ӘЛЕУМЕТТІК САЛАДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыс коммуникацияның ерекше түрі ретінде
1.2 Әлеуметтік қарым-қатынастар саласындағы мәдени қызмет
1.3 Әлеуметтік жұмысты басқарудағы мәдени қызмет
1.4 Әлеуметтік мәдени қызметтің негізгі міндеттері
2 ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС САЛАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУ
2.1 Мәдени қызмет әлеуметтік қызметкер мен клиенттің өзара әрекеттесуі
ретінде
2.2 Топтық өзара іс-әрекет мәдени қызметтің тиімділігін жоғарлатудың
қайнар көзі ретінде
2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік қызметкердің мәдени профессиограммасы
2.4 Әлеуметтік жұмыстағы мәдени қызметті бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлеуметтік жұмыс маманының ерекше кәсіби біліктілігін қажет етеді, яғни
ол бір жағынан білімі, шеберлігі, икемділігі, жоғарғы оқу орнынан алған
дағыдылары арқылы қалыптасатын болса, бір жағынан маманның өзінің жеке
қосқан үлесі арқылы қалыптасады, олар: мотивтер, қарым-қатынастар,
құндылықтар. Маман болып қалыптасуда білімі мен дағдыларға қарағанда, жеке
кәсіби біліктілігі маңыздырақ болады. Көмек көрсету саласындағы
мамандықтарында жеке-кәсіби біліктілігі маман болып қалыптасуда алғашқы
орынға шығады.
Қазiргi әлеуметтiк-мәдени және экономикалық жағдайда ашықтықты әрі
динамизмді талап ететін кезеңде, кәсіби білікті әлеуметтік қызметкерлердің
алуантүрлі ақпараттармен, мәліметтермен жұмыс жасай білуіне және түрлі
қарым-қатынасқа түсуіне байланысты олардың негізгі міндеттерінде өзгеріс
орын алып отыр.
Ақпараттық ортаның сандық және сапалық қайта құрылуы ғылымда ақпарттық
төңкеріліс ретінде мәлім, яғни қай қоғамда және қай ұйымдарда қызметтерінде
жаңа коммуникациялық жүйені, желілерді және мәдени әлеуметтік
технологияларды енгізіп, жасап әрі оларды қолданатын болса, олардың жеңіске
жетуі сөзсіз.
Ақпарттық қоғамда негізгі орынға иформатика, әлеуметтік қызмет көрсету
саласы мен ғылым ие. Коммуникация арқылы әлеуметтік көмек көрсету және
әлеуметтік қорғауда ең қымбат тауар болып ақпарат және оның барлық
ақпарттық қызмет көрсету түрлері болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс жүйесінде кәсіби (адамгершіліктік) ресурстарының
тапшылық мәселесі орын алуда, яғни оларды іздеу әрі орынды пайдалану керек.
Мәдени қызметте және ақпарттық алмасуда әлеуметтік жұмыс тиімділігін
арттыру критерийлері құрылу үстінде. Осыдан орай, әлеуметтік жұмыс
тиімділігі мәдени ресурстарды көкейкесті етуіне байланысты.
Мәдениет жиі әлеуметтік өмірдің детерминанты ретінде жүріс-тұрыста,
тіл мәселелерінде, әдеп-ғұрыпта немесе адамдардың белгілі бір топтарында
көрініс табатыны қарастырылады. Әлеуметтік қызметкер адамзат ресурстарын
басқаратын менеджер ретінде алға шығады. Әлеуметтік қызметкер (менеджер)
әлеуметтік ортада макро - және микродеңгейде кәсіби өзара қарым-қатынасқа
түсу процесінде мақсатына қарай (өзара түсіністікке және келісімге келу
үшін) әлеуметтік объектінің мінез-құлқын өзгертуіне ықпал етеді, өзінің
өкілеттілігіне байланысты белгілі бір шешімдер қабылдайды, ақпараттық
ағындардың бағыттарын реттеп, клиентпен жұмыс жасауда өзін қалай ұстау
керектігі туралы тактикалар мен стратегия құрастырады.
Әлеуметтік қызметкердің клиенті болып, яғни әлеуметтік объект тұтастай
қоғам (макро деңгей), сонымен қатар әлеуметтік қарым-қатынас жүйесіндегі
индивид (микро деңгейде). Демек, әлеуметтік қызметкер жұмысының тиімділігі
қоғамның құқықтық жүйесі мен құндылықтарынан жалпылай және оның шынайлықты
субъективті қабылдауына, яғни әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер)
өзінің мәдени деңгейінен байланысты болады. Осыған сәйкес, әлеуметтік
қызметкердің (әлеуметтік менеджер) жұмыстағы негізгі кәсіби талабы болып
өте жоғары деңгейдегі қарым-қатынасқа түсу мәдениеті болып табылады.
Соныменен, әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер) кәсіби портреті
міндетті түрде тұлғаның мәдени сипаттамасын қамту керек. Мәдени мәдени
біліктілік деңгейі әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер) кәсіби
шеберлік деңгейін анықтайды. Сәйкесінше, әлеуметтік қызметкердің кәсіби
мінездемелерінің қатарында мәдени мәдени біліктілігі болу керек, бұл өз
кезегінде әлеуметтік қызметкердің мәдени профессиограмасын құрайды.
1 ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАҒЫ МӘДЕНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КОММУНИКАЦИЯНЫҢ ЕРЕКШЕ ТҮРІ РЕТІНДЕ
Әлеуметтік коммуникация дегенде біз көп жақтылы және көп арналы
ақпараттың белгілі бір әлеуметтік ортада және сол қоғамдағы қабылданған
рәміздер көмегімен берілу процес деп түсінеміз. Әлеуметтік коммуникация
қауымдастықтар, топтар, қабаттар арасындағы әлеуметтік маңызды ақпаратты
беруді жүзеге асырудағы өзара байланыс процесін білдіреді [1, 13б.].
Рәміз коммуникацияда адамдық қатынастағы стандартталған, сөзде,
әрекетте немесе объектіге, қатынасқа қатысушылардың барлығына берілген,
түсінікті мағынаны білдіретін условно-белгілік ақпараттық бірлікті
білдіреді.
Коммуникацияда екі жақ – коммуникатор және реципент қатысады. Ал
социумда бұл екі индивид, топтар, тобырлық қауымдастықтар болуы мүмкін.
Кері байланыс бар болғанда коммуникатор бір уақытта реципиент, ал реципиент
– коммуникатор болады.
Коммуникация процесінде субъектілердің мағынамен және мәнмен
алмастыратын қызығушылықтары және әлеуметтік қажеттіліктері
қанағаттандырлады. Мән реципиентке берілу кезінде белгілі бір белгілік
жүйеге кодталады (сөзбен, қимылмен, тонмен, позамен және т.б.). Реципиент
өзіне коммуникатор арқылы берілген белгілерді кодтайды. Белгілердің
мағынаға айналуы интерпретация деп аталады. Коммуникациядағы мағыналар –
мәннің қайта өңдеуіне келтірлетін хабардың мазмұндық анықтамасы.
Коммуникациялық процесс қоғам өмірінң барлық саласында, сонымен қатар
әлеуметтікте де жүреді. Әлеуметтік коммуникацияның әртүрлілігі ретінде тап
аралық, кәсіби аралық, этика аралық , аймақ аралық, ұрпақ аралық, жыныс
аралық, сонымен қатар жоғары және орташа, төменгі қабаттар арасындағы,
элита мен тобыр арасындағы, әкімшілік және
Әлеуметтік коммуникацияның күрделілігі, өзіне қоғамның әлеуметтік
иерархиясындағы топ ішілік коммуникацияны және топ аралық коммуникацияны –
қабаттар, қауымдастық арасындағы коммуникацияны қамтитындығында. Әлеуметтік
коммуникация көптеген әлеуметтік топтар мен қабаттар арасындағы қатынаста
көп деңгейлі процесті көрсетеді. Әлеуметтік коммуникацияда жеке тұлға
аралықтан өзгеше, жартылай мәдениеттік диалог жүреді (әртүрлі топтағы
нормалар мен құндылықтардың айырмашылығы). Сондықтан өзара түсіну жолындағы
әртүрлі белгілер жүйесінде және оның мазмұнында қамтылған, барьер мен
қарсылықтар, ақпараттық алмасудағы техникалық және басқа өкілдер арқылы
жоғалуды, салдарларды көбейтеді.
Коммуникация қазіргі қоғамда әрбір өнеркәсіптің өмірлік қамтамасыз
етілген негізі, сонымен қатар әлеуметтік жұмыстың ұйымдық жүйесі болып
табылады. Коммуникация арқасында әлеуметтік қызметтің ішінде және оның
сыртында, аралас ұйымдармен және институттармен, тұтынушылармен,
клиенттермен, қаржыгерлермен және т.б. ақпараттың жүйеленуі және талдауы,
жиналуы жүзеге асады.
Әлеуметтік жұмыста арнайы кәсіби саланы, яғни мәселені шешудегі
әлеуметтанулық және әлеуметтік-психологиялық принципке негізделген
қоғамдық, топтық, жеке жолы болмаушылықты түсінеміз. Әлеуметтік жұмыс –
дара жек тұлғалар мен топтардың әлеуметтік мәселесін шешуге, жағдай
жасауға, адамдардың әлеуметтік қызмет атқаруына қабілетін жақсартуға немесе
қалпына келтіруге бағытталған әрекеттің ерекше түрі. Әлеуметтік жұмыс – ең
бірініші тұрғындардың әлеуметтік байланысқан топтарының, әртүрлі
қажеттіліктерін, әлеуметтік кепілденген және жеке тұлғалық қызығушылықты
қанағаттандыруға бағытталған, интегративті, пән аралық кәсіби әрекеттің
түрі [2, 111б.].
Әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде құрылған көмекті қажетсінетін
жеке тұлғалар, топтар, адамдар болады. Ал әлеуметтік жұмыстың субъектісі
ретінде әлеуметтік әрекетпен қызметке сәйкес немесе қоғамдық бастамаларда
айналысатын әлеуметтік жұмысшылар адамдар ретінде, мемлекет өз құрылымымен,
қоғамдық, қайырымдылық және басқа ұйымдар және мекемелер қатысады.
Әлеуметтік жұмыс осы әрекеттің мақсатына жетуге мүмкіндік беретін
әртүрлі құралдар көмегімен жүзеге асырлады. Құралдардың, әрекеттердің
көптүрлілігі мәдени құралда маңызды орын алады.
Басқару әлеуметтік жұмыстың компоненті ретінде объектінің жағдайын
алдын ала анықтауды жоспарлауды, шешімді талдауды, бақылауды, әлеуметтік
жұмысшыларды таңдауды және дайындауды қамтиды. Ұйымдастырушылық және жеке
басқарушылық қызмет белгілі бір кезеңде әлеуметтік жұмыстың мазмұнын
анықтайтын, мақсатты бағытталған коммуникациялық әрекетсіз мәнсіз болады.
Әлеуметтік жұмысшының әрекеті мәдени – негізгі қызметті орындауымен
үздіксіз байланысты. Мәдени қызметті жүзеге асыра отырып, әлеуметтік
жұмысшы көмекті және қолдауды қажет ететіндермен байланыс орнатады. Бұл
қызметтің мазмұнына сонымен қатар:
- ақпарттың алмасуын ұйымдастыру;
- әлеуметтік қызмет әрекетіне қоғамның әртүрлі институттарын қатыстыру;
- басқа адамды қабылдау және түсінудегі көмек кіреді [3, 14б.].
Кәсіби анықтама әлеуметтік жұмысшының қызметтік міндеттерінің тізіміне
мыналарды да жатқызады:
- шиеленістерді шешуге адамдарға көмек көрсету;
- әлеуметтік көмек орталықтарын, клубтарды және ассоциацияларды ,
бірлестіктерді құру жұмыстарына қатысу.
Коммуникацияның мақсаты – білімді, сенімді, хабарды алушылардың
тәртібін өзгерту[4, 103-109бб.].
Әлеуметтік жұмыстағы коммуникациялар коммуникациялық әрекеттегі
субъекті мен объектінің тәртібі, ақпаратпен қамтамасыз ететін байланыс
каналдар жүйесі, өзара әрекеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету құралы ретінде
қарастырады. Коммуникацияның – интраперсональдық, интерперсональдық және
топ аралық деп негізгі үш түрге бөлінеді. Коммуникацияның субъектісі
ретінде жеке тұлғалар, топтар және тұтас ұйымдар қатысады. Коммуникация
әлеуметтік қызметтердің потенциальды және шынайы тұтынушыларын құрайтын
нақты мақсатты аудиторияға бағытталады. Әлеуметтік қорғау экономикалықтан
басқа келесі компоненттерді: әлеуметтік-психологиялық қорғау, саяси қорғау,
рухани қорғау, құқықтық қорғауды қамтиды. Әлеуметтік қорғалуды тек қана
экономикалық және әлеуметтік кепілдікпен шектеуге болмайды. Ол ұят және
баспасөз бостандығын, азаматтық туралы заңды, сөз бостандығын да қамтиды.
Мәселенің ақпараттық, әлеуметтік-психологиялық және мәдени аспектілері
әлеуметтік қажеттілікті керек ететін қабаттар үшін өте маңызды.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік коммуникацияның арнайы жүйесімен
мінезделеді. Далалық әлеуметтікте жұмысшыларға, мамандарға және әлеуметтік
қорғау мекемесінің бөлімшесінің басшыларына күнделікті жағымсыз, қара
ақпарат және фактура – кедейшілік, орналаспағандық, қанағаттанбаушылы,
қарттық шырғалаңдар, мүгедектік, жеккөрушілік, ашушаңдық және т.б. туындап
отырады [5, 123б.].
Әлеуметтік жұмыстағы коммуникациялық процестер мыналарды қамтиды:
І.Құрылым:
1. Әлеуметтік мәселе жөніндегі қоғамдық түсіну (субъективтік-рәміздік
аспекті).
2. Әлеуметтік өмірдің стандарты (атрибуттық аспекті).
3. Ресурстар (ақпараттық, материалдық, адамдық) (әлеуметтік-экномикалық
аспекті).
ІІ.Деңгейлер:
1. Әлеуметтік өзара әрекет (интегративті аспекті).
2. Пәнаралық өзара әрекет (басқарушылық аспекті).
Әлеуметтік жұмыс саласындағы басты теоретик П.Д.Павленок, айтқандай
әлеуметтік жұмыс әрекеттің әмбебап түрі болып табылады, маманнан әртүрлі
саладағы білімін талап етеді және оны тәжірбиеде қолдануды қажет етеді[5,
69б.].
Коммуникативистиканы синтетикалық, әлеуметтік коммуникация және
ақпараттық байланыс негізіндегі пәнаралық ғылым ретінде, ол сонымен қатар
әртүрлі пәндік саладағы білімді талап етеді және әлеуметтік жұмысшының
тәжірбиелік әрекетіндегі негізгі объективті ядросы болып табылады. Мәдени
қызметті жүзеге асыру әлеуметтік жұмыстың басқа да маңызды қызметтерін
тиімді орындауды қажет етеді. Олардың арасында ескерту – профилактикалық,
әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-медициналық
және әлеуметтік-тұрмыстықты айтуға болады.
Әлеуметтік жұмыс жүйесіндегі кәсіби қызметтерді және міндеттерді
орындау көбінесе басшылардың, ұйымдастырушылардың және орындаушылардың
мәдени жаупкершілігі мен мәдени – орындаушылық шеберлігіне тәуелді
болады. Осыған байланысты 2000 жылы РФ Мемлкеттік ЖОО бекітілген кәсіби
білім берудегі Мемлекеттік білім беру стандартына құжат ретінде көңіл
аударамыз. Мемлекеттік стандартқа сәйкес жалпы кәсібилік пән маманы
әлеуметтік жұмыс саласында міндетті:
- қоғам мен отбасы, үлкендер мен балалар, жеке тұлға мен кіші орта
арасында байланысты қамтуды игере алуы керек;
- адамдар мен кіші топтағы жағдай арасындағы қатынасқа, клиентті
әлеуметтік маңызды әрекетті орныдауға бағыттауға әсер ете алуы керек;
- формальды емес қатынаста жұмыс істей алуы керек;
- әлеуметтік өзара әрекеттің типологиясы мен формаларын білуі керек[6].
Келтірліген ұстанымдар мамандардың білімділігінің талаптарының бірі
әлеуметтік жұмыс саласында әлеуметтік коммуникация теориясының жоғары
деңгейлі білімді, мәдени әрекетті ұйымдастыру саласындағы, әлеуметтік
мәселені шешуде және басқаруда, әлеуметтік көмекті көрсетуде жоғары мәдени
деңгейін орындауды ұсынады. Әлеуметтік жұмыстың коммуникация ретінде
анықталуы тек қана ғылыми-теориялық қажетіліктермен ғана шектелмейді,
сонымен қатар шынайы фактінің тәжірбиелік сенімді констатациясы ретінде
болады.
Әлеуметтік саладағы басқару жүйесіндегі әлеуметтанулық зерттеулер
әлеуметтік жұмысшылардың және педагогтардың клиенттермен, сонымен қатар
социумдағы ұйымдардың жағымды имиджін қалыптастыруда және құру әрекетінде
коммуникациясын зерттеуді қажеттілікпен енгізеді.
Мәдени әрекетті басқарудың мәселесі әлеуметтік жұмысқа жақын
қарастырлады. Кеңінен жалпы түсінік ретінде әлеуметтік сала қатысады. Онда
... қоғамдық өмірлік әрекеттің, әлеуметтік және басқа топтардың және жеке
тұлғаның, олардың даму жағдайының әлеуметтік факторлар жиынтығы қамтылады.
Әлеуметтік сала адамның өмірінің барлық кеңістігін - оның еңбек жағдайынан
бастап және болмысын, денсаулығы мен әлеуметтік-таптық және әлеуметтік-
этникалық қатынасына дейін қамтиды[3, 143б.].
Әлеуметтанулық түсінікте әлеуметтік сала – жеке тұлға мен адамдардың
қауымдастығы өмірінің саласы. Мысалы, кәсіби, демографиялық топтар, таптар
өмірінің саласы. Әлеуметтік саланы гуманитарлық, ғылыми-зерттеулік,
өндірістік деп (техно сала) ажыратып қарау керек. Сондықтан тар көлемде
білім беруді, ғылымды, көркем мәдениетті (өнерді), бұл институттар және
ұйымдар саяси салада да, психологиялық, экономикалық, және қоғамның рухани
өмірінде де әрекет ететіндіктен әлеуметтік салаға жатқызуға болмайды.
Әлеуметтік саланы нақты бөлу әдіснамалық және тәжірбиелік аспектіде де
маңызды. Әлеуметтік саланы суреттей отырып, біз әлеуметтік әрекеттің
субъектісі мен объектісіне тоқталамыз. Мәдени әрекеттің мазмұны мен
формасы субъекті мен объектінің ауысуына, білім беру деңгейі
айырмашылығына, дәрежесіне, кірісіне, тұрғылықты орнына қарай өзгеріп
отыруы керек. Әлеуметтік жұмыстың сапасы мен тиімділігі көп жағдайда сол
әрекеттің субъектісінің әлеуметтік мінезіне тәуелді болады.
Әлеуметтік саланың екінші маңызды мінезі – оның кеңістігінде индивидтің
өмір сүру жағдайына тікелей әсер ететін әлеуметтік мәселелер шешіледі. Бұл
жағдайға қарай отырып әлеуметтік сала категориясы өзіне мынадай
компоненттерді, денсаулық сақтау, сервис, қамту, жарнамалық әрекет, шоу-
бизнес, кәсіби одақтық жұмыс, сауданы қамтиды. Өнерді, рухани мәдениетті,
білім беруді, ғылымды, өндірісті, экономиканы, саясатты әлеуметтік саланың
сыртына шығара отырып, автор сол процестің теориялық жағдайылығына есеп
береді, немесе соңғысы қоғамның басқа салаларымен өзара әрекеттеседі және
қиылысады.
Сонымен әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік сала өзара жалпы және ерекше
сәйкеседі. Сондықтан мәдени әрекеттің барлық заңдылығы әлеуметтік саладағы
әлеуметтік жұмыстың жүйешігінде де әрекет етеді. Сонымен қатар бұл
әрекеттің спецификасы оның қызметінің ерекшелігін іздеуге бағыттайды, яғни
ол диссертациялық зерттеудің пәні болады.
Әлеуметтік әрекет - өзінің әлеуметтік мәселесін сыртқы көмексіз шешуге
қабілетсіз адамдарға көмек көрсетуге бағытталған әрекет. Мәдени әрекет
концепциясы теориялық жағдайдан шығады, яғни барлық қабаттар мен топтардың
өкілдерінің әлеуметтік мәселелері ақпараттық және мәдени ортамен,
әлеуметтік айналыммен байланысқан.
Әлеуметтік жұмыс әрекет түрі және әлеуметтік институт ретінде
тұрғындарды әлеуметтік қорғау технологиясы ретінде қарастырлады.
Мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінде әрбір адамның әлеуметтік құқын
қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік саясаттың маңызды аспектісі ретінде
түсініледі. Әлеуметтік қорғау ұғымы әлеуметтік саясатта маңызды орны алады
және барлық категориясына, сонымен қатар тұрғындардың еңбекке қабілетті
бөліміне де таралады. Әлеуметтік қорғау кең көлемде алғанда мына
компоненттерді қамтиды: саяси қорғау, әлеуметтік-психологиялық қорғау,
әлеуметтік қорғау (тар мағынада), ақпараттық, рухани және интеллектуальдық
қорғалғандық, коммуникациялық қорғау, құқықтық қорғау. Әлеуметтік жұмыстың
кең мағынасында барлық адамдардың әлеуметтік қорғаулы және барлық аталған
элементтердің жиынтығы, бұл жерде тек қана әлеуметтік-экономикалық және
физиологиялық қажеттіліктер және тұрғындардың кедей қабаттары ғана емес,
сонымен қатар барлық адамдардың коммуникациялық, интеллектуальдық, рухани
және ақпараттық қажеттіліктері жөнінде де айтылады.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қолдау формасы ретінде – азаматтардың
уақытша экономикалық қиын жағдайға ұшыраған кейбір тобына көмек көрсету
жүйесінде де жүзеге асырлады. Әлеуметтік қызмет әлеуметтік көмек қызметін
де атқарады – жеке азаматтарға немесе тұрғындардың өмірлік қиындықтарын
жеңілдетуге немесе сол қиындықтан шығаруға бірігу әрекеті немесе қызмет ету
мақсатында жүзеге асырлады.
Ресей Федерациясының (1993 ж.) тұрғындарға әлеуметтік қызмет жасауды
дамыту Концепциясына сәйкес тұрғындардың әртүрлі категориясын территориялық
деңгейіде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формасын қамтамасыз ететін бұл
механизмнің маңызды жетекшісінің бірі әлеуметтік қызмет ету жүйесін құру
болып табылады. Ол өзіне қиын жағдай шегінде тұрған, әртрүлі топтармен
тікелей және мақсатты комплексті әлеуметтік қызметтерді қамтиды. Әлеуметтік
қызмет ету әлеуметтік қызмет желісі арқылы жүзеге асырлады. Қазіргі
жағдайда әлеуметтік қызмет көрсету әлеуметтік жұмыстың бір парадигмасы және
оның ұйымдастырушылық формасы ретінде жүргізіледі[7, 182-188бб.].
Сонымен, әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік қолдау,
әлеуметтік көмек, әлеуметтік қызмет ету, ұғымдары мазмұндық ерекшелігі
болсада, өзара байланысты және өзара әрекет ететін және әлеуметтік жұмысқа
жартылай қызметті жүйе ретінде әсер етеді. Коммуникациялық процестер
контекстінде аталған ұғымдар өзара әрекеттеседі, немесе коммуникацияның
әлеуметтік басқару заңдылығында барлық деңгейге, үлгілеріне, формаларына,
әлеуметтік жұмыстың әдістеріне және бағыттарына таралады.
Тұрғындардың өмірлік әрекетінің негізгі саласына жүйелер, элементтер,
әлеуметтік қызмет басқарудың институциональдық негізі ретінде әсер етеді.
Әлеуметтік қызмет – тұрғындарға қызмет ету барысында, тұрғындарға
әлеуметтік көмек пен қызмет ететін құрылым және мамандандырылған мекемелер,
басқару органының әлеуметтік жұмысты жүзеге асыратын жиынтығы[7, 183б.].
Осылай әлеуметтік қызмет әлеуметтік қолдау, көмек, әлеуметтік қорғау және
әлеуметтік қызмет ету қызметін орындай отырып, әлеуметтік жұмыс жүйесіндегі
коммуникациялық процестерді басқару формасын ұйымдастыру ретінде
жүргізіледі.
Мәдени әрекет талдауы және оңтайландырлуы оның әлеуметтік жұмыс
саласындағы басқарлуы бұл диссертациялық зерттеуде құрылымдық-функционалдық
әдісте құрастырылған. Құрылымдық функционализм зерттелетін құбылыста тек
қана тұрақты құрылымды ғана емес олардың арасындағы функционалдық
байланысты да бөліп қарастырады.
Құрылым ұғымында объектілердің бөлімдерінің арасындағы тұрақты
байланысты қамтамасыз ететін жиынтықты түсінеміз. Қызмет – белгілі бір
элементтің немесе мәдени процестің ұйымдасқан басқару жүйесіндегі
қайталанатын мәдени әрекет. Егерде қызмет әлеуметтік жұмысшының немесе
басқару жүйесінің мәдени әрекетін білдірсе, онда категория диалогтық
кедергі, қатынас, кері байланыс, өзара түсінушілік, екі жақтылы қызмет
анықталады.
Жүйелік бағыт жүйенің жалпы теориясы, функционалдық жүйе теориясы,
динамикалық талдау құрылымдық-функционалдық әдістің варианты ретінде
қарастырлуы мүмкін. Жүйелік подходтың (тәсілнаманың) эволюционизм идеясымен
бірігуі (синтезі) өнімдірек болып көрінеді [8, 187б.].
Құрылымдық функционализм концепциясы позитивтік әдіснаманың субъекті-
объектілік диспозициялық басты бағыты ретінде қарастырлады. Позитивтік
әдіснама шеңберінде технологиялық детерминизм концепциясы, ақпараттық қоғам
және жүйелік тәсілнама қолданылады. Мәдени технологиялар осы парадигмаға
негізделген керекті объектінің кескінін құрастыруды және әлеуметтік өзара
әрекет міндетін қояды. Осы тәсілнама жүйенің қатаң бақылау тәртібін
ұсынатын кибернетикалық принциппен сәйкес келеді.
Қызмет термині осы жұмыста Р.Мертон ұсынған: әрекетті анықтау үшін,
әкімшіліктің, менеджердің, әлеуметтік қызмет мамандарының міндетіне
кіретін, сонымен қатар нормативтік, стандартталған, мәдени әрекеттер және
Әлеуметтік мәдени қызметтің негізгі міндеттері мағынада қолданылады.
Функционалдық жүйе элементтердің өзгерісі реттелген
(функционирование), келісілген, сонымен қатар механикалық тұтастық
(объективтілік) туындамайтындығымен мінезделеді. Бұл жүйелердің тұтастығы
күштік емес (энергиямен алмасу), функционалдық, яғни элементтердің тәртібі
кейбір тұтастық тиімділікті иемденеді, ал өздері тек сол өзгерістерді алып
жүруші болып табылады[9, 69б.].
Мәдени әрекет жүйесі – функционалдық жүйенің мысалы. Өзгерістерді
мәдени әрекеттер жасаған әлеуметтік жұмыстың барлық жүйесіне тұтастық
беретін субстантық элементтер негізінде айтуға болады.
Американ әлеуметтанушысы Т.Парсонс мәдени жүйенің әртүрлі деңгейінің
функционалдық жағын терең зерттеп (биологиялық, жеке тұлғалық, әлеуметтік,
мәдени) төрт функционалдық қажетті жағдайды бөліп қарады – жүйелік
пререквизиттер: бейімделу қызметі, интеграция, мақсатқа жету, өзін сақтау
[10, 165б.]. Бейімделу қызметі жүйенің жағдайға бейімделуін, яғни осында
және қазірде жинақталады. Интеграция мәдени жүйенің барлық қызметінің
әрекет координациясын білдіреді. Мақсатқа жету қызметі – мәдени жүйенің
стартегиялық бағыттағы қозғалысы үшін әлеуметтік шынайылыққа әсер етудің
негізгі құралы (әлеуметтік жұмыстың мақсатының жету бағытындағы) болып
табылады. Өзін сақтау қызметі – латенттілік (жасырын) – деген тағы бір
атауды алады, кескінді қолдау.
Т.Парсонстың құрылымдық функционализмі дисфункция ұғымын енгізген
Р.Мертонмен дамыды. Л.Козер шиеленіс қоғамдық жүйеге құрылымдық құруға,
реформа жасайтын катализатор ретінде қажет деп негіздеді. Осылай құрылымдық
функционализм әлеуметтік жұмыс жүйесінде реттелген коммуникациямен жүретін
процестерді тиімді талдау әдісі ретінде көрінеді.
Құрылымдық-функционалдық талдау марксистік структурализммен көбіне
ұқсас: оларды реттілік концепциясы, детерминизм, функциональдылық
біріктіреді. Тәртіптелген әлеуметтік құрылым әлеуметтік жұмыстың
саласындағы мәдени бостандықты және басқарушылық әрекетті шектейді.
Американ әлеуметтанушысы П.М.Блау жазғандай, эмердженттік қасиет – бұл
әлеуметтік құрылымның мінездемесі жеке адамдар жағынан бақылауға
берілмейтін, бұл мінездердің өзі олардың жеке әрекетінің қорытындысы болса
да, және бұл әлеуметтік ортаның жағдайлары адамдардың бостандықтағы еркін
жүзеге асыратынды қажеттілікпен шектейді[11, 59б.].
Р.Мертон сонымен қатар тәртіптің басты стандартымен байланысты
танылмаған қатысушылармен тәртіптің заңыдылғын зерттеу қажеттілігін
негіздеді, латенттік (жасырын) қызметті зерттеудің қажеттілігі.
Р.Мертон функционалдық талдау үшін парадигманы құрды: негізгі талап
талдау объектісі стандарттықты ұсынса (яғни, типтендірілген, қайталанатын
құбылыс) әлеуметтік роль ретінде, институциональдық типтер, әлеуметтік
процестер, мәдени стандарттар ұсынылады[11, 60б.].
Осылайша, құрылымдық – функционалдық талдау әлеуметтік жұмыстағы мәдени
процестерді барсқару мәселелерін зерттеуде негізгі жағдайды иеленеді,
немесе әлеуметтік әрекеттің аяқталған жүйесін құрайды.
Құрылымдық-функционалдық талдаудың өнімділігінің дәлелдемесі,
В.В.Гуленко (1995) жасаған социоталдаудың негізінде мәдени кеңістік
теориясы болып табылады. Мәдени кеңістік ұғымы тұрақты құрылымдық және
мінезді ортасына әсер етеді, яғни басқару субъектісі, мәдени әрекет немесе
әлеуметтік жұмыстың объектісіне (индивид немесе топ) жүктелген. Мәдени
кеңістік деңгейі патенциальды барьермен – төменгі деңгейден жоғарғыға өту
үшін жұмсалу керек күшпен бөлінген. Мәдени кеңістіктің жүйелік вертикальі
келесі кескінде көрінеді:
- элементарлық құраушы деңгей – физикалық (материальды субстрат,
денелік және заттық процестер);
- психологиялық – жүйешік деңгейі (тығыз, формальды емес қатынас,
субективті жақындасу, жандық процестер);
- әлеуметтік – жүйе деңгейі (формальды, реттелген қатынас, әлеуметтік,
кәсіби, өндірістік қатынас);
- интеллектуальды – жүйе сыртындағы деңгейі (әсер ету, дүниетанымдық,
мәдениет, руханилық).
Кеңістік материяның болмысының жалпы формасы ретінде, оның құрылымын
және ұзындығын кескіндейді. Мәдени кеңістік – социумдағы жеке тұлғаның
мәдени және ақпараттық өзара әрекетінің кеңістігі. Кеңістік деңгейі
комуникация жүретін, екі параметрмен анықталады – мәдени дистанция
(кеңістіктің ұзындығы) және комуникацияның көлемі. Дистанция екі мағынаны
қамтиды – жақын және алыс. Ал көлемдік жағынан терең және үстіңгі
комуникация деп ажыратуға болады.
Мәдени кеңістіктегі өзара әрекеттің физикалық деңгейі: жақын
дистанция, коммуникация үстіңгі. Психологиялық деңгей: дистанция жақын,
коммуникация терең. Өзара әрекеттің әлеуметтік деңгейі: дистанция алыс,
коммуникация үстіңгі. Өзара әрекеттің мәдени кеңістіктегі интеллектуальдық
деңгейі: дистанция алыс, коммуникация терең.
Мәдени деңгейлер иерархиялық тәртіпте орналасады. Мәдени кеңістіктің
интеллектуальдық немесе рухани деңгейі жоғарғы деңгейге сәйкес келеді. Ары
қарай мәдени кеңістіктің әлеуметтік деңгейі орналасады. Өзара әрекеттің
психологиялық және физикалық деңгейі төменгі деңгей ретінде болады.
Комуникацияның әлеуметтік және психологиялық деңгейі кері пропорциональдық
қатынаста болады. Бір уақытта комуникативтік әрекетті бір адаммен және
клиенттердің толық тобымен жүзеге асыра алмайсың; әлеуметтік мәселені шешу,
жеке индивидуальды психикада емес әлеуметтік деңгейде жүзеге асырлады.
Басқаша айтқанда, психологиялық және әлеуметтік жұмыстың арасында сапалық
айырмашылық бар.
Деңгейлердің осылай орналасуы адамдардың ұстанымымен байланысты, яғни
ададмдардың бір деңгейден екіншісіне ауысуының себебі болып табылады.
Мәдени кеңістік теориясы А.Маслоудың иерархиясымен, қоғамды органикалық,
жеке тұлғалық, әлеуметтік және мәдени подсистемаға (Т.Парсонс) бөлуімен
келіседі. Өз уақытысында Уоллас келесі деңгейдің құрылымы алдыңғыны
аяқтайтындықтан құрылымның концептуализациясын деңгейлердің иерархиясы
ретінде маңыздылын атап өтті [11, 61б.].
1.2 ӘЛЕУМЕТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР САЛАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТ
Бұл параграфтың негізгі міндеті басқару субъектілеріне қарым-қатынас
жүйесіндегі мәдени мәдениетті қарастыру болып табылады. Осыған орай мәдени
қарым-қатынас туралы сұрақ туындайды және мәдени процестердің құрылымы
талданады. Мәдени мәдениет, мәдени қарым-қатынастың теориясы мен
тәжірибесін игеру деңгейін ұғындыратынын ескерсек, сонымен қатар әлеуметтік
менеджер қарым-қатынасты басқарудың субъектісі болғандықтан, ол жұмыс
барысында клиенттен максимальді ақпарат алу үшін, оған барынша әсер етуі
керектігін ескеруіміз қажет. Сонымен параграфта мәдени қарым-қатынас
процесіндегі басқару мәселесі, қарым-қатынас және коммуникация
ұғымдарының айырмашылығы және коммуникация процесінің құрылымы талданады.
Қарым-қатынас пен коммуникация мәселесі, негізінен оның интерактивті жағы
Т. Парсонстың Әлеуметтанудың жалпы теориялық мәселелері еңбегінде
қарастырылған.
Әлеуметтік коммуникация мәселесі А.В.Лабунскийдің және В.П.Конецкийдің
т.б. еңбектерінде сигналдың бағыттылығының ерекшелігін қарым-қатынастың
интерактивті жағы Д.Мидтің, Г.Блумердің еңбектерінде қарастырылады[27,
67б.].
Қоғамдық ортада адамдардың қарым-қатынасы тұлғааралық қатынаспен ғана
шектелмейді. Қарым-қатынастың қиындығын ескере отырып оның құрылымын
анықтап алу қажет, содан кейін әрбір элементке талдау жасау үшін қарым-
қатынастың құрылымына оның қызметінің анықтамасы сияқты жан-жақты қарауға
болады. Әдетте қарым-қатынас құрылымының бір-біріне тығыз байланысты мына
түрлері айқындалады: мәдени , интерактивті, перцевтипті.
Интерактивті жағы қарым-қатынасқа түскен индивидтердің әсер етуді
ұйымдасуында, яғни біліммен ой алмасу ғана емес, сонымен қатар іс-әрекеттің
де алмасуы. Психология тарихында бірлесіп әрекет етудің құрылымын
бейнелеудің бірнеше түрлері белгілі. Соның ішінде индивидуальды іс-әрекет
бірнеше нұсқада бейнеленетін әлеуметтік іс-әрекет теориясы кең тараған.
Бірлесіп әрекет етудің компоненттері тіркеліп отырды: бір-біріне әсер ету,
оның салдары мен өзгерістері. Бұл идеяны М.Вебер, П.Сорокин, Т.Парсонс
сияқты әлеуметтанушылар және К.Янг, Л.Фримен сияқты әлеуметтік психолгтар
ұстанған еді. Бірлесіп әрекет етудің құрылымын құрастырудағы келесі бір
бағыт оның даму сатысын бейнелеумен байланысты болды. Сонымен бірлесіп
әрекет ету қарапайым актілерден ғана емес белгілі бір уақытта жүріп
отыратын кезеңдерден тұрады. Бұл бағытта поляк зерттеушісі Я.Щепаньский
ұсынған еді, оның теориясына сәйкес әлеуметтік мінез-құлықты бейнелеудегі
басты түсінік әлеуметтік байланыс болып табылады. Ол оның салдары сияқты
көрінуі мүмкін: а) кеңістікті қатынас; б) психикалық қатынас; в) әлеуметтік
қатынас; г) бірлесіп әрекет ету; д) әлеуметтік қарым-қатынас.
Психологияда басқа бағыт та қолданылады: бірінші адамның қызметінің
құрылымына талдау жасалады, содан кейін оның ішінде компоненттері ретінде
іс-әрекет бөлініп шығады. Бұл бағытта жекее іс-әрекеттің құрылымы жалпы іс-
әрекеттің құрылымында беріледі.
Әлеуметтік қызметердің жұмысында қарым-қатынастың интерактивті жағы
маңызды рөл атқарады, себебі берілген ақпараттың әсер ету деңгейін
интеракция анықтайды және сәйкесінше басқару объектісінің мінез-құлқының
болашақтағы бағыты, яғни келісімге келуі немесе қарама-қайшылыққа тап болуы
анықталады. Негізінен бірлесіп әрекет етукдің екі қарама-қарсы түрі
анықталады: кооперация және бәсекелестік. Көптеген ғалымдар бұл екі түрдің
мына терминдер арқылы көрсетеді: келісімге келу және қарама-қайшылық
бейімделу және оппозиция, ассоциация және диссоциация және т.б. Біреуінде
бірлесіп әрекет етуді ұйымдастырушы белгілері талқыланса, екіншісінде
бірлесіп әрекет етуге кері әсерін тигізетін белгілер қарастырылады.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы қатынасқа түскен әріптестердің бір-
бірін қабылдауы және игеруі негізінде орнауы болып табылады. Қабылдау
прцесінің механизмдері:
- Идентификация – өзіңді басқамен ұқсастыру, әріптестің ішкі дүниесін
түсіну оның орнына өзіңді қою негізінде жүзеге асырылады.
- Стереотипизация – қалыптасқан әлеуметтік қағидалар негізінде белгілі
бір әлеуметтік топтың өкілі ретінде жүйеленген стандартты адам бейнесі
арқылы қабылдау.
- Рефлекция – әлеуметтік психологияда рефлексия сөзі философиядағыдай
өзін-өзі тану ұғымын білдірмейді. Әлеуметтік психологияда рефлексия
ұғымымен іс-әрекет етуші индивидтің өзінің әрекетін әріптесінің
қабылдағанын түсіну анықталады.
- Кері байланыс – қарым-қатынастағы әріптестің реакциясы жауап негізінде
жүзеге асады.
- Эмпатия – басқа адамның мәселелері туралы рациональды ойлары емес,
эмоциональды көңіл бөлу, сезімге негізделген қабылдау.
Әлеуметтік жұмыстағы мәдени мәдениет әріптестерінің тұлғалық
ерекшеліктері мен олардың өмірлік тәжірибесін әлеуметтік қондырулар,
жағдайлар, осы факторларға тәуелді қабылдау негізіндегі белсенділігінен
көрінеді.
Сәуле эффекті адамды қабылдаудағы және жеке тұлғалық қасиеттеріне
баға беруде жалпы әсердің ықпал етуі.
Проекция - санадан тыс өзің туралы қаламайтын жағымсыз ойларды
мойындау, оны басқа адамның ерекшелігі ретінде көріп, оны басқа адамға
аудару.
Қарым-қатынастың мәдени жағы немесе коммуникация сөзінің тар мағынасы
қарым-қатынасқа түскен адамдардың ақпарат алмасуы ьолып табылады. Қарым-
қатынастың мәдени жағы басқарушылық ақпараттарды таратудың негізі болып
табылады.
Мәдени бірлесіп әрекет етуді түрліше классификациялауға болады.
- Психикалық бейненің ерекшелігі тұрғысынан (интеллектуальді,
эмоциональді, бейнелі, ассоциативті).
- Жақтардың қызығушылықтары тұрғысынан (қарсыласу, компромисс,
нейтралитет).
- Бірлесіп әрекет ету процесіне қатысатын субъектілердің саны мінез-
құлқы араласу деңгейі (монолог, диалог, полилог).
- Мәдени бірлесіп әрекет етудіі ұйымдастыру формаларынан (іскерлік
әңгіме, жиналыс, пресс – конференция және т.б.).
- Мәдени қарым-қатынастың құралдары бойынша 2 түрі бар: сөздік және
сөздік емес (невербальное). Қарым-қатынастың сөздік емес құралы өз
кезегінде мыналарға бөлінеді: оптико – кинетикалық (ым, мимика,
пантомимика); паралингвистикалық (дауыстың сапасы, диапазон);
экстралингвистикалық (күлкі, жылау, үзіліс); уақытша – кеңістіктік
(әріптестердің орналасуы, қарым-қатынастың басталуының уақытша кешігуі
және т.б.) [28, 167б.].
Қарым-қатынас және коммуникация ұғымдарын ажыратып білу керек.
Қарым-қатынас субъектілердің бірлесіп әрекет ету және өзара қатынас
процесі (тұлғаның, әлеуметтік топтардың). Бұл процессте өзара әлеуметтік
қызметпен, әлеуметтік ақпаратпен алмасу, дағдыларымен алмасу жүреді. Басқа
сөзбен айтқанда субъектілі – субъекті мінез-құлыққа ие[29, 198б.].
Коммуникация бірнеше мағынаға ие (хабарлама жолы, байланыс формасы,
техникалық құралдардың көмегімен ақпараттық хабарлама процесі, қарым-
қатынас ). Сонымен коммуникация – бұл қарым-қатынастың барлық жиынтығы
әртүрлілігі емес тек қана қарым-қатынас барысы, ол әлеуметтік мәртебеге ие.
Коммуникация терминіне анықтама беру адамның сөйлеуінің сипаттамасы
туралы ақпараттық жүйені тарату негізінде беріледі.
3. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ БАСҚАРУДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТ
Бұл параграфтың негізгі мақсаты- мәдени мәдениет, әлеуметтік жұмыстың
ерекшеліктері мен әлеуметтік жұмыс менеджментіндегі мәдени қабілет
жағдайларын жүзеге асыруды қарастыруға негізделген. Әлеуметтік менеджер
клиентпен әрекеттестік процесінде өзіндік мақсатына жетуде клиенттің мінез-
құлқына ықпал жасап, өзінің міндеттері саласында арнайы шешім қабылдайды,
ақпараттық ағымдардың бағыттылығын реттеп, клиентпен мінез-құлық тактикасы
мен стратегиясын өңдейді. Менеджер жұмысының тиімділігі қоғам құндылығы мен
құқықтық нормалардың жүйесі және шыннайылықты қабылдау субьективтілігіне,
яғни мәдениет деңгейімен тәуелді. Бірақ та, әлеуметтік мәдениеттің жалпы
мәдени деңгейіне мәдени менеджменттегі басқару ықпалының түрлері мен
әдістерін жүзеге асыратын мәдени мәдениет кіреді. Алдыңғы парагрофтарда
мәдени әлеуметтік менеджментіндегі мінездік ерекшеліктері анықталып және
әлеуметтік менеджердің мәдени профессиограммасы құрастырылған, бірақ та
мәдени профессиограмманы тиімді енгізу және әлеуметтік жұмыс
менеджментіндегі мәдени қабілеттілікті жүзеге асыру үшін әлеуметтік
жұмыстың міндеттерімен функцияларын анықтап, сондай-ақ, әлеуметтік
менеджердің мәдени қабілеттілігін жүзеге асыру проблемаларын нақтылау
қажет.
Әлеуметтік менеджердің мәдени мәдениеті қоғамның әлеуметтік, рухани
бөлшегі ретінде дәстүр, этикалық норма, іскерлік қарым-қатынастың теориясы
мен тәжірибесімен толықтырады. Мәдени әрекеттестік процесінде мәдени
мәдениеттің негізгі көрсеткіші болып табылады. Әлеуметтік қызметкер мәдени
құндылықтардың тасушысы болып табылалды, яғни әлеуметтік жұмыскердің мәдени
мәдениеті арнайы кәсәіби қызмет дискурсында көрсетілген кәсіби шебердің
деңгейін анықтайды. Ең біріншіден, әлеууеттік жұмыс қоғам мен индивид
мүдделерінің тоғысу мүмкіндіктерінде жүзеге асатындығын айтуымыз керек,
және Әлеуметтік қызметкер белсенді басқару субьектісі болып табылады,
сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік мәдениеті айқындалатын мемлекеттің
әлеуметтік саяси бағыты болып табылады.
Әлеуметтік қызметкер негізгі функционалды міндеттермен қатар, қоғам
мен клиент алдында кәсіби жауапкершіліктерге міндеттелген[34, 53-54бб.].
Әлеуметтік жұмыс мәдени мәдениетінің ерекшелігі жалпы кәсіби өнімдер
жиынтығымен қатар, әлеуметтік қызметкерден өзгеретін әлеуметтік ортада тез
бағытталып, заңды және құқықтық нормалармен стратегиялық әрекет жасау.
Әлеуметтік қызметкер мықты психолог пен және коммуникабельді тұлға болу.
Мәдени қабілеттіліктері әлеуметтілік жұмыскерлерге ақпаратты стратегиялық
әрекет жасау ақпараттық ағымдарды алу, бағыттау жіберуге, санымен қатар
әлеуметке әсер ету арқылы оларға әр түрлі әлеуметтік проблемаларды шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, әлеуметтік қызметкердің клиенттік қызметті тәуекелге
тіркеледі, себебі Әлеуметтік қызметкерге мемлекетпен делегатталған шешім
қабылдау құқығы берілген, бұл шешімге сәйкес клиенттің тағдыры шешілуі
мумкін. Әлеуметтік қызметкер бұл-адам ресурстарымен жұмыс істейтін
менеджер, мемлекттің әлеуметтік саяасатының миссиясы мен мақсатына жетуіне
көмектеседі, әлеуметтік басқару жүйесін мотивациялау мен ынталандыратын
негізгі звеносы.
Сондай-ақ, тағы бір ескеретін жағдай әлеуметтік қызметкердің қызметі
іскерлік қатынас пен этикалық норма ережелерін сақтауда талап етеді, себебі
әлеуметтік жұмыскердің кәсіби қызметінің қарым-қатынасын құрайды.
Клиенттердің әр түрлі психологиялық типтері, әлеуметтік проблемалар,
ақпаратты қабылдау деңгейі мен ақпараттық ағым жиынтығын жіберу мүмкіндігі
ерекше жағдайларда тугыздырады, бұны әлеуметтік менеджер өз жұмысында
ескеріп және анықтау қажет.
Қиындық туғыздыратын мәселеге барлығын көру мүмкін емес, сондықтан да
мәдени құбылыстың теоретикалық негіздері мен мотивация теорияларын білу
менеджерге ақпараттық ағымдарды бағыттауға және клиенттерге ықпал жасауға
көмпектеседі.
Іскерлік қатынас стратегиясын ұйымдастыру бойынша құқықтар
қорытындылағанда екі негізгі ережеге келеді; Іскерлік қатынастың мақсаты
өзара түсіністікке жету ғана емес, сондай-ақ, қарсыластардың көзқарастарын
қабылдау болып табылады.
Іскерлік қатынас пройесінде оппонент сіздің көзқарасыңызды қысым және
сендіру арқылы емес,қажет емес түсі идіруді алып тастау жолымен қабылдау
керек[35, 226б.].
Тағы да бір жәйтті ескеру қажет, әрбір адам қарым-қатынас арқылы.
Өзінің қажеттіліктерін жүзеге асыруға тырсады, бірақ та оны жүзеге асыру
тәсілі тұлғаның психологиялық типтеріне тәуелді.
Конфенктілі жағдайда туғыздырмау үшін, әлеуметтік жұмыс менеджері
ақпараттық жіберу процесін дұрыс ұйымдастыра алу керек, өзінің және
клиенттердің мүмкіндіктерінін стратегиялық дұрыс бағалау керек, сондай-ақ,
келіссөздердің нәтижесін алдын ала болжау арқылы болса да білу керек. Бұл
үшін әлеуметтік менеджерге әр түрлі заңдық, психологиялық, саяси, мәдени.
Салаларда компетенттік болу қажет. Сондай-ақ, тағы бір ескеретін жәйт,
әлеуметтік менеджер мемлекеттің әлеуметтік саяасаттының бағыттаушысы болып
табылады. Әлеуметтік менеджердің кәсіби мәдени қызметі қоғамның саяси-
әлеуметтік мәдениеттін айқындайды, бұл дегеніміз менеджер клиент алдында
жеке ғана емес, мемлекеттің мүддесінің өкілі ретінде қоғамдық
жауапкершілікті алады. Әлеуметтік жұмыс оған заңдық негізді құрайтын
мемлекетсіз, сондай-ақ оны ұйымдастыратын әлеуметтік агенттіктерсіз мүмкін
емес. Әлеуметтік жұмысты жүзеге асыруда негізгі рөл мемлекетпен оны
ұйымдастыратын ұйымдар емес, әлеуметтік қызметкерге негізделген. Бұл
саланың өкілдері бола отырып, өзінің күнделікті өмірдегі кездесетін
проблемаларды шешуге комектеседі. Әлеуметтік қызметкерлер әр мамандықтың
иелері болуы мүмкін бірақта, әлеуметтік қызметкерлерге жалпы және мәдени
компетенттілік әлеуметтік жұмыс субьект және обьект әрекеттестігін
айқындайды.
Әлеуметтік қызметкер өз саласында білікті маман болу керек, сондай-ақ
адамгершілігін куәландыратын көптеген маральдық қасиеттерге ие болу керек.
Клиенттен өз проблемасын шешу үшін шынайы ынтасы әлеуметтік қызметкерге
сенімінің болуы талап етіледі. Басқаша сөзбен айтқанда, әлеуметтік
қызметкер мен клиент арасында сенімді қатынастар болуы керек [36, 112б.].
Әлеуметтік қызметкердің қызметі-адамдар арасындағы сенімділік аймағы,
олардың жолы оқытуда, өзара түсіністікке негізделген. Ол тек қана клиентке
ғана емес, сондай-ақ, оның ортасына, социумдағы жағдайға ықпал ету
қабілеттеріне ие болу керек. Әлеуметтік жұмыстың ерекшелігі мен
тағайындалуына байланысты 2 негізгі мақсатты қалыптастыруға болады.
- Жалпы қоғамдық интеграцияға жағдай жасау;
- Өзгермелі әлемдегі адамдардың бейімделуіне көмектесу;
Әлеуметтік жұмыстың мақсаттарын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу керек:
- Клиенттердің максималды индивидуалды қабілеттері мен құндылықты
қабілеттіктерін дамыту.
- Ал өмір сүретін әлеуметтік орта мен клиент арасындағы өзара
түсіністікке жетуге көмектесу;
- Әлеуметтік саясаттың негізгі принциптерін өңдеу, олардың барлық
деңгейде заңдық қабылдауы мен орындауын жүзеге асыру;
- Қажет емес құбылыстар бойынша алдын алу жұмыстарын жүргізу;
- Әлеуметтік жұмыс проблемалары бойынша ғылым-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру, студенттер мен тәжірибеден өтушілер үшін арнайы ғылыми
және әдістемелік әдебиеттерді шығару;
- Арнайы котегориялы азаматтардың құқықтары мен жеңілділіктері туралы
ақпаратты таратуға көмектесу [37, 68б.].
Индивидтердің, әлеуметтік топ, қабаттар мен класстордың қызығушылықтары
әлеуметтік жүйенің субьектілері көптеген рөлдерді жүзеге асырады.
Әлеуметтік жұмыстың көптеген маңызды функцияларын анықтап алайық:
диагностикалық қызмет; болжаушылық қызмет; құқық қорғаушылық; әлеуметтік-
педагогикалық; әлеуметтік-психологиялық; әлеуметтік-медициналық мәдени ;
адами-құндылықты және ұйымдастырушылық т.б.
Әлеуметтік жұмыстың мақсаты, міндеті және қызметтері кәсіби қызметтің
ерекшелігін айқындайды. Әлеуметтік қызметкердің қызмет ортасы-кәсіби
қатынас.
Әлеуметтік жұмыс менеджменттінің айрықша ерекшелігі мәдени өзара іс-
әрекетке оның тәртібін өзгерту мақсатында, мақсатты ықпал жасау.
Әлеуметтік жұмыс басқаруының мәдени мәдениетінің ерекшелігі мәдени
өзара іс-әрекет процесінде басқару ықпалы болып табылады. Мәдени басқару
әлеуметтік жұмыс менеджментінің негізгі бөлігі болып табылады. Бірақ та,
әлеуметтік жұмыста мәдени өзара іс-әрекет қызмет түріне айналып үнемі
болады, ал басқару ықпалы адами коммуникациялардың прагматикасына тәуелді
болады. Бұл тексте психологиялық мінез-құлық феноменін қарастыру қажет[38,
96б.].
Мінез-құлық келесі қасиеттерге ие; мінез-құлық қарама-қайшылығы жоқ.
Басқада сөзбен айтқанда, мінез-құлқы жоқ жағдай жоқ, яғни адами өзғн
ешқаламай ұстамай ала алмайды. Интеракция жағдайындағы мінез-құлық
коммуникация болып табылады, ал коммуникация өз алдына өзге әрқашан ықпал
жасап отырады, өздігін сана-сезімнің коммуникацияға байланысты [39, 25б.].
1.4 ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕРІ
Әлеуметтік қызметкерлерді әлеуметтік типтердің екі үлкен тобына бөледі:
- клиенттермен жұмыс атқаратын практиктер;
- жеке зерттеулермен оқытумен айналысатын теоретиктер.
Әлеуметтік қызметкердің үлкен топтары топшалардан тұрады: тура
әлеуметтік қызмет көрсетумен айналысатындар, администраторлар,
қадағалаушылар, педагогтер, тәрбиешілер.
АҚШ-та алты деңгейлі квалификация қызмет етеді. Мұндағы екі классты
әлеуметтік жұмыстағы көмекші, яғни кәсібилікке дейінгі дайындауды
жатқызамыз (орта мектеп дипломы), әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің
маманы (аяқталмаған жоғары білім). Олар өзінше шешім қабылдайды алмайды,
тек қана ақпарат жинайды, клиенттерді қабылдайды, балаларды күтеді және
т.б. қарапайым қызметтерді атқарады. Кәсіби деңгейде 4 класс ерекшеленген:
бакалавр, магистр, стажсыз доктор және практикалық стажы бар доктор. Жоғары
оқу орнының дипломы клиенттермен өз бетімен жұмыс, әкімшілік ету, оқытумен
және ғылыммен байланысты қиын және шығармашылық қызметтерге жол ашады.
Әлеуметтік жұмыстағы мамандану атқаратын функциясына қарай былай
бөлінеді: тікелей қызмет атқаратын жұмыскер, бақылаушы, администратор,
аналитик, кеңес беруші, зерттеуші.
Менеджер мен администратор сияқты әлеуметтік типтер ортақ
белгілермен қатар айырмашылықтары бар. Қазіргі іскерлік ұйымдастыру
функционалдық мамандануға, еңбек бөлінісіне, соның ішінде басқару
өрісіндегі еңбек бөлінісіне негізделген.
Сонымен қатар Ресейдегі жоғарғы оқу орны универсалды – басқарушыны,
администраторды дайындауға бағытталған. Шынайы практиканың өзі де
менеджердің қызметін кең мағынада қарастырады. Сонымен бірге бұл жұмыста
менеджмент басқарушылық қызметтің ерекше өрісі ретінде, ал менеджер –
басқарушылық қызметтің ерекше үлгісі ретінде қарастырылады. Мәселенің
осылай баян етілуі біртіндеп отандық ғылымда орнықтырылуда.
Менеджер - бұл термин белгілі бір ұйымда жұмыс атқаратын кәсіби
басқарушы дегенді білдіреді. Менеджер қатаң тәртіппен жұмыс істейтін
администратордан ерекшеленеді (А. Файольдің ойынша) және бюрократтан (М.
Вебердің ойынша), әлеуметтік идеалдарды қуа жүріп, нәтижелік мәселелерінен
айырылып қалатын саясаткерлерден де айырмашылығы бар. Администраторлар –
қолма-қол іске асырылатын жұмыспен айналысатын бөлімшелердің бастықтары.
Менеджерлер – функционалды (штабтық немесе кеңсе) мамандары.
Әкімшілік пен әкімшілік етуге көбінесе иесіз мінез-құлық тән. Менеджер
– бұл тек қана басқарудың субъектісі ғана емес, сонымен қатар ерекше
мамандықтың уәкілі, кәсіби басқарушы. Ол басқарумен айналысып жүрген жай
ғана әлеуметтік қызметкер немесе экономист емес.
Басқарушылық еңбектің ерекшелігі жетекшіні кәсіби дайындауының сапасына
бәрқатар талаптар қойылады. Әлеуметтік жұмыстың өзінің ерекшеліктері
әлеуметтік қорғау мен жүйесінің жеке түрлері мен бағыттары ерекше
белгілермен сипатталады, ал әрбір ұйымның интегралдық әлеуметтік типі бар.
Әлеуметтік жұмыс сферасы ерекше әлеуметтік салаларының жиынтығы теңбе тең
сапаны әлеуметтік қызметтің жетекшісінен де талап етеді. Белгілі бір
әлеуметтік институтты басқару үшін, осы қызметке керекті іскерлік және
интеллектуалдық сапасы бар жетекші керек.
Көшбасшылық теориясы топтың функциясы секілді, топтың ішкі дамуының
нәтижесі ретінде шығады, ал көшбасшы – бұл топтың нормалармен құндылықтарын
ұстанатын топ мүшесі.
Ресейде әлеуметтік қызметкерлер мен мамандарды әлеуметтік жұмыс бойынша
ажыратады. Әлеуметтік қызметкер – орта арнайы оқу орнын әлеуметтік жұмыс
мамандығы бойынша бітірген адам [42, 58-61бб.].
Методикалық ойлаудан, коммуникациялық технологиялар мен оларды
тәжірибеде қолдана алуына қарай жетекшілердің әлеуметтік типтерін бөліп
көрсетуге болады: бірінші тип: білетін – істей алатын. Екіншісі – білетін –
істей алмайтын. Үшінші – білетін – жартылай істей алатын. Төртінші –
білмейтін – істей алмайтын. Екінші типке әдетте жас мамандар немесе
бастаушы басқарушылар жатады. Үшінші тип – әлеуметтік басқару жүйесінде жиі
кездесетін тәжірибелі жетекші. Белгілі бір практикалық нәтижеге жете
отырып, қиын және біркелкі емес жағдайларда, басқарушы – практик теориялық
және ғылыми дайындығы жетіспегендіктен жасырын және потенциалды
мүмкіндіктерді қолдана алмайды.
Клиенттер – әлеуметтік жұмыстың объектісі болып табылатын адамдардың
үлкен категориясы. Клиент әлеуметтік тип ретінде, Әлеуметтік қызметкерден
көмек сұрау және сол үшін ұымға шағымданатын адам.
Әлеуметтік қызметкер – белгілі бір көмектің түрімен шағымданған
халықтың категориялары жайлы білуі міндетті. Сондықтан клиенттерді
классификациялау өзімен тек ғылыми ғана емес, сонымен практикалық
қызығушылық көрсетеді [37, 84б.].
Клиент әлеуметтік тип, үлкен топ ретінде кіші әлеуметтік жүйелерден
тұрады: жеке адам, топ, отбасы. Осыған орай, әрбір клиент жеке –
типологиялық ерекшеліктерге ие.
Осымен бірге әлеуметтік жұмыстың объектісі болып, клиент өмір сүретін
әлеуметтік констекст табылады: әлеуметтік институттар, әлеуметтік орта,
әлеуметтік қоршау.
Әлеуметтік жұмыстың объектісі болып келесідегідей сфералар табылады:
білім беру, денсаулық сақтау, отбасы, балалар, есі ауысқандар, түзелту
орындары, кәсіби орта.
Кең мағынада әлеуметтік жұмыстың объектісі болып, білім беру жүйесінің
типтері, отбасы типтері, денсаулық сақтау институттары мен мекемелері,
мамандықтар мен маманданулар типтері, девианттар типтері т.б. жатады.
Клиенттердің арасында әлеуметтік игіліктері аз және оларға деген қол
жетімдігі төмен әлеуметтік типті ерекшелеуге болады. Мұнда кедейлер
сияқты әлеуметтік тип және олардың түрлері – үйсіздер, қайыршылар, кезбелер
т.б. жатқызамыз.
Кедейлер деп өзінің әлеуметтік өмір сүруін қамтамассыз ете алатын және
әлеуметтік статусын сақтай алатын адамдар (әлеуметтік өмір сүрудің минимум
деңгейі).
Қайыршылар – тек қана адамның физиологиялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейінде табыс табатын адамдар. Қайыршылар өзінің
физиологиялық қажеттіліктерін әлеуметтік пособия, садақа немесе жалақы
арқылы қанағаттандырады.
Әлеуметтік қызметтің әлеуметтік – мәртебелік тобын диструктивті
контактпен сипатталатын (нашақорлар, бөтелкелестер, бұрын қамаудағы
адамдар), әлеуметтік оқшауланған (жалғыз басты аналар, егде жастағылар,
криминалды топтармен араласуын жойған адамдар), туыстарымен және
көршілерімен перманентті конфликтегі адамдар, созылмалы мигранттар құрайды.
Әлеуметтік қызметтің көптеген клиенттері жұмыссыздар және отбасын құрмаған
әлеуметтік типтерге жатады.
Кедейлер мен қайыршылармен қатар адами құқықтары жағынан қыспаққа
түскен және белгілі бір себептермен дербес және толдыққанды өмір сүре
алмайтын халық тобы бар. Оларға балалар мен зейнеткерлер, жұмыссыздар мен
мүгедектер, көпбалалы отбасылар өкілдері сияқты әлеуметтік типтерді
жатқызамыз. Одан басқа депривацияға жетімдер, босқындар сияқты
әлеуметтік типтер тән. Бір жағынан оларға жалғыз басты адамдар әлеуметтік
типін жатқызуға болады.
Ерекше топтардың және әлеуметтік құрылымнан құралған әлеуметтік типтің
клиенттері ерекшеленуге лайық. Балалар үйінде, интернатта тәрбиеленетін
балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЛАДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыс коммуникацияның ерекше түрі ретінде
1.2 Әлеуметтік қарым-қатынастар саласындағы мәдени қызмет
1.3 Әлеуметтік жұмысты басқарудағы мәдени қызмет
1.4 Әлеуметтік мәдени қызметтің негізгі міндеттері
2 ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС САЛАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУ
2.1 Мәдени қызмет әлеуметтік қызметкер мен клиенттің өзара әрекеттесуі
ретінде
2.2 Топтық өзара іс-әрекет мәдени қызметтің тиімділігін жоғарлатудың
қайнар көзі ретінде
2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік қызметкердің мәдени профессиограммасы
2.4 Әлеуметтік жұмыстағы мәдени қызметті бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлеуметтік жұмыс маманының ерекше кәсіби біліктілігін қажет етеді, яғни
ол бір жағынан білімі, шеберлігі, икемділігі, жоғарғы оқу орнынан алған
дағыдылары арқылы қалыптасатын болса, бір жағынан маманның өзінің жеке
қосқан үлесі арқылы қалыптасады, олар: мотивтер, қарым-қатынастар,
құндылықтар. Маман болып қалыптасуда білімі мен дағдыларға қарағанда, жеке
кәсіби біліктілігі маңыздырақ болады. Көмек көрсету саласындағы
мамандықтарында жеке-кәсіби біліктілігі маман болып қалыптасуда алғашқы
орынға шығады.
Қазiргi әлеуметтiк-мәдени және экономикалық жағдайда ашықтықты әрі
динамизмді талап ететін кезеңде, кәсіби білікті әлеуметтік қызметкерлердің
алуантүрлі ақпараттармен, мәліметтермен жұмыс жасай білуіне және түрлі
қарым-қатынасқа түсуіне байланысты олардың негізгі міндеттерінде өзгеріс
орын алып отыр.
Ақпараттық ортаның сандық және сапалық қайта құрылуы ғылымда ақпарттық
төңкеріліс ретінде мәлім, яғни қай қоғамда және қай ұйымдарда қызметтерінде
жаңа коммуникациялық жүйені, желілерді және мәдени әлеуметтік
технологияларды енгізіп, жасап әрі оларды қолданатын болса, олардың жеңіске
жетуі сөзсіз.
Ақпарттық қоғамда негізгі орынға иформатика, әлеуметтік қызмет көрсету
саласы мен ғылым ие. Коммуникация арқылы әлеуметтік көмек көрсету және
әлеуметтік қорғауда ең қымбат тауар болып ақпарат және оның барлық
ақпарттық қызмет көрсету түрлері болып табылады.
Әлеуметтік жұмыс жүйесінде кәсіби (адамгершіліктік) ресурстарының
тапшылық мәселесі орын алуда, яғни оларды іздеу әрі орынды пайдалану керек.
Мәдени қызметте және ақпарттық алмасуда әлеуметтік жұмыс тиімділігін
арттыру критерийлері құрылу үстінде. Осыдан орай, әлеуметтік жұмыс
тиімділігі мәдени ресурстарды көкейкесті етуіне байланысты.
Мәдениет жиі әлеуметтік өмірдің детерминанты ретінде жүріс-тұрыста,
тіл мәселелерінде, әдеп-ғұрыпта немесе адамдардың белгілі бір топтарында
көрініс табатыны қарастырылады. Әлеуметтік қызметкер адамзат ресурстарын
басқаратын менеджер ретінде алға шығады. Әлеуметтік қызметкер (менеджер)
әлеуметтік ортада макро - және микродеңгейде кәсіби өзара қарым-қатынасқа
түсу процесінде мақсатына қарай (өзара түсіністікке және келісімге келу
үшін) әлеуметтік объектінің мінез-құлқын өзгертуіне ықпал етеді, өзінің
өкілеттілігіне байланысты белгілі бір шешімдер қабылдайды, ақпараттық
ағындардың бағыттарын реттеп, клиентпен жұмыс жасауда өзін қалай ұстау
керектігі туралы тактикалар мен стратегия құрастырады.
Әлеуметтік қызметкердің клиенті болып, яғни әлеуметтік объект тұтастай
қоғам (макро деңгей), сонымен қатар әлеуметтік қарым-қатынас жүйесіндегі
индивид (микро деңгейде). Демек, әлеуметтік қызметкер жұмысының тиімділігі
қоғамның құқықтық жүйесі мен құндылықтарынан жалпылай және оның шынайлықты
субъективті қабылдауына, яғни әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер)
өзінің мәдени деңгейінен байланысты болады. Осыған сәйкес, әлеуметтік
қызметкердің (әлеуметтік менеджер) жұмыстағы негізгі кәсіби талабы болып
өте жоғары деңгейдегі қарым-қатынасқа түсу мәдениеті болып табылады.
Соныменен, әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер) кәсіби портреті
міндетті түрде тұлғаның мәдени сипаттамасын қамту керек. Мәдени мәдени
біліктілік деңгейі әлеуметтік қызметкердің (әлеуметтік менеджер) кәсіби
шеберлік деңгейін анықтайды. Сәйкесінше, әлеуметтік қызметкердің кәсіби
мінездемелерінің қатарында мәдени мәдени біліктілігі болу керек, бұл өз
кезегінде әлеуметтік қызметкердің мәдени профессиограмасын құрайды.
1 ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТАҒЫ МӘДЕНИ МӘДЕНИЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КОММУНИКАЦИЯНЫҢ ЕРЕКШЕ ТҮРІ РЕТІНДЕ
Әлеуметтік коммуникация дегенде біз көп жақтылы және көп арналы
ақпараттың белгілі бір әлеуметтік ортада және сол қоғамдағы қабылданған
рәміздер көмегімен берілу процес деп түсінеміз. Әлеуметтік коммуникация
қауымдастықтар, топтар, қабаттар арасындағы әлеуметтік маңызды ақпаратты
беруді жүзеге асырудағы өзара байланыс процесін білдіреді [1, 13б.].
Рәміз коммуникацияда адамдық қатынастағы стандартталған, сөзде,
әрекетте немесе объектіге, қатынасқа қатысушылардың барлығына берілген,
түсінікті мағынаны білдіретін условно-белгілік ақпараттық бірлікті
білдіреді.
Коммуникацияда екі жақ – коммуникатор және реципент қатысады. Ал
социумда бұл екі индивид, топтар, тобырлық қауымдастықтар болуы мүмкін.
Кері байланыс бар болғанда коммуникатор бір уақытта реципиент, ал реципиент
– коммуникатор болады.
Коммуникация процесінде субъектілердің мағынамен және мәнмен
алмастыратын қызығушылықтары және әлеуметтік қажеттіліктері
қанағаттандырлады. Мән реципиентке берілу кезінде белгілі бір белгілік
жүйеге кодталады (сөзбен, қимылмен, тонмен, позамен және т.б.). Реципиент
өзіне коммуникатор арқылы берілген белгілерді кодтайды. Белгілердің
мағынаға айналуы интерпретация деп аталады. Коммуникациядағы мағыналар –
мәннің қайта өңдеуіне келтірлетін хабардың мазмұндық анықтамасы.
Коммуникациялық процесс қоғам өмірінң барлық саласында, сонымен қатар
әлеуметтікте де жүреді. Әлеуметтік коммуникацияның әртүрлілігі ретінде тап
аралық, кәсіби аралық, этика аралық , аймақ аралық, ұрпақ аралық, жыныс
аралық, сонымен қатар жоғары және орташа, төменгі қабаттар арасындағы,
элита мен тобыр арасындағы, әкімшілік және
Әлеуметтік коммуникацияның күрделілігі, өзіне қоғамның әлеуметтік
иерархиясындағы топ ішілік коммуникацияны және топ аралық коммуникацияны –
қабаттар, қауымдастық арасындағы коммуникацияны қамтитындығында. Әлеуметтік
коммуникация көптеген әлеуметтік топтар мен қабаттар арасындағы қатынаста
көп деңгейлі процесті көрсетеді. Әлеуметтік коммуникацияда жеке тұлға
аралықтан өзгеше, жартылай мәдениеттік диалог жүреді (әртүрлі топтағы
нормалар мен құндылықтардың айырмашылығы). Сондықтан өзара түсіну жолындағы
әртүрлі белгілер жүйесінде және оның мазмұнында қамтылған, барьер мен
қарсылықтар, ақпараттық алмасудағы техникалық және басқа өкілдер арқылы
жоғалуды, салдарларды көбейтеді.
Коммуникация қазіргі қоғамда әрбір өнеркәсіптің өмірлік қамтамасыз
етілген негізі, сонымен қатар әлеуметтік жұмыстың ұйымдық жүйесі болып
табылады. Коммуникация арқасында әлеуметтік қызметтің ішінде және оның
сыртында, аралас ұйымдармен және институттармен, тұтынушылармен,
клиенттермен, қаржыгерлермен және т.б. ақпараттың жүйеленуі және талдауы,
жиналуы жүзеге асады.
Әлеуметтік жұмыста арнайы кәсіби саланы, яғни мәселені шешудегі
әлеуметтанулық және әлеуметтік-психологиялық принципке негізделген
қоғамдық, топтық, жеке жолы болмаушылықты түсінеміз. Әлеуметтік жұмыс –
дара жек тұлғалар мен топтардың әлеуметтік мәселесін шешуге, жағдай
жасауға, адамдардың әлеуметтік қызмет атқаруына қабілетін жақсартуға немесе
қалпына келтіруге бағытталған әрекеттің ерекше түрі. Әлеуметтік жұмыс – ең
бірініші тұрғындардың әлеуметтік байланысқан топтарының, әртүрлі
қажеттіліктерін, әлеуметтік кепілденген және жеке тұлғалық қызығушылықты
қанағаттандыруға бағытталған, интегративті, пән аралық кәсіби әрекеттің
түрі [2, 111б.].
Әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде құрылған көмекті қажетсінетін
жеке тұлғалар, топтар, адамдар болады. Ал әлеуметтік жұмыстың субъектісі
ретінде әлеуметтік әрекетпен қызметке сәйкес немесе қоғамдық бастамаларда
айналысатын әлеуметтік жұмысшылар адамдар ретінде, мемлекет өз құрылымымен,
қоғамдық, қайырымдылық және басқа ұйымдар және мекемелер қатысады.
Әлеуметтік жұмыс осы әрекеттің мақсатына жетуге мүмкіндік беретін
әртүрлі құралдар көмегімен жүзеге асырлады. Құралдардың, әрекеттердің
көптүрлілігі мәдени құралда маңызды орын алады.
Басқару әлеуметтік жұмыстың компоненті ретінде объектінің жағдайын
алдын ала анықтауды жоспарлауды, шешімді талдауды, бақылауды, әлеуметтік
жұмысшыларды таңдауды және дайындауды қамтиды. Ұйымдастырушылық және жеке
басқарушылық қызмет белгілі бір кезеңде әлеуметтік жұмыстың мазмұнын
анықтайтын, мақсатты бағытталған коммуникациялық әрекетсіз мәнсіз болады.
Әлеуметтік жұмысшының әрекеті мәдени – негізгі қызметті орындауымен
үздіксіз байланысты. Мәдени қызметті жүзеге асыра отырып, әлеуметтік
жұмысшы көмекті және қолдауды қажет ететіндермен байланыс орнатады. Бұл
қызметтің мазмұнына сонымен қатар:
- ақпарттың алмасуын ұйымдастыру;
- әлеуметтік қызмет әрекетіне қоғамның әртүрлі институттарын қатыстыру;
- басқа адамды қабылдау және түсінудегі көмек кіреді [3, 14б.].
Кәсіби анықтама әлеуметтік жұмысшының қызметтік міндеттерінің тізіміне
мыналарды да жатқызады:
- шиеленістерді шешуге адамдарға көмек көрсету;
- әлеуметтік көмек орталықтарын, клубтарды және ассоциацияларды ,
бірлестіктерді құру жұмыстарына қатысу.
Коммуникацияның мақсаты – білімді, сенімді, хабарды алушылардың
тәртібін өзгерту[4, 103-109бб.].
Әлеуметтік жұмыстағы коммуникациялар коммуникациялық әрекеттегі
субъекті мен объектінің тәртібі, ақпаратпен қамтамасыз ететін байланыс
каналдар жүйесі, өзара әрекеттің тұрақтылығын қамтамасыз ету құралы ретінде
қарастырады. Коммуникацияның – интраперсональдық, интерперсональдық және
топ аралық деп негізгі үш түрге бөлінеді. Коммуникацияның субъектісі
ретінде жеке тұлғалар, топтар және тұтас ұйымдар қатысады. Коммуникация
әлеуметтік қызметтердің потенциальды және шынайы тұтынушыларын құрайтын
нақты мақсатты аудиторияға бағытталады. Әлеуметтік қорғау экономикалықтан
басқа келесі компоненттерді: әлеуметтік-психологиялық қорғау, саяси қорғау,
рухани қорғау, құқықтық қорғауды қамтиды. Әлеуметтік қорғалуды тек қана
экономикалық және әлеуметтік кепілдікпен шектеуге болмайды. Ол ұят және
баспасөз бостандығын, азаматтық туралы заңды, сөз бостандығын да қамтиды.
Мәселенің ақпараттық, әлеуметтік-психологиялық және мәдени аспектілері
әлеуметтік қажеттілікті керек ететін қабаттар үшін өте маңызды.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік коммуникацияның арнайы жүйесімен
мінезделеді. Далалық әлеуметтікте жұмысшыларға, мамандарға және әлеуметтік
қорғау мекемесінің бөлімшесінің басшыларына күнделікті жағымсыз, қара
ақпарат және фактура – кедейшілік, орналаспағандық, қанағаттанбаушылы,
қарттық шырғалаңдар, мүгедектік, жеккөрушілік, ашушаңдық және т.б. туындап
отырады [5, 123б.].
Әлеуметтік жұмыстағы коммуникациялық процестер мыналарды қамтиды:
І.Құрылым:
1. Әлеуметтік мәселе жөніндегі қоғамдық түсіну (субъективтік-рәміздік
аспекті).
2. Әлеуметтік өмірдің стандарты (атрибуттық аспекті).
3. Ресурстар (ақпараттық, материалдық, адамдық) (әлеуметтік-экномикалық
аспекті).
ІІ.Деңгейлер:
1. Әлеуметтік өзара әрекет (интегративті аспекті).
2. Пәнаралық өзара әрекет (басқарушылық аспекті).
Әлеуметтік жұмыс саласындағы басты теоретик П.Д.Павленок, айтқандай
әлеуметтік жұмыс әрекеттің әмбебап түрі болып табылады, маманнан әртүрлі
саладағы білімін талап етеді және оны тәжірбиеде қолдануды қажет етеді[5,
69б.].
Коммуникативистиканы синтетикалық, әлеуметтік коммуникация және
ақпараттық байланыс негізіндегі пәнаралық ғылым ретінде, ол сонымен қатар
әртүрлі пәндік саладағы білімді талап етеді және әлеуметтік жұмысшының
тәжірбиелік әрекетіндегі негізгі объективті ядросы болып табылады. Мәдени
қызметті жүзеге асыру әлеуметтік жұмыстың басқа да маңызды қызметтерін
тиімді орындауды қажет етеді. Олардың арасында ескерту – профилактикалық,
әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-медициналық
және әлеуметтік-тұрмыстықты айтуға болады.
Әлеуметтік жұмыс жүйесіндегі кәсіби қызметтерді және міндеттерді
орындау көбінесе басшылардың, ұйымдастырушылардың және орындаушылардың
мәдени жаупкершілігі мен мәдени – орындаушылық шеберлігіне тәуелді
болады. Осыған байланысты 2000 жылы РФ Мемлкеттік ЖОО бекітілген кәсіби
білім берудегі Мемлекеттік білім беру стандартына құжат ретінде көңіл
аударамыз. Мемлекеттік стандартқа сәйкес жалпы кәсібилік пән маманы
әлеуметтік жұмыс саласында міндетті:
- қоғам мен отбасы, үлкендер мен балалар, жеке тұлға мен кіші орта
арасында байланысты қамтуды игере алуы керек;
- адамдар мен кіші топтағы жағдай арасындағы қатынасқа, клиентті
әлеуметтік маңызды әрекетті орныдауға бағыттауға әсер ете алуы керек;
- формальды емес қатынаста жұмыс істей алуы керек;
- әлеуметтік өзара әрекеттің типологиясы мен формаларын білуі керек[6].
Келтірліген ұстанымдар мамандардың білімділігінің талаптарының бірі
әлеуметтік жұмыс саласында әлеуметтік коммуникация теориясының жоғары
деңгейлі білімді, мәдени әрекетті ұйымдастыру саласындағы, әлеуметтік
мәселені шешуде және басқаруда, әлеуметтік көмекті көрсетуде жоғары мәдени
деңгейін орындауды ұсынады. Әлеуметтік жұмыстың коммуникация ретінде
анықталуы тек қана ғылыми-теориялық қажетіліктермен ғана шектелмейді,
сонымен қатар шынайы фактінің тәжірбиелік сенімді констатациясы ретінде
болады.
Әлеуметтік саладағы басқару жүйесіндегі әлеуметтанулық зерттеулер
әлеуметтік жұмысшылардың және педагогтардың клиенттермен, сонымен қатар
социумдағы ұйымдардың жағымды имиджін қалыптастыруда және құру әрекетінде
коммуникациясын зерттеуді қажеттілікпен енгізеді.
Мәдени әрекетті басқарудың мәселесі әлеуметтік жұмысқа жақын
қарастырлады. Кеңінен жалпы түсінік ретінде әлеуметтік сала қатысады. Онда
... қоғамдық өмірлік әрекеттің, әлеуметтік және басқа топтардың және жеке
тұлғаның, олардың даму жағдайының әлеуметтік факторлар жиынтығы қамтылады.
Әлеуметтік сала адамның өмірінің барлық кеңістігін - оның еңбек жағдайынан
бастап және болмысын, денсаулығы мен әлеуметтік-таптық және әлеуметтік-
этникалық қатынасына дейін қамтиды[3, 143б.].
Әлеуметтанулық түсінікте әлеуметтік сала – жеке тұлға мен адамдардың
қауымдастығы өмірінің саласы. Мысалы, кәсіби, демографиялық топтар, таптар
өмірінің саласы. Әлеуметтік саланы гуманитарлық, ғылыми-зерттеулік,
өндірістік деп (техно сала) ажыратып қарау керек. Сондықтан тар көлемде
білім беруді, ғылымды, көркем мәдениетті (өнерді), бұл институттар және
ұйымдар саяси салада да, психологиялық, экономикалық, және қоғамның рухани
өмірінде де әрекет ететіндіктен әлеуметтік салаға жатқызуға болмайды.
Әлеуметтік саланы нақты бөлу әдіснамалық және тәжірбиелік аспектіде де
маңызды. Әлеуметтік саланы суреттей отырып, біз әлеуметтік әрекеттің
субъектісі мен объектісіне тоқталамыз. Мәдени әрекеттің мазмұны мен
формасы субъекті мен объектінің ауысуына, білім беру деңгейі
айырмашылығына, дәрежесіне, кірісіне, тұрғылықты орнына қарай өзгеріп
отыруы керек. Әлеуметтік жұмыстың сапасы мен тиімділігі көп жағдайда сол
әрекеттің субъектісінің әлеуметтік мінезіне тәуелді болады.
Әлеуметтік саланың екінші маңызды мінезі – оның кеңістігінде индивидтің
өмір сүру жағдайына тікелей әсер ететін әлеуметтік мәселелер шешіледі. Бұл
жағдайға қарай отырып әлеуметтік сала категориясы өзіне мынадай
компоненттерді, денсаулық сақтау, сервис, қамту, жарнамалық әрекет, шоу-
бизнес, кәсіби одақтық жұмыс, сауданы қамтиды. Өнерді, рухани мәдениетті,
білім беруді, ғылымды, өндірісті, экономиканы, саясатты әлеуметтік саланың
сыртына шығара отырып, автор сол процестің теориялық жағдайылығына есеп
береді, немесе соңғысы қоғамның басқа салаларымен өзара әрекеттеседі және
қиылысады.
Сонымен әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік сала өзара жалпы және ерекше
сәйкеседі. Сондықтан мәдени әрекеттің барлық заңдылығы әлеуметтік саладағы
әлеуметтік жұмыстың жүйешігінде де әрекет етеді. Сонымен қатар бұл
әрекеттің спецификасы оның қызметінің ерекшелігін іздеуге бағыттайды, яғни
ол диссертациялық зерттеудің пәні болады.
Әлеуметтік әрекет - өзінің әлеуметтік мәселесін сыртқы көмексіз шешуге
қабілетсіз адамдарға көмек көрсетуге бағытталған әрекет. Мәдени әрекет
концепциясы теориялық жағдайдан шығады, яғни барлық қабаттар мен топтардың
өкілдерінің әлеуметтік мәселелері ақпараттық және мәдени ортамен,
әлеуметтік айналыммен байланысқан.
Әлеуметтік жұмыс әрекет түрі және әлеуметтік институт ретінде
тұрғындарды әлеуметтік қорғау технологиясы ретінде қарастырлады.
Мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінде әрбір адамның әлеуметтік құқын
қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік саясаттың маңызды аспектісі ретінде
түсініледі. Әлеуметтік қорғау ұғымы әлеуметтік саясатта маңызды орны алады
және барлық категориясына, сонымен қатар тұрғындардың еңбекке қабілетті
бөліміне де таралады. Әлеуметтік қорғау кең көлемде алғанда мына
компоненттерді қамтиды: саяси қорғау, әлеуметтік-психологиялық қорғау,
әлеуметтік қорғау (тар мағынада), ақпараттық, рухани және интеллектуальдық
қорғалғандық, коммуникациялық қорғау, құқықтық қорғау. Әлеуметтік жұмыстың
кең мағынасында барлық адамдардың әлеуметтік қорғаулы және барлық аталған
элементтердің жиынтығы, бұл жерде тек қана әлеуметтік-экономикалық және
физиологиялық қажеттіліктер және тұрғындардың кедей қабаттары ғана емес,
сонымен қатар барлық адамдардың коммуникациялық, интеллектуальдық, рухани
және ақпараттық қажеттіліктері жөнінде де айтылады.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қолдау формасы ретінде – азаматтардың
уақытша экономикалық қиын жағдайға ұшыраған кейбір тобына көмек көрсету
жүйесінде де жүзеге асырлады. Әлеуметтік қызмет әлеуметтік көмек қызметін
де атқарады – жеке азаматтарға немесе тұрғындардың өмірлік қиындықтарын
жеңілдетуге немесе сол қиындықтан шығаруға бірігу әрекеті немесе қызмет ету
мақсатында жүзеге асырлады.
Ресей Федерациясының (1993 ж.) тұрғындарға әлеуметтік қызмет жасауды
дамыту Концепциясына сәйкес тұрғындардың әртүрлі категориясын территориялық
деңгейіде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формасын қамтамасыз ететін бұл
механизмнің маңызды жетекшісінің бірі әлеуметтік қызмет ету жүйесін құру
болып табылады. Ол өзіне қиын жағдай шегінде тұрған, әртрүлі топтармен
тікелей және мақсатты комплексті әлеуметтік қызметтерді қамтиды. Әлеуметтік
қызмет ету әлеуметтік қызмет желісі арқылы жүзеге асырлады. Қазіргі
жағдайда әлеуметтік қызмет көрсету әлеуметтік жұмыстың бір парадигмасы және
оның ұйымдастырушылық формасы ретінде жүргізіледі[7, 182-188бб.].
Сонымен, әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік қолдау,
әлеуметтік көмек, әлеуметтік қызмет ету, ұғымдары мазмұндық ерекшелігі
болсада, өзара байланысты және өзара әрекет ететін және әлеуметтік жұмысқа
жартылай қызметті жүйе ретінде әсер етеді. Коммуникациялық процестер
контекстінде аталған ұғымдар өзара әрекеттеседі, немесе коммуникацияның
әлеуметтік басқару заңдылығында барлық деңгейге, үлгілеріне, формаларына,
әлеуметтік жұмыстың әдістеріне және бағыттарына таралады.
Тұрғындардың өмірлік әрекетінің негізгі саласына жүйелер, элементтер,
әлеуметтік қызмет басқарудың институциональдық негізі ретінде әсер етеді.
Әлеуметтік қызмет – тұрғындарға қызмет ету барысында, тұрғындарға
әлеуметтік көмек пен қызмет ететін құрылым және мамандандырылған мекемелер,
басқару органының әлеуметтік жұмысты жүзеге асыратын жиынтығы[7, 183б.].
Осылай әлеуметтік қызмет әлеуметтік қолдау, көмек, әлеуметтік қорғау және
әлеуметтік қызмет ету қызметін орындай отырып, әлеуметтік жұмыс жүйесіндегі
коммуникациялық процестерді басқару формасын ұйымдастыру ретінде
жүргізіледі.
Мәдени әрекет талдауы және оңтайландырлуы оның әлеуметтік жұмыс
саласындағы басқарлуы бұл диссертациялық зерттеуде құрылымдық-функционалдық
әдісте құрастырылған. Құрылымдық функционализм зерттелетін құбылыста тек
қана тұрақты құрылымды ғана емес олардың арасындағы функционалдық
байланысты да бөліп қарастырады.
Құрылым ұғымында объектілердің бөлімдерінің арасындағы тұрақты
байланысты қамтамасыз ететін жиынтықты түсінеміз. Қызмет – белгілі бір
элементтің немесе мәдени процестің ұйымдасқан басқару жүйесіндегі
қайталанатын мәдени әрекет. Егерде қызмет әлеуметтік жұмысшының немесе
басқару жүйесінің мәдени әрекетін білдірсе, онда категория диалогтық
кедергі, қатынас, кері байланыс, өзара түсінушілік, екі жақтылы қызмет
анықталады.
Жүйелік бағыт жүйенің жалпы теориясы, функционалдық жүйе теориясы,
динамикалық талдау құрылымдық-функционалдық әдістің варианты ретінде
қарастырлуы мүмкін. Жүйелік подходтың (тәсілнаманың) эволюционизм идеясымен
бірігуі (синтезі) өнімдірек болып көрінеді [8, 187б.].
Құрылымдық функционализм концепциясы позитивтік әдіснаманың субъекті-
объектілік диспозициялық басты бағыты ретінде қарастырлады. Позитивтік
әдіснама шеңберінде технологиялық детерминизм концепциясы, ақпараттық қоғам
және жүйелік тәсілнама қолданылады. Мәдени технологиялар осы парадигмаға
негізделген керекті объектінің кескінін құрастыруды және әлеуметтік өзара
әрекет міндетін қояды. Осы тәсілнама жүйенің қатаң бақылау тәртібін
ұсынатын кибернетикалық принциппен сәйкес келеді.
Қызмет термині осы жұмыста Р.Мертон ұсынған: әрекетті анықтау үшін,
әкімшіліктің, менеджердің, әлеуметтік қызмет мамандарының міндетіне
кіретін, сонымен қатар нормативтік, стандартталған, мәдени әрекеттер және
Әлеуметтік мәдени қызметтің негізгі міндеттері мағынада қолданылады.
Функционалдық жүйе элементтердің өзгерісі реттелген
(функционирование), келісілген, сонымен қатар механикалық тұтастық
(объективтілік) туындамайтындығымен мінезделеді. Бұл жүйелердің тұтастығы
күштік емес (энергиямен алмасу), функционалдық, яғни элементтердің тәртібі
кейбір тұтастық тиімділікті иемденеді, ал өздері тек сол өзгерістерді алып
жүруші болып табылады[9, 69б.].
Мәдени әрекет жүйесі – функционалдық жүйенің мысалы. Өзгерістерді
мәдени әрекеттер жасаған әлеуметтік жұмыстың барлық жүйесіне тұтастық
беретін субстантық элементтер негізінде айтуға болады.
Американ әлеуметтанушысы Т.Парсонс мәдени жүйенің әртүрлі деңгейінің
функционалдық жағын терең зерттеп (биологиялық, жеке тұлғалық, әлеуметтік,
мәдени) төрт функционалдық қажетті жағдайды бөліп қарады – жүйелік
пререквизиттер: бейімделу қызметі, интеграция, мақсатқа жету, өзін сақтау
[10, 165б.]. Бейімделу қызметі жүйенің жағдайға бейімделуін, яғни осында
және қазірде жинақталады. Интеграция мәдени жүйенің барлық қызметінің
әрекет координациясын білдіреді. Мақсатқа жету қызметі – мәдени жүйенің
стартегиялық бағыттағы қозғалысы үшін әлеуметтік шынайылыққа әсер етудің
негізгі құралы (әлеуметтік жұмыстың мақсатының жету бағытындағы) болып
табылады. Өзін сақтау қызметі – латенттілік (жасырын) – деген тағы бір
атауды алады, кескінді қолдау.
Т.Парсонстың құрылымдық функционализмі дисфункция ұғымын енгізген
Р.Мертонмен дамыды. Л.Козер шиеленіс қоғамдық жүйеге құрылымдық құруға,
реформа жасайтын катализатор ретінде қажет деп негіздеді. Осылай құрылымдық
функционализм әлеуметтік жұмыс жүйесінде реттелген коммуникациямен жүретін
процестерді тиімді талдау әдісі ретінде көрінеді.
Құрылымдық-функционалдық талдау марксистік структурализммен көбіне
ұқсас: оларды реттілік концепциясы, детерминизм, функциональдылық
біріктіреді. Тәртіптелген әлеуметтік құрылым әлеуметтік жұмыстың
саласындағы мәдени бостандықты және басқарушылық әрекетті шектейді.
Американ әлеуметтанушысы П.М.Блау жазғандай, эмердженттік қасиет – бұл
әлеуметтік құрылымның мінездемесі жеке адамдар жағынан бақылауға
берілмейтін, бұл мінездердің өзі олардың жеке әрекетінің қорытындысы болса
да, және бұл әлеуметтік ортаның жағдайлары адамдардың бостандықтағы еркін
жүзеге асыратынды қажеттілікпен шектейді[11, 59б.].
Р.Мертон сонымен қатар тәртіптің басты стандартымен байланысты
танылмаған қатысушылармен тәртіптің заңыдылғын зерттеу қажеттілігін
негіздеді, латенттік (жасырын) қызметті зерттеудің қажеттілігі.
Р.Мертон функционалдық талдау үшін парадигманы құрды: негізгі талап
талдау объектісі стандарттықты ұсынса (яғни, типтендірілген, қайталанатын
құбылыс) әлеуметтік роль ретінде, институциональдық типтер, әлеуметтік
процестер, мәдени стандарттар ұсынылады[11, 60б.].
Осылайша, құрылымдық – функционалдық талдау әлеуметтік жұмыстағы мәдени
процестерді барсқару мәселелерін зерттеуде негізгі жағдайды иеленеді,
немесе әлеуметтік әрекеттің аяқталған жүйесін құрайды.
Құрылымдық-функционалдық талдаудың өнімділігінің дәлелдемесі,
В.В.Гуленко (1995) жасаған социоталдаудың негізінде мәдени кеңістік
теориясы болып табылады. Мәдени кеңістік ұғымы тұрақты құрылымдық және
мінезді ортасына әсер етеді, яғни басқару субъектісі, мәдени әрекет немесе
әлеуметтік жұмыстың объектісіне (индивид немесе топ) жүктелген. Мәдени
кеңістік деңгейі патенциальды барьермен – төменгі деңгейден жоғарғыға өту
үшін жұмсалу керек күшпен бөлінген. Мәдени кеңістіктің жүйелік вертикальі
келесі кескінде көрінеді:
- элементарлық құраушы деңгей – физикалық (материальды субстрат,
денелік және заттық процестер);
- психологиялық – жүйешік деңгейі (тығыз, формальды емес қатынас,
субективті жақындасу, жандық процестер);
- әлеуметтік – жүйе деңгейі (формальды, реттелген қатынас, әлеуметтік,
кәсіби, өндірістік қатынас);
- интеллектуальды – жүйе сыртындағы деңгейі (әсер ету, дүниетанымдық,
мәдениет, руханилық).
Кеңістік материяның болмысының жалпы формасы ретінде, оның құрылымын
және ұзындығын кескіндейді. Мәдени кеңістік – социумдағы жеке тұлғаның
мәдени және ақпараттық өзара әрекетінің кеңістігі. Кеңістік деңгейі
комуникация жүретін, екі параметрмен анықталады – мәдени дистанция
(кеңістіктің ұзындығы) және комуникацияның көлемі. Дистанция екі мағынаны
қамтиды – жақын және алыс. Ал көлемдік жағынан терең және үстіңгі
комуникация деп ажыратуға болады.
Мәдени кеңістіктегі өзара әрекеттің физикалық деңгейі: жақын
дистанция, коммуникация үстіңгі. Психологиялық деңгей: дистанция жақын,
коммуникация терең. Өзара әрекеттің әлеуметтік деңгейі: дистанция алыс,
коммуникация үстіңгі. Өзара әрекеттің мәдени кеңістіктегі интеллектуальдық
деңгейі: дистанция алыс, коммуникация терең.
Мәдени деңгейлер иерархиялық тәртіпте орналасады. Мәдени кеңістіктің
интеллектуальдық немесе рухани деңгейі жоғарғы деңгейге сәйкес келеді. Ары
қарай мәдени кеңістіктің әлеуметтік деңгейі орналасады. Өзара әрекеттің
психологиялық және физикалық деңгейі төменгі деңгей ретінде болады.
Комуникацияның әлеуметтік және психологиялық деңгейі кері пропорциональдық
қатынаста болады. Бір уақытта комуникативтік әрекетті бір адаммен және
клиенттердің толық тобымен жүзеге асыра алмайсың; әлеуметтік мәселені шешу,
жеке индивидуальды психикада емес әлеуметтік деңгейде жүзеге асырлады.
Басқаша айтқанда, психологиялық және әлеуметтік жұмыстың арасында сапалық
айырмашылық бар.
Деңгейлердің осылай орналасуы адамдардың ұстанымымен байланысты, яғни
ададмдардың бір деңгейден екіншісіне ауысуының себебі болып табылады.
Мәдени кеңістік теориясы А.Маслоудың иерархиясымен, қоғамды органикалық,
жеке тұлғалық, әлеуметтік және мәдени подсистемаға (Т.Парсонс) бөлуімен
келіседі. Өз уақытысында Уоллас келесі деңгейдің құрылымы алдыңғыны
аяқтайтындықтан құрылымның концептуализациясын деңгейлердің иерархиясы
ретінде маңыздылын атап өтті [11, 61б.].
1.2 ӘЛЕУМЕТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР САЛАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТ
Бұл параграфтың негізгі міндеті басқару субъектілеріне қарым-қатынас
жүйесіндегі мәдени мәдениетті қарастыру болып табылады. Осыған орай мәдени
қарым-қатынас туралы сұрақ туындайды және мәдени процестердің құрылымы
талданады. Мәдени мәдениет, мәдени қарым-қатынастың теориясы мен
тәжірибесін игеру деңгейін ұғындыратынын ескерсек, сонымен қатар әлеуметтік
менеджер қарым-қатынасты басқарудың субъектісі болғандықтан, ол жұмыс
барысында клиенттен максимальді ақпарат алу үшін, оған барынша әсер етуі
керектігін ескеруіміз қажет. Сонымен параграфта мәдени қарым-қатынас
процесіндегі басқару мәселесі, қарым-қатынас және коммуникация
ұғымдарының айырмашылығы және коммуникация процесінің құрылымы талданады.
Қарым-қатынас пен коммуникация мәселесі, негізінен оның интерактивті жағы
Т. Парсонстың Әлеуметтанудың жалпы теориялық мәселелері еңбегінде
қарастырылған.
Әлеуметтік коммуникация мәселесі А.В.Лабунскийдің және В.П.Конецкийдің
т.б. еңбектерінде сигналдың бағыттылығының ерекшелігін қарым-қатынастың
интерактивті жағы Д.Мидтің, Г.Блумердің еңбектерінде қарастырылады[27,
67б.].
Қоғамдық ортада адамдардың қарым-қатынасы тұлғааралық қатынаспен ғана
шектелмейді. Қарым-қатынастың қиындығын ескере отырып оның құрылымын
анықтап алу қажет, содан кейін әрбір элементке талдау жасау үшін қарым-
қатынастың құрылымына оның қызметінің анықтамасы сияқты жан-жақты қарауға
болады. Әдетте қарым-қатынас құрылымының бір-біріне тығыз байланысты мына
түрлері айқындалады: мәдени , интерактивті, перцевтипті.
Интерактивті жағы қарым-қатынасқа түскен индивидтердің әсер етуді
ұйымдасуында, яғни біліммен ой алмасу ғана емес, сонымен қатар іс-әрекеттің
де алмасуы. Психология тарихында бірлесіп әрекет етудің құрылымын
бейнелеудің бірнеше түрлері белгілі. Соның ішінде индивидуальды іс-әрекет
бірнеше нұсқада бейнеленетін әлеуметтік іс-әрекет теориясы кең тараған.
Бірлесіп әрекет етудің компоненттері тіркеліп отырды: бір-біріне әсер ету,
оның салдары мен өзгерістері. Бұл идеяны М.Вебер, П.Сорокин, Т.Парсонс
сияқты әлеуметтанушылар және К.Янг, Л.Фримен сияқты әлеуметтік психолгтар
ұстанған еді. Бірлесіп әрекет етудің құрылымын құрастырудағы келесі бір
бағыт оның даму сатысын бейнелеумен байланысты болды. Сонымен бірлесіп
әрекет ету қарапайым актілерден ғана емес белгілі бір уақытта жүріп
отыратын кезеңдерден тұрады. Бұл бағытта поляк зерттеушісі Я.Щепаньский
ұсынған еді, оның теориясына сәйкес әлеуметтік мінез-құлықты бейнелеудегі
басты түсінік әлеуметтік байланыс болып табылады. Ол оның салдары сияқты
көрінуі мүмкін: а) кеңістікті қатынас; б) психикалық қатынас; в) әлеуметтік
қатынас; г) бірлесіп әрекет ету; д) әлеуметтік қарым-қатынас.
Психологияда басқа бағыт та қолданылады: бірінші адамның қызметінің
құрылымына талдау жасалады, содан кейін оның ішінде компоненттері ретінде
іс-әрекет бөлініп шығады. Бұл бағытта жекее іс-әрекеттің құрылымы жалпы іс-
әрекеттің құрылымында беріледі.
Әлеуметтік қызметердің жұмысында қарым-қатынастың интерактивті жағы
маңызды рөл атқарады, себебі берілген ақпараттың әсер ету деңгейін
интеракция анықтайды және сәйкесінше басқару объектісінің мінез-құлқының
болашақтағы бағыты, яғни келісімге келуі немесе қарама-қайшылыққа тап болуы
анықталады. Негізінен бірлесіп әрекет етукдің екі қарама-қарсы түрі
анықталады: кооперация және бәсекелестік. Көптеген ғалымдар бұл екі түрдің
мына терминдер арқылы көрсетеді: келісімге келу және қарама-қайшылық
бейімделу және оппозиция, ассоциация және диссоциация және т.б. Біреуінде
бірлесіп әрекет етуді ұйымдастырушы белгілері талқыланса, екіншісінде
бірлесіп әрекет етуге кері әсерін тигізетін белгілер қарастырылады.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы қатынасқа түскен әріптестердің бір-
бірін қабылдауы және игеруі негізінде орнауы болып табылады. Қабылдау
прцесінің механизмдері:
- Идентификация – өзіңді басқамен ұқсастыру, әріптестің ішкі дүниесін
түсіну оның орнына өзіңді қою негізінде жүзеге асырылады.
- Стереотипизация – қалыптасқан әлеуметтік қағидалар негізінде белгілі
бір әлеуметтік топтың өкілі ретінде жүйеленген стандартты адам бейнесі
арқылы қабылдау.
- Рефлекция – әлеуметтік психологияда рефлексия сөзі философиядағыдай
өзін-өзі тану ұғымын білдірмейді. Әлеуметтік психологияда рефлексия
ұғымымен іс-әрекет етуші индивидтің өзінің әрекетін әріптесінің
қабылдағанын түсіну анықталады.
- Кері байланыс – қарым-қатынастағы әріптестің реакциясы жауап негізінде
жүзеге асады.
- Эмпатия – басқа адамның мәселелері туралы рациональды ойлары емес,
эмоциональды көңіл бөлу, сезімге негізделген қабылдау.
Әлеуметтік жұмыстағы мәдени мәдениет әріптестерінің тұлғалық
ерекшеліктері мен олардың өмірлік тәжірибесін әлеуметтік қондырулар,
жағдайлар, осы факторларға тәуелді қабылдау негізіндегі белсенділігінен
көрінеді.
Сәуле эффекті адамды қабылдаудағы және жеке тұлғалық қасиеттеріне
баға беруде жалпы әсердің ықпал етуі.
Проекция - санадан тыс өзің туралы қаламайтын жағымсыз ойларды
мойындау, оны басқа адамның ерекшелігі ретінде көріп, оны басқа адамға
аудару.
Қарым-қатынастың мәдени жағы немесе коммуникация сөзінің тар мағынасы
қарым-қатынасқа түскен адамдардың ақпарат алмасуы ьолып табылады. Қарым-
қатынастың мәдени жағы басқарушылық ақпараттарды таратудың негізі болып
табылады.
Мәдени бірлесіп әрекет етуді түрліше классификациялауға болады.
- Психикалық бейненің ерекшелігі тұрғысынан (интеллектуальді,
эмоциональді, бейнелі, ассоциативті).
- Жақтардың қызығушылықтары тұрғысынан (қарсыласу, компромисс,
нейтралитет).
- Бірлесіп әрекет ету процесіне қатысатын субъектілердің саны мінез-
құлқы араласу деңгейі (монолог, диалог, полилог).
- Мәдени бірлесіп әрекет етудіі ұйымдастыру формаларынан (іскерлік
әңгіме, жиналыс, пресс – конференция және т.б.).
- Мәдени қарым-қатынастың құралдары бойынша 2 түрі бар: сөздік және
сөздік емес (невербальное). Қарым-қатынастың сөздік емес құралы өз
кезегінде мыналарға бөлінеді: оптико – кинетикалық (ым, мимика,
пантомимика); паралингвистикалық (дауыстың сапасы, диапазон);
экстралингвистикалық (күлкі, жылау, үзіліс); уақытша – кеңістіктік
(әріптестердің орналасуы, қарым-қатынастың басталуының уақытша кешігуі
және т.б.) [28, 167б.].
Қарым-қатынас және коммуникация ұғымдарын ажыратып білу керек.
Қарым-қатынас субъектілердің бірлесіп әрекет ету және өзара қатынас
процесі (тұлғаның, әлеуметтік топтардың). Бұл процессте өзара әлеуметтік
қызметпен, әлеуметтік ақпаратпен алмасу, дағдыларымен алмасу жүреді. Басқа
сөзбен айтқанда субъектілі – субъекті мінез-құлыққа ие[29, 198б.].
Коммуникация бірнеше мағынаға ие (хабарлама жолы, байланыс формасы,
техникалық құралдардың көмегімен ақпараттық хабарлама процесі, қарым-
қатынас ). Сонымен коммуникация – бұл қарым-қатынастың барлық жиынтығы
әртүрлілігі емес тек қана қарым-қатынас барысы, ол әлеуметтік мәртебеге ие.
Коммуникация терминіне анықтама беру адамның сөйлеуінің сипаттамасы
туралы ақпараттық жүйені тарату негізінде беріледі.
3. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ БАСҚАРУДАҒЫ МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТ
Бұл параграфтың негізгі мақсаты- мәдени мәдениет, әлеуметтік жұмыстың
ерекшеліктері мен әлеуметтік жұмыс менеджментіндегі мәдени қабілет
жағдайларын жүзеге асыруды қарастыруға негізделген. Әлеуметтік менеджер
клиентпен әрекеттестік процесінде өзіндік мақсатына жетуде клиенттің мінез-
құлқына ықпал жасап, өзінің міндеттері саласында арнайы шешім қабылдайды,
ақпараттық ағымдардың бағыттылығын реттеп, клиентпен мінез-құлық тактикасы
мен стратегиясын өңдейді. Менеджер жұмысының тиімділігі қоғам құндылығы мен
құқықтық нормалардың жүйесі және шыннайылықты қабылдау субьективтілігіне,
яғни мәдениет деңгейімен тәуелді. Бірақ та, әлеуметтік мәдениеттің жалпы
мәдени деңгейіне мәдени менеджменттегі басқару ықпалының түрлері мен
әдістерін жүзеге асыратын мәдени мәдениет кіреді. Алдыңғы парагрофтарда
мәдени әлеуметтік менеджментіндегі мінездік ерекшеліктері анықталып және
әлеуметтік менеджердің мәдени профессиограммасы құрастырылған, бірақ та
мәдени профессиограмманы тиімді енгізу және әлеуметтік жұмыс
менеджментіндегі мәдени қабілеттілікті жүзеге асыру үшін әлеуметтік
жұмыстың міндеттерімен функцияларын анықтап, сондай-ақ, әлеуметтік
менеджердің мәдени қабілеттілігін жүзеге асыру проблемаларын нақтылау
қажет.
Әлеуметтік менеджердің мәдени мәдениеті қоғамның әлеуметтік, рухани
бөлшегі ретінде дәстүр, этикалық норма, іскерлік қарым-қатынастың теориясы
мен тәжірибесімен толықтырады. Мәдени әрекеттестік процесінде мәдени
мәдениеттің негізгі көрсеткіші болып табылады. Әлеуметтік қызметкер мәдени
құндылықтардың тасушысы болып табылалды, яғни әлеуметтік жұмыскердің мәдени
мәдениеті арнайы кәсәіби қызмет дискурсында көрсетілген кәсіби шебердің
деңгейін анықтайды. Ең біріншіден, әлеууеттік жұмыс қоғам мен индивид
мүдделерінің тоғысу мүмкіндіктерінде жүзеге асатындығын айтуымыз керек,
және Әлеуметтік қызметкер белсенді басқару субьектісі болып табылады,
сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік мәдениеті айқындалатын мемлекеттің
әлеуметтік саяси бағыты болып табылады.
Әлеуметтік қызметкер негізгі функционалды міндеттермен қатар, қоғам
мен клиент алдында кәсіби жауапкершіліктерге міндеттелген[34, 53-54бб.].
Әлеуметтік жұмыс мәдени мәдениетінің ерекшелігі жалпы кәсіби өнімдер
жиынтығымен қатар, әлеуметтік қызметкерден өзгеретін әлеуметтік ортада тез
бағытталып, заңды және құқықтық нормалармен стратегиялық әрекет жасау.
Әлеуметтік қызметкер мықты психолог пен және коммуникабельді тұлға болу.
Мәдени қабілеттіліктері әлеуметтілік жұмыскерлерге ақпаратты стратегиялық
әрекет жасау ақпараттық ағымдарды алу, бағыттау жіберуге, санымен қатар
әлеуметке әсер ету арқылы оларға әр түрлі әлеуметтік проблемаларды шешуге
көмектеседі.
Сонымен қатар, әлеуметтік қызметкердің клиенттік қызметті тәуекелге
тіркеледі, себебі Әлеуметтік қызметкерге мемлекетпен делегатталған шешім
қабылдау құқығы берілген, бұл шешімге сәйкес клиенттің тағдыры шешілуі
мумкін. Әлеуметтік қызметкер бұл-адам ресурстарымен жұмыс істейтін
менеджер, мемлекттің әлеуметтік саяасатының миссиясы мен мақсатына жетуіне
көмектеседі, әлеуметтік басқару жүйесін мотивациялау мен ынталандыратын
негізгі звеносы.
Сондай-ақ, тағы бір ескеретін жағдай әлеуметтік қызметкердің қызметі
іскерлік қатынас пен этикалық норма ережелерін сақтауда талап етеді, себебі
әлеуметтік жұмыскердің кәсіби қызметінің қарым-қатынасын құрайды.
Клиенттердің әр түрлі психологиялық типтері, әлеуметтік проблемалар,
ақпаратты қабылдау деңгейі мен ақпараттық ағым жиынтығын жіберу мүмкіндігі
ерекше жағдайларда тугыздырады, бұны әлеуметтік менеджер өз жұмысында
ескеріп және анықтау қажет.
Қиындық туғыздыратын мәселеге барлығын көру мүмкін емес, сондықтан да
мәдени құбылыстың теоретикалық негіздері мен мотивация теорияларын білу
менеджерге ақпараттық ағымдарды бағыттауға және клиенттерге ықпал жасауға
көмпектеседі.
Іскерлік қатынас стратегиясын ұйымдастыру бойынша құқықтар
қорытындылағанда екі негізгі ережеге келеді; Іскерлік қатынастың мақсаты
өзара түсіністікке жету ғана емес, сондай-ақ, қарсыластардың көзқарастарын
қабылдау болып табылады.
Іскерлік қатынас пройесінде оппонент сіздің көзқарасыңызды қысым және
сендіру арқылы емес,қажет емес түсі идіруді алып тастау жолымен қабылдау
керек[35, 226б.].
Тағы да бір жәйтті ескеру қажет, әрбір адам қарым-қатынас арқылы.
Өзінің қажеттіліктерін жүзеге асыруға тырсады, бірақ та оны жүзеге асыру
тәсілі тұлғаның психологиялық типтеріне тәуелді.
Конфенктілі жағдайда туғыздырмау үшін, әлеуметтік жұмыс менеджері
ақпараттық жіберу процесін дұрыс ұйымдастыра алу керек, өзінің және
клиенттердің мүмкіндіктерінін стратегиялық дұрыс бағалау керек, сондай-ақ,
келіссөздердің нәтижесін алдын ала болжау арқылы болса да білу керек. Бұл
үшін әлеуметтік менеджерге әр түрлі заңдық, психологиялық, саяси, мәдени.
Салаларда компетенттік болу қажет. Сондай-ақ, тағы бір ескеретін жәйт,
әлеуметтік менеджер мемлекеттің әлеуметтік саяасаттының бағыттаушысы болып
табылады. Әлеуметтік менеджердің кәсіби мәдени қызметі қоғамның саяси-
әлеуметтік мәдениеттін айқындайды, бұл дегеніміз менеджер клиент алдында
жеке ғана емес, мемлекеттің мүддесінің өкілі ретінде қоғамдық
жауапкершілікті алады. Әлеуметтік жұмыс оған заңдық негізді құрайтын
мемлекетсіз, сондай-ақ оны ұйымдастыратын әлеуметтік агенттіктерсіз мүмкін
емес. Әлеуметтік жұмысты жүзеге асыруда негізгі рөл мемлекетпен оны
ұйымдастыратын ұйымдар емес, әлеуметтік қызметкерге негізделген. Бұл
саланың өкілдері бола отырып, өзінің күнделікті өмірдегі кездесетін
проблемаларды шешуге комектеседі. Әлеуметтік қызметкерлер әр мамандықтың
иелері болуы мүмкін бірақта, әлеуметтік қызметкерлерге жалпы және мәдени
компетенттілік әлеуметтік жұмыс субьект және обьект әрекеттестігін
айқындайды.
Әлеуметтік қызметкер өз саласында білікті маман болу керек, сондай-ақ
адамгершілігін куәландыратын көптеген маральдық қасиеттерге ие болу керек.
Клиенттен өз проблемасын шешу үшін шынайы ынтасы әлеуметтік қызметкерге
сенімінің болуы талап етіледі. Басқаша сөзбен айтқанда, әлеуметтік
қызметкер мен клиент арасында сенімді қатынастар болуы керек [36, 112б.].
Әлеуметтік қызметкердің қызметі-адамдар арасындағы сенімділік аймағы,
олардың жолы оқытуда, өзара түсіністікке негізделген. Ол тек қана клиентке
ғана емес, сондай-ақ, оның ортасына, социумдағы жағдайға ықпал ету
қабілеттеріне ие болу керек. Әлеуметтік жұмыстың ерекшелігі мен
тағайындалуына байланысты 2 негізгі мақсатты қалыптастыруға болады.
- Жалпы қоғамдық интеграцияға жағдай жасау;
- Өзгермелі әлемдегі адамдардың бейімделуіне көмектесу;
Әлеуметтік жұмыстың мақсаттарын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді
шешу керек:
- Клиенттердің максималды индивидуалды қабілеттері мен құндылықты
қабілеттіктерін дамыту.
- Ал өмір сүретін әлеуметтік орта мен клиент арасындағы өзара
түсіністікке жетуге көмектесу;
- Әлеуметтік саясаттың негізгі принциптерін өңдеу, олардың барлық
деңгейде заңдық қабылдауы мен орындауын жүзеге асыру;
- Қажет емес құбылыстар бойынша алдын алу жұмыстарын жүргізу;
- Әлеуметтік жұмыс проблемалары бойынша ғылым-зерттеу жұмыстарын
ұйымдастыру, студенттер мен тәжірибеден өтушілер үшін арнайы ғылыми
және әдістемелік әдебиеттерді шығару;
- Арнайы котегориялы азаматтардың құқықтары мен жеңілділіктері туралы
ақпаратты таратуға көмектесу [37, 68б.].
Индивидтердің, әлеуметтік топ, қабаттар мен класстордың қызығушылықтары
әлеуметтік жүйенің субьектілері көптеген рөлдерді жүзеге асырады.
Әлеуметтік жұмыстың көптеген маңызды функцияларын анықтап алайық:
диагностикалық қызмет; болжаушылық қызмет; құқық қорғаушылық; әлеуметтік-
педагогикалық; әлеуметтік-психологиялық; әлеуметтік-медициналық мәдени ;
адами-құндылықты және ұйымдастырушылық т.б.
Әлеуметтік жұмыстың мақсаты, міндеті және қызметтері кәсіби қызметтің
ерекшелігін айқындайды. Әлеуметтік қызметкердің қызмет ортасы-кәсіби
қатынас.
Әлеуметтік жұмыс менеджменттінің айрықша ерекшелігі мәдени өзара іс-
әрекетке оның тәртібін өзгерту мақсатында, мақсатты ықпал жасау.
Әлеуметтік жұмыс басқаруының мәдени мәдениетінің ерекшелігі мәдени
өзара іс-әрекет процесінде басқару ықпалы болып табылады. Мәдени басқару
әлеуметтік жұмыс менеджментінің негізгі бөлігі болып табылады. Бірақ та,
әлеуметтік жұмыста мәдени өзара іс-әрекет қызмет түріне айналып үнемі
болады, ал басқару ықпалы адами коммуникациялардың прагматикасына тәуелді
болады. Бұл тексте психологиялық мінез-құлық феноменін қарастыру қажет[38,
96б.].
Мінез-құлық келесі қасиеттерге ие; мінез-құлық қарама-қайшылығы жоқ.
Басқада сөзбен айтқанда, мінез-құлқы жоқ жағдай жоқ, яғни адами өзғн
ешқаламай ұстамай ала алмайды. Интеракция жағдайындағы мінез-құлық
коммуникация болып табылады, ал коммуникация өз алдына өзге әрқашан ықпал
жасап отырады, өздігін сана-сезімнің коммуникацияға байланысты [39, 25б.].
1.4 ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕРІ
Әлеуметтік қызметкерлерді әлеуметтік типтердің екі үлкен тобына бөледі:
- клиенттермен жұмыс атқаратын практиктер;
- жеке зерттеулермен оқытумен айналысатын теоретиктер.
Әлеуметтік қызметкердің үлкен топтары топшалардан тұрады: тура
әлеуметтік қызмет көрсетумен айналысатындар, администраторлар,
қадағалаушылар, педагогтер, тәрбиешілер.
АҚШ-та алты деңгейлі квалификация қызмет етеді. Мұндағы екі классты
әлеуметтік жұмыстағы көмекші, яғни кәсібилікке дейінгі дайындауды
жатқызамыз (орта мектеп дипломы), әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің
маманы (аяқталмаған жоғары білім). Олар өзінше шешім қабылдайды алмайды,
тек қана ақпарат жинайды, клиенттерді қабылдайды, балаларды күтеді және
т.б. қарапайым қызметтерді атқарады. Кәсіби деңгейде 4 класс ерекшеленген:
бакалавр, магистр, стажсыз доктор және практикалық стажы бар доктор. Жоғары
оқу орнының дипломы клиенттермен өз бетімен жұмыс, әкімшілік ету, оқытумен
және ғылыммен байланысты қиын және шығармашылық қызметтерге жол ашады.
Әлеуметтік жұмыстағы мамандану атқаратын функциясына қарай былай
бөлінеді: тікелей қызмет атқаратын жұмыскер, бақылаушы, администратор,
аналитик, кеңес беруші, зерттеуші.
Менеджер мен администратор сияқты әлеуметтік типтер ортақ
белгілермен қатар айырмашылықтары бар. Қазіргі іскерлік ұйымдастыру
функционалдық мамандануға, еңбек бөлінісіне, соның ішінде басқару
өрісіндегі еңбек бөлінісіне негізделген.
Сонымен қатар Ресейдегі жоғарғы оқу орны универсалды – басқарушыны,
администраторды дайындауға бағытталған. Шынайы практиканың өзі де
менеджердің қызметін кең мағынада қарастырады. Сонымен бірге бұл жұмыста
менеджмент басқарушылық қызметтің ерекше өрісі ретінде, ал менеджер –
басқарушылық қызметтің ерекше үлгісі ретінде қарастырылады. Мәселенің
осылай баян етілуі біртіндеп отандық ғылымда орнықтырылуда.
Менеджер - бұл термин белгілі бір ұйымда жұмыс атқаратын кәсіби
басқарушы дегенді білдіреді. Менеджер қатаң тәртіппен жұмыс істейтін
администратордан ерекшеленеді (А. Файольдің ойынша) және бюрократтан (М.
Вебердің ойынша), әлеуметтік идеалдарды қуа жүріп, нәтижелік мәселелерінен
айырылып қалатын саясаткерлерден де айырмашылығы бар. Администраторлар –
қолма-қол іске асырылатын жұмыспен айналысатын бөлімшелердің бастықтары.
Менеджерлер – функционалды (штабтық немесе кеңсе) мамандары.
Әкімшілік пен әкімшілік етуге көбінесе иесіз мінез-құлық тән. Менеджер
– бұл тек қана басқарудың субъектісі ғана емес, сонымен қатар ерекше
мамандықтың уәкілі, кәсіби басқарушы. Ол басқарумен айналысып жүрген жай
ғана әлеуметтік қызметкер немесе экономист емес.
Басқарушылық еңбектің ерекшелігі жетекшіні кәсіби дайындауының сапасына
бәрқатар талаптар қойылады. Әлеуметтік жұмыстың өзінің ерекшеліктері
әлеуметтік қорғау мен жүйесінің жеке түрлері мен бағыттары ерекше
белгілермен сипатталады, ал әрбір ұйымның интегралдық әлеуметтік типі бар.
Әлеуметтік жұмыс сферасы ерекше әлеуметтік салаларының жиынтығы теңбе тең
сапаны әлеуметтік қызметтің жетекшісінен де талап етеді. Белгілі бір
әлеуметтік институтты басқару үшін, осы қызметке керекті іскерлік және
интеллектуалдық сапасы бар жетекші керек.
Көшбасшылық теориясы топтың функциясы секілді, топтың ішкі дамуының
нәтижесі ретінде шығады, ал көшбасшы – бұл топтың нормалармен құндылықтарын
ұстанатын топ мүшесі.
Ресейде әлеуметтік қызметкерлер мен мамандарды әлеуметтік жұмыс бойынша
ажыратады. Әлеуметтік қызметкер – орта арнайы оқу орнын әлеуметтік жұмыс
мамандығы бойынша бітірген адам [42, 58-61бб.].
Методикалық ойлаудан, коммуникациялық технологиялар мен оларды
тәжірибеде қолдана алуына қарай жетекшілердің әлеуметтік типтерін бөліп
көрсетуге болады: бірінші тип: білетін – істей алатын. Екіншісі – білетін –
істей алмайтын. Үшінші – білетін – жартылай істей алатын. Төртінші –
білмейтін – істей алмайтын. Екінші типке әдетте жас мамандар немесе
бастаушы басқарушылар жатады. Үшінші тип – әлеуметтік басқару жүйесінде жиі
кездесетін тәжірибелі жетекші. Белгілі бір практикалық нәтижеге жете
отырып, қиын және біркелкі емес жағдайларда, басқарушы – практик теориялық
және ғылыми дайындығы жетіспегендіктен жасырын және потенциалды
мүмкіндіктерді қолдана алмайды.
Клиенттер – әлеуметтік жұмыстың объектісі болып табылатын адамдардың
үлкен категориясы. Клиент әлеуметтік тип ретінде, Әлеуметтік қызметкерден
көмек сұрау және сол үшін ұымға шағымданатын адам.
Әлеуметтік қызметкер – белгілі бір көмектің түрімен шағымданған
халықтың категориялары жайлы білуі міндетті. Сондықтан клиенттерді
классификациялау өзімен тек ғылыми ғана емес, сонымен практикалық
қызығушылық көрсетеді [37, 84б.].
Клиент әлеуметтік тип, үлкен топ ретінде кіші әлеуметтік жүйелерден
тұрады: жеке адам, топ, отбасы. Осыған орай, әрбір клиент жеке –
типологиялық ерекшеліктерге ие.
Осымен бірге әлеуметтік жұмыстың объектісі болып, клиент өмір сүретін
әлеуметтік констекст табылады: әлеуметтік институттар, әлеуметтік орта,
әлеуметтік қоршау.
Әлеуметтік жұмыстың объектісі болып келесідегідей сфералар табылады:
білім беру, денсаулық сақтау, отбасы, балалар, есі ауысқандар, түзелту
орындары, кәсіби орта.
Кең мағынада әлеуметтік жұмыстың объектісі болып, білім беру жүйесінің
типтері, отбасы типтері, денсаулық сақтау институттары мен мекемелері,
мамандықтар мен маманданулар типтері, девианттар типтері т.б. жатады.
Клиенттердің арасында әлеуметтік игіліктері аз және оларға деген қол
жетімдігі төмен әлеуметтік типті ерекшелеуге болады. Мұнда кедейлер
сияқты әлеуметтік тип және олардың түрлері – үйсіздер, қайыршылар, кезбелер
т.б. жатқызамыз.
Кедейлер деп өзінің әлеуметтік өмір сүруін қамтамассыз ете алатын және
әлеуметтік статусын сақтай алатын адамдар (әлеуметтік өмір сүрудің минимум
деңгейі).
Қайыршылар – тек қана адамның физиологиялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейінде табыс табатын адамдар. Қайыршылар өзінің
физиологиялық қажеттіліктерін әлеуметтік пособия, садақа немесе жалақы
арқылы қанағаттандырады.
Әлеуметтік қызметтің әлеуметтік – мәртебелік тобын диструктивті
контактпен сипатталатын (нашақорлар, бөтелкелестер, бұрын қамаудағы
адамдар), әлеуметтік оқшауланған (жалғыз басты аналар, егде жастағылар,
криминалды топтармен араласуын жойған адамдар), туыстарымен және
көршілерімен перманентті конфликтегі адамдар, созылмалы мигранттар құрайды.
Әлеуметтік қызметтің көптеген клиенттері жұмыссыздар және отбасын құрмаған
әлеуметтік типтерге жатады.
Кедейлер мен қайыршылармен қатар адами құқықтары жағынан қыспаққа
түскен және белгілі бір себептермен дербес және толдыққанды өмір сүре
алмайтын халық тобы бар. Оларға балалар мен зейнеткерлер, жұмыссыздар мен
мүгедектер, көпбалалы отбасылар өкілдері сияқты әлеуметтік типтерді
жатқызамыз. Одан басқа депривацияға жетімдер, босқындар сияқты
әлеуметтік типтер тән. Бір жағынан оларға жалғыз басты адамдар әлеуметтік
типін жатқызуға болады.
Ерекше топтардың және әлеуметтік құрылымнан құралған әлеуметтік типтің
клиенттері ерекшеленуге лайық. Балалар үйінде, интернатта тәрбиеленетін
балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz