Дәстүрлі өнердегі діни нанымдар мен сенімдер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дәстүрлі өнердегі діни нанымдар мен
сенімдердің көріністеріне мәдениет теориясы мен тарихы тұрғысынан ғылыми
талдау жасау арқылы ұлттық өнердің бірегейлігі дәйектеліп, дәстүрлі өнер
үлгілерінің мәдени мұра ретіндегі құндылығы негізделеді, ондағы діни наным-
сенімдер мәселесі сарапталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан білімі мен
мәдениеті жан-жақты даму үстінде, ал қазақ халқының ғажайып ұлттық дәстүрлі
өнері өзіндік ерекшелігімен, ежелгі дәуірге меңзеп, өнердің тұңғиық
тереңіне жетелеудің арқасында жұртшылықтың назарын өзіне аударып отыр. Оған
соңғы кездері мәдениетпен өнердің өсіп өркендеуіне атсалысып,үлесін қосып
жүрген қылқалам және қолөнер шеберлерінің өнер шығармалары куә.
Бұл ұлттық нақышта салынған өнер туындылары тек өз жерлестеріміздің
ғана емес, сонымен қатар шетел азаматтарының да қызығыушылығын арттыруда.
Негізінен ұлттық өнер, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрдегі сұраныс талап
тілектердің барлығы дерлік белгілі бір діни наным-сенімдерге байланысты
туындап отырады.
Бүкіл әлемде алғашқы мәдениеттің пайда болуы дінге байланысты. Дін
мәдениеттінің пайда болып қалыптасуына және де оның дамуына тікелей әсер
етті. Әлемдегі барлық ұлттар өздерінің мәдениетін, әдет-ғұрыптарын діннен
алған. Ежелгі дүние тарихын алып қарайтын болсақ, адамзаттардың алғашқы
мәдени орталықтары болған Мысыр, Араб түбегі, Вавилон, Қытай, Үнді, Ежелгі
грек, рум мәдениетінің негізін дін құраған. Мәдениеттін діннен шыққандығын
бүкіл әлемдегі барлық ғылымдар бір ауыздан мақұлдайды. Себебі бұл мәселеге
тарихи дәлелдер өте көп. Әлемдегі археологтардың қазба жұмыстарының
нәтижесінде табылған барлық заттар, ондағы анықталған көне замандағы
адамдардың салған алғашқы суреттері мен жазбалары, осы күнге дейін
сақталынып қалған тарихи ғимараттар, мүсіндер, суреттер мен жазбалар және
басқа да тарихи құнды заттар алғашқы мәдениеттің діннен шыққандығын
дәлелдейді. Біз қарастырып отырған тақырыптың актуальді мәселелері
қазақтың ұлттық дәстүрлі өнерінің бастаулары болып табылатын діни, тарихи,
табиғи алғышарт ерекшеліктерінің ғылыми негіздерін қамтиды. Қазіргі заманда
діни нанымдарды ғылыми тұрғыда зерттеу қажеттілігі туып отыр, себебі халық
санасында наным- сенімге деген көзқарас ғылыми емес тұрғыда белең алуда.
Қазақтың ұлттық дәстүрлі өнері соның ішінде діни наным –сенімге қатысты
пайда болған дүниелер осы күнге дейін ғылыми тұрғыдан қарастырмай келеді.
Бәрімізге белгілі дәстүрлі өнеріміздің тарихи тамыры тереңде жатыр. Бүгінгі
таңда Қазақстанның суретшілерінің, мүсіншілерінің, сәулет, қолөнер
шеберлерінің, дизайн саласы мамандарының алдында тұрған міндет ұлттық
мемлекеттің өзіндік келбеті бар көркем өнер мектептерін жетілдіру. Ол үшін
халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қазынасы мен мәдениетін
жастарымыздың бойына сіңіру қазіргі таңдағы басты міндеттердің бірі.
Диссертациямызда қазақ ұлттық өнерінің негізгі бастауы болып табылатын
діни наным-сенімдер, салт-дәстүр, дәстүрлі сәулеттік және қол өнер, ою-
өрнек, бейнелеу өнері негізінде қарастырылады. Дәстүрлі ұлттық өнердің
рухани бастауларын бұл тұрғыдан зерттеу болашақ өнеріміздің өзіндік
келбетін анықтауда жетекші қызмет атқаруы сөзсіз.
Қазақ дәстүрлі өнерінің өткені, қазіргісі мен болашағының арасындағы
сабақтастық пен ішкі рухани үндестік зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абай Құнанбаев өнерді “жан азығы” және “тән
азығы”деп екіге бөлген [1, 307 б.]. Тән деп отырғаны яғни, дене азығы ол
тіршілікке қажет бұйымдар, демек материалдық өнер.
Ал жан азығы дегені – көркем өнер. Табиғаттың бойындағы әсемдікті,күш
қуатты, сезімді адамның қажеттігіне сәйкестендіріп қол немесе тіл арқылы
көріктендіріп жіберу. Мұндай көркем өнерді “жан азығы” деу себебі, ол
адамның жанына, яғни көңіл күйіне, сезіміне қатты әсер етеді.
Ш. Уәлихановтың Оңтүстік Сібір халықтарының тарихы туралы жазбаларын
оқыған кезде халық тілі, олардың діни көзқарасы, сенімі, айналадағы орта
туралы таным түсінігі жөнінде көптеген мағлұмат алуға болады. Шоқан
шамандардың күнәқарлықтан аулақ болып, ар-ұятты жоғары ұстағанын,малдың
амандығы-жанның амандығы деп санағанын өз жазбаларында келтірген. Бір
сөзбен айтқанда шамандар кесір апаттан, малдың өлім-жетімінен, ауыру-
сырқаулардан әр кез аман болуды ойлаған. Дәстүрді бұзбауға тырысқан.
Шамандар жарық дүниемен қоштасқанға дейін барлық күнәқарлықтан арылуға
тиіс. Бұдан көріп отырғанымыздай қазақ халқының мінез-құлқы, салт-дәстүрі,
мәдениеті сахара табиғатымен тікелей үндесіп, соған бейімделген [2, 172
б.].
Қазақ дүниетанымының рухани өзегінен негізгі орын алатын діни наным
жөнінде Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан пікірлері өте құнды. Сонымен бірге
қазіргі таңда осы салада еңбек етіп жүрген көптеген ғалымдардың пікірлерін
ескере отырып, діни наным- сенімдердің ұлттық дәстүрлі өнердегі
көріністері жөнінде диссертацияда нақтырақ қарастырылды.
Т.К. Басеновтің “Орнамент Казахстана в архитектуре” деген еңбегінде
былай дейді: “Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ,
алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі
теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан,
асадал, бесік, және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге
қонымды мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен
қолданылып келеді” [3, 11 б.].
Бұл жөнінде қазақ ғалымдары Ә. Марғұланның, Т. Басеновтың, Э.
Масановтың, М. Мұқановтың және Х. Арғынбаевтың тағы басқалар зерттеген
еңбектерде ою-өрнектің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құнды
деректерді кездестіруімізге болады.
Қ. Қасиманов өзінің “Қазақ халқының қолөнері” деген еңбегінде былай
дейді “Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен үш
түрлі ұғымды бейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты,
екіншіден, жер – су, көшіп-қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірде
кедесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін береді” [4, 12 б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты - дәстүрлі өнердегі діни наным мен сенімдердің
көріністерін мәдениеттанулық тұрғыдан талдау жасау. Зерттеу жұмысының
мақсаты баянды соңын табу үшін төмендегі міндеттер қойылды:
- дәстүрлі өнердің табиғаты мен ерекшеліктерін қазіргі замандағы отандық
гуманитарлық білім саласының контексінде қарастыру;
- халық болмысында салт-дәстүрдегі наным-сенім көріністерін сұрыптап,
оларға ғылыми талдау жасау;
- дәстүрлі өнердің ұлттық мәдениеттегі тәрбиелік орнын анықтау;
- ұлттық мәдениеттегі дәстүрлі өнердің эстетикалық сипатына талдау
жасау;
- наным-сенімдердің дәстүрлі өнердегі танымдық болмысын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты бір жағынан, қазақ халқының дәстүрлі ұлттық өнерінің
рухани бастауларын меңгеру. Екінші жағынан, осыдан діни наным-сенімдердің
көрініс табуын анықтау.
Ұлттық дәстүрлі өнердегі наным-сенім, дүниетанымдық проблемаларға
қатысты басылым беттерінде жарияланған материалдарды қорытып, тың
мәселелерді көтеру.
Қазіргі таңдағы өнер туындыларының ерекшелігі мен табиғатының өзегін
құрайтын тұрақты белгілерін айқындай отырып, діни наным-сенімде тәрбиелік,
танымдық, эстетикалық тұрғыдан алатын орның анықтау.
Халқымыздың дүниетанымы, дәстүрлі өнердегі діни наным-сенімдердің табиғи
сипаты жөнінде осыған дейінгі қалыптасқан тарихи-этнографиялық сипаттармен
шектелмей, оның мазмұндық мәнін айқындайтын белгілерін тереңірек шешу.
Зерттеу жұмысының нысаны – ұлттық мәдениеттегі дәстүрлі өнердің табиғаты
мен ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – қазақ халқының дәстүрлі өнердегі діни нанымдар
мен сенімдердегі көріністерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертация
қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістерге, тарихи-
салыстырмалық, тарихи-хронографиялық тұрғыда зерттеу әдістеріне сүйеніліп
жазылды.
Диссертацияны жазу барысында автор дәстүрлі өнердегі діни нанымдар мен
сенімдердің көріністері туралы іргелі еңбектер жазған белгілі ғалымдар Ә.
Марғұланның, Т. Басеновтың, Э. Масановтың, М. Мұқановтың және Х.
Арғынбаевтың туындыларына арқа сүйеді. Сондай қазақтың дәстүрлі
мәдениетіндегі діни наным-сенімдердің көріністерін бағалауда, оларға
сараптама жасауда, А.К. Акишев, С. Ақатаев, Ғ. Ақпанбек, Х. Арғынбаев, А.
Нәлібаев, Асан Бахти, Ұ.М. Әбдіғапбарова, Б. Байжігітов, М. Кенбаев, С.
Кенжеахметұлы, С.Е. Малов, Н. Нұрмұхамедов, М.Ш. Өмірбекова, Б.
Талқамбаев сынды зерттеушілердің еңбектері қолданылып, зерттеу жұмысының
теориялық негізіне тұғыр болды.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы. Ұлттық дәстүрлі өнерді тереңірек
зерттеп, ондағы діни наным-сенімдердің көріністерін анықтау диссертацияның
ғылыми жаңалығының негізгі ұйтқысы болды.
- біріншіден, дәстүрлі атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық
өнердің табиғаты мен ерекшелігінің рухани бастауына тереңірек тоқталып
талдау жасадық.
- екіншіден, біз жоғарғыда айтып өткендей, бүкіл әлемде алғашқы мәдениеттің
пайда болуы дінге байланысты. Міне соның айғағы қазақтың дәстүрлі өнері,
салт-дәстүр, әдеп-ғұрыптары діни наным-сенімдері қарастырдық.
- үшіншіден, қазіргі таңдағы туындап жатқан өнер шығармаларындағы діни
нанымдар-сенімдерге талдау жасалынып, баға берілді.
- төртіншіден, жаңа буын өнер туындыларының діни наным-сеніміндегі
тәрбиелік, танымдық, эстетикалық мұмкіндіктерін анықтадық.
- бесіншіден салт-дәстүрдегі, ұлттық өнердегі сұраныс, талап-тілектердің
барлығы дерлік белгілі бір наным-сенімдерге байланысты туындайтындығы
дәлелденді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Мәдениетімізді әлемдік
деңгейге көтеру үшін дәстүрлі өнеріміздегі ұлттық бейнемізді анықтап, жалпы
адамзат игілігіне пайдалануымыз қажет. Қазақтың ұлттық дәстүрі өнерінде,
әдет-ғұрыпында, салт-дәстүрінде діни наным -сенімдердің қаншалықты көрініс
табуын біз өз жұмысымызда осы мақсатпен көтеріп отырмыз.
Дәстүрлі өнердің табиғаты мен ерекшелігін, қазіргі замандағы діни
нанымдар мен сенімдердің өнердегі көрінісіне мәдениеттанулық сараптама
жасау мақсатымыз табысты аяғына жету үшін қорғауға мынандай негізгі ғылыми
тұжырымдар ұсынылып отыр:
- қазақ халқының төл мәдениетінде дәстүрлі өнер туындылары ұлт болмысын
нақыштайтын, ұлттық дүниетанымды бейнелейтін, астарлы мағынаға толы
дереккөздер болып табылады, олардың өзіндік рәміздік тілі өнерде
қолданылған стильге байланысты;
- дәстүрлі өнер туындылары арқылы жаңа заман кеңістігіне жеткен ұлттық
мәдениет ескерткіштері ондағы наным-сенімдердің табиғатын, олардың салт-
дәстүрдегі көріністерін зерделеуге, сол арқылы қазақ халқынының діни
дүниетанымы туралы ой түзуге ықпалдасады;
- өнердің рәміздік тілін меңгеру, әрбір ою-өрнектің мағыналық мәтінін
қабылдай алу шеберлік өнерді шыңдап, дәстүрлі өнердің ұлттық мәдениеттегі
тәрбиелік маңызын анықтайды – өскелең ұрпақты төл мәдениетке деген
сүйіспеншілік рухта бағдарлауға негіз болады;
- қазақ халқының дәстүрлі өнері қоршаған ортаның табиғатын, оның
әсемдігін бағалай білуден, сол әсемдікті күнделікті қолданыс заттарына
сіңдіре отырып, әдемілік әлемінде өмір сүру талпынысынан туындаған, осы
орайда қазақтың дәстүрлі өнерінің эстетикалық сипаты қазақ ұлтының
сұлулыққа құштар табиғи болмысын білдіретін тұғыр болып табылады;
- қазақтың дәстүрлі өнері табиғат сырларына үңілуден, табиғатпен,
Жаратушымен етене жақын наным-сенімдерінен бастау алады, дәстүрлі өнер
туындыларынан көрініс тапқан діни наным-сенімдер әлемі, олардың бейнелену
табиғаты танымдық қызмет атқарып, ұлттық мәдениеттің болмысын түсінуге,
өнер тілі арқылы діни дүниетанымды саралауға жол салады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дәстүрлі өнер
арқылы өскелең ұрпақтың өмір, табиғат жөніндегі дүниетанымдарын
қалыптастырып, ақыл-ой, рухани эстетикалық талғам-түсініктерін, танымдық
тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға өз ұлтымыздың бұкіл болмысын
қалыптастыруда өнердің берері мол.
Зерттеудің нәтижелері дінтану мамандығын оқып үйренуде, бейнелеу
өнері мен дәстүрлі халықтық шығармашылықты меңгеруде, қазақ халқының
дүниетанымын, мәдениетін тереңірек оқып тануымызға көмек болмақ. Оны өнер
тарихы, жоғары оқу орындарының студенттері мен ұстаздары, Қазақстан көркем
мәдениетінің мұғалімдері, жоғары сынып оқушылары мен мұғалімдері пайдалана
алады. Сол секілді шығармашылық жұмыспен шұғылданушыларымызға, өнер тану,
мәдениеттану, этнография, тарих, бейнелеу өнері саласындағы ізденушілерге
көмек бола алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеудің нәтижесі
университетте өткізілген мұғалімдердің ғылыми конференцияларда айтылып,
автор өзі оқитын “Өнер тарихы” пәні бойынша жұмыстың нәтижесін студенттерге
қосымша әдебиет ретінде ұсынып отырады. Сонымен бірге әртүрлі басылымдарда
мақала ретінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен (бес
бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияның жалпы көлемі – 130 бет.
1 ДӘСТҮРЛІ ӨНЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
Мәдениет (культура) латын тілінен аударғанда жер өңдеу деген мағына
береді. Демек, қазақтардың мәдениеті табиғаттың қатаң экологиялық өндеуінен
өткендігі даусыз. Тарихи мәдениетте ерекше және өзіндік белгілер жүйесі
болып табылатын ұлттық өнеріміздің қызметі мен орның түсінуде Қазақстан
мемлекетіндегі рухани өзіндік құрлымын анықтауға мүмкіндік береді деген
сенім білдіреміз.
Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны қол өнерінен, музыка
мәдениетінен, би өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ою-өрнектерін, зергерлік
әшекей заттарын көре отырып, ән-күйлерді тыңдай отырып оның қай ұлттқа тән
екенін ажырата білуге болады. Қандай халықтың болмасын салт-дәстүрі, өнері
сол халықтың мінез-құлық қасиеттерін таныта алады.
Сол сияқты халықымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық
дәстүрі ауыз толтырып айтарлықтай. Біздің ұлттық дәстүріміз қайталанбас тек
қазақ халқына тән қасиеттер деп танылады.Ұрпақтан ұрпаққа көшетін тарихы
қалыптасқан дәстүр ұлтымыздың мінез-құлқымен іс-әрекетінің рухани негізі.
Ұлттық дәстүр,өнермен тығыз байланысты екені бәрімізге белгілі. Өнері
дамыған ел ұлттық дәстүрге де бай. Өнер өмірде күнделікті болып жататын
тыныс тіршілікті санадағы образдар арқылы іс-әрекеттің бейнелеуінен
туындайды. Өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге
бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино өнері өмірдегі
құбылыстар арқылы бейнеленсе, ал музыка, би, сәулет өнері адамның ішкі жан
дүниесінің толғанысынан пайда болады.
Дегенмен дәстүрлі өнердің соның ішінде қол өнердің өзіндік заңдылықтары
бар. Қазақтың зергерлік өнері ұлттық дәстүрдің сабақтастығы ықпалы
әсерінен қалыптасқан. Үй кәсібіне негізделген ұлттық қолөнердің басқа
түрлеріне қарағанда, зергерлік өнердің өзіндік жасалу ерекшелігіне тән
кәсіптік мінездемесі бар. Қазақ зергерлері (зер-зар парсы тілінде “алтын”
ұғымын білдіреді) көбіне жеке-дара жұмыс істеп, өз өнерінің қыр-сырын
ұрпақтан ұрпаққа үйретіп отырған.
Олар алдын ала арнайы дайындықтан өтетін, белгілі бір құрал-саймандарды
ғана қолданатын. Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп болған.
Оған әйелдердің әшекейлері, киім кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары, ас-
су жабдықтары, киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш
ыдыс-аяқ,тері торсық, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар, ат-тұрман
әбзелдері және тағы басқалар жатады. Бұларды әсемдеу үшін көбіне алтынды,
әсіресе, күмісті молырақ қолданған. Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін
жете білген. Соғу арқылы белгілі бір қалыпқа түсірілгенде күмістің өңі
күңгірттеніп кететіндіктен, оның үстіңгі бетін қайтадан бипазбен типылдау
арқылы жылтыратып, майда нақыштармен шекімелеу тәсілімен өрнектеп барып
тартымды, құлпырмалы түске келтіретін болған. Зергерлер күміс бұйымдарды
асыл тастардан (лағыл, сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық) және агат,
хризопраз, інжу, маржан, жақұттан көз қондыру арқылы әсемдей түскен. Түрлі
түсті шыныларды және тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге
асырған.
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлер жатады. Әшекейлердің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ғана емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез келген
әлеументтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әр түрлі әшекейлер иемденуге,
тағуға тырысқан.
Енді дін дегеніміз не? Діни нанымдардың дәстүрлі өнердегі көрінісі
қандай? Осы секілді сұрақтарға біз диссертациямызда әдейі тоқталдық. Онда
қамтылған тағы бір мәселе жаңа буын өнер туындыларындағы наным-сенімдерді
ашып көрсету, оның тәрбиелілігі, танымы, эстетикалық мүмкіншілігіне талдау
жасау. Сөйтіп, Қазақстанның тарихы терең, мәдениетке бай мемлекет
екендігіне, егемендікке қол жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп,
дінімізбен рухани мәдениетіміздің жарқын салалары жаңаша заман талабына сай
өркендеп келетіндігіне нық сенім білдіре отырып, болашақ ертеңіне көз
жүгірту.
Әр ұлттың ұлттық тірегі - ол оның діні, тілі және әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрі, өнері. Егер әр ұлт осы асыл қасиеттерінен айырылатын болса, онда
ол ұлт өзінің ұлттық ерекшелігінен, ұлттық бостандығынан, мәртебесінен
айырылып, басқа ұлттарға қосылып ассимиляцияланып, рухани жойылып, тек
сыртқы нәсілдік түрі ғана қалуы мүмкін. Сондықтан әр ұлт өзінің дінін,
өнерін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін көзінің қарашығындай сақтауы қажет.
Дін - адам баласының Жаратушыға, айнала қоршаған ортаға деген наным-
сенім. Адамзат баласы бүгінгі өркениетті қоғамға дейін түрлі даму
сатыларынан өтті. Өзіндік өркендеу жолын басынан кешірді. Соған орай әр
халық өзінің таным-түйсігін қалыптастырды. Әрбір қоғамдық сатыдағы адам
түсінігі, наным-сенімі бірдей емес. Содан да діннің түрлері өзгеріп
отырған. Алғашқы адамдардың діни нанымы олардың кәсібіне тікелей байланысты
болды. Егінші үшін ең негізгі - Құдай, жерді қыздыратын Күн, жерге ылғал
беретін Бұлт еді. Ал малшы үшін оның негізгі қамқоршысы “Қамбар ата”,
“Ойсыл қара”, “Зеңгі баба”, “Қошқар ата”, “Шешек ата” сияқты қиялдан туған
құдайлар болған. Алғашқы адамдар құдайларды кейде адам, кейде жануар
бейнесінде елестетті. Олар ағаштан немесе тастан құдайдың бейнесін ойып,
қашап жасады. Адамдар түсінігіндегі мұндай құдай мүсіндер идол (пұт) деп
аталды. Олар идолдарды адамдар көп жиналатын ең құрметті жерлерге қойды.
Бұл қасиетті жерге адамдар егін егуді, аңға шығуды немесе басқа да үлкен
істі бастамас бұрын алдын ала келетін болған. Сол істің сәтті болуын сұрап,
дұғалар оқылды. Дұға соңынан идолдан рақым-шарапат тілеп жалбарынып,
сонымен бірге құрбандыққа астық, мал, тағам және тағы басқа апаратынды.
Осылайша қарапайым табиғат күштеріне сиынудан туған дін мыңдаған жылдар
бойына дамып өркендеп, біздің дәуірімізге де жетті.
Ісләм дінінің ықпалын мойындай отырып, біз көшпелі қазақ дүниетанымында
тәңір дінінің, ата-бабалар аруағының, Ұмай ананың, оттың, жердің, судың,
космос әлемінің және т.б. киелі қасиеті болғанын айтуымыз керек. Қазақтар
бұлардың бәріне табынды деуден аулақпыз. Дегенмен, от, күн, ай, су тағы
басқаларды киелі санаған. Осыларға байланысты ырым- жоралар қалыптасты.
Өнер-адамның жан дүниесін суреттеп, табиғатты бейнелеп, шын мәнінде
өмірмен тығыз байланысып жатады. Өнердің қайсыбір түрін алып қарасақта оның
негізгі мән мағанасы ұлттық дәстүрлі өнермен, салт-дәстүрмен, әдет-ғұрыппен
сабақтаса астасып жатады. Ұлттық дәстүрлі өнер талғам тілекті ескере
отырып, қоғамның ертеден дамып келе жатқан өнері мен оның жеке түрлері
жөніндегі әлеуметтік-философиялық көзқарастарды қорытып әрі қарай дамытып
отырады. Қазақ халықындағы этнографиялық әдет ғұрыптардың бір бөлігі
қолөнердің кейбір элементтерін тұрмыс салт дәстүрін діни нанымдар мен
сенімдер тұрғысынан алып қарайық.
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық дәстүрлі өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайысысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақтың өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де, атаулары
да өте көп. Солардың ішінде халық арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-
өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей
ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі.
Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни тұрғыда салынған әр түрлі құрылыстардың қабырғалары
мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып
жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Қазақ халқының этнографияиялық әдет-ғұрыптарының кейбір элементтерінің
де ою, сызу, бедерлеу, бейнелеу, өрнектерінен белгілі бір орын алғандығы
байқалады. Мысалы: бұрынғы ру таңбалары, малдардың ен-таңбалары, діни
сенімдер негізіндегі ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдау және тағы
басқаларын айтуға болады.
“Ай”, “жартыай” өрнектері шынында да аспандағы айды мезгеп жасалынған.
Бұлар көбінесе діни орындардың сәулеттік безендіруінде, мешіт-медреселердің
мұнараларында, мазараттарда, жайнамаз сияқты заттарда көбірек кездеседі.
“Ай” өрнегінің ислам діні келуден көптеген жылдар бұрын шыққаны анық. Мұның
себебі де жоқ емес. Бір замандарда көптеген қауымдар ай мен күнге, от пен
жұлдызға табынған. Жаратылыс құбылыстарынан мағұлматсыз заманда ай да,
күн де, жұлдыз да тәңірі болып көрінген. Осыған байланысты аспан әлеміндегі
денелердің ең көріктісі және құбылысы көп айды олар тәңірі тұтып
жалбарынған, оған құрбандықтар шалған. Қазақтардың тілек тілер, бата қылар
жиындарда көк қасқа малды айтып союы да осы ескілік нанымнан қалған әдет.
Көк дегенде, түсіне қарай аспанды тұспалдаса, қасқа дегенде сол көктегі
айды тұспалдаған.
Осыдан біз өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың, діни ұғымдардың
өрнек, әшекей істердің кейбір элементтеріне әсер еткендігін байқаймыз.
Осындай өткен замандағы әдебиеттер де, халық ауызындағы аңыз деректерде,
қазіргі шеберлердің айтуына қарағанда, ою-өрнектердің, жалпы дәстүрлі
өнердің қайсысы болса да белгілі бір діни наным-сенімнен немесе бір ұғымды
бейнелеуден туғандығы анықтала түседі.
Міне сол ата-бабаларымыздың діни наным-сенімі бүгінгі таңдағы өнер
туындыларынан жалғасын тауып отыр. Мысалы: Тамғалы тас, Ешкі өлмес
аңғарларынан күн басты құдайлар мен күннің нұры сияқты ұшқын шашқан
дөңгелек басты антропоморфтық кескіндер тасқа қашалып салынған. Дәл осы
бейнелер қазіргі таңда басқаша қырынан жалғасын тауып отыр. Атап айтар
болсақ Халықаралық “Азия дауысы” ән байқауының таңбасы және де Б.
Заурбекованың ұлттық қол өнеріндегі “Күн басты тәңірі” атты гобелен
жұмысынан байқауымызға болады.Қазақстанның елдік таңбасы туымызда тектен
тек күн бейнесі бейнеленбеген, өйткені Күн мәңгіліктің символы.
1.1 Дәстүрлі өнер туралы түсінік
Қазақстан мемлекеті бүгінгі таңда әлемдік мәдениет, өркениет аясында
зайырлы, мәдениет аралық сұхбат бағытын ұстанған мемлекет ретінде танылып
отыр. Жер бетіндегі барша халықты өзінің толқынына тартып отырған жаһандану
үрдісі қазақ мәдениетін де тыс қалдырмасы анық. Осы орайда ұлттық
мәдениеттің ұлттығын, ерекшелігін, өзіндік бірегейлігін танытып, жаһандық
емес, ұлттық мәдениет қалпында сақталуына көмектесетін басты арқау –
дәстүр. Дәстүр – бұл әрбір ұлттың баға жетпес мұрасы, көнеден келе жатқан
ілкі бастауы. Дәстүр (лат. tradito – тапсыру, жалғастыру) сан ғасырлар бойы
қалыптасқан, атадан балаға мұрагерлік ретінде беріліп отыратын әдет-
ғұрыптар, салт-сана, адамзат баласының рухани кеңістігін танытатын қазына
болып табылады. Тарих қойнауында жатқан асыл мұралар бүгінгі таңда
Президент тарапынан қолдау көрген Мәдени мұра бағдарламасының негізінде
мәдени ортамызды толтырып, қазақтың қоржынының үлес салмағын арттыруда.
Қазақ халқының ұлттық дәстүрінің айғақты көрсеткіші, көрнекі дәлелі
-дәстүрлі өнер туындылары. Дәстүрлі өнер туындыларын сақтай білген халықты
ұлттық дәстүрін сақтай білген халық деп толық сеніммен айтуға болады.
Ұлттық дәстүр нақыштарын өнер тақырыбы, қолөнер туындысы, жанрлық форма,
бейнелеу тәсілдерінің жиынтығы толық танытады. Жалпы өнер дегеніміз
күнделікті тыныс-тіршіліктің адам санасында қорытылып, белгілі бір
образдардың адамның іс-әрекеті арқылы бейнеленуі, өнер түріне қарай көрініс
алуы, ал ұлттық өнер әрбір ұлттың қайсыбір өнер түріне өзіндік мәтін
беруі.
Ұлттық дәстүр, ұлттық өнер халық даналығының баламасы ретінде ұрпақтар
үшін үлкен табыс, таптырмас байлық болып табылады. Бабалар рухы мұра еткен
көне ескерткіштерден ұлт ерекшелігін, ұлттық мәдениет нақыштарын аңғару
қиынға соқпайды, мәселе сол рәміздерді замана сұранысына бейімдеп беруде,
оларға лайықты мұрагер бола білуде және жинақталған мұраны болашақ өмірге
жеткізіп, дәстүрді сақтай алуда. Дәстүр, әдет, салт, ғұрып, дағды деген
ұғымдар кең мағынада адам мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген
қылықтарды білдіретінін ескерсек, ұлттық дәстүр тез өзгеріп не болмаса
мүлдем жойылып кететін құбылыс емес. Тарихтың, қоғамдық өмірдің өзгеруіне,
адамның қоршаған ортасын танудағы жаңа көзқарастарына қарай әдебиет
саласында мазмұн мен формасы жағынан жаңашыл туындылар өмірге келеді.
Дәстүрлік әдіс-тәсілдермен қатар суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану
оралымдарында жаңа, заманалық амалдар айналымға еніп, дәстүрлі өнердің
өрісі кеңиді.
Дәстүрлі өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай көркем сурет,
мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино, музыка, би, сәулет өнері деп
бөлінеді. Бұл өнер туындыларында өмірдегі құбылыстар адамның ішкі жан
дүниесінің толғанысы арқылы бейнеленеді. Соның ішінде қазақтың дәстүрлі
өнері халықтың тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген
көзқарасына байланысты туып, тарих барысында заман сұраныстарына лайықты
дамып, атадан балаға жетіп отырды. Ерте кездерде қазақ халқы тұрмыстық
өмірге қажетті заттарды қолөнері арқылы жасады. Тарихи жазба деректерге
қарағанда, XVI-XVII ғғ. қазақ даласында үйшілік, ұсталық, зергерлік,
қырнаушылық, өміршілік, көншілік (тері илеу), тігіншілік, етікшілік және
т.б. қолөнер кәсіптері болған.
Сахарада өздерінің бірегей дарындылығымен көзге түсіп, бармағынан бал
тамған ағаш шеберлері тамаша ұлттық өнер туындыларын мұра еткен. Олардың
ағаш тамырынан ойып, өрнектермен көмкерген әдемі тостағандары, бүйрек
формалы қымыз ожаулары, күміспен құймалап, асыл тастармен безендірген
тегенелері, піспек бастар мен шыны-аяқ салатын ағаш құтылары - асқан
шеберліктің жемісі. Бұған қоса, қазақтың күмбірлеген домбырасы мен сазды
әуенді қобызын жасау сияқты музыка аспаптарын сомдау шеберлігі өзінше бір
төбе. Ағаш шеберлері арқар, бұғы, таутеке мүйіздері мен түрлі сүйектерді
қобдишаларға, шақшаларға, мылтық құндақтарына, домбыраларға және қазақы
ерлерге алуан түрлі әшекей, ою-өрнек жасайтын материал ретінде пайдаланған.
Ағаш ою өнері ағаш ұқсату шеберлігіне етене жақын. Қазақ халқы ағаш
ұқсату шеберлігімен айналысатын маманды кәсіби ерекшелігіне қарай үйші,
оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген. Үйші негізінен киіз
үй сүйегін, яғни кереге, уық, шаңырақ дайындаумен айналысса, оймашы бетіне
міндетті түрде өрнек салынатын жастықағаш, жүкаяқ, төсекағаш, кебеже
тәрізді үй ішінің мүлкі мен аяқ-табақтарды оятын іскер болған. Балташы ағаш
құраумен, қайық, арба, шана жасаумен кәсіп етсе, тоқушы балық ұстау үшін
пайдаланылатын қаза, тұрмыстағы түрлі шаруа қажеттін өтеу мақсатындағы
себет, шыпта, шарбақтарды өрумен шұғылданған. Алайда ағаш ұқсату
шеберлігінде кәсіп ету саласының белгілі бір шектері жоқ: күнделікті өмірде
үйші тоқумен, балташы үйшілікпен, тоқушы оймашылықпен айналыса берген.
Сондықтан қазақтар ағаш ұқсату ісімен шұғылданатын шеберлер ұста ретінде де
танылған.
Ұсталар кәсіби ерекшелігіне, яғни ұсталық ісінде қолданатын
материалдардың түрлеріне қарай темір ұстасы және ағаш ұстасы деп бөлінген.
Бұл бөлініске қарамастан, нағыз ұста ұсталық өнердің екі түрін де жете
меңгеруі тиіс болған. Жасаған заттары жұртты тамсандырған, он саусағынан
өнер тамған жан-жақты шебер ғана халық арасында ұста атағын иемденген,
бұған қоса халық ұста дүкенін құттыхана атап, ұстаның қолынан шыққан
дүниені киелі санаған. Беделді, танымал ұсталар соққан заттарды ырым етіп,
қабырға тұсына ілудің бүгінге шейін сақталуы осының айғағы.
Дала көшпенділері тіпті кәдімгі ағаштың өзін әулие көріп, табиғат
сыйларын пір тұтып отырған. Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов
Тәңір атты еңбегінде: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына
түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем
байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп
ата-бабаларымыздың ағаштың қасиеттілігіне бас иіп, көңілдеріне медет
ететіндігін жазса [5, 155 б.], түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы -
Қорқыт ата кітабындағы:
Атың ағаш десем шамданба, ағаш!
О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған – ағаш!
Құдаймен тілдескенде Мұсаның асасы болған ағаш!
Ерлердің ері Әлидің дүлдүліне ер болған – ағаш!
Зұлыпқарға сап болған – ағаш!
Хасан мен Хұсайынға бесік болған – ағаш!
Басыңа қараса, тамырың көрінбес – ағаш!
Мені саған асар болса, құлап түс, ағаш! - деген ағашқа бағышталған
айшықты сөз ағаштың ерекше бітіміне, қасиеттілігіне деген наным-сенімнен
туындап отыр [6, 681-682 бб.]. Мұндағы жыр жолдары ағаштың діни кеңістік
аясындағы маңыздылығымен екшеленіп, адам өмірінде діни құндылықтардың
маңызы ағашпен теңдестіріле, параллельде беріліп отыр.
Ағаштың таңдамалылығы жөнінде Қорқыт Ата кітабындағы мұндай жыр
жолдары Сыр бойын мекендеген оғыз ұлысының бегі Қазанның бел баласы Ораздың
айтуымен беріледі және өлең сөздеріне қарағанда, жыр ислам діні таралған
кезеңде өңделгені байқалады. Эпостық жырдың әуелгі түпнұсқасында Ағаш көп
тәңірдің бірі ретінде алынуы мүмкін. Себебі, исламға дейінгі кезеңдегі
көшпенділер дүниетанымында киелі ұғымдарды білдіретін:
Ғашықтан ғарыш, ғалам бар,
Ғаламдар сайын әлем бар;
Сол әлемнің тұрақтайтын мекені
Тәңірге тәңір – Көктөбе!
Көктөбенің шоқтығы ұлылықтың боп шыңы
жайқалып өскен жападан жалғыз Бәйтерек.
Ол Бәйтерекпен шендесер
Бұл әлемде кезіге қойсын қай терек.
Сол Бәйтерек бұтағымен көк тірер.
Тамырымен Жер тірер,
жапырағымен желпінер,
желпінер де сілкінер,
сілкінген кезде жел тұрар,
қара дауыл құтырар,
алып тауың арқырар,
аузынан от шашырар
суың тасып дүркірер.
Қара аспаның күркірер!
Төрт бұрышты жеріңде
төрт құбыла,
құбыла сайын Көктеңіз,
Көктеңіз сайын Тәңіртау...
Осының бәрін көтеріп тұрған Көкөгіз! - деген түсінік болған.
Осы өлең жолдарына ұғымталдау беріп көрсек: б.з.б. V-III ғғ. аралығында
Алтай өңірінен Қаратеңіз төскейіне дейін ен даланы мекендеген түркі
халықтарының түп аталары – ежелгі сақтар әлемдік мәдениет қорына өнердің
өшпес мұраларын, асыл туындыларын, ғылымда аң стилі деген атаумен мәлім
болып кеткен өнер үлгілерін қалдырған. Қазақы тілмен айтқанда, бұл атауды
жан-жануар көп бейнеленген өнер кезеңі деп түсінуге болады. Академик Әлкей
Марғұлан еңбектерінде бұл өнер кезеңі аңдабы мәнер деп те аталады. Есік
обасынан табылған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған және
Алтын адам тәжіндегі өрнектерден жоғарыда келтірілген Көктеңіз (Мұхит),
Тәңіртау, Бәйтерек (ғылыми тілде Өмір діңгегі өрнегі) рәміздерін
байқауға болады. Қазақ халқының ою-өрнегіндегі діни наным мен сенімдердің
бастаулары, осылайша, түркі жосығымен, одан ілгерірек ежелгі сақтар
өнеріндегі зергерлік әшекейлермен, өнер стильдерімен тікелей сабақтасып,
астасып жатыр.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн
кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы
сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен
қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене
байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан
серігі деп түсінген. Ағаш, әсіресе, Бәйтеректің ауыз әдебиеті нұсқаларынан
өте мол орын алуы осының айғағы. Мысалы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында
Қозының шоқ теректі мекендеуі, Қозы мен Баян бақилық болған соң қатар өскен
қос бәйтерекке айналып кетуі [7, 5 б.].
Ертедегі көшпенділер мәдениетінде адам ағаш еккенде, оның айналасындағы
алты адым жер, құдық қазғанда, оның қапталындағы қырық қадам жер жеке
меншігіне көшеді деген ұғым болған. Жадыда жазылған бұл қағидаға хандар да,
билер де құлдық ұрған. Келешек ұрпақ үшін берері мол мұндай ізгі іске бөгет
болу қай дәуір үшін де, қай басшы үшін де жарасымсыз саналған. Бұл салтқа
қанық ұсталар әулеті, мүмкіндігінше, тоғай ағашын емес, ұсталық өнерлерінде
пайдалану үшін өздері арнайы еккен бау ағашын жаратқан. Сыр өңірінде сексен-
тоқсан жыл бұрын арнайы ұсталық үшін егілген баулардың жұрнақтары ұшырасып
отырғанмен, олар Қазан төңкерісінен кейін және егіндік жерлерге орын аршу
науқанында өртелініп кеткен.
Өнердің мәнін ұғыну үшін оның терең тамырын, алғышартын білген абзал.
Дегенмен ою-өрнек өнеріне құштарланып жүрген жастарда ағаш ою шеберлігін
меңгеру үшін ертедегі наным-сенім тарихын білудің керегі қанша деген
ойлардың қылаң беруі ықтимал. Шеберліктің шыңына жетуді, қайталанбас
образдар бейнелеуді мақсат еткен талапты жас мұндайда ағаш ұқсату
шеберлігін белгілі бір дәрежеде үйренгенмен, ою-өрнек өнерінің ішкі астарын
аңдай алмайды, осылайша көркемдік мәнге ие мәдени мұраның өне бойына
нақышталған оюдың әрбір жосығында жатқан тарихи мағлұмат пен рәміздік
мағынаны түсінуден, сондай-ақ өнерде адамзат баласы өзінің дүниетанымын,
бар ішкі жан дүниесін бейнелейтінін ескерсек, ұлттық таным, ұлттық түсінік
парадигмаларынан алшақтайды. Адамның бөгде тілді үйренбей бірден
түсінбейтіні секілді, ою-өрнектің де белгілі бір ұлтқа тән өзіндік сипатын
зерделемей меңгеру тиянақты нәтиже бермесі анық. Мысалы, дәстүрлі
мәдениеттің ерекше бір үлгісі ретіндегі Отырар төңірегіндегі қазба
жұмыстары барысында табылған Құйрықтөбеден ашылған сәулетті ғимарат
ұстынының ұстіңгі бұғағына бедерленген ою үлгісі мен табыну тұғырында
мүсінделген пұт тәңірлерінің кескіні сол кезеңдегі дүниетанымның,
тәңірлерге сыйынудың айғағы болып табылады.
Сурет 1 - Құйрықтөбе VII-IX ғғ.
VII-IX ғғ. қазақ жерінде мүсін өнері жоғары деңгейде дамыған. Қазба
деректердің үлгісінен қазақ топырағындағы мүсіндік туындылардың сақтық
бастамасын анық байқауға болады. Мысалы, жоғарыда көрсетілген Құйрықтөбе
монументіндегі архитектурамен сабақтас мүсіндік туындылар сақтар өнерін
еріксіз еске түсіреді. Сақтар ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнерінің шеберлері
танылған. Ағаштан ойылған шағын мүсіншелерді сақтар ер-тұрман, сауыт-
саймандарды, ағаш табыттарды безендіруде пайдаланған. Сақтар мен көне
түркілер кезеңіндегі мүсін өнерінің аңдабы мәнері басымдылық танытса,
моңғол шапқыншылығына дейінгі өнерде діни тақырыптың мәні артады.
Кезеңінде сақтар мәдениетінен бастама алған мүсін өнері өз кезегінде
дәстүрлер сабақтастығының үлгісі болды. Құйрықтөбе өрнегінің Ахмет Иассауи
сәулет ғимаратындағы көрхана есігінің өрнегімен, сәндік қолөнер
бұйымдарындағы өрнектермен ұқсастығы осының дәлелі. Терең тарихы бар
қазақтың ою-өрнек өнері үлгілерінің үйлесімді ұласуы ағаш ұқсату
шеберлігін, ағаш ою өнерін дәстүрлі өнер сипатында бағалауға мүмкіндік
береді. Соның ішінде, қазақтың ағаш шеберлерінің қолынан шыққан қысқы және
жазғы киіз үй, киіз үйдің ағашы, төсекағаш, абдыра, кебеже, асадал, жозы,
бесік, жүкаяқ, есік ағаш сияқты бұйымдар нағыз өнердің шыңы деуге тұрарлық.
Орманды өңірлерді мекен еткен қазақтар арасында қос дөңгелекті арбалар мен
күймелерді және әр түрлі шаналарды жасайтын шеберлер болды. Бұл жөнінде
ерте кездегі қазақ тұрмысын зерттеумен айналысқан Розбехан Исфаһани: Бұл
елдің көптеген ағаштары өте қатты келеді. Олардан төрт дөңгелекті, үстіне
үй қондырылған өзі тамаша арбалар жасалады деп ағаш шеберлерінің ұсталығын
таңдана жазған [8, 9 б.].
Ен даланы еркін кешкен көшпелілердің сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік
қажеттілігі, дүниетанымдық өлшемінің көрсеткіші киіз үйдің болмыс-бітімінен
байқалады, олардың сұлулық туралы талғамы, қоршаған ортаның үйлесімділігін
игеру мүмкіндігі киіз үй арқылы бейнеленеді. Киіз үйдің сықырлауығынан
бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау, бірегей өнер
туындысы бола отырып, сол мыңдаған бөлшектер бір-бірімен үйлескен шақта
кемеліне жеткен, аяқталған тұтас өнер үлгісіне айналған. Күн-көріс
қажеттіліктерінен бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен киіз үй
көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем – дүние
болмысы еді. Осы тұрғыда қазақтың киіз үйі материалды мәдениеттің бірегей
туындысы ғана емес, сонымен қатар ол қазақ ұлтының дүниетанымын танытатын
мұра.
Киіз үй жалғыз бір адамның даналығына, оның ісмерлігіне байланысты пайда
болған жоқ. Ол көшпелі өмір салты аясында туындап, көшпелілердің
материалдық мүмкіндігімен қатар, олардың таным-түсінігі, шеберлігінің
көрсеткіші болып табылды. Қас шеберлер бар өнерін осындай киіз үйдің өн
бойына жинақтауға тырысты. Бұған Алтай тауларындағы, Сібір Баяр, Қырымның
жартастарындағы суреттерден және Алтайдағы Пазырақ, Монғолиядағы Ноин-үлин
қорғандарында сақталған киіз үй үлгілері мысал бола алды.
Көшпелілер дүниетанымы адамды табиғаттың бір бөлшегі, табиғатпен
кіндігі бір, табиғатпен тұтастықта өмір сүретін жаратылыс иесі деп түсінуге
негізделген. Олар аспан әлемін барша тіршіліктің баспанасы ретінде
қабылдаған, ал киіз үйді сол ғаламның баламасы – көк күмбез астындағы шағын
әлем сипатында ұға білген. Көшпелілер мәдениетінде киіз үй жасау өнері –
әлемді түсінуге деген талпыныс, табиғаттың көркемдік бейнесін берудің
өзіндік формасы. Оның ірге қанаттары айнала көкжиекті, уық-шаңырағы аспан
күмбезін, интерьер мен дизайны теңдесі жоқ үйлесімді табиғатты бейнелейді.
Қазақтардың түтінін түтету, шаңырағын шайқалтпау, ошағының отын
сөндірмеу сияқты баталы насихат сөздері киіз үйді кіші әлем санаудан туған
үлкен философиялық ойды аңғартады. Сондай-ақ киіз үйдің түрлеріне қарай
тұтас елді атау қара шаңырақтың қасиеттілігін дәріптеуден туғаны көрініп
тұр. Осы тұрғыдан Шоқан Уәлихановтың: Алтын орда – хан отырған алтын киіз
үй немесе шатыр деген мағынада; кейін хан отырған бүкіл төңірек солай
аталып кеткен. Сондықтан да ақ орда, көк орда, сары орда деген атауларды
ұлыстарды немесе киіз үйлерді атау деп емес, хан отырған жұрт, оның
төңірегіндегілер деп қабылдау керек, - деген ойларымен келісуге болады [9,
99 б.].
Киіз үйді безендірудің қыр-сырының ойландыратын тұсы көп. Мысалы, ағаш
үйдің үздік-бауларындағы, тұс киіз, текемет, басқұрларындағы қошқар мүйізді
оюлар көшпелілердің діни наным-сенімін берудің өзіндік жолы болса керек.
Текемет, тұс киіз, алашалардағы оймыштар, ою-өрнектер алғашқы кезде
тотемдік ұғымды іске асырудың әдісі болуы ықтимал. Сондай-ақ көшпелілерде
табиғат өсімдіктерін киелі санау жиі кездеседі. Айталық, жын-шайтан
жуымайды деген ұғыммен киіз үйге киікотын немесе адыраспан шөбін арнайы
іліп қою, жас нәрестені осы шөптердің тұнбасымен шомылдыру. Әрине, бұл бір
жағынан киікотының медициналық тұрғыдан шипалығын білу болса, екіншіден
шөптің қасиеттілігіне деген сенімді дәлелдейді. Қазақтарда бұған қоса томар
бояу шөбінің қасиеті ерекше бағаланған. Одан жасалған бояу жүнді бояп, шиді
орау үшін қолданылған және қазақтың дәстүрлі өнерінде әр түрлі әсемдік,
сәндік бұйымдардың материалына қолданылған.
Көшпенді өмір салтында киіз үй көшпелілердің ажырамас серігі болды. Киіз
үйді кіші әлем ретінде санау күмбезді архитектура туындыларының көшпелілер
арасында туғандығын айғақтайды. Аякөз бойындағы Қозы Көрпеш – Баян сұлудың
шошақ кешені, толып жатқан діңгектер – осының дәлелі. Олардың барлығы ислам
діні таралмай тұрған кезде жасалынған естеліктер болғандықтан, түр жағынан
олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне ұқсамайды. Мұндай ескерткіштер
көшпелі тайпалардың ежелгі киіз үйінің формасын еске түсіреді. Академик
Әлкей Марғұлан айтқандай, Қозы Көрпеш – Баян сұлу діңгегі мен оның қасында
болған сын тастар – сондай естеліктің әдемі бір түрі [10, 307 б.].
Көшпелі дала мәдениетінің озық туындысы, көшпелі халықтың өмір
дағдысымен, наным-сенімімен тамырлас киіз үй жалпы күмбезді архитектураның
дүниеге келуіне әсер еткендігі жөнінде ғалымдардың ой толғап жүргендері
белгілі. Тарихқа үңілсек, Рим сәулет өнерінде күмбездердің етек ала бастауы
б.з.д. I ғ. кеңістігіндегі мәдениет туындыларынан байқалады. Ал
римдіктердің күмбезді сәулет өнерін меңгеру ісі Парфиядан басталады. С.
Толстовтың археологиялық материалдарға сүйенген дерегі бойынша, Парфиядағы
б.з.д. IV-II ғғ. жартылай көшпелілердің күмбезді архитектурасының сақталған
үлгілері Каспийдің оңтүстік шығысындағы байтақ далада табылған және олар
Рим империясында салынған күмбезді архитектурадан 200-300 жыл бұрын белгілі
болған [11, 178 б.]. Күмбез формасында салынған киіз үйлер алыстан тізілген
ақ маржандай немесе ақ күмбезден тұратын қаладай эстетикалық мәнер
беретіні анық.
Киіз үй сыртқы пішініне, сүйегіне қарай қазақы киіз үй, қалмақы киіз үй
деген екі түрлі үлгіде кездеседі. Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы
шығыңқы, дөңгелек күмбезді болып келеді, ал қалмақ үлгісіндегі киіз үйдің
формасы шошақ, уықтары иінсіз түзу болып сүйірлене көрінеді.
Көші-қонға, көшпелі елдің өмір салтына ыңғайлы киіз үйді көшпелілердің
тұтыну құралы, олардың эстетикалық талғамының көрсеткіші, көк тәңірін
рәмізді түрде сипаттайтын шағын әлем деп түсінуге толық негіз бар. Ал оның
бөлшектері әлемнің бірегей құрылымын бейнелейді. Шаңырақ – киіз үйдің
күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі, ол дүниенің дөңгелектігін,
дөңгеленген дүниенің шексіздігін және оның қозғаушы күші – от екендігін
білдіреді. Мұндағы шаңырақ күн көзі, күлдіреуіш от ұғымы, шаңырақтан
тараған уық күннен тараған нұр шапағаты, ал кереге жасыл отқа оранған жер
шары деген түсініктен туғанын байқау қиын емес.
Кереге - өзінің үстінде бекітілген түндік, шаңырақ, уық, үздік
туырлықтарды көтеретін, жел мен боранда іргесі сөгілмейтін киіз үйдің
қабырғасы. Оның тор көз, желкөз деген екі түрі болады. Соңғысының тесіктері
жиі келеді. Кереге жасалмас бұрын алдын ала сұрыпталып, тезге салынып
түзетілген, арнайы таңдалған біркелді талдан жасалынады.
Уық – бұл киіз үйдің кереге мен керегеден жоғары бекітілетін бөлшектерін
көтеріп тұратын екінші ірге. Уықтың керегеге байланатын басы үшкірлеу
келеді де, шаңыраққа жеткенше қоян жон болады. Уықтарды орнықтыру кереге
мен шаңырақтағы ұяшық арасының симметриясын сақтау арқылы жасалса, шаңырақ
сұлулығы мен беріктігі киіз үйдің сәнін келтіре түседі. Қазақтарда уық,
киіз үйдің аксессуары болумен қатар, уақыт өлшемін, яғни күн мезгілін де
білдіреді. Мысалы, күннің тұсау бойы, шідер бойы, арқан бойы көтерілді деп
аталатын уақыт мерзімі шаңырақтан түскен күн сәулесінің уық санымен
берілгендегі баламасы екенін түсіну керек.
Киіз үйдің қасиеттілігімен ұлы көшпелілер ақыл-ойының ұшар шыңы,
идеологиясының кіндік арман-аңсары жапсарлас дамыған, кез келген ұғым-
түсінігі қара шаңырақ айналасында өрбіген. Қазақ ұл-қызына ақ батасын
бергенде, шаңырағың биік болсын шаңырағың шайқалмасын деуі осыдан
шыққан. Халық шаңырақ ұғымымен отбасы татулығын, бірлігін меңзеп отырған.
Сол сияқты әке шаңырағы немесе қара шаңырақ түсініктері ұлттың ділінде
берік орныққан. Ұрпағының бірі қара шаңырақта қалып, сол үйдің отының
өшпеуін қадағалауы мұрагерлік сабақтастықты білдірген. Үйдің сатылып, я
болмаса иесіз қалуы әке шаңырағының күйрегендігімен, жалғастықтың
жойылғандығын білдіретін ауыр ойға әкеліп тіреген. Керісінше, баланың үй
болуын шаңырақ көтерді деген сөзбен жеткізу үрім-бұтағының өскендігін
білдіретін қуанышты хабар болған. Шаңырақты ауыл-аймақтың ең қадірменді,
батагөй қарттарына көтерту немесе киіз үйді жыққанда шаңырақты жолымыз
болсын деп көшетін жаққа қарай қисайтып ырымдап түсіруі қазақтың ділінде
оның айрықша орнын, ерекше қасиеттілігін танытады.
Шаңырақтың астында орналасқан ошақ, өмір ағашы аталатын бақан да қазақ
үшін киелі. Ошақта отың өшпесін, қазан-ошағыңнан құт кетпесін деген
жақсы тілектер қазан-ошақты молшылықтың көзі, өмірдің белгісі ретінде
түсінуден туындаған. Шоқан Уәлиханов: Ошақтағы отты басуға немесе
түкіруге болмайды. Жаңа түскен келін әуелі өз отауына кірмес бұрын,
атасының үйіне кіріп, тағзым етуі тиіс, содан соң қалыңдық, атасының отына
бір қасық май тамызуы керек. Бұл ырым-кәдені отқа май құю дейді. Жас
келін сәлем еткенде аруақ разы болсын деп тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын
еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып жатқанда, жас келін жанындағы
әйелдердің бірі алақанын отқа қыздырып, Киіз үйдің иесі, жанған оттың иесі
Ұмай ана риза болсын! Оттай опалы бол деп келіннің бетін сипайды. Үлкен
үйдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дәстүрлі өнердегі діни нанымдар мен
сенімдердің көріністеріне мәдениет теориясы мен тарихы тұрғысынан ғылыми
талдау жасау арқылы ұлттық өнердің бірегейлігі дәйектеліп, дәстүрлі өнер
үлгілерінің мәдени мұра ретіндегі құндылығы негізделеді, ондағы діни наным-
сенімдер мәселесі сарапталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан білімі мен
мәдениеті жан-жақты даму үстінде, ал қазақ халқының ғажайып ұлттық дәстүрлі
өнері өзіндік ерекшелігімен, ежелгі дәуірге меңзеп, өнердің тұңғиық
тереңіне жетелеудің арқасында жұртшылықтың назарын өзіне аударып отыр. Оған
соңғы кездері мәдениетпен өнердің өсіп өркендеуіне атсалысып,үлесін қосып
жүрген қылқалам және қолөнер шеберлерінің өнер шығармалары куә.
Бұл ұлттық нақышта салынған өнер туындылары тек өз жерлестеріміздің
ғана емес, сонымен қатар шетел азаматтарының да қызығыушылығын арттыруда.
Негізінен ұлттық өнер, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрдегі сұраныс талап
тілектердің барлығы дерлік белгілі бір діни наным-сенімдерге байланысты
туындап отырады.
Бүкіл әлемде алғашқы мәдениеттің пайда болуы дінге байланысты. Дін
мәдениеттінің пайда болып қалыптасуына және де оның дамуына тікелей әсер
етті. Әлемдегі барлық ұлттар өздерінің мәдениетін, әдет-ғұрыптарын діннен
алған. Ежелгі дүние тарихын алып қарайтын болсақ, адамзаттардың алғашқы
мәдени орталықтары болған Мысыр, Араб түбегі, Вавилон, Қытай, Үнді, Ежелгі
грек, рум мәдениетінің негізін дін құраған. Мәдениеттін діннен шыққандығын
бүкіл әлемдегі барлық ғылымдар бір ауыздан мақұлдайды. Себебі бұл мәселеге
тарихи дәлелдер өте көп. Әлемдегі археологтардың қазба жұмыстарының
нәтижесінде табылған барлық заттар, ондағы анықталған көне замандағы
адамдардың салған алғашқы суреттері мен жазбалары, осы күнге дейін
сақталынып қалған тарихи ғимараттар, мүсіндер, суреттер мен жазбалар және
басқа да тарихи құнды заттар алғашқы мәдениеттің діннен шыққандығын
дәлелдейді. Біз қарастырып отырған тақырыптың актуальді мәселелері
қазақтың ұлттық дәстүрлі өнерінің бастаулары болып табылатын діни, тарихи,
табиғи алғышарт ерекшеліктерінің ғылыми негіздерін қамтиды. Қазіргі заманда
діни нанымдарды ғылыми тұрғыда зерттеу қажеттілігі туып отыр, себебі халық
санасында наным- сенімге деген көзқарас ғылыми емес тұрғыда белең алуда.
Қазақтың ұлттық дәстүрлі өнері соның ішінде діни наным –сенімге қатысты
пайда болған дүниелер осы күнге дейін ғылыми тұрғыдан қарастырмай келеді.
Бәрімізге белгілі дәстүрлі өнеріміздің тарихи тамыры тереңде жатыр. Бүгінгі
таңда Қазақстанның суретшілерінің, мүсіншілерінің, сәулет, қолөнер
шеберлерінің, дизайн саласы мамандарының алдында тұрған міндет ұлттық
мемлекеттің өзіндік келбеті бар көркем өнер мектептерін жетілдіру. Ол үшін
халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қазынасы мен мәдениетін
жастарымыздың бойына сіңіру қазіргі таңдағы басты міндеттердің бірі.
Диссертациямызда қазақ ұлттық өнерінің негізгі бастауы болып табылатын
діни наным-сенімдер, салт-дәстүр, дәстүрлі сәулеттік және қол өнер, ою-
өрнек, бейнелеу өнері негізінде қарастырылады. Дәстүрлі ұлттық өнердің
рухани бастауларын бұл тұрғыдан зерттеу болашақ өнеріміздің өзіндік
келбетін анықтауда жетекші қызмет атқаруы сөзсіз.
Қазақ дәстүрлі өнерінің өткені, қазіргісі мен болашағының арасындағы
сабақтастық пен ішкі рухани үндестік зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Абай Құнанбаев өнерді “жан азығы” және “тән
азығы”деп екіге бөлген [1, 307 б.]. Тән деп отырғаны яғни, дене азығы ол
тіршілікке қажет бұйымдар, демек материалдық өнер.
Ал жан азығы дегені – көркем өнер. Табиғаттың бойындағы әсемдікті,күш
қуатты, сезімді адамның қажеттігіне сәйкестендіріп қол немесе тіл арқылы
көріктендіріп жіберу. Мұндай көркем өнерді “жан азығы” деу себебі, ол
адамның жанына, яғни көңіл күйіне, сезіміне қатты әсер етеді.
Ш. Уәлихановтың Оңтүстік Сібір халықтарының тарихы туралы жазбаларын
оқыған кезде халық тілі, олардың діни көзқарасы, сенімі, айналадағы орта
туралы таным түсінігі жөнінде көптеген мағлұмат алуға болады. Шоқан
шамандардың күнәқарлықтан аулақ болып, ар-ұятты жоғары ұстағанын,малдың
амандығы-жанның амандығы деп санағанын өз жазбаларында келтірген. Бір
сөзбен айтқанда шамандар кесір апаттан, малдың өлім-жетімінен, ауыру-
сырқаулардан әр кез аман болуды ойлаған. Дәстүрді бұзбауға тырысқан.
Шамандар жарық дүниемен қоштасқанға дейін барлық күнәқарлықтан арылуға
тиіс. Бұдан көріп отырғанымыздай қазақ халқының мінез-құлқы, салт-дәстүрі,
мәдениеті сахара табиғатымен тікелей үндесіп, соған бейімделген [2, 172
б.].
Қазақ дүниетанымының рухани өзегінен негізгі орын алатын діни наным
жөнінде Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан пікірлері өте құнды. Сонымен бірге
қазіргі таңда осы салада еңбек етіп жүрген көптеген ғалымдардың пікірлерін
ескере отырып, діни наным- сенімдердің ұлттық дәстүрлі өнердегі
көріністері жөнінде диссертацияда нақтырақ қарастырылды.
Т.К. Басеновтің “Орнамент Казахстана в архитектуре” деген еңбегінде
былай дейді: “Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ,
алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі
теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан,
асадал, бесік, және т.б. көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз
қолдарымен жасап, түрлі нақыштармен әшекейлейтін болды. Қолөнерінде көңілге
қонымды мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен
қолданылып келеді” [3, 11 б.].
Бұл жөнінде қазақ ғалымдары Ә. Марғұланның, Т. Басеновтың, Э.
Масановтың, М. Мұқановтың және Х. Арғынбаевтың тағы басқалар зерттеген
еңбектерде ою-өрнектің түрлері, атаулары, шығу тарихы туралы көптеген құнды
деректерді кездестіруімізге болады.
Қ. Қасиманов өзінің “Қазақ халқының қолөнері” деген еңбегінде былай
дейді “Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен үш
түрлі ұғымды бейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты,
екіншіден, жер – су, көшіп-қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірде
кедесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін береді” [4, 12 б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты - дәстүрлі өнердегі діни наным мен сенімдердің
көріністерін мәдениеттанулық тұрғыдан талдау жасау. Зерттеу жұмысының
мақсаты баянды соңын табу үшін төмендегі міндеттер қойылды:
- дәстүрлі өнердің табиғаты мен ерекшеліктерін қазіргі замандағы отандық
гуманитарлық білім саласының контексінде қарастыру;
- халық болмысында салт-дәстүрдегі наным-сенім көріністерін сұрыптап,
оларға ғылыми талдау жасау;
- дәстүрлі өнердің ұлттық мәдениеттегі тәрбиелік орнын анықтау;
- ұлттық мәдениеттегі дәстүрлі өнердің эстетикалық сипатына талдау
жасау;
- наным-сенімдердің дәстүрлі өнердегі танымдық болмысын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты бір жағынан, қазақ халқының дәстүрлі ұлттық өнерінің
рухани бастауларын меңгеру. Екінші жағынан, осыдан діни наным-сенімдердің
көрініс табуын анықтау.
Ұлттық дәстүрлі өнердегі наным-сенім, дүниетанымдық проблемаларға
қатысты басылым беттерінде жарияланған материалдарды қорытып, тың
мәселелерді көтеру.
Қазіргі таңдағы өнер туындыларының ерекшелігі мен табиғатының өзегін
құрайтын тұрақты белгілерін айқындай отырып, діни наным-сенімде тәрбиелік,
танымдық, эстетикалық тұрғыдан алатын орның анықтау.
Халқымыздың дүниетанымы, дәстүрлі өнердегі діни наным-сенімдердің табиғи
сипаты жөнінде осыған дейінгі қалыптасқан тарихи-этнографиялық сипаттармен
шектелмей, оның мазмұндық мәнін айқындайтын белгілерін тереңірек шешу.
Зерттеу жұмысының нысаны – ұлттық мәдениеттегі дәстүрлі өнердің табиғаты
мен ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – қазақ халқының дәстүрлі өнердегі діни нанымдар
мен сенімдердегі көріністерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Диссертация
қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістерге, тарихи-
салыстырмалық, тарихи-хронографиялық тұрғыда зерттеу әдістеріне сүйеніліп
жазылды.
Диссертацияны жазу барысында автор дәстүрлі өнердегі діни нанымдар мен
сенімдердің көріністері туралы іргелі еңбектер жазған белгілі ғалымдар Ә.
Марғұланның, Т. Басеновтың, Э. Масановтың, М. Мұқановтың және Х.
Арғынбаевтың туындыларына арқа сүйеді. Сондай қазақтың дәстүрлі
мәдениетіндегі діни наным-сенімдердің көріністерін бағалауда, оларға
сараптама жасауда, А.К. Акишев, С. Ақатаев, Ғ. Ақпанбек, Х. Арғынбаев, А.
Нәлібаев, Асан Бахти, Ұ.М. Әбдіғапбарова, Б. Байжігітов, М. Кенбаев, С.
Кенжеахметұлы, С.Е. Малов, Н. Нұрмұхамедов, М.Ш. Өмірбекова, Б.
Талқамбаев сынды зерттеушілердің еңбектері қолданылып, зерттеу жұмысының
теориялық негізіне тұғыр болды.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы. Ұлттық дәстүрлі өнерді тереңірек
зерттеп, ондағы діни наным-сенімдердің көріністерін анықтау диссертацияның
ғылыми жаңалығының негізгі ұйтқысы болды.
- біріншіден, дәстүрлі атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық
өнердің табиғаты мен ерекшелігінің рухани бастауына тереңірек тоқталып
талдау жасадық.
- екіншіден, біз жоғарғыда айтып өткендей, бүкіл әлемде алғашқы мәдениеттің
пайда болуы дінге байланысты. Міне соның айғағы қазақтың дәстүрлі өнері,
салт-дәстүр, әдеп-ғұрыптары діни наным-сенімдері қарастырдық.
- үшіншіден, қазіргі таңдағы туындап жатқан өнер шығармаларындағы діни
нанымдар-сенімдерге талдау жасалынып, баға берілді.
- төртіншіден, жаңа буын өнер туындыларының діни наным-сеніміндегі
тәрбиелік, танымдық, эстетикалық мұмкіндіктерін анықтадық.
- бесіншіден салт-дәстүрдегі, ұлттық өнердегі сұраныс, талап-тілектердің
барлығы дерлік белгілі бір наным-сенімдерге байланысты туындайтындығы
дәлелденді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Мәдениетімізді әлемдік
деңгейге көтеру үшін дәстүрлі өнеріміздегі ұлттық бейнемізді анықтап, жалпы
адамзат игілігіне пайдалануымыз қажет. Қазақтың ұлттық дәстүрі өнерінде,
әдет-ғұрыпында, салт-дәстүрінде діни наным -сенімдердің қаншалықты көрініс
табуын біз өз жұмысымызда осы мақсатпен көтеріп отырмыз.
Дәстүрлі өнердің табиғаты мен ерекшелігін, қазіргі замандағы діни
нанымдар мен сенімдердің өнердегі көрінісіне мәдениеттанулық сараптама
жасау мақсатымыз табысты аяғына жету үшін қорғауға мынандай негізгі ғылыми
тұжырымдар ұсынылып отыр:
- қазақ халқының төл мәдениетінде дәстүрлі өнер туындылары ұлт болмысын
нақыштайтын, ұлттық дүниетанымды бейнелейтін, астарлы мағынаға толы
дереккөздер болып табылады, олардың өзіндік рәміздік тілі өнерде
қолданылған стильге байланысты;
- дәстүрлі өнер туындылары арқылы жаңа заман кеңістігіне жеткен ұлттық
мәдениет ескерткіштері ондағы наным-сенімдердің табиғатын, олардың салт-
дәстүрдегі көріністерін зерделеуге, сол арқылы қазақ халқынының діни
дүниетанымы туралы ой түзуге ықпалдасады;
- өнердің рәміздік тілін меңгеру, әрбір ою-өрнектің мағыналық мәтінін
қабылдай алу шеберлік өнерді шыңдап, дәстүрлі өнердің ұлттық мәдениеттегі
тәрбиелік маңызын анықтайды – өскелең ұрпақты төл мәдениетке деген
сүйіспеншілік рухта бағдарлауға негіз болады;
- қазақ халқының дәстүрлі өнері қоршаған ортаның табиғатын, оның
әсемдігін бағалай білуден, сол әсемдікті күнделікті қолданыс заттарына
сіңдіре отырып, әдемілік әлемінде өмір сүру талпынысынан туындаған, осы
орайда қазақтың дәстүрлі өнерінің эстетикалық сипаты қазақ ұлтының
сұлулыққа құштар табиғи болмысын білдіретін тұғыр болып табылады;
- қазақтың дәстүрлі өнері табиғат сырларына үңілуден, табиғатпен,
Жаратушымен етене жақын наным-сенімдерінен бастау алады, дәстүрлі өнер
туындыларынан көрініс тапқан діни наным-сенімдер әлемі, олардың бейнелену
табиғаты танымдық қызмет атқарып, ұлттық мәдениеттің болмысын түсінуге,
өнер тілі арқылы діни дүниетанымды саралауға жол салады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Дәстүрлі өнер
арқылы өскелең ұрпақтың өмір, табиғат жөніндегі дүниетанымдарын
қалыптастырып, ақыл-ой, рухани эстетикалық талғам-түсініктерін, танымдық
тәлім-тәрбиенің даңғыл жолын ашуға өз ұлтымыздың бұкіл болмысын
қалыптастыруда өнердің берері мол.
Зерттеудің нәтижелері дінтану мамандығын оқып үйренуде, бейнелеу
өнері мен дәстүрлі халықтық шығармашылықты меңгеруде, қазақ халқының
дүниетанымын, мәдениетін тереңірек оқып тануымызға көмек болмақ. Оны өнер
тарихы, жоғары оқу орындарының студенттері мен ұстаздары, Қазақстан көркем
мәдениетінің мұғалімдері, жоғары сынып оқушылары мен мұғалімдері пайдалана
алады. Сол секілді шығармашылық жұмыспен шұғылданушыларымызға, өнер тану,
мәдениеттану, этнография, тарих, бейнелеу өнері саласындағы ізденушілерге
көмек бола алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеудің нәтижесі
университетте өткізілген мұғалімдердің ғылыми конференцияларда айтылып,
автор өзі оқитын “Өнер тарихы” пәні бойынша жұмыстың нәтижесін студенттерге
қосымша әдебиет ретінде ұсынып отырады. Сонымен бірге әртүрлі басылымдарда
мақала ретінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен (бес
бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияның жалпы көлемі – 130 бет.
1 ДӘСТҮРЛІ ӨНЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
Мәдениет (культура) латын тілінен аударғанда жер өңдеу деген мағына
береді. Демек, қазақтардың мәдениеті табиғаттың қатаң экологиялық өндеуінен
өткендігі даусыз. Тарихи мәдениетте ерекше және өзіндік белгілер жүйесі
болып табылатын ұлттық өнеріміздің қызметі мен орның түсінуде Қазақстан
мемлекетіндегі рухани өзіндік құрлымын анықтауға мүмкіндік береді деген
сенім білдіреміз.
Әр ұлттың өзіне тән ерекшелігі бар. Оны қол өнерінен, музыка
мәдениетінен, би өнерінен, тұрмысынан байқаймыз. Ою-өрнектерін, зергерлік
әшекей заттарын көре отырып, ән-күйлерді тыңдай отырып оның қай ұлттқа тән
екенін ажырата білуге болады. Қандай халықтың болмасын салт-дәстүрі, өнері
сол халықтың мінез-құлық қасиеттерін таныта алады.
Сол сияқты халықымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық
дәстүрі ауыз толтырып айтарлықтай. Біздің ұлттық дәстүріміз қайталанбас тек
қазақ халқына тән қасиеттер деп танылады.Ұрпақтан ұрпаққа көшетін тарихы
қалыптасқан дәстүр ұлтымыздың мінез-құлқымен іс-әрекетінің рухани негізі.
Ұлттық дәстүр,өнермен тығыз байланысты екені бәрімізге белгілі. Өнері
дамыған ел ұлттық дәстүрге де бай. Өнер өмірде күнделікті болып жататын
тыныс тіршілікті санадағы образдар арқылы іс-әрекеттің бейнелеуінен
туындайды. Өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге
бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино өнері өмірдегі
құбылыстар арқылы бейнеленсе, ал музыка, би, сәулет өнері адамның ішкі жан
дүниесінің толғанысынан пайда болады.
Дегенмен дәстүрлі өнердің соның ішінде қол өнердің өзіндік заңдылықтары
бар. Қазақтың зергерлік өнері ұлттық дәстүрдің сабақтастығы ықпалы
әсерінен қалыптасқан. Үй кәсібіне негізделген ұлттық қолөнердің басқа
түрлеріне қарағанда, зергерлік өнердің өзіндік жасалу ерекшелігіне тән
кәсіптік мінездемесі бар. Қазақ зергерлері (зер-зар парсы тілінде “алтын”
ұғымын білдіреді) көбіне жеке-дара жұмыс істеп, өз өнерінің қыр-сырын
ұрпақтан ұрпаққа үйретіп отырған.
Олар алдын ала арнайы дайындықтан өтетін, белгілі бір құрал-саймандарды
ғана қолданатын. Зергерлердің соғатын заттарының түрлері өте көп болған.
Оған әйелдердің әшекейлері, киім кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдары, ас-
су жабдықтары, киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш
ыдыс-аяқ,тері торсық, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар, ат-тұрман
әбзелдері және тағы басқалар жатады. Бұларды әсемдеу үшін көбіне алтынды,
әсіресе, күмісті молырақ қолданған. Зергерлер металдың өңін ашу шеберлігін
жете білген. Соғу арқылы белгілі бір қалыпқа түсірілгенде күмістің өңі
күңгірттеніп кететіндіктен, оның үстіңгі бетін қайтадан бипазбен типылдау
арқылы жылтыратып, майда нақыштармен шекімелеу тәсілімен өрнектеп барып
тартымды, құлпырмалы түске келтіретін болған. Зергерлер күміс бұйымдарды
асыл тастардан (лағыл, сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық) және агат,
хризопраз, інжу, маржан, жақұттан көз қондыру арқылы әсемдей түскен. Түрлі
түсті шыныларды және тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге
асырған.
Зергерлердің көп жасаған бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлер жатады. Әшекейлердің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ғана емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез келген
әлеументтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әр түрлі әшекейлер иемденуге,
тағуға тырысқан.
Енді дін дегеніміз не? Діни нанымдардың дәстүрлі өнердегі көрінісі
қандай? Осы секілді сұрақтарға біз диссертациямызда әдейі тоқталдық. Онда
қамтылған тағы бір мәселе жаңа буын өнер туындыларындағы наным-сенімдерді
ашып көрсету, оның тәрбиелілігі, танымы, эстетикалық мүмкіншілігіне талдау
жасау. Сөйтіп, Қазақстанның тарихы терең, мәдениетке бай мемлекет
екендігіне, егемендікке қол жеткізгелі бері халқымыздың еңсесі көтеріліп,
дінімізбен рухани мәдениетіміздің жарқын салалары жаңаша заман талабына сай
өркендеп келетіндігіне нық сенім білдіре отырып, болашақ ертеңіне көз
жүгірту.
Әр ұлттың ұлттық тірегі - ол оның діні, тілі және әдет-ғұрпы мен салт-
дәстүрі, өнері. Егер әр ұлт осы асыл қасиеттерінен айырылатын болса, онда
ол ұлт өзінің ұлттық ерекшелігінен, ұлттық бостандығынан, мәртебесінен
айырылып, басқа ұлттарға қосылып ассимиляцияланып, рухани жойылып, тек
сыртқы нәсілдік түрі ғана қалуы мүмкін. Сондықтан әр ұлт өзінің дінін,
өнерін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін көзінің қарашығындай сақтауы қажет.
Дін - адам баласының Жаратушыға, айнала қоршаған ортаға деген наным-
сенім. Адамзат баласы бүгінгі өркениетті қоғамға дейін түрлі даму
сатыларынан өтті. Өзіндік өркендеу жолын басынан кешірді. Соған орай әр
халық өзінің таным-түйсігін қалыптастырды. Әрбір қоғамдық сатыдағы адам
түсінігі, наным-сенімі бірдей емес. Содан да діннің түрлері өзгеріп
отырған. Алғашқы адамдардың діни нанымы олардың кәсібіне тікелей байланысты
болды. Егінші үшін ең негізгі - Құдай, жерді қыздыратын Күн, жерге ылғал
беретін Бұлт еді. Ал малшы үшін оның негізгі қамқоршысы “Қамбар ата”,
“Ойсыл қара”, “Зеңгі баба”, “Қошқар ата”, “Шешек ата” сияқты қиялдан туған
құдайлар болған. Алғашқы адамдар құдайларды кейде адам, кейде жануар
бейнесінде елестетті. Олар ағаштан немесе тастан құдайдың бейнесін ойып,
қашап жасады. Адамдар түсінігіндегі мұндай құдай мүсіндер идол (пұт) деп
аталды. Олар идолдарды адамдар көп жиналатын ең құрметті жерлерге қойды.
Бұл қасиетті жерге адамдар егін егуді, аңға шығуды немесе басқа да үлкен
істі бастамас бұрын алдын ала келетін болған. Сол істің сәтті болуын сұрап,
дұғалар оқылды. Дұға соңынан идолдан рақым-шарапат тілеп жалбарынып,
сонымен бірге құрбандыққа астық, мал, тағам және тағы басқа апаратынды.
Осылайша қарапайым табиғат күштеріне сиынудан туған дін мыңдаған жылдар
бойына дамып өркендеп, біздің дәуірімізге де жетті.
Ісләм дінінің ықпалын мойындай отырып, біз көшпелі қазақ дүниетанымында
тәңір дінінің, ата-бабалар аруағының, Ұмай ананың, оттың, жердің, судың,
космос әлемінің және т.б. киелі қасиеті болғанын айтуымыз керек. Қазақтар
бұлардың бәріне табынды деуден аулақпыз. Дегенмен, от, күн, ай, су тағы
басқаларды киелі санаған. Осыларға байланысты ырым- жоралар қалыптасты.
Өнер-адамның жан дүниесін суреттеп, табиғатты бейнелеп, шын мәнінде
өмірмен тығыз байланысып жатады. Өнердің қайсыбір түрін алып қарасақта оның
негізгі мән мағанасы ұлттық дәстүрлі өнермен, салт-дәстүрмен, әдет-ғұрыппен
сабақтаса астасып жатады. Ұлттық дәстүрлі өнер талғам тілекті ескере
отырып, қоғамның ертеден дамып келе жатқан өнері мен оның жеке түрлері
жөніндегі әлеуметтік-философиялық көзқарастарды қорытып әрі қарай дамытып
отырады. Қазақ халықындағы этнографиялық әдет ғұрыптардың бір бөлігі
қолөнердің кейбір элементтерін тұрмыс салт дәстүрін діни нанымдар мен
сенімдер тұрғысынан алып қарайық.
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық дәстүрлі өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайысысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Қазақтың өрнекті әшекейімен істелетін қолөнерінің түрлері де, атаулары
да өте көп. Солардың ішінде халық арасында көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-
өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей
ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі.
Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен
ескерткіштердегі, діни тұрғыда салынған әр түрлі құрылыстардың қабырғалары
мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер, ағаштан қиюлап, тастан қашалып
жасалған діңгектер - халық қолөнерінің тамаша туындылары.
Қазақ халқының этнографияиялық әдет-ғұрыптарының кейбір элементтерінің
де ою, сызу, бедерлеу, бейнелеу, өрнектерінен белгілі бір орын алғандығы
байқалады. Мысалы: бұрынғы ру таңбалары, малдардың ен-таңбалары, діни
сенімдер негізіндегі ай, жұлдыз, аспан әлемін тұспалдау және тағы
басқаларын айтуға болады.
“Ай”, “жартыай” өрнектері шынында да аспандағы айды мезгеп жасалынған.
Бұлар көбінесе діни орындардың сәулеттік безендіруінде, мешіт-медреселердің
мұнараларында, мазараттарда, жайнамаз сияқты заттарда көбірек кездеседі.
“Ай” өрнегінің ислам діні келуден көптеген жылдар бұрын шыққаны анық. Мұның
себебі де жоқ емес. Бір замандарда көптеген қауымдар ай мен күнге, от пен
жұлдызға табынған. Жаратылыс құбылыстарынан мағұлматсыз заманда ай да,
күн де, жұлдыз да тәңірі болып көрінген. Осыған байланысты аспан әлеміндегі
денелердің ең көріктісі және құбылысы көп айды олар тәңірі тұтып
жалбарынған, оған құрбандықтар шалған. Қазақтардың тілек тілер, бата қылар
жиындарда көк қасқа малды айтып союы да осы ескілік нанымнан қалған әдет.
Көк дегенде, түсіне қарай аспанды тұспалдаса, қасқа дегенде сол көктегі
айды тұспалдаған.
Осыдан біз өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың, діни ұғымдардың
өрнек, әшекей істердің кейбір элементтеріне әсер еткендігін байқаймыз.
Осындай өткен замандағы әдебиеттер де, халық ауызындағы аңыз деректерде,
қазіргі шеберлердің айтуына қарағанда, ою-өрнектердің, жалпы дәстүрлі
өнердің қайсысы болса да белгілі бір діни наным-сенімнен немесе бір ұғымды
бейнелеуден туғандығы анықтала түседі.
Міне сол ата-бабаларымыздың діни наным-сенімі бүгінгі таңдағы өнер
туындыларынан жалғасын тауып отыр. Мысалы: Тамғалы тас, Ешкі өлмес
аңғарларынан күн басты құдайлар мен күннің нұры сияқты ұшқын шашқан
дөңгелек басты антропоморфтық кескіндер тасқа қашалып салынған. Дәл осы
бейнелер қазіргі таңда басқаша қырынан жалғасын тауып отыр. Атап айтар
болсақ Халықаралық “Азия дауысы” ән байқауының таңбасы және де Б.
Заурбекованың ұлттық қол өнеріндегі “Күн басты тәңірі” атты гобелен
жұмысынан байқауымызға болады.Қазақстанның елдік таңбасы туымызда тектен
тек күн бейнесі бейнеленбеген, өйткені Күн мәңгіліктің символы.
1.1 Дәстүрлі өнер туралы түсінік
Қазақстан мемлекеті бүгінгі таңда әлемдік мәдениет, өркениет аясында
зайырлы, мәдениет аралық сұхбат бағытын ұстанған мемлекет ретінде танылып
отыр. Жер бетіндегі барша халықты өзінің толқынына тартып отырған жаһандану
үрдісі қазақ мәдениетін де тыс қалдырмасы анық. Осы орайда ұлттық
мәдениеттің ұлттығын, ерекшелігін, өзіндік бірегейлігін танытып, жаһандық
емес, ұлттық мәдениет қалпында сақталуына көмектесетін басты арқау –
дәстүр. Дәстүр – бұл әрбір ұлттың баға жетпес мұрасы, көнеден келе жатқан
ілкі бастауы. Дәстүр (лат. tradito – тапсыру, жалғастыру) сан ғасырлар бойы
қалыптасқан, атадан балаға мұрагерлік ретінде беріліп отыратын әдет-
ғұрыптар, салт-сана, адамзат баласының рухани кеңістігін танытатын қазына
болып табылады. Тарих қойнауында жатқан асыл мұралар бүгінгі таңда
Президент тарапынан қолдау көрген Мәдени мұра бағдарламасының негізінде
мәдени ортамызды толтырып, қазақтың қоржынының үлес салмағын арттыруда.
Қазақ халқының ұлттық дәстүрінің айғақты көрсеткіші, көрнекі дәлелі
-дәстүрлі өнер туындылары. Дәстүрлі өнер туындыларын сақтай білген халықты
ұлттық дәстүрін сақтай білген халық деп толық сеніммен айтуға болады.
Ұлттық дәстүр нақыштарын өнер тақырыбы, қолөнер туындысы, жанрлық форма,
бейнелеу тәсілдерінің жиынтығы толық танытады. Жалпы өнер дегеніміз
күнделікті тыныс-тіршіліктің адам санасында қорытылып, белгілі бір
образдардың адамның іс-әрекеті арқылы бейнеленуі, өнер түріне қарай көрініс
алуы, ал ұлттық өнер әрбір ұлттың қайсыбір өнер түріне өзіндік мәтін
беруі.
Ұлттық дәстүр, ұлттық өнер халық даналығының баламасы ретінде ұрпақтар
үшін үлкен табыс, таптырмас байлық болып табылады. Бабалар рухы мұра еткен
көне ескерткіштерден ұлт ерекшелігін, ұлттық мәдениет нақыштарын аңғару
қиынға соқпайды, мәселе сол рәміздерді замана сұранысына бейімдеп беруде,
оларға лайықты мұрагер бола білуде және жинақталған мұраны болашақ өмірге
жеткізіп, дәстүрді сақтай алуда. Дәстүр, әдет, салт, ғұрып, дағды деген
ұғымдар кең мағынада адам мінезі мен тіршілігіне байланысты қанға сіңген
қылықтарды білдіретінін ескерсек, ұлттық дәстүр тез өзгеріп не болмаса
мүлдем жойылып кететін құбылыс емес. Тарихтың, қоғамдық өмірдің өзгеруіне,
адамның қоршаған ортасын танудағы жаңа көзқарастарына қарай әдебиет
саласында мазмұн мен формасы жағынан жаңашыл туындылар өмірге келеді.
Дәстүрлік әдіс-тәсілдермен қатар суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану
оралымдарында жаңа, заманалық амалдар айналымға еніп, дәстүрлі өнердің
өрісі кеңиді.
Дәстүрлі өнер туындылары өзінің ерекшеліктеріне қарай көркем сурет,
мүсін, графика, көркем әдебиет, театр, кино, музыка, би, сәулет өнері деп
бөлінеді. Бұл өнер туындыларында өмірдегі құбылыстар адамның ішкі жан
дүниесінің толғанысы арқылы бейнеленеді. Соның ішінде қазақтың дәстүрлі
өнері халықтың тұрмыс-тіршілігіне, кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген
көзқарасына байланысты туып, тарих барысында заман сұраныстарына лайықты
дамып, атадан балаға жетіп отырды. Ерте кездерде қазақ халқы тұрмыстық
өмірге қажетті заттарды қолөнері арқылы жасады. Тарихи жазба деректерге
қарағанда, XVI-XVII ғғ. қазақ даласында үйшілік, ұсталық, зергерлік,
қырнаушылық, өміршілік, көншілік (тері илеу), тігіншілік, етікшілік және
т.б. қолөнер кәсіптері болған.
Сахарада өздерінің бірегей дарындылығымен көзге түсіп, бармағынан бал
тамған ағаш шеберлері тамаша ұлттық өнер туындыларын мұра еткен. Олардың
ағаш тамырынан ойып, өрнектермен көмкерген әдемі тостағандары, бүйрек
формалы қымыз ожаулары, күміспен құймалап, асыл тастармен безендірген
тегенелері, піспек бастар мен шыны-аяқ салатын ағаш құтылары - асқан
шеберліктің жемісі. Бұған қоса, қазақтың күмбірлеген домбырасы мен сазды
әуенді қобызын жасау сияқты музыка аспаптарын сомдау шеберлігі өзінше бір
төбе. Ағаш шеберлері арқар, бұғы, таутеке мүйіздері мен түрлі сүйектерді
қобдишаларға, шақшаларға, мылтық құндақтарына, домбыраларға және қазақы
ерлерге алуан түрлі әшекей, ою-өрнек жасайтын материал ретінде пайдаланған.
Ағаш ою өнері ағаш ұқсату шеберлігіне етене жақын. Қазақ халқы ағаш
ұқсату шеберлігімен айналысатын маманды кәсіби ерекшелігіне қарай үйші,
оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген. Үйші негізінен киіз
үй сүйегін, яғни кереге, уық, шаңырақ дайындаумен айналысса, оймашы бетіне
міндетті түрде өрнек салынатын жастықағаш, жүкаяқ, төсекағаш, кебеже
тәрізді үй ішінің мүлкі мен аяқ-табақтарды оятын іскер болған. Балташы ағаш
құраумен, қайық, арба, шана жасаумен кәсіп етсе, тоқушы балық ұстау үшін
пайдаланылатын қаза, тұрмыстағы түрлі шаруа қажеттін өтеу мақсатындағы
себет, шыпта, шарбақтарды өрумен шұғылданған. Алайда ағаш ұқсату
шеберлігінде кәсіп ету саласының белгілі бір шектері жоқ: күнделікті өмірде
үйші тоқумен, балташы үйшілікпен, тоқушы оймашылықпен айналыса берген.
Сондықтан қазақтар ағаш ұқсату ісімен шұғылданатын шеберлер ұста ретінде де
танылған.
Ұсталар кәсіби ерекшелігіне, яғни ұсталық ісінде қолданатын
материалдардың түрлеріне қарай темір ұстасы және ағаш ұстасы деп бөлінген.
Бұл бөлініске қарамастан, нағыз ұста ұсталық өнердің екі түрін де жете
меңгеруі тиіс болған. Жасаған заттары жұртты тамсандырған, он саусағынан
өнер тамған жан-жақты шебер ғана халық арасында ұста атағын иемденген,
бұған қоса халық ұста дүкенін құттыхана атап, ұстаның қолынан шыққан
дүниені киелі санаған. Беделді, танымал ұсталар соққан заттарды ырым етіп,
қабырға тұсына ілудің бүгінге шейін сақталуы осының айғағы.
Дала көшпенділері тіпті кәдімгі ағаштың өзін әулие көріп, табиғат
сыйларын пір тұтып отырған. Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов
Тәңір атты еңбегінде: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына
түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем
байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп
ата-бабаларымыздың ағаштың қасиеттілігіне бас иіп, көңілдеріне медет
ететіндігін жазса [5, 155 б.], түркі тілдес халықтардың ортақ қазынасы -
Қорқыт ата кітабындағы:
Атың ағаш десем шамданба, ағаш!
О, Мекке мен Мәдиненің есігі болған – ағаш!
Құдаймен тілдескенде Мұсаның асасы болған ағаш!
Ерлердің ері Әлидің дүлдүліне ер болған – ағаш!
Зұлыпқарға сап болған – ағаш!
Хасан мен Хұсайынға бесік болған – ағаш!
Басыңа қараса, тамырың көрінбес – ағаш!
Мені саған асар болса, құлап түс, ағаш! - деген ағашқа бағышталған
айшықты сөз ағаштың ерекше бітіміне, қасиеттілігіне деген наным-сенімнен
туындап отыр [6, 681-682 бб.]. Мұндағы жыр жолдары ағаштың діни кеңістік
аясындағы маңыздылығымен екшеленіп, адам өмірінде діни құндылықтардың
маңызы ағашпен теңдестіріле, параллельде беріліп отыр.
Ағаштың таңдамалылығы жөнінде Қорқыт Ата кітабындағы мұндай жыр
жолдары Сыр бойын мекендеген оғыз ұлысының бегі Қазанның бел баласы Ораздың
айтуымен беріледі және өлең сөздеріне қарағанда, жыр ислам діні таралған
кезеңде өңделгені байқалады. Эпостық жырдың әуелгі түпнұсқасында Ағаш көп
тәңірдің бірі ретінде алынуы мүмкін. Себебі, исламға дейінгі кезеңдегі
көшпенділер дүниетанымында киелі ұғымдарды білдіретін:
Ғашықтан ғарыш, ғалам бар,
Ғаламдар сайын әлем бар;
Сол әлемнің тұрақтайтын мекені
Тәңірге тәңір – Көктөбе!
Көктөбенің шоқтығы ұлылықтың боп шыңы
жайқалып өскен жападан жалғыз Бәйтерек.
Ол Бәйтерекпен шендесер
Бұл әлемде кезіге қойсын қай терек.
Сол Бәйтерек бұтағымен көк тірер.
Тамырымен Жер тірер,
жапырағымен желпінер,
желпінер де сілкінер,
сілкінген кезде жел тұрар,
қара дауыл құтырар,
алып тауың арқырар,
аузынан от шашырар
суың тасып дүркірер.
Қара аспаның күркірер!
Төрт бұрышты жеріңде
төрт құбыла,
құбыла сайын Көктеңіз,
Көктеңіз сайын Тәңіртау...
Осының бәрін көтеріп тұрған Көкөгіз! - деген түсінік болған.
Осы өлең жолдарына ұғымталдау беріп көрсек: б.з.б. V-III ғғ. аралығында
Алтай өңірінен Қаратеңіз төскейіне дейін ен даланы мекендеген түркі
халықтарының түп аталары – ежелгі сақтар әлемдік мәдениет қорына өнердің
өшпес мұраларын, асыл туындыларын, ғылымда аң стилі деген атаумен мәлім
болып кеткен өнер үлгілерін қалдырған. Қазақы тілмен айтқанда, бұл атауды
жан-жануар көп бейнеленген өнер кезеңі деп түсінуге болады. Академик Әлкей
Марғұлан еңбектерінде бұл өнер кезеңі аңдабы мәнер деп те аталады. Есік
обасынан табылған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған және
Алтын адам тәжіндегі өрнектерден жоғарыда келтірілген Көктеңіз (Мұхит),
Тәңіртау, Бәйтерек (ғылыми тілде Өмір діңгегі өрнегі) рәміздерін
байқауға болады. Қазақ халқының ою-өрнегіндегі діни наным мен сенімдердің
бастаулары, осылайша, түркі жосығымен, одан ілгерірек ежелгі сақтар
өнеріндегі зергерлік әшекейлермен, өнер стильдерімен тікелей сабақтасып,
астасып жатыр.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн
кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы
сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен
қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене
байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан
серігі деп түсінген. Ағаш, әсіресе, Бәйтеректің ауыз әдебиеті нұсқаларынан
өте мол орын алуы осының айғағы. Мысалы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында
Қозының шоқ теректі мекендеуі, Қозы мен Баян бақилық болған соң қатар өскен
қос бәйтерекке айналып кетуі [7, 5 б.].
Ертедегі көшпенділер мәдениетінде адам ағаш еккенде, оның айналасындағы
алты адым жер, құдық қазғанда, оның қапталындағы қырық қадам жер жеке
меншігіне көшеді деген ұғым болған. Жадыда жазылған бұл қағидаға хандар да,
билер де құлдық ұрған. Келешек ұрпақ үшін берері мол мұндай ізгі іске бөгет
болу қай дәуір үшін де, қай басшы үшін де жарасымсыз саналған. Бұл салтқа
қанық ұсталар әулеті, мүмкіндігінше, тоғай ағашын емес, ұсталық өнерлерінде
пайдалану үшін өздері арнайы еккен бау ағашын жаратқан. Сыр өңірінде сексен-
тоқсан жыл бұрын арнайы ұсталық үшін егілген баулардың жұрнақтары ұшырасып
отырғанмен, олар Қазан төңкерісінен кейін және егіндік жерлерге орын аршу
науқанында өртелініп кеткен.
Өнердің мәнін ұғыну үшін оның терең тамырын, алғышартын білген абзал.
Дегенмен ою-өрнек өнеріне құштарланып жүрген жастарда ағаш ою шеберлігін
меңгеру үшін ертедегі наным-сенім тарихын білудің керегі қанша деген
ойлардың қылаң беруі ықтимал. Шеберліктің шыңына жетуді, қайталанбас
образдар бейнелеуді мақсат еткен талапты жас мұндайда ағаш ұқсату
шеберлігін белгілі бір дәрежеде үйренгенмен, ою-өрнек өнерінің ішкі астарын
аңдай алмайды, осылайша көркемдік мәнге ие мәдени мұраның өне бойына
нақышталған оюдың әрбір жосығында жатқан тарихи мағлұмат пен рәміздік
мағынаны түсінуден, сондай-ақ өнерде адамзат баласы өзінің дүниетанымын,
бар ішкі жан дүниесін бейнелейтінін ескерсек, ұлттық таным, ұлттық түсінік
парадигмаларынан алшақтайды. Адамның бөгде тілді үйренбей бірден
түсінбейтіні секілді, ою-өрнектің де белгілі бір ұлтқа тән өзіндік сипатын
зерделемей меңгеру тиянақты нәтиже бермесі анық. Мысалы, дәстүрлі
мәдениеттің ерекше бір үлгісі ретіндегі Отырар төңірегіндегі қазба
жұмыстары барысында табылған Құйрықтөбеден ашылған сәулетті ғимарат
ұстынының ұстіңгі бұғағына бедерленген ою үлгісі мен табыну тұғырында
мүсінделген пұт тәңірлерінің кескіні сол кезеңдегі дүниетанымның,
тәңірлерге сыйынудың айғағы болып табылады.
Сурет 1 - Құйрықтөбе VII-IX ғғ.
VII-IX ғғ. қазақ жерінде мүсін өнері жоғары деңгейде дамыған. Қазба
деректердің үлгісінен қазақ топырағындағы мүсіндік туындылардың сақтық
бастамасын анық байқауға болады. Мысалы, жоғарыда көрсетілген Құйрықтөбе
монументіндегі архитектурамен сабақтас мүсіндік туындылар сақтар өнерін
еріксіз еске түсіреді. Сақтар ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнерінің шеберлері
танылған. Ағаштан ойылған шағын мүсіншелерді сақтар ер-тұрман, сауыт-
саймандарды, ағаш табыттарды безендіруде пайдаланған. Сақтар мен көне
түркілер кезеңіндегі мүсін өнерінің аңдабы мәнері басымдылық танытса,
моңғол шапқыншылығына дейінгі өнерде діни тақырыптың мәні артады.
Кезеңінде сақтар мәдениетінен бастама алған мүсін өнері өз кезегінде
дәстүрлер сабақтастығының үлгісі болды. Құйрықтөбе өрнегінің Ахмет Иассауи
сәулет ғимаратындағы көрхана есігінің өрнегімен, сәндік қолөнер
бұйымдарындағы өрнектермен ұқсастығы осының дәлелі. Терең тарихы бар
қазақтың ою-өрнек өнері үлгілерінің үйлесімді ұласуы ағаш ұқсату
шеберлігін, ағаш ою өнерін дәстүрлі өнер сипатында бағалауға мүмкіндік
береді. Соның ішінде, қазақтың ағаш шеберлерінің қолынан шыққан қысқы және
жазғы киіз үй, киіз үйдің ағашы, төсекағаш, абдыра, кебеже, асадал, жозы,
бесік, жүкаяқ, есік ағаш сияқты бұйымдар нағыз өнердің шыңы деуге тұрарлық.
Орманды өңірлерді мекен еткен қазақтар арасында қос дөңгелекті арбалар мен
күймелерді және әр түрлі шаналарды жасайтын шеберлер болды. Бұл жөнінде
ерте кездегі қазақ тұрмысын зерттеумен айналысқан Розбехан Исфаһани: Бұл
елдің көптеген ағаштары өте қатты келеді. Олардан төрт дөңгелекті, үстіне
үй қондырылған өзі тамаша арбалар жасалады деп ағаш шеберлерінің ұсталығын
таңдана жазған [8, 9 б.].
Ен даланы еркін кешкен көшпелілердің сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік
қажеттілігі, дүниетанымдық өлшемінің көрсеткіші киіз үйдің болмыс-бітімінен
байқалады, олардың сұлулық туралы талғамы, қоршаған ортаның үйлесімділігін
игеру мүмкіндігі киіз үй арқылы бейнеленеді. Киіз үйдің сықырлауығынан
бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау, бірегей өнер
туындысы бола отырып, сол мыңдаған бөлшектер бір-бірімен үйлескен шақта
кемеліне жеткен, аяқталған тұтас өнер үлгісіне айналған. Күн-көріс
қажеттіліктерінен бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен киіз үй
көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем – дүние
болмысы еді. Осы тұрғыда қазақтың киіз үйі материалды мәдениеттің бірегей
туындысы ғана емес, сонымен қатар ол қазақ ұлтының дүниетанымын танытатын
мұра.
Киіз үй жалғыз бір адамның даналығына, оның ісмерлігіне байланысты пайда
болған жоқ. Ол көшпелі өмір салты аясында туындап, көшпелілердің
материалдық мүмкіндігімен қатар, олардың таным-түсінігі, шеберлігінің
көрсеткіші болып табылды. Қас шеберлер бар өнерін осындай киіз үйдің өн
бойына жинақтауға тырысты. Бұған Алтай тауларындағы, Сібір Баяр, Қырымның
жартастарындағы суреттерден және Алтайдағы Пазырақ, Монғолиядағы Ноин-үлин
қорғандарында сақталған киіз үй үлгілері мысал бола алды.
Көшпелілер дүниетанымы адамды табиғаттың бір бөлшегі, табиғатпен
кіндігі бір, табиғатпен тұтастықта өмір сүретін жаратылыс иесі деп түсінуге
негізделген. Олар аспан әлемін барша тіршіліктің баспанасы ретінде
қабылдаған, ал киіз үйді сол ғаламның баламасы – көк күмбез астындағы шағын
әлем сипатында ұға білген. Көшпелілер мәдениетінде киіз үй жасау өнері –
әлемді түсінуге деген талпыныс, табиғаттың көркемдік бейнесін берудің
өзіндік формасы. Оның ірге қанаттары айнала көкжиекті, уық-шаңырағы аспан
күмбезін, интерьер мен дизайны теңдесі жоқ үйлесімді табиғатты бейнелейді.
Қазақтардың түтінін түтету, шаңырағын шайқалтпау, ошағының отын
сөндірмеу сияқты баталы насихат сөздері киіз үйді кіші әлем санаудан туған
үлкен философиялық ойды аңғартады. Сондай-ақ киіз үйдің түрлеріне қарай
тұтас елді атау қара шаңырақтың қасиеттілігін дәріптеуден туғаны көрініп
тұр. Осы тұрғыдан Шоқан Уәлихановтың: Алтын орда – хан отырған алтын киіз
үй немесе шатыр деген мағынада; кейін хан отырған бүкіл төңірек солай
аталып кеткен. Сондықтан да ақ орда, көк орда, сары орда деген атауларды
ұлыстарды немесе киіз үйлерді атау деп емес, хан отырған жұрт, оның
төңірегіндегілер деп қабылдау керек, - деген ойларымен келісуге болады [9,
99 б.].
Киіз үйді безендірудің қыр-сырының ойландыратын тұсы көп. Мысалы, ағаш
үйдің үздік-бауларындағы, тұс киіз, текемет, басқұрларындағы қошқар мүйізді
оюлар көшпелілердің діни наным-сенімін берудің өзіндік жолы болса керек.
Текемет, тұс киіз, алашалардағы оймыштар, ою-өрнектер алғашқы кезде
тотемдік ұғымды іске асырудың әдісі болуы ықтимал. Сондай-ақ көшпелілерде
табиғат өсімдіктерін киелі санау жиі кездеседі. Айталық, жын-шайтан
жуымайды деген ұғыммен киіз үйге киікотын немесе адыраспан шөбін арнайы
іліп қою, жас нәрестені осы шөптердің тұнбасымен шомылдыру. Әрине, бұл бір
жағынан киікотының медициналық тұрғыдан шипалығын білу болса, екіншіден
шөптің қасиеттілігіне деген сенімді дәлелдейді. Қазақтарда бұған қоса томар
бояу шөбінің қасиеті ерекше бағаланған. Одан жасалған бояу жүнді бояп, шиді
орау үшін қолданылған және қазақтың дәстүрлі өнерінде әр түрлі әсемдік,
сәндік бұйымдардың материалына қолданылған.
Көшпенді өмір салтында киіз үй көшпелілердің ажырамас серігі болды. Киіз
үйді кіші әлем ретінде санау күмбезді архитектура туындыларының көшпелілер
арасында туғандығын айғақтайды. Аякөз бойындағы Қозы Көрпеш – Баян сұлудың
шошақ кешені, толып жатқан діңгектер – осының дәлелі. Олардың барлығы ислам
діні таралмай тұрған кезде жасалынған естеліктер болғандықтан, түр жағынан
олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне ұқсамайды. Мұндай ескерткіштер
көшпелі тайпалардың ежелгі киіз үйінің формасын еске түсіреді. Академик
Әлкей Марғұлан айтқандай, Қозы Көрпеш – Баян сұлу діңгегі мен оның қасында
болған сын тастар – сондай естеліктің әдемі бір түрі [10, 307 б.].
Көшпелі дала мәдениетінің озық туындысы, көшпелі халықтың өмір
дағдысымен, наным-сенімімен тамырлас киіз үй жалпы күмбезді архитектураның
дүниеге келуіне әсер еткендігі жөнінде ғалымдардың ой толғап жүргендері
белгілі. Тарихқа үңілсек, Рим сәулет өнерінде күмбездердің етек ала бастауы
б.з.д. I ғ. кеңістігіндегі мәдениет туындыларынан байқалады. Ал
римдіктердің күмбезді сәулет өнерін меңгеру ісі Парфиядан басталады. С.
Толстовтың археологиялық материалдарға сүйенген дерегі бойынша, Парфиядағы
б.з.д. IV-II ғғ. жартылай көшпелілердің күмбезді архитектурасының сақталған
үлгілері Каспийдің оңтүстік шығысындағы байтақ далада табылған және олар
Рим империясында салынған күмбезді архитектурадан 200-300 жыл бұрын белгілі
болған [11, 178 б.]. Күмбез формасында салынған киіз үйлер алыстан тізілген
ақ маржандай немесе ақ күмбезден тұратын қаладай эстетикалық мәнер
беретіні анық.
Киіз үй сыртқы пішініне, сүйегіне қарай қазақы киіз үй, қалмақы киіз үй
деген екі түрлі үлгіде кездеседі. Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы
шығыңқы, дөңгелек күмбезді болып келеді, ал қалмақ үлгісіндегі киіз үйдің
формасы шошақ, уықтары иінсіз түзу болып сүйірлене көрінеді.
Көші-қонға, көшпелі елдің өмір салтына ыңғайлы киіз үйді көшпелілердің
тұтыну құралы, олардың эстетикалық талғамының көрсеткіші, көк тәңірін
рәмізді түрде сипаттайтын шағын әлем деп түсінуге толық негіз бар. Ал оның
бөлшектері әлемнің бірегей құрылымын бейнелейді. Шаңырақ – киіз үйдің
күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі, ол дүниенің дөңгелектігін,
дөңгеленген дүниенің шексіздігін және оның қозғаушы күші – от екендігін
білдіреді. Мұндағы шаңырақ күн көзі, күлдіреуіш от ұғымы, шаңырақтан
тараған уық күннен тараған нұр шапағаты, ал кереге жасыл отқа оранған жер
шары деген түсініктен туғанын байқау қиын емес.
Кереге - өзінің үстінде бекітілген түндік, шаңырақ, уық, үздік
туырлықтарды көтеретін, жел мен боранда іргесі сөгілмейтін киіз үйдің
қабырғасы. Оның тор көз, желкөз деген екі түрі болады. Соңғысының тесіктері
жиі келеді. Кереге жасалмас бұрын алдын ала сұрыпталып, тезге салынып
түзетілген, арнайы таңдалған біркелді талдан жасалынады.
Уық – бұл киіз үйдің кереге мен керегеден жоғары бекітілетін бөлшектерін
көтеріп тұратын екінші ірге. Уықтың керегеге байланатын басы үшкірлеу
келеді де, шаңыраққа жеткенше қоян жон болады. Уықтарды орнықтыру кереге
мен шаңырақтағы ұяшық арасының симметриясын сақтау арқылы жасалса, шаңырақ
сұлулығы мен беріктігі киіз үйдің сәнін келтіре түседі. Қазақтарда уық,
киіз үйдің аксессуары болумен қатар, уақыт өлшемін, яғни күн мезгілін де
білдіреді. Мысалы, күннің тұсау бойы, шідер бойы, арқан бойы көтерілді деп
аталатын уақыт мерзімі шаңырақтан түскен күн сәулесінің уық санымен
берілгендегі баламасы екенін түсіну керек.
Киіз үйдің қасиеттілігімен ұлы көшпелілер ақыл-ойының ұшар шыңы,
идеологиясының кіндік арман-аңсары жапсарлас дамыған, кез келген ұғым-
түсінігі қара шаңырақ айналасында өрбіген. Қазақ ұл-қызына ақ батасын
бергенде, шаңырағың биік болсын шаңырағың шайқалмасын деуі осыдан
шыққан. Халық шаңырақ ұғымымен отбасы татулығын, бірлігін меңзеп отырған.
Сол сияқты әке шаңырағы немесе қара шаңырақ түсініктері ұлттың ділінде
берік орныққан. Ұрпағының бірі қара шаңырақта қалып, сол үйдің отының
өшпеуін қадағалауы мұрагерлік сабақтастықты білдірген. Үйдің сатылып, я
болмаса иесіз қалуы әке шаңырағының күйрегендігімен, жалғастықтың
жойылғандығын білдіретін ауыр ойға әкеліп тіреген. Керісінше, баланың үй
болуын шаңырақ көтерді деген сөзбен жеткізу үрім-бұтағының өскендігін
білдіретін қуанышты хабар болған. Шаңырақты ауыл-аймақтың ең қадірменді,
батагөй қарттарына көтерту немесе киіз үйді жыққанда шаңырақты жолымыз
болсын деп көшетін жаққа қарай қисайтып ырымдап түсіруі қазақтың ділінде
оның айрықша орнын, ерекше қасиеттілігін танытады.
Шаңырақтың астында орналасқан ошақ, өмір ағашы аталатын бақан да қазақ
үшін киелі. Ошақта отың өшпесін, қазан-ошағыңнан құт кетпесін деген
жақсы тілектер қазан-ошақты молшылықтың көзі, өмірдің белгісі ретінде
түсінуден туындаған. Шоқан Уәлиханов: Ошақтағы отты басуға немесе
түкіруге болмайды. Жаңа түскен келін әуелі өз отауына кірмес бұрын,
атасының үйіне кіріп, тағзым етуі тиіс, содан соң қалыңдық, атасының отына
бір қасық май тамызуы керек. Бұл ырым-кәдені отқа май құю дейді. Жас
келін сәлем еткенде аруақ разы болсын деп тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын
еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып жатқанда, жас келін жанындағы
әйелдердің бірі алақанын отқа қыздырып, Киіз үйдің иесі, жанған оттың иесі
Ұмай ана риза болсын! Оттай опалы бол деп келіннің бетін сипайды. Үлкен
үйдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz