның 60-75%-на сай, құрғақшылық
кезеңдерінде аз түсетіндіктен 180-480 мм аралығында ауытқып тұрады. Жауын-
шашынның түсуі облыстың солтүс-тігінде 300 мм-ден астам болса, оңтүстігінде
190 мм-ге дейін кемиді. Орал қаласында жылына орташа 374 мм жауын-шашын
түссе, Чапаев елді мекенінде — 250 мм, Тайпақта — 183 мм. Қуаңшылық кезең
1,5-2 айға созылады. Облыстыд территориясында жылы кезең солтүстігінде және
шығыс бөліктерінде 120—140 күндей, ал оңтүс-тігінде және батыс бөліктерінде
140—160 күндей болады. Ауаның 10°-тан жоғары температурасының қосындысы
солтүстігінде 2800°, оңтүстігінде 3000—3400°-қа жетеді.
Алғашқы күздік үсіну шамамен 26 қыркүйекте, ал соңғы көктемдік 9
мамырда байқалған. Кейбір уақытта көктемнің жай үсінуі болады, оның
салдарынан гүлдер және еменнің түйіндері, үйеңкі ағаштары, зақымдалынады,
ал ол дұрыс өнім алуға кері әсер етеді. Вегетациялық кезеңде ылғадылықтың
жетіспеуі, ағашты және бұталы түрлердің дамуына кері әсер етеді, осының
салдарынан өнім мен дәннің уақытынан бұрын түсуіне әкеледі. Жауын-
шашынннның аз түсуі ормандағы зиянды жәндіктердің дамуына және өрт қауіпін
жоғарлатады.
3. Жер бедері ауа температурасына, ылғалдылығына, желдің
жылдамдығына белгілі бір мөлшерде әсер етеді, сондықтан әр жердің
өзінің микроклиматы болады. Жер бедерінің әсері. Жер бедері ауа
температурасына, ылғалдылығына, желдің жылдамдығына белгілі бір мөлшерде
әсер етеді. Сондықтан әр жердің өзінің микроклиматы болады.

1.5 Геологиялық құрылысы. Литологиялық - стратиграфиялық
жыныстардың кешені

Аудан аумағы кембрийге дейінгі қатты кристалды негізден тұратын Шығыс
Еуропа платформасының құрамына кіреді. Сол себепті бұл аймақтар тау тузілу
процесіне ұшырамаған. Геосинклиналды ауданда кездесетін шөгінді жыныстардын
қатпарлануы немесе жанартау процестері бұл аймақтарда болмаған.
Каспий маңы ойпаты батысында Ергеней, солтүстігінде Жалпы Сырт, ал
шығысында Орал маңы үстіртімен (Оңтүстік Орал және Мұғалжар тау алды)
щекаралас орналасып, кең тектоникалық ойпатты көрініс береді. Оңтүстігінде
ол Сотүстік Каспий теңізінің суына өтеді. Н.И. Андрусов пікірі бойынша
Каспий маңы ойпаты өзіндік құрылымдық элемент ретінде орта миоценде
басталған және Кавказ мен Кавказ арты тауларының қалыптастырған
тектоникалық таулар мен тығыз байланысты болған. Орта плиоценде, ақшағыл
ғасырының аяғында ойпаттың солтүстік бөлігі тектоникалық деформацияға
ұшыраған және теңіз деңгейі астына батқан. А.А. Богданов пікірі бойынша
Каспий маңы ойпатының анағұрлым қарқынды дислокациясы палеоген мен ақшағыл
аралығында болған. Каспий маңы ойпатының ақшағыл теңізі астына төменденуіне
әкелген дислокация табиғатын әртүрлі ғалымдар әртүрлі қарастырған, Каспий
маңы ойпатын синеклиза деп санаған Н.А. Шатскина, грабен деп санаған А.П.
Православлев немесе жер- жерден лықсымамен күрделенген кең иілім деген М.М.
Жуков болған. 22
Каспий маңы ойпатының кең төмендеген құрылымы ірі және ұсақ жергілікті
көтерілімдермен көрініс табады. Олар қазіргі және ежелгі тұз күмбезді
тектоникаға, әсіресе пермь шөгінділеріндегі қалың тұз қабаттарының болуымен
сипатталады.
Төрттік кезеңде Каспий маңы ойпаты Каспий теңізінің үш ретті
трансгрессиясына ұшыраған, оның іздері бакин, хазар, хвалын теңіздерінің
территорияда шөккен шөгінділерінен анықталды. Каспий теңізі
трансгрессиясының негізгі себебін , көптеген ғалымдар Европаның төрттік
мұз басуымен байланыстырады, оның салдары мұздың қарқынды еруінен және
Каспийге солтүстіктен келіп құятын өзендердің ықпалынан теңіз деңгейінің
көтерілуін көрсетеді.
Сонымен Каспий маңы ойпатының қазіргі беткі көрінісі жас хвалын
теңізі шөгінділерінен құралған аккумулятивті жазықты қалыптастырда.
Каспий маңы ойпатының жоғарыдағы даму тарихы оның геологиялық құрылысындағы
ерекшеліктерін анықтайды. 10
Каспий маңы ойпатының Еділ—Каспий иілген бөлігі — геологиялық
құрылымы жөнінен катты қабықтың ең терең түскен аймағы. Кристалды жыныстар
мұнда 3000 м-ден аса тереңде және палеозой мен мезо-кайнозой шөгінділерінің
астында жатыр, ал кей жерлерде тереңдігі 15 мың м-ге дейін жетеді. Бұл
Каспий маңы синеклизасында төменгі палеозойдан кайнозой кезіне дейінгі
жыныстар платформаның жай бір қалыпты иілісінің әсерінен көп өзгеріске
ұшырамаған. Сонымен бірге бұл ауданның тағы бір ерекшелігі тұз күмбездері
көп кездеседі. Шалқар ауданында пермь шөгінділері жер бетінен көрініс
табады. 21
Каспий маңы ойпатымен Орал тауларынан бастау алатын Жайық өзені
аңғарының геологиялық дамуы тығыз байланысты. Орал тауларының қалыптасуы
герцин қтпарлануы кезінде аяқталды. Пермь жүйесінен бастап Орал таулары
теңіз деңгейінен көтерілді. Одан аққан су ағындары ежелгі Жайық аңғарын
тілімдеді.
Пермь жыныстарынан жоғары – триас шөгінділері түрлі саздармен,
құмдақтармен, конгломераттармен және құмдармен , ал олардың аралығында
үзілмелі түрде төменгі юраның қою-сұр саздары, жиі орта юраның шөгінділері
орналасқан. Соңғылары сұр ұсақ түйіршікті құмдақтар мен құмдар қабаты
аралас орналасқан сұр түсті құмдақтармен, әктасты емес саздармен
сипатталады. Орта юра шөгінділері фаунасымен аз сипатталған, себебі
негізінен тұщы су шөгінділерге жатады. Каспий маңы ойпатының солтүстігі
триас соңында құрлық болды. 7
Жоғарғы юра шөгінділері кең қою–сұр және сұр саздармен ,
мергельдермен, құмдақтармен–аммонит фаунасының үлкен санымен теңіздік
әктасты–сазды шөгінділерімен сипатталады.
Бор шөгінділері жоғарғы және төменгі бөлігімен сипатталады. Олар
бір–бірімен байланыспаған. Жоғарғы бөлігі сенонның және сантонның ақ
мергель қабатымен, ал төменгі –жасыл немесе жасыл–сұр түсті сазды қабатпен
көрінеді. Каспий маңы ойпатының солтүстік– шығыс бөлігінде жоғарғы бор
қалыңдығы 400 м-ге дейін жетеді. Үщтік шшөгінділер территорияда төменгі
және жоғарғы бөлігімен сипатталады. Күмбездердегі бұрғылау жұмыстары
төменгі бөліктің шөгінділері күмбездердің приферийлі үлескілерінде және
күмбез аралық кеңістікте сақталған, ал жоғарғы бөлігі барлық территорияны
жамылғы қабат ретінде жабады.
Юра және төменгі бор кезеңінде Каспий маңы ойпатының солтүстігін теңіз
басқан. Ол өз кезегінде көк және қою жасыл–сұр саздардың қалың қабатын
қалыптастырды. Осыдан кейін судан босаған сыртты бөлік құрлық болып қалды.
Жоғарғы сенонда теңіз трансгрессиясы қалың қабатты мергель шөгінділерін
қалыптастырды.
Каспий маңы ойпатының палеоген шөгінділері сұр және көк–сұр
құмдақтармен, кренийлі немесесаз және мергель шөгінді тау жынысымен
сипатталады. Бөл жыныстар жасы бойынша Поволжьяның сырзан ярусына сәйкес
келеді. Қазіргі уақытта ізденістердің негізінде жас фауна мен микрофаунаның
жасы жоғарғы палеоген және төменгі палеоген болып саналады. Палеоген
саздары мен мергельдерінің жалпы қалыңдығы 150-200 м аспайды. Жоғарғы
палеоген мен төменгі неоген теңіздік шөгінділері Каспий маңы ойпатында
таралмаған. Жоғарғы неоген шөгінділері жоғарғы плиоценнің апшерон және
ақшағыл ярусымен сипатталады.

1.6 Қарастырылған аумақтың тектоникалық құрылысы және пайдалы
қазбаларының таралуы

Каспий маңы ойпаты Қазақстанның батыс бөлігінде орналасқан. Ол Орыс
тақтасының оңтүстік –шығыс бөлігіне кіреді де, жан– жақтан флексуралар және
терең тектоникалық жарылымдармен шектелген. Бұл құрылым неоген-төрттік
кезеңде ұдайы майысып төмен түсуімен ерекшеленген, сол себептен қалың
қабатты борпылдақ шөгінділермен көмкерілген. Ойпаңның стратиграфиялық
қимасы жас теңіздік және континенттік фациялардың ырғақты алмасуымен
сипатталады. Жер бетінде осы құрылымға 55-25 м абсолюттік биіктікте
орналасқанькең байтақ Каспий маңы ойпатты жазығы сәкес келеді. Ойпаң екінщі
реттегі құрылымдармен күрделенген, олар батыснда үздіксіз ойысу белдеміне
жататын Бөкей синеклизасы, ал шығысында үстірт пішінді төменгі Орал
көтерілімі. Бөкей синаклизасының төмен түскен амплиттудасы 600-800 м
шамасында, сондай-ақ оның құрылысы үшінші реттегі оң (Шалқар) және теріс
(Орталық, Мәмбет, Орал) құрылымдарына күрделенген. Орал тектоникалық
көтерілімінің неоген-төрттік кезіндегі жалпы көтерілу амплитудасы 150 м
дейін жеткен. Бұл құрылым үшінші реттегі ойыстарға (Ақтөбе, Сағыз) және
(Ақшатау, Тамды) көтерілімдерімен күрделенген. Жалпы бұл аймақтағы
неотектоникалық қозғалыстар көптеген тұз күмбездердің өсуі, қабаттардың
бұрыштық үйлесімсіздігі мен қабаттар жатысы деңгейлерінің күрт ауытқуы,
Жайық өзенінің планда күрт иірленуі және арналар бойындағы түпкі шоңғал
тастардың су бетіне шығуы. Тұз күмбездері әдетте меридианға жуық бағыттағы
тектоникалық жарылымдарға сәйкес келеді. 23
Зерттеліп отырған территориямыз Каспий маңы ойпатының немесе плитасының
солтүстік шеті, сонымен қатар бұл ойпаттың жиегінде орналасқан ішкі бөлігі
деп те атайды. Каспий маңы ойпаты жоғары қалыңдықтағы шөгінді қабатпен
көмкерілген, әсіресе пермь қалыңдықтағы шөгіділердің қалыңдығы басым
келген. Бұл шөгінділердің таралуы тұз күмбездерінің дамуымен сипатталады.
Шөгінділердің орналасу жағдайының ерекшеліктері ірге тасының және оны
көмкерген қабаттың әртекті дислоцирленуі салдарынан төрт құрылымды қабаттың
бар болуын көрсетеді. Бірінші қабат кристалды ірге тас жыныстарын,
екіншісі – палеозой жастағы тұз асты шөгінділер кешенін, ал үшінші – қабаты
палеозойдың тұзды және тұз асты жыныстар кешенін, жамылғы төртінші қабаты –
плиоцен-төрттік шөгінділер кешенін қалыптастырады. Кристалды ірге тасттың
және тұз асты қабаттың мәләметтері жетіспеуінен, қазіргі уақытта зерттеулер
плитаны тереңдік тектоникалық аудандастыруын тек ауырлық күшінің өрісінің
салыстырмалы мәні нәтижесінде құрылымын белгілі бір дәрежеде анықтап
көрсетеді.
Тереңдік құрылымының негізгі белгілері табиғи физикалық алаңдардың
ерекшеліктерінен көрініс табады. Территорияның солтүстік жартысындағы
магнит өрісі жоғары қарқындылықпен сипатталады. Мұнда Орыс
платформасының көтерілген бөлігіне, яғни солтүстік-шығысқа созылған
максимумның көп бөлігі орналасқан. Ал оның табиғаты, кристалды ірге тасын
құрайтын граниттер мен гнейстер қабатына негізгі жыныстардағы жоғарғы
қарқынды массалардың енуі болуы мүмкін. Сонымен қатар оны, тектоникалық
жағдайлармен, яғни максимум жоғарыда аталған екі плиталардың шекарасы
болатын ерте палеозойлық жымның (шов) салдары (Клушин, Толстихин 1960)
немесе ол ірге тастың бір блогына сәйкес келеді.
Каспий маңы плитасының шеткі бөлігі жоғарғы қабаттан төменгі қабатқа
дейінгі құрылымның бағыныштылығы салыстырмалы түрде анық байқалады. Бұл
ірге тас жыныстарынан палеогенге дейінгі барлық жамылғы асты шөгінділерді
қамтитын ірі сызықты дислокациялардың бар болуынан көрінеді. Плитаның
солтүстік шеткі бөлігіндегі ірі дислокациялардың дамуы, гравиметрия,
сейсмика және геологиялық зерттеулер бойынша анықталды.
Плитаның солтүстік шеті ауырлық күүшінің оң мәнінен теріске өтуінен және
солтүстіктен оңтүстікке қарай төмендейтін сызықтық аномалиялармен
сипатталады. О.А. Шванкова (1952) бұл аномалияны “Негізгі гравитациялық
деңгей” деп атаған. “Негізгі гравитациялық деңгейге” палеозой жыныстарының
кертпеші сәйкес келеді. Ол бойынша палеозойдың тұз асты шөгінділері
оңтүстікке қарай 5-6 км тереңдікке кенет төмендейді. Бұл мұнда тереңдік
жарылымның бар болуын және кристалды ірге тастың жыныстарында дамығанын
болжайды. Жер бетінде, кертпеш шегінде мезазой және палеоген
шөгінділерінде бекітілген Токарев аудандық лықсымасы дамыған. Лықсыма
шығысқа қарай Жайық өзеніндегі Иртек елді мекеніне дейін созылады. Ірге
тастың және жамылғы қабаттың екінші бұзылуы Елек өзені аңғарымен оңтүстік-
шығысқа қарай “Негізгі гравитациялық деңгейдің” оңтүстік бөлігіне сәйкес
келетін, әртүрлі деңгейде орналасқан тұз асты және одан да терең
қабаттардың орналасуымен сипатталатын Елек бұзылымы дамыған.
Гравиметриялық сурет және маятникті бақылаулар нәтижесінде гравитациялық
аномалиялардың таралуы туралы карта құрастырылды, ал ол өз кезегінде бұл
территорияны үш тектоникалық аймаққа(батыстан шығысқа қарай) бөлуге
мүмкіндік берді.
Аудандық оң гравитациялық аномалиямен сипатталатын, тегіс палеозойлық
көтерілімдері бар Орыс платформасының шеткі бөлігі.
Палеозойлық көтерілімдер болуы мүмкін, шығысқа қарай ауданы бойынша кең,
ауырлық күшінің жергілікті максимумы және сатылы орналасқан платформаның
Каспий маңы ойпатына өтетін бөлігі.
Теріс жергілікті гравитациялық аномалиясымен сипатталатан Каспий маңы
ойпаты ауданы. Платформа жиегінің Каспий маңы ойпатына өтуі үстірт тәрізді
және тік, гравитациялық деңгеймен көрінеді. 1
Ғалымдардың зерттеулері бойынша құрылған тектоникалық сызбалармен қоса,
бұрғылау жұмыстары мен тереңдік бақылауларды ескере отырып, келесі
тұжырымдар жасалды:
Аумақ шегінде таралған тұз асты ірге тасы құрылымдық жағынан біркелкі
емес, оның беткі қабатының әр түрлі тереңдікте жатуына байланысты
көтерілімдер мен иілімдердің қатарынан тұрады. Ірге тасының Орыс
платформасына өтуі бірқалыпты емес, үстірт тәрізді, әсіресе ойпаттың батыс
және солтүстік-батыс жиегінде бірнеше сатылар көрінеді.

3. АРАҚАШЫҚТЫҚТАН ЗЕРДЕЛЕУ ДЕРЕКТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
3.1 Ғарыштық суреттердің түрлері
Жер бедерін қалыптастыруға әсер ететін құбылыстардың бірі тау
жыныстарының үгілуі мен мүжілуі. Үгілу – экзогенді үрдістер үшін маңызды
роль атқарады. Ол тау жыныстарының жер бетінде әртүрлі физикалық, химиялық,
органикалық факторлар салдарынан өзгеріп, бұзылып ыдырауын және
салыстырмалы түрде төмен абсолютті биіктікте орын ауыстыруға дайындауын
айтады. Сонымен үгілу экзогенді бедер түзудің бастапқы кезеңі болып
саналады, ал борпылдақ таужыныстарысыз денудация да, аккумуляция да
болмаушы еді. Тау жыныстарының үгілуі қарқындылығы оның әр түрлі физикалық-
механикалық қасиеттеріне және химиялық төзімділігіне байланысты.
Жыныстардың негізгі қасиеттері олардың қаттылығы, түсі, еру қасиеті, қат-
қабаттылығы және т.б. қасиеттері жатады.
Үгілу үрдісінің басымдылығына орай үш түрге бөледі: физикалық,
химиялық, органикалық үгілу. Шұғыл континентальды климатымен сипатталатын
дала мен шөлейт зонасында физикалық үгілу кең тараған. Физикалық іглудің
негізгі факторы: күн сәулесі, соған байланысты температураның тәуліктік,
маусымдық өзгеруі, су ылғалының мехыникалық әсері. Үгілу-тозудың барысында
пайда болған жыныстардың аумай-көшпей сол жерде сақталып, шөгуін элювий деп
атайды.
Батыс Қазақстан облысының элювийлік шөгінділеріне тән ерекшелігі
қалыңдығының айтарлықтай аз (3-5 м) болуы, яғни үгілу үрдісінің голоценде
салыстырмалы түрде әлсіз өтуі себеп болды. Үгілу үрдісі БҚО-ның Жалпы сырт
пен Орал маңы үстіртінің салыстырмалы биік жерлерінде кездеседі. Борпылдақ
шөгінділердің көп бөлігі сол орнында тұрмайды, алдымен беткей бойымен,
содан кейін өзен аңғарымен төмен тасымалдану үрдісіне ұшырайды.
Денудациалық үрдістер аймақтағы Жалпы Сырттың оңтүстңк сілемі мен Орал
маңы үстіртінің шегінде қарқынды, ал Каспий маңы мен Жайық өзенінің
аңғарында әлсіз дамыған. Бұл үрдістегі басты рольдерді беттік шайылу мен
сызықтық шайылу атқарады. Бұл – өзіндік жыралы-сай бедерінің және беткей
етегінде делювийдің жиналуына әкеледі.
Ағын сулар жер беті пішіндерінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
Олардың әрекетінен пайда болған бедер пішіндер алуан түрлі. Сол себептен
суды жер бетінің мүсіншісі деп атайды. Ағын сулардың әрекеті алдымен сумен
шайылунан, жемірілеуінен (эрозия), шайылған заттардың судың ағынымен төмен
тасымалдануынан, соңында оларды шоғырлап жинауынан құралады. Сонымен, ағын
сулар әрекетімен атқаратын геоморфологиялық процестердің жиынтығы
флювиальды (латынша fluvius-ағын тасқын) үрдістер деп аталады.
Флювиальды үрдістер типіне жататын жетекші үрдістердің бірі беттік
шайылу (кіші ағысты эрозия) аймақ шегінде қазіргі денудацияның кең тараған
түрі. Ол беткейден ұсақ минералды бөлшектерді жауын-шашын мен ағын сулардың
өзгермелі микроарнасы немесе толығымен су қабатын құрап бұзып тасымалдайды.
Осындай жағдайға делювийлі сазды-саздақты, құмды жыныстар, жердің жоғары
дәрежеде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.