Кеңірдектыныстылар тип тармағы. Көбелектер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Тақырыбы: Кеңірдектыныстылар тип тармағы.

Көбелектер

Орындаған: Жанаева Алтынай, БТ-84 топ

Алматы 2009

Махаон.

Кеңірдектыныстылар тип тармағы

Кеңірдек арқылы тыныс алатын құрлық буынаяқтылары. көпшілік кеңірдектілердің акрон мен төрт бунақтардан тұратын жақсы оқшауланып, бірігіп кеткен басы бар. Шаяндардың II антенасына сәйкес келетін бірінші бунақтың аяқтары барлық Tracheata-да болмайды. Ол интеркалярлы деп аталатын бунақтың өзі жартылай жойылып кетуі мүмкін. Кеңірдектілердің басының өсінділері бір жұп мұртшалары немесе антеналары, үш жұп ауыз аяқтары-жоғарғы жақтары(мандибула) және бірінші, екінші төменгі жақтары(максилалары) түрінде берілген. Кеудесінің бунақты құрамы мен оның бөлімдерге бөлінуі әр топта әртүрлі. Құрлықты-ауалы организмдер ретінде Traheata ылғалдың жетіспейтін жағдайларында тіршілік ету үшін біраз морфофизиологиялық бейімділіктерге ие болған.

Кеңірдек тыныстылар тип тармағы екі класқа жіктеледі:көпаяқтылар-Myriapoda және бунақденелілер-Insecta.

1-класс. Көпаяқтылар-Myriapoda 1 түрлері бар тек қана құрлықта мекендейтін бірталай ірі буынаяқтылар. Көпаяқтылардың құрт тәрізді созылған денесі екі бөлімге бөлінеді:біріккен басы мен аяқтары бар бірталай бунақтардан тұратын кеудесі.

Құрылысы мен физиологиясы . Көпаяқтылардың денесі бір бірінен айқын бөлінген бунақтардан тұрады. Бунақтардың саны әр түрлі:симфилда 18, пауроподада 14, және кейбір ерінаяқтыларда 181.

Басы кеудеден айқын бөлінген. Ол акрон және онымен бірігіп кеткен дененің төрт(Symphila мен Chilopoda кластармақтары ) немесе үш (Pauropoda мен Diplopoda кластармақтары алғашқы бунақтарынан тұрады.

Кей кезде ақырғы бас бунағы бос қалып "мойын " бунағы деп аталады. Бастың бұл құрылыс ерекшелігін примитивті белгі деп есептейді.

Басында мұртшалары мен ауыз аяқтары:жоғарғы жақтар миндибулалар немесе шайнау жағы мен төменгі жақтар максиллалардың саны бастың құрамына кіретін бунақтардың санына сәйкес бір немесе екі жұп болады.

Мұртшалары яғни антенналары шаяндардың антеннулаларына ұқсас және акронға жатады. Олар ұзын, жіңішке бунақтарға бөлініп тармақталмаған, иіс сезу және сипап сезу қызметтерін атқарады. Шаяндардың екі антеннасына сәйкес көпаяқтылардың денесінің бірінші бунақ аяқтары жойылып кеткен. Бірақ интеркальярлы деп аталатын бунағы бар. Қалған басаяқтары ауыз мүшелеріне айналған және шаяндардың ауыз мүшелеріне гомологты. Олардың құрылысы көпаяқтылардың әр кластармақтарында әр түрлі. Symphyla мен Chilopoda кластармақтары өкілдерінің ауызы алдыңғы жағында жабынның хитинді қатпарлары жоғарғы ерінмен жабылған; оның шығу тегі бойынша оларға ешқандай қатысы жоқ. Мантибулалар, екінші бунақтың аяқтары ішкі шетінде тісшелері бар екі шайнау қысқа тақталарынан тұрады. Төменгі жақтардың бірінші және екінші жұбы бунақты жақ қармалауышы мен бунақталмаған шайнау жақтаулары негізгі бөлімнен тұрады. Қармалауышы мен жақтаулары жартылай жойылып кетуі мүмкін.

Pauropoda мен Diplopoda кластармақтарының өкілдерінде жоғарғы ерні мен бір жұп күшті тісшелі мандибулаларынан кейін күрделі құрылысты бір ғана сыңар тақта гнатохилярий орналасады. Даму тарихы көрсеткендей, оның алғашқы нышаны жұп болып жасалады да ерінаяқтылардың төменгі жақтарының бірінші жұбына сәйкес келеді. Мойын бунағынан аяқтары жойылып кеткен.

Басынан әрі қарай біркелкі құрылған кеуде кетеді, бірақ гомономды бунақталу тек ең қарапайым түрлерінде ғана кенздеседі. Эволюция әрекетінде бунақталу сипаты өзгеріп отырған. Ерінаяқтылардың кеуде бунақтарының мөлшері бірталай кішірейіп қалыпты бунақтармен дұрыс кезектесіп отырады. Diplopoda к, ласс тармағының бунақтарының көп бөлігі жұптасып қосылады. Осындай әр қосарлы бунақта бір емесры, екі жұп аяқтары болады. Мұндай қарапайым гомономдылықтан ауытқу бәрібір кеудені тагмаларға бөлмейді. Тек кивсякта ғана бір жұптан аяқтары деп, ал онан кейін қосарлы бунақтар "құрсақ" бунақтары деп аталады.

Көпаяқтылардың кеуде бунақтарының біркелкілігі аяқтарының құрылысының ұқсастығын да аныұтайды. Олар бір қатар бунақтардан тұратын және тырнақпен аяқталатын қарапайым жүргіш аяқтар түрінде болады, морфологиялық жіктелу мен қызметі көп емес. Ерінаяқтыларға бірінші кеуде аяқтарының жақ аяқтарға айналуы тән, олар жемін өлтіріп ұстау үшін қолданылады. Аяқтарының бұл жұбының мөлшері өте үлкейіп, негізгі бунағы жуандайды, ал шеткі бунағы сүйірленіп ілмек тәрізді иілген. Аяқтарының түбінде улы без жатады да, өзегі ілмектің ұшында ашылады. Шығарылған уы буынаяқтылар мен омыртқалыларға күшті әсер етеді. Ірі сколопендар саусақты тістеп алса, бүкіл қол ісіп кетеді. Шағылысуға қатысатын аяқтардың кейбір жұптарының құрылысы біраз өзгеріп гоноподиялар деп аталады.

Денесі хитинді, кейде ізбес сіңірілген кутикуламен қапталған, оны бір қабатты гиподермалы эпителий шығарады. Бұл эпителий бір және көп клеткалы тері бездеріне өте бай, оның ішіндегі қызықтысы кивсяктардың қорғаныш бездері. Олар кеуде бунақтарының арқа жақтарында жатады да, сұйықтықты шашып жіберетін қорғаныш тесіктерімен сыртқа ашылады. Diplopoda-ның әр түрлерінің сұйықтығы бір бірінен химиялық қасиеттері арқылы ажыратылады. Мысалы, Spirobolus сұйықтығы қышқыл және адамның терісін қоңырқай түске бояйды. Polyzonium rosalbum иісі мен күйдіргі дәмі камфораға ұқсас ақшыл сұйықтық шығарады. Тропикалық Fontaria-ның бездерінде бос синиль қышқылының болуына байланысты ащы бадам тәрізді иісі болады.

Көпаяқтылардың ас қорыту жүйесі түзу түтік тәрізді; тек артқы ішек аймағында ғана ас қорыту өзегі ілмек сияқты иіледі.

Аузы бастың бауыр жағындағы ауыз аяқтарының арасында жатып өңеш деп аталатын алдыңғы ішекке жалғасады. Алдыңғы бөлімінде сілекей бездері де бар. Кивсяктардың үш жұп бездерінің жеке өзектері ауыз қуысымен гнатохилярийдің түбінде ашылады. Бұл бездер мезодермадан жасалатындықтан оларды түрі өзгерген целомодуктылар деп есептейді. Ерінаяқтылардың ауыз қуысы мен ауыздың бүйір жақтарына жеке өзегімен ашылатын 3-5жұп сілекей бездері болады. Олар эктодермадан шыққандықтан тері бездері болып саналады. Жақтардың екінші жұбына ашылатын сілекей бездерін бунақденелілердің дернәсілдерінің тоқу бездеріне теңестіреді, олардың тесіктері де ауыз аяқтарының сол жұбында ашылады.

Ортаңғы ішек астың қорытылып, сіңірілетін орны. Артқы ішегі қысқа.

Diplopoda өкілдері өсімдік қоректі және негізінен шірінді жапырақтармен, өсімдік қалдықтарымен ағаш шіріндісімен қоректенеді. Ерінаяқтылар-бунақденелілермен қоректенетін жыртқыштар.

Зәр шығару жүйесі . Ортаңғы және артқы ішектердің арасында 1 немесе 2 жұп ұзын бос қштары тұйық түтікшелер -мальпиги түтікшелері ішекке құйылады. Түтікшелердің ішінде және эпителиінде несеп қышқылының өнімдері жиналады, ол бунақденелілердегі сияқты зәр шығарудың негізгі өнімі. Мальпиги түтікшелерімен қатар зәр шығару рөлін басқа құрылымдар да атқарады, біріншіден дұрыс емес клетка салалары түріндегі лимфа бездері. Олар мальпиги түтікшелерінің бойында немесе құрсақ қан тамырларының бойында немесе құрсақ жүйке тізбегінің боцында орналасқан. Бұл бездер қатты зәр шығару өнімдерін ұстау мен жинау, сол сияқты дене қуысына енген қатты бөлшектерді(тушь ұнтағы немесе кадармин) фагоциттау қызметін атқарады. Зәр шығаруға майлы дене де қатысады.

Жүйке жүйесі бас миынан, жұтқыншақ маңындағы лоннективтерден және құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Бас миының құрылысы өте күрделі. Миында антеннаға жүйкелер жіберетін бір жұп түйіннен басқа да интеркалярлы бунаққа жауап беретін жүйке клеткаларының жұп шоғырлары да бар.

Құрсақ тізбегі баста орналасқан барлық ауыз аяқтарын жүйкелендіретін жұтқыншақ үсті түйіннен және жалпы ұзына бойлық жүйке бағанасында жақсы оқшауланған жұп кеуде түйіндерінің ұзын қатарынан құралады. Әр бунаққа бір жұп түйін келеді. Diplopoda- да мұндай құрылыс алдыңғы төрт бунағында ғана байқалады, қалғандарында бірінен кейін екіншісі екіден орналасқан.

Сипап сезу және иіс сезу мүшелерінің қызметтерін сезгіш түтіктері бар антенналар атқарады. Басының бүйір жақтарындағы көздері мен антеннналарының арасында таға тәрізді шұңқырлар жатып, олардың түбінде сезгіш клеткалардың білеулері немесе шоғырлары орналасқан. Олар бас миынан жүйкеленеді. Көпшілік көпаяқтылардың 2. 4 немесе көп көздері бастың бүйір жақтарында орналасқан және құрылысы өте қарапайым. Шыбын аулағыштың басында екі ғана екі үлкен көз шоғырлары өте тығыз жақындасып, бунақденелілердің көрделі фасеткалары көздерін еске түсіреді. Көпаяқтылардың көру қабілеттері үлкен емес, олар көбінесе көлеңкелі жерлерді таңдайды.

Satrydae тұқымдасының өкілі

Тыныс алу жүйелері кеңірдектер, олар жабынның терең ойысуының нәтижесінде пайда болған ауа толып тұрған эктодермалы жіңішке түтікшелер. Кеңірдектің қабырғалары сыртқы кутикуланың жалғасымен астарланған, ол кеңірдектерді қабыстырмайтындай бүкіл түтіктің бойында спираль тәрізді түйіндер жасап тұрады. Кеңірдектер кеуде бунақтарының құрсақ жағында жатқан қосарлы немесе стигмалармен басталады. Әр кеуде бунағында бір жұп стигма болып, оның әрқайсысы жіңішке кеңірдек түтікшелерінің оқшауланған шоғына барады. Кеуде бунақтарының қосарлы болуына байланысты тармақталмаған кеңірдектің шоқтары 2 жұп тыныс тесіктерінен тұрады. Chilopoda класс тармағының стигмалары кеудесіндегі екі бунақта бірден орналасады, ал Scutigera -да барлығы 7 жұп стигма болады, бірақ ерінаяқтылардың кеңірдек жүйесінің өзі өте күрделі дамыған. Кейбіреулерінің кеңірдектері күшті тармақталып көрші бунақтардың арасындағы кеңірдек шоқтары бір бірімен ұзынсалалы және көлденең білеулер арқылы байланысады. Көпаяқтылардың ауа бұлшықеттер жиырылып, босаған кезде дене көлемінің өзгеруіне байланысты ауысып тұрады.

Қан айналу жүйесі жақсы жетілген, жүректен басқа шеткі қан тамырлар жүйесі де бар. Жүрегі нәзік мөлдір түтікше түрінде ішектің үстімен бүкіл кеуде бойында созылып жатады да, артында тұйық бітеді немесе бұлшықетте жоғалып кететін екі қысқа тамырға жалғасады. Бунақтарға сәйкес жүрек камераларға бөлінген; әр нүктеде екі остия болады. Қосарлы бунақты Diplopoda класс тармағының остиясы бір бунақта екі жұптан. Жүрек миға қарай бағытталған бас қолқасына барып жалғасады. Ерінаяқтылардың қан айналу жүйесі күрделі; миға бара жатқан жолында өолқа ішекті орап, құрсақ жүйке тізбегінің үстінде жатқан ұзынсалалы құрсақ тамырға құйылатын қызылтамырлы сақина береді. Жүректің әр камерасынан сол сияқты, 2 бүйір қызылтамырлары тарап кетеді. Жүрек ерекше қанат тәрізді бұлшықеттердің көмегімен дене қабырғаларына ілініп тұрады. Жүректен шыққан барлық тамырлар жақсы тармақталған, бірақ кейіннен үзіліп, гемолимфа микоцельдің лакундарына, яғни мүшелердің арасындағы кеңістіктерге құйылады. Лакундардан ол дене қуысының жүрек маңындағы аймағына түсіп, қайта жүрекке барады. Жүрек гемолимфаны артқы бөлімінен алға қарай айдаса, құрсақ тамырда ол кері бағытта қозғалады.

Жыныс жүйесі . Барлық көпаяқтылар дара жыныстылар. Оларда жыныс диформизмі айқын байқалады. Мысалы, аталықтары аналықтарына қарағанда едәуір ұсақ, т, сі ерекше (көбінесе көбелектерде ), аталықтарының денесінде мүйіз тәрізді өсінділері( бұғы қоңызы, мүйізтұмсық қоңызы ), мұртшалары жақсы жетілген( зауза қоңыздар, ұзынмұрттылар, жібек көбелектер) . Аталықтарының қанаттары жақсы жетілген, аналықтары қанатсыз немесе қанаттары нашар дамыған (қысқы мұр көбелегі, кокцидтерде, щитовкаларда, желпуішқанаттылар отрядының өкілдерінде ) .

Аналық пен аталық жыныс жүйесінің құрылысы ұқсас. Аналық жыныс жүйесі екі аналық безінен, екі аналық жолынан, қынаптан, тұқым қабылдағыш қапшығынан және қосалқы бездерден тұрады. Аналық безі бірнеше түтікшелерге немесе овариолаларға бөлінген, олардың саны 1-4, одан да көп (мысалы, термиттерде 2400жұп) . Әрбір овариола бірнеше камераға бөлінген, олардың тұйық біткен ұшындағы камерасы - гермарий, қалғандары - вителлярий деп аталады. Гермарияда жұмыртқа клеткалары түзіліп дамиды. Содан кейін жұмыртқалар келесі, қабырғалары фолликулярлы эпителиймен астарланған вителлярия камереларына өтіп, сондағы қоркетік клеткалар есебінен пісіп жетіліп, фолликулярлы эпителийден бөлінген заттардан қабыршақпен қапталады. Бұл жұмыртқа қабыршағы хорион деп аталады. Жұмыртқаның пісіп-жетілуіне және өсуіне қарай вителлярия камералары да жұмыртқа шығарғышқа қарай бірте-бірте кеңейеді.

Пісіп-жетілген және қабыршақпен қапталған жұмыртқалар аналық безінен аналық жолына жылжижы да, одан қынап арқылы сыртқа шығарылады. Тұқымқабылдағыш қапшығының және қосалқы бездерінің түтікшелері қынапқа ашылады. Тұқымқабылдағыш қапшыққа сперматозоидтар жиналып сонда бірнеше жыл сақталады. Мысалы, бал арасының аналығы өмірде бір рет аталығымен шағылысып, оның сперматозоидтарын тұқымқабылдағыш қапшығында 5 жыл бойы сақтайды. Кейбір насекомдарда бұлшықетті шағылыс мүшесі дамыған, осыған түскен сперматозоидтар кейін тұқымқабылдағыш қапшыққа өтеді. Жұмыртқа клеткалары қынап жолында ұрықтанады. Аналықтардың қосалқы бездерінен бөлініп шыққан секреті жұмыртқаларын субстратқа жабыстыру үшін, жұмыртқа пілләсін және күбірше жасауына жұмсалады. Мысалы, шегіртке аналығының қосалқы жыныс безінен шыққан секреті топырақпен араласып қатып қалады да жұмыртқаларға қоймақалта жасалынады.

Аталық жыныс жүйесі екі аталық безінен, екі аталық жолынан, тұқымшашқыш түтікшеден, шағылыс мүшесінен және қосалқы бездерінен тұрады. Аталық бездері диск тәрізді, сопақ, шоқтанған бөлшектері болады, қабырғалары фолликулярлы эпителиймен астарланған. Бездің тұйық біткен ұшында сперматозоидтар түзіліп дамиды. Пісіп-жетілген сперматозоидтар аталық безінен аталық жолына және тұқымшашқыш түтікшесіне өтіп, одан шағылыс мүшесі арқылы сыртқа шығарылады.