. Іле өзеніне жалпы сипаттама және гидрологиялық режимі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Іле-Балқаш бассейін жүйесіне мөңке, көксерке, сазан және ақ марқа
балығы жерсіңдірілген. Қазіргі уақытта бұл балықтар Іле-Балқаш бассейін
жүйесінің барлық су қоймаларында кездеседі. Олар көлдің ашық аймақты
биотоптарын таңдайды, тұзды жерлерде аз кездеседі. Бұл балықтардың кәсіптік
маңызы үлкен. Кейінгі жылдарда (2007 ж) Қапшағай су қоймасындағы су
көлемінің шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда аз.
Осындай жағыдайда Іле өзенінің балықтарыдың қоректік заттары азаяды,
сонымен қатар судың ластануы жоғарлайды.
Қазақстанда сазанның екі түршесі кездеседі деп саңалады [Берг, 1949;
Никольский, 1980]. Іле- Балқаш бассейінде арал сазаны – Ciprinus carpio
aralensis Spitshakow түршесі кездеседі. Сазан көптеген популяционды
топтарын құрайды, тек ареалдын шеттік нүктелерінде бір бірінен айырылатын.
Сонымен қатар өсу қарқыны, басқа биологиялық ерекшеліктері мекендеу
ортасымен және әр түрлі су қоймаларымен байланысты. Сазан кәсіптік маңызы
зор балық болғандықтан оның биологиялық, морфологиялық және де басқа
сипаттамаларын әр түрлі популяцияларда зерттеу керек. Сондықтан біздің
жұмыстың мақсаты: Іле өзеннің сазан балығының морфологиялық және
биологиялық сипаттамасын, сонымен қатар бауырдың және ас қорыту түтігінің
гистологиялық құрлысын қазіргі жағдайда зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: Іле өзеніндегі сазан және тағы басқада балықтардың
биологиялық сипаттамасын, сонымен қатар бауыры мен асқорыту түтігінің
гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- сазан балығының систематика, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып бауырға және ішекке
гистологиялық препарат жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін экологиялық
жағдайымен салыстыру.

1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1. Іле өзеніне жалпы сипаттама және гидрологиялық режимі
Балқаш көлінің су деңгейі Іле өзенінің жоғары ағынының көпшілік
бөлігімен бір қалыпты болып келеді: Одан барлық көл бассейнің шамамен 82%-ы
су ағынымен өтеді. Өзен мұзды тау қорегі және деңгейінің ауытқу маусымымен
сипатталады. Су тасқыны көктем-жаз мезгілінде басталса ал межень күз-қыс
маусымында белгіленеді: өзеннің орта ағынында 1970 жылы тұрғызылған
Қапшағай суқоймасы реттелді. Берілген гидротехникалық құрылым жыл ішіндегі
аспекті ағын су бетіндегі буланған сулардың орның толтыруға және өзеннің
төменгі ағысы деңгейінің ауытқуына әсерін тигізеді.
Іле өзенінің ағын талдауы гидростат бойынша Қапшағай су қоймасынан
164 км жоғары екені көрсетіліп, 2007 жылғы су кірісі орташа шамамен 17,835
км3 құраған,сонымен қатар төменгі бъеф бөгетінде орташа шамамен 17,389 км3
су жіберілген.
Жоғарыда айтылғандай, 2007 жылғы Қапшағай су қоймасындағы су
көлемінің шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда аз.
Берілген мәлімет Іле өзен су шығының суаны Қапшағай су қоймасына түскен
және шығарылған су көлемі, км3 .
Іле өзенің ағыны реттегеннен кейін, гидрологиялық режимі төменгі
ағысты толығымен көлемі және Қапшағай ГЭС-індегі жылдық су шығынының
таралуына байланысты. РГП Казгидромет мәліметі бойынша бүгінге дейінгі су
шығынының саны (Қаңтар-тамыз, 2008) 9 айдың ішінде шамамен 10,699км3
құрады, ал өткен жылғы (былтырғы) жылдың попуси көлемі шамамен 10,531км3
болды. Балқаш көлінің 1998-20054 жж. Су көрсеткіші көтерілуі кезеңінде
төмен бьер бөгетінің орташа көпжылудың тасталған су көлемі 17,317 км3
шамасында болды, ал жылдық попусктар 2006 және 2007 жж. 15,884 және
15,164км3 құрады, осыған солі көтерілу куеңіне қарағанда аз. Бұл фант 2006-
2007 жж өзен көрсеткішінің төмендеуіне әкелді [3].
Қапшағай су қоймасындағы попусктік амплитуда ауытқуы Балқаш көлінің
көтерілу деңгейінің кезенінде шамамен 6,023 км3 құрады, яғни 2002 ж.
(21,003км3) максимум және 2005 ж. минималдық көрсеткішімен (14,98 км3).
попусктар санының көбеюі көктем айларында (сәуір-мамыр) басталып, жаздың
екінші жартысында максималды көрсеткішке жетеді. Берілген жағдай Іле
өзенінің ағын реттелуіне дейінгі табиғи жағдай тәртібіндегі кезеңдік
ауытқуы сәйкес келіп, кәсіптік балық түрлерінің уылдырық шашуына әсерін
тигізеді [4].

Іле өзенінің створларының гидрохимиялық режимі.
Іле өзенімен трансшекаралас сулардың сандық және сапалық құрамы және
судың техногенді ластануы, ағын судың мөлшері, Балқаш көлінің экожүйесінің
басымдық көрінісі болады. Батыс Балқаш суқоймаларының атырауының сапасының
қалыптасуына доминанты әсер ететін Іле өзені, себебі ол Балқаш көлінің
бассейінінің негізгі су артериясы. Іле өзені бойынша 2008 жылғы
гидрохимиялық сипаттамасы створлармен беріледі: Іле өзені Қапшағай су
қоймасынан жоғары, ММ Ұшжарма, Арал – Төбе ауылы және төменгі атырау.
Іле өзенінің гидрохимиялық су құрамының тұрақтылығын көп жылдық анализ
көрсеткіштері
Іле өзенінің бастамасынан сағасына дейін баратын жолында судың сапалық
құрамында айтарлықтай өзгерістер байқалады. Қапшағай суқоймасының жоғары су
минерализациясы жыл мезгіліне байланысты болады, ауытқуы 205-570 мгдм3
деңгейінде, ал ортажылдық көрсеткіші 334 мгдм3 болады [4,5]. Бұл нашар
минералданған категория суларға жатады, ол иондар қарым - қатынасы бойынша
гидрокарбонаттар класы, кальций тобы, ІІ типке. Іле өзенінің суы Қапшағай
су қоймасынан шығар жерден төмен ұқсастық су тыздылығын көрсетеді (ауытқуы
275-362 мгдм3 ). Ұшжармадағы МК су минерализациясы 359 мгдм3 ( ауытқуы
249 -521 мгдм3), ал Арал - Төбе ауылының маңайында ол өзгермелі (2006 –
2007 жылдар көрсеткіші бойынша) ауытқуы 392-446 мгдмЗ, ал 2008 жылы 442
мгдмЗ болды. Құйған ауылының маңайындағы судың тұздылығы 406-446 мгдмЗ
болды. Іле өзенінің төменгі ағысында және иірім ағысында (протока) ағынды
жылы минерализациялануының келесі көрсеткіштер болды 800-883мгдмЗ ,ол
өзеннің төменгі ағысының створларында тұздылықтың жоғарлауын көрсетеді.
Доминанты иондардың болуы класиффикациясы бойынша су ІІ типтің
гидрокарбонатты кластың кальцийлі тобында жатады. Су минерализациясы
жоғарласа ол ІІ типтің гидрокарбонатты – натрийлі класқа көшеді. Тұздар
жиыны өзендегі судың барлық ағысы бойынша тұшы екенін көрсетеді
Судың минералдануы жылдар бойынша айтарлықтай емес екенін көп жылдар
аспектінде білінеді.
Барлық зерттелген жерлерде су ортасының реакциясы – нашар сілтілікті,
pH мөлшері 7,56-8,10, өзен сағасына қарай ол 8,25 дейін жоғарлайды.
Газды режимі қанағатанарлық. Қапшағай су қоймасынан төмен суда еріген
оттегі мөлшері абсолютті көрсеткіш бойынша ауытқуы 4,93-11,1 мг О2дм
аралығында, бұл 62-115% қаныққандыққа сәйкес келеді. Судың оттегімен
максимальды қанығуы Арал – Төбе ауыл аймағында өктемелі, ол өзен сағасына
қарай төмендейді. Атырау ауданында оттегінің төмендеуі саға жағалауындағы
аймақтарда өсімдіктердің қопасының кепілдеуімен түсіндіруге болады.
Фотосинтез процессіне және су ортасының реакцисына байланысты
көмірқышқылы болуы бірқалыпты емес және оның концентрациясы тек З,20-
7,04мгдмЗ. Іле өзенінің төменгі ағысында органикалық заттардың болуы
перманганатты қышқылдану көлеміне қарай жоғары емес, ортаңғы ағысында
мөлшері 2,7-4,5мгОдмЗ және төменгі ағысында 4,5-7,5 мг ОдмЗ аралығында.
Көп жылдық бақылаудағы динамика кәзіргі уақытта сақталған.
Өзен створларындағы биогенды элементтердің концентрацисы келесі түрмен
реттелген: аммонинийлі азот және темір ауытқуы 0,01-0,13 мгдмЗ, нитритті
азот және фосфор 0,003 тен 0,064мгдмЗ дейін, нитраттар 0,16 дан 4,10
мгдмЗ дейін. Кремний саны 2,8-3,9 мгдмЗ аралығында. Алынған материалдар
бойынша уақыт және кеңістік салыстырмасы бойынша ең вариабельді нитраттар,
нитриттер, фосфор болуып табылады, ол өзеннің су мөлшерінен сонымен қатар
суғарылған егістік жерлерді суғарғаннан ластанып қайтарылған сулардың
өзенге келіп құйылуына байланысты болады [6,7].
Іле өзенінің сапалық көрсеткіштері судың тасу мезгілінде және оның
деңгейінің төмендеуінің басталуы балықшаруашылығына маңызы бар су
қоймаларға ұсынған Мемлекеттік стандарт бойынша нормативті талаптарға
сәйкес келеді. Створлардың төменгі ағысы бойынша биогенді элементтердің
уақытша көбеюі антропогенді әрекеттерінің болуы, ол реттелмеген ластанған
ағынсулардың ауылшаруашылық
егістіктерінен келуіне байланысты [7].

1.2. Іле өзенінің кейбір кәсіптік балықтардың биологиялық
ерекшеліктері
Ақ амурдың уылдырық шашатын үйірлері сегіз жастық топтардан тұрады –
төрттен он бір жасқа дейін аталықтарында және тоғыз жастық топтар – бестен
он үш жасқа дейін аналықтарында.
Уылдырық шашатын үйірдін аналықтары аталықтарынан ірі екендігін мөлшерлі –
салмақты анализі көрсетеді.
Ақ амурдың әр жастық топтарында ұзындығында және салмағында
айтарлықтай белгілі бір ауытқылар болады, ол Іле өзеніне қосылған атырау су
қоймаларда және Балқаш шығанақтарында жайып -семірту жағдайлары әр түрлі
болуына байланысты.
Төрт жастық ақамурдың дене ұзындығы 49,5 – тен 60,5 см дейін, ал
салмағы 2,0 - ден 4,5 кг; жасы жетідегілердің дене ұзындығы 60 см ден 80
см, салмағы 4,2 - ден 9,8 кг дейін болады. Іле өзенінде ақ амур жақсы
өсумен сипатталады. Аналықтарында сонымен қатар аталықтарында ең ұлкен өсу
мөлшері алғашқы ұш жылда байқалады. Ақ амурдың ұзындыққа өсуі жасына қарай
баяулайды (замедляется). Аталықтарының өсу темпі аналықтарына қарағанда
баяулай бастайды. Аналықтарының ұзындыққа өсуі төртінші жылы10,0 см,
сегізінші жылы 2,4 см, ал аталықтарында оған сәйкес 9,2 және 1,9см болады.
Ақ амурдың үздіксіз өсуіне су ағысының ұзындығының (уылдырық шашатын жерден
қоңдану орынына дейін) маңыздылығы зор. Іле өзенінде жоғарыда айтып
кеткендей эмбриональды - шабақты дамуына және шабақтардың уақытында
атырауға жетуіне мүмкіншілік тудыратын бөлім ұзындығы 200-250 км, ал ақ
амурдың миграциялы жолдарына әр түрлі гидротехникалық ғимараттар салса ол
уылдырық шашу эффектілігіне теріс болады. Іле өзенінің ағыны реттелген
жағдайда ақ амурдың табиғи үздіксіз өсіруі қанағаттанарлықтай деп санауға
болады, ол уылдырық шашатын үйірлер структурасы және саны тұрақты болуымен
бекітіледі [8,9,10].
Жайын. Осы кезеңдегі жайын үйірі саны және структурасы бойынша
қанағаттанарлықтай жағдайда тұр. Ығызба аумен аулау кезінде көбінесе 4 - 5
жасарлық особьтар кездеседі. Түр популяциясының жастық структурасының
тұрақтылығы оның жыл сайынғы тұрақты толтырылуы көрсетеді, онда жоғары
жастағы топтардың болмауы, түрлерді алуға кәсіптік қиындық туғызатынын
көрсетеді. Іле өзенінде жайын ақырын өседі, бұл оның жоғары санына қарай
қоректің жетіспеушілігіне байланысты. Жыл сайын дене мөлшерінің және
салмағының өсуі жоғары емес. Жайының қондылығы орташа. Фултон бойынша ол
0,5 - тен 1,08 - дейін, орташа 0,81. Жасына қарай бұл көрсеткіш өзгермейді
деп айтуға болады.
Ақмарқа. Уылдырық шашу әдісі бойынша ақмарқа литофилды балықтар
тобына кіреді, олар ағыны қатты және су түбі тасты болатын суларда
уылдырығын шашауға бейімделген. Ол биологиялық топ уылдырығын бір уақытта
шашады және уылдырық шашу температура табалдырығы 10-12ОС төмен болады. Іле
өзенінде оның уылдырық шашу участкілерінде грунт тасты, тереңдігі 0,5 - 2
метрге дейін, су ағыны өте тез (0,90 мЗсек) болады.
Алғашқы особьтар уылдырық шашатын жерде сәуірдің бірінші күндерінде
пайда болды (2-6), бұл мезгілде су температурасы 5ОС жоғары көтерілмейді.
Ақмарқаның уылдырық шашуының басталуын, ортасын және соңын бөліп шығару өте
қиын, себебі бұл процестің созылмалы болуы. Бірақ уылдырық шашу басталуын
сәуір айының ортасы деп санайды, ол алғашқы ағатын аналық ауланған балықтар
арасында кездескенде болады. Уылдырық шашу соңы сәуірдің соңғы күндері және
мамырдың алғашқы бес күні деп саналады. Барлық уылдырық шашу мезгілде
аталықтардың саны аналықтардан көп екені байқалады. Басында оның қарым-
қатынасы 1:2,9 болса; ортасында 1:3,1 ал соңында 1:2,6.
Іле өзеніндегі уылдырық шашатын жерлер, ағыстың алғашқы жылдары
реттелгенінен кейін (1970-1974 жылдары), Қапшағай СуЭС бөгетінен төмен
орналасқан, оның қашықтығы 100 км - ден асқан. Содан кейін өзендегі
уылдырық шашу участкілері төмендеп кеңейе басталды, уылдырық шашу уақытында
СЭС - тың төменгі бьефына судың төменгі қабатағы суық суларын қуйығанына
байланысты жоғарғы уылдырық шашатын бөлімдерде су температурасы 4,5-5,5o С
төмендеді, осы себептен көбею мерзімі созылды. Іле өзеніндегі қазіргі
уылдырық шашу жиынтық алаңы ақмарқаны үздіксіз өсіруін қамтамасыз етеді.
Жыл бойы ақмарқаның майлығының өзгеруі айтарлықтай емес. Көктемнен күзге
дейін ол көтерілді, себебі ол қарқынды қоректенеді және жыныстық өнімділігі
жетіледі.
Ақмарқа басқа кәсіптік түрлермен салыстырғанда өзінің негізгі
тіршілік ететін жердегі дей (Орал өзенінің бассейіні) жоғары сандылығына
жетпейді. Оның санын шектейтін негізгі факторлар – өзендегі уылдырық шашу
ауданының болуы және табиғи үздіксіз өсіру эффективтілігі. Соңғысы
алғашында осы өзенге кірген өндірістіктердің санынан, уылдырық шашу жердің
термикалық және деңгейлі режимінен, шабақтардың қорекпен
қамтамасыздандырылуына тәуелді болады. Сонымен қатар Іле өзенінің су алу
әрекетіне байланысты уылдырықтар мен шабақтардың ағу мезгілінде шыққан жас
шабақтарының саны төмендейді. Іле өзеніндегі балықтар миграциясын бағалауда
біз тыран, көксерке, қаракөз және т.б. есептемедік, себебі жұмыс уақытында
пайдаланған құрма ауы осы түрлерге бейімделмеген. Миграциалаған балықтардың
түрлерінің құрамындағы саны бойынша доминантты ақ амур болды. Орташа
ауланған балық көрсеткіші стандартты құрма ау күшімен (осы жерде және тағы
айтылатын орташа аулау ол суға жіберілген 1000 метрлік стандарты құрма ауға
түсетін балықтар саны) 0,25 экст.қүш ақ амур бөлігі (67,5% жалпы ауланған
балықтардан саны), ақмарқаға 0.06 экзст.күш (15,2% жалпы ауланған
балықтардан саны), жайынға 02 экзст.күш (6,5% жалпы ауланған балықтардан
саны), сазанға 0,04 экзст.күш (10,8% жалпы ауланған балықтардан саны)
[9,10,11,12].

1.3 Іле өзенінің төменгі атырауының кәсіптік балық түрлерінің
популяциясының құрылымы
Іле өзенінде өндірістік маңызы бар балық түрлерінің сегізі байқалды
– сазан (Cyprinus carpio L.), тыран (Abramis brama L.), қаркөз (Abramis
sapa, Pallas), ақмарқа (Aspius aspius L.), жайын (Silurus glanis L.),
көксерке (Sander lucioperca L.), берш (Sander volgense, Gmelin), ақ амур
(Ctenopharyngodon idella, Valenciennes), табан (Carassius auratus gidelio,
bloch). Бұл балық сандары көл жүйесіндегі өзеннің құяр сағасында
айтарлықтай жоғары. Аулау барысында ақ амур аз кездесті. Былтырғы жылғы
мәліметтермен салыстыра келгенде балқаш алабұғасының саны аздап төмендеген,
жалпы аулаудың 1,4%ын ғана құраған [12,13].
Көлдегі Іле өзені құяр сағасында тіршілік ететін өндірістік маңызы
бар балық түрлерінің саны біркелкі емес. Бір түрге жататын балықтар –
сазан, қаракөз, тыран, жайын, көксерке бір көл ішінде жергілікті
популяцияны құрса, келесілері – ақмарқа мен ақамур өткінші тірлер болып
табылады.
Іле өзенінің реттелген бөлімдерінен төменгі бьефтен Балқаш көліне
түсүге дейінге жерлер балықтарды көбейтуге өте интенсивті пайдаланылады.
Өзен ауының гидрографиясы, көп жылғалардың, ақпалардың болуы, кіші және
үлкен көл жүйелерінің, өзеннің жайылмалары өте кұрделі өзара арналық
әрекет тудырады, жайылма және көлдік уылдырық шашатын жерлер пелагофил
және фитофил балық түрлерін үздіксіз өсіуін қамтамасыз етеді. Көпшілік
факторлар – Қапшағай суқоймасынан суды жіберіу мерзімі және оның көлемі,
өзеннің әр түрлі участкісіндегі су режиміндегі айырмашылығы, төменгі бьеф
және атыраудың соңғы аудандарындағы температура режимінің айырмашылығы,
соңында өзеннің пестицидтермен ластануының күшеюі осы сұрақтарды зерттеу
оданда күрделенді.
Іле өзені Қапшағай су қоймасынан Ұшжарма ауылындағы 6 - шы балық
пунктіне дейінгі участкісінде ағыны қатты турбулентті су қоймасы болып
келеді. Бұл жер біздің бақылауымыз бойынша балықтардың уылдырық шашуына
қолайлы, себебі ағыны тез жылғалар бар, ол 6- шы балық пунктінен Бақанас
ауылына дейін және біршама жоғарырақ болады. Жылдың деректі жағдайына қарай
уылдырық шашу орындары жоғарғы сонымен қатар осы участіктердің төменгі
аудандарда орналасады (біріншідін өзеннің су мөлшеріне қарай). Уылдырық
шаштын жер кең және терең емес перекаттармен, құмды аралдармен және
орақтармен (косы) сипатталады.
Іле өзенінің ихтиофаунасы алуан түрлілігі. Ол Балқаш - Іле
бассейінінен жерсіндірілген балық түрлерінен жиналған. Көрсетілген
түрлерден кәдімгі бекіре және алабұға кәсіптік аулауға рұқсаты жоқ, барлық
қалған түрлер кәсіптік маңызы бар. Өзеннің әртүрлі участкісінде
ихтиценоздың айырмашылығы бар. Бұл Қапшағай бөгетінен төмен орналасқан өзен
участкілерінде су ағысының жылдамдылығы, температурасы және су түбінің
тастылығы мен байланысты [10,11].

1.4 Іле өзенінің төменгі ағынындағы кәсіптік балықтарының қоректенуі
Иір–Майтан жүйесінің көлдері. Сазан (L21-36см), өзінің жоғары қоректену
пластикасына байланысты аралас қоректенеді, бірақ өсімдік 56,5% болады.
Зообентос организмдері орташа тек 7,5% болады, кездесу жиілігі 30%. Бентос
организмдерінен доминантты болып өсімдіктердегі ұсақ гаммарустар,
корофиидтер, құрсақаяқты моллюскалар, хирономид дернәсілдері. Өсімдік
қоректері болып фитопланктон және макрофиттер, олардың арасындажиі
кездесетін рдест, қамыстың жас жапырақтары. Қоректік түйіршік (пищевой
комок) салмағынан 36% детрит болады. Ішектің толысу индексінің ауытқуы 16-
132o, орташа ол 47o.
Тыран (L22-24см), өсімдіктер аз немесе мүлде жоқ болған жерлерде жайылып
семіреді, сол себептен жазғы уақытта оның жем түйінін детрит (75%) және
зообентос (25%) құрады. Бентосты организмдерден ең маңыздысы гаммарустар
және корофиидтер болды. Басқа насекомдардың дернәсілдері және
моллюскалардың саны 2% құрады. Толысу индексі 60-62o аралығында болды,
орташа 61,5o. Қаракөз (L19-25см), таза өсімдік жегіш. Қорек түйіншігі
24% фитопланктонға ал 76% макрофиттерге келеді оның ішінде: мүйізжапырак
және 2% шылаң келеді. Толысу индексі 57o.
Бозша мөнке (L18-25см) қоректенуі аралас қорек түйіншігі 51% детрит құрайды
37% өсімдік қорек (фитопланктон және макрофиттер) және 12% зообентос оның
құрамына жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділер және хирономид дернәсілдері
кіреді. Толысу индексі 169o. Иір–Майтан жүйесінің көлдеріндегі
креветкаларының саны өте жоғары болғандықтан жыртқыш балықтар жартылай
сонымен қоректенеді.
Көксерке (L28-31см) жартылай балықтармен жартылай креветкалармен
қоректенеді. Толысу индексі 0,55% [14].
Берш (L 25-26см) толық жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділермен қоректенеді.
Толысу индексі 0,53%.
Ақмарқа (L38-41см) қорегі аралық, оның ішінде доминанты жоғарғы сатыдағы
шаянтәрізділер олардың салмағы 87% болады. Балықтарға, мысалы мөнкеге 13%
келеді. Толысу индексі 0,42%.
Жайын (L 68-75см) жыртқыш, мөнкені, көп болмасада көксерке және қаракөздің
шабақтарын жейді. Жоғары сатыдағы шаянтәрізділерді (креветканы) қорек
түйіншігінде кездестіруге болады, бірақ олар қорегінде маңызды роль
атқармайды. Толысу индексі 0,98%.
Наурызбай жүйесінің көлдері. Сазан (L32-41см), Наурызбай жүйесіндегі
көлдерде жоғарғы өсімдіктермен, детритпен және тұбіндегі омыртқасыз
жануарлармен, көбінесе хирономид дернәсілдерімен қоректенеді Көк көліндегі
сазандар макрофит өсімдіктердің вегетативті бөлімдері және ұрықтары, ал Ақ
көлінде өрістейтіндерінің ішектері харамен толы болған. Зообентос орташа
13%-хирономид дернәсілдері, аздаған біркүндіктердің және жылғалықтардың
дернәсілдерінен тұрады. Толысу индексі 39o. Тыран (L2З-24см), қорегі
детриті-бентосты болады деп айта аламыз. Детритпен барлық анализ жасалған
балықтардың ішегінде кездесті. Қорек түйіншіктері 70% детрит болады. Қалған
30% сол кездесу жиілігімен зообентостағы шаянтәрізділермен-13%, шіркейлер
дернәсілдерімен-17% болып құралады. Толысу индексі 62o. Қаракөз (L10-
21см), толық өсімдіктермен қоректенеді. Жем түйінінің 14% детрит ол
өсімдіктердегі жамылғылар болады. Қоректену рационында фитопланктонның
кездесу жиілігі 20% болса да, ол 2% жалпы салмақтан аспайды. Макрофиттер:
хара (69%), 10% мүйізжапырак кездеседі. Толысу индексі 185o. Бозша
мөнке (L10-15см) қаракөзге ұқсас макрофиттермен және детритпен қоректенеді.
Өсімдіктерден жиі хара кездеседі. Толысу индексі 65o. Көксерке (L31-
41см) толық жыртқыш. Қарынында жиі мөнке, қаракөз, сирек тыран және ақмарқа
кездеседі. Толысу индексі 0,98%. Ақмарқа (L31-40см) қорегі толық балық. 80%
қорек түйіншігінің салмағына мөнке келеді. Қалған 20% жыртқыш балықтарының
шабақтары және амур кергек. Толысу индексі 0,46% [13,14].
Айнакөл жүйесінің көлдері Сазан (L30-50см), көктем мезгілінде алас
қоректенеді, көбінесе бентос организмдері болады, оның ішінде шіркейлер
дернәсілдері: (біркүндік, қандала, хирономид) және жоғарғы шаянтәрізділер.
Құрттар (көпқылтанды және азқылтанды) өте сирек кездеседі. Егер балық
шіркей дернәсілдерін өткен жылғы өсімдіктерден қырып алса онда өте көп
балдырлар – диатомды және жасыл кездеседі. Бірақ сандық қарым қатынаста
олар салмақ бойынша тек бір процент қана береді.
Бентостық қоректен кездесу жиілігі және экземпляр саны бойынша
хирономид дернәсілдері доминантты болады. Ішектің толысу индексі 82,4%.
Тыран (L18-21см), бентосты организмдермен қоректенеді-корофиидтер,
мизидалар, және шіркей дернәсілдерімен. Асқорыту жүйеісінің ішіндегі заттар
қатты қортылып кетуіне байланысты, қорек түйіншігіндегі зообентос
организмдерінің тек фрагментері болуына байланысты түрлері анықталмады, тек
жалпы бентон (28%) және детрит (72%) деп саналды. Толысу индексі 112 o.
Мөнке эврифаг. Балықтардың (L9-15см) қоректенеді детритпен, төменгі
сатыдағы және жоғары сатыдағы өсімдіктермен, қоректік түйіншігі былай
көрінеді 75-3-22% сәйкес. Толысу индексі 95o. Қаракөз (L9-11см), көктем
мезгілінде атырау көлдерінде ұсақ шіркейлер дернәсілдерімен және жоғары
сатыдағы шаянтәрізділермен, негізі корофиидтермен қоректенеді. Толысу
индексі 254o. Көксерке мөлшері (L38-42см) болса оның қорегі тек балық
болады, ол мөнке, тыран және қаракөз. Басқа гидробионттардан тыран ірі
шаянтәрізділермен қоректенеді ол мизидалар және креверткалар.Толысу индексі
0,8%. Берш (L28-31см) аралас қоректенеді көбінесе бентосты организмдер
кездеседі ол мизидтер және креверкалардың жас формалары. Су түбіндегі
омыртқасыздар қоректік түйіншігінің салмағынан толық 70% болады. Балық 30%
құрайды ол мөнке, қаракөз, және қытай комплексінің балықтарынын тұрады.
Толысу индексі 0.95%. Ақмарқа (L40-43см) осы мөлшерлі балықтар кәсіптік
маңызы жоқ балықтармен қытай комплексінің балықтары мен қоректенеді.
Балықтың салмақ бойынша орташа көрсеткіші 73%. Қоректік түйіншіктің екінші
бөлігі шаянтәрізділерден – корофиидтерден, гаммарустардан, жас креветкалар
және мизидалардан соңғылары ең маңызды болады. Қоректік түйіншігінің
құрамында сирек хирономид дернәсілдері кездеседі. Толысу индексі 0,9%.
Жайын (L76-90см) жыртқыш. Анализға алынған жайындардың қоректік түйіншікгі
балық қалдықтарынын тұрады. Қортылмаған фрагменттер арқылы (жақтары,
жұтқыншақ тістері, арқа жұзбе қанаттарының сәулелері, қабыршақтары)
дәлелденген, жайынның негізгі қорегі мөнке (65%), қаракөз (17%), жас
көксеркелер (18%) құрайтыны белгілі болды. Толысу индексі 0,65% [10,14].

1.5 Омыртқалылардың бауыр гистологиясының жалпы құрылысы
Басқа бездер тәрізді бауыр паренхима мен стромадан тұрады. Паренхима
гепатоцит деп аталатын эпителиальді клеткалармен сипатталған, ол барлық
бауыр клеткаларының 60%-ға жуығын құрайды. Строма дәнекер ұлпадан тұрады
және қан тамырлары мен лимфа тамырларының қабығын қалыптастырады, синусоид
және бауыр бөліктерінің қолқасын қалыптастырады, сонымен қатар бауырдың
сыртқы глиссонды қабықшасын қалыптастырады. Дәнекер ұлпаның гепатоцитке
арақатынасы өте аз [15].
Бауыр біруақытта экзокринді де эндокринді де без болады. Оның экзокринді
секреті өт деп аталады, ол өт ағымы жүйесінде ашішекке ашылады. Эндокринді
секрет қанға бөлінеді. Бауыр паренхимасы бауыр бөліктеріне бөлінеді.
Классикалық бауыр бөліктері полиэдрикалық пішінде болады, ол бөлікаралық
қолқа деп аталатын, жұмсақ дәнекер ұлпа қабаттарымен бір-бірінен бөлінген.
Бауыр- ас қорыту жолының безі, ол организімнің ішкі ортасының тұрақтылығын
ұстауға бағытталған ас қорыту, зат алмасу, кан айналу және қорғанышты
қамтамасыз ететін, зиян келтірмейтін, ферментативті және бөлуші
қызметтеріне қатысады. Көптеген балық түрлерінің бауырының морфологиясы
нашар зерттелген, бауырдың гистохимиясы мен гистологиясының мезгілдік және
жастық өзгерістері жайында мәліметтер аз.
Қалыпты жағдайда гепатоциттер ортасында домалақ ядролы полигонды
пішінді болады. Гистологиялық кесінділерде олар ретсіз орналасқан, бірақ
орталық күре тамыр маңынан трабекула деп аталатын, екі қатар жатқан
клеткадан тұратын, қатарларды көруге болады. Трабекулалар ретсіз орналасқан
гепатоциттер суретін құрайды да жақсы көрінетін параллелді қатармен орталық
күре тамырға жиналады. Гепатоцит секреторлы өнімнің (экзо- және эндокриеді)
екі түрін де өңдеп шығарады, сондықтан әрбір гепатоцит, өзінің эндокринді
секретін шығаратын, экзокринді секрет (өт) және қанайналу тамырларын
шығаратын жүйеге жататын тармақпен байланысады.
Гепатоциттер ортасында домалақ ядросы бар полигонды пішінді болады.
Оның цитоплазмасы әдетте эозинофильді, бірақ ашық және қоютүсті
гепатоциттерді ажыратады. Бұл жағдайда ашық гепатоциттер санының
жоғарылауы паталогиялық процесс түрінде болады,ол токсикалық әсерімен
қандайда бір заттарды байланыстырады, мысалы, кейбір дәрілік препараттарды,
ол тәжірибеде бауыр паренхимасында ашықтүсті гепатоциттердің жғарылауына
алып келеді [15,16,17].
Балықтардың бауыры көп функция атқарады-ас қорыту жүйеден шыққан қан
бауырдан өтіп басқа қорек белоктарды сонымен қатар улы заттарды жояды. Тағы
да айта кетсек бауырдың функциясы от бөліп оны от қабында жинау. Кейбір
балықтардың (акула, трека, нәлім) бауырында өте көп май жиналады.
Н.С.Строганов [18] айту бойынша барлық балықтардың бауырында гликоген
жиналады. Көп балықтардың маусымдық қоректенуіне байланысты физиологиялық
сарғаю пайда болады Бұның нәтижесінде бауыр клеткалары, от капиллярлары
пигменттермен және қышқылдамен толып кетеді. Әдебиетте көрсетілген
Х.С.Коиштоянц [16] балықтардың бауыры Д витаминіне бай болып келеді.
Тұқы тәрізділердің бауырларында ұйқы бездің және көк бауыр
элементтері болады. Г. Илнас [16] зерттеу жұмыстары көрсеткен
сүтқоректілердің бауыры басқа омыртқалылардың бауырының құрамынан
принципальды айырмашылығы жоқ екендігін. Балықтардың байыры сыртқы ортаның
және қоректің өздігіне әсер етеді, соған байланысты әр түрлі ауруларға
ұшырайды, олар әр түрлі гистологиялық және гистохимиялық өзгерістермен
сипатталады.
Бауырдың гистологиялық зерттеу өткізу балықтардың сапасы қорекпен
қантамасыз етілгенін және суқоймаларыдың концерогенді заттармен ластануын
көрсетеді. Экологиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты сазан бауйырдың
гистоструктурасы өзгереді. Көктем уақытында көріністерді қысқы уақытпен
салыстырғанда, гепатоцит ядролары ұсақ болады, цитоплазма базафилиясы
нашарлайды. Бұл өзгерістер балықтардың уылдырық шашу уақыты қоректенуіне
әсер етуіне байланысты болады. Сонымен қатар бауыр каратинодтарды
өндіреді, олар жыныс клеткаларын қалыптасуына қажет. Күз уақытында
гепотациттер және ядро мөлшерлері қалпына келді. Ядро жұмырланады және
цитоплазма ұлғаяды. Сонымен қатар жақсы қоректенетін балықтардың гепатоцит
ядросы және көлемі ұлғаяды. Тұқы балығының бауырын жарық микроскопымен
қарағанда дөңгелек клеткалар бір-біріне жақын орналасқан. Бауыр клеткасының
диаметрі 20-40 микрон. Цитоплазма көптеген жарық (ашық) ұяшықтардан тұрады
[15,16].
Нәлімнің бауырының өзіндік құрылысы. Май тамшылары бүкіл цитоплазманы
толтырып тұрады. Ядролардың көпшілігі Фельгенаға қарама – қарсы реакция
береді. Сондықтанда олардың құрамында ДНК, РНК протейдтері де
болмайды.Кейбір клеткалардың құрамында ядро болмайтыныда
анықталған.Клеткалардың құрамы маймен толтырылған. Май вакуолінде А
дәрумені бар, А дәруменінің жиналуы қыс айларында интенсивті. Гликоген
құрамында аз кездеседі. Тіршілік етуге бейім клеткалар қан тамырларының
және үлкен безді ағындардың жан-жағында орналасады.Осы клеткаларда секреция
бездері жүреді. Сонымен қатар нәлім бауырында қыс мезгілінде лимфоциттердің
саны көбейетіндігі байқалады. Сондай-ақ нәлімнің бауыры өзіндік майлы дене
болып есептелінеді,мұндай функциялар бауырда гликогеннің және секреция
бездерінің жиналуының белгілі редуцияланғанын байқатады. Бұл жағдайда
нәлімнің өзіндік қасиетіне байланысты. Тіршілік етуінің активті кезеңі қыс
айларында судың температурасы +4 түскен кезде бұндай жағдайда күрделі көмір
суларының синтезделуі нашарлайды,мысалы гликоген және осыған ұқсас майлар
жиналады. Көптеген асқазаны бар балықтар фосфолипидтермен және тағы басқа
липидтердің цитоплазмада жиналуымен сипатталады.Егер шортанның бауырының
құрамында фосфолипидтер кездессе, хариустарда, нельмада шортанның бауырының
құрамындағыдай фосфолипидтер кездеседі, ал нәлімде фосфолипидтерді анықтау
мүмкін емес.Сондай-ақ нейтральді майлармен және фосфолипидтердің жиналуы
бір-бірімен өзара байланысты. Бұл байланыс ферментативтің активтілігін
зерттеу барысында анықталған. Бауырда майдың пайда болуы балықтарды қолдан
өсіргенде қиындыққа соғады,қазірше бұл проблема балық шаруашылығында әлі
шешілген жоқ.Морфологиялық және биохимиялық білімнің негізін білмей бұл
проблеманы шешу қиын. Балықтың бауырында нуклейндердің алмасуын оқу белгілі
бір қызығушылықты танытып отыр. Құрамында нуклейн қыщқылының санын
метаболизмде немесе ұлпалы компоненттердің интенсивтілігін қарастыруға
болады , сорымен қатар ДНК мен РНК және белоктық синтездің дәрежесінің
құрамында өзара байланысы бар болғандықтан [16].
Майлардың пайда болуы бір жола цитоплазмада май тамшыларының болуымен
сипатталады. Ол клетканың 23 бөлігін толтырып тұрады. Осыған орай
эндоплазмалық тордың толықтай жайылуына алып келеді, сонымен қатар
митохондрияларда жойылады.Кей кезде ғана құрылымсыз митохондрияларды
кездестіруге болады.Гольджи аппаратының да толықтай редукциялануына
кепәлдік жоқ.
Клеткалық ядро май тамшыларымен қысылады. Ал ядроға үлкен емес аудан
керек. Бұндай клеткалар тұқының бауырында 5-6 процент. Баур клеткаларының
ультра құрылысы өте қарапайым. Бүкіл цитоплазма май тамшыларынан бос емес
,оларды электронды микроскоппен қарағанда қара осмофильді гомогенді дене
түрінде көрінеді. Көпшілік клеткаларды эндоплазмалық тордың немесе
рибосоманың ешқандай белгілерін ажыратуға келмейді.Кейбір клеткаларда екі
қабатты мембрна сақталған ,олардың көпшілігі көрінбейді.Ядро ереже бойынша
клеткалық мембрананың жанында орналасады. Оның формасы және мөлшері дұрыс
емес,тұқыға қарағанда екі есе кіші. Ядро құрамында эндоплазмалық зат
жоқ.Ондай затты бояуменде көруге жарамайды. Уранилацетат нуклейн қышқылымен
байланысады,электрон қатынасында жоғары тығыздықты көрсетеді.Бұл мәліметтер
цитохимиялық бақылаумен бақыланады.
Қыс мезгілінде окуннің эндоплазмалық ретикуласы ядро қабығына
параллель жатады.Мембраналар арасында эндоплазмалық торда белоктар көп
кездеседі.Эндоплазмалық тордың мембраналарында окуннің бауыр клеткаларының
рибосомаларын көруге болады.Жазда рибосомалардың саны ұлғаяды.Окуннің бауыр
клеткасында липоидты қор нитральді май құрамы аз болады,тұқы мен рәлімге
қарағада митохондрияларда кристалдар көп болады.Голдьжи зонасы көптеген
клеткаларда мембраналық система ретінде және өте әлсіз байқалады.Жоғарыда
айтылып өткендей цитохимиялық және ультрақұрылыммен көрінеді.бұл бірінщіден
сүтқоректілермен балықтарда ажыратылады. Егер бірінші қантамырларда бауыр
клеткалары қою болса,мұны балықтарға жатқызуға болмайды.Капилярлардың бауыр
клеткасымен жанасуы соңына қарай азаяды.Сонымен қатар купферлік
клеткалардың болмауыда үлкен қызығушылықты туғызады.Бәріне белгілі
купферлік клетка жерде тіршілік ететін жануарларда көп таралған.Купферлік
клетканың болмауы және балықтың бауыр клеткасының метаболитикалық
активтілігі әлсіз.Сондықтан балықтар сүтқоректілерге қарағанда улы заттарға
сезімтал болып келеді. Сүтқоректілермен адамдарда майлардың болуы
патологиялық болып табылады.Сондықтан майдың пайда болуы нормадан асқан
процес ретіеде қарастырылады. Әдетте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.