ҚОРҒАСЫННЫҢ КҮНБАҒЫС ӨСІМДІГІНІҢ ӨСІП-ӨНУІ МЕН БИОМАССАСЫНА ӘСЕРІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ҚазақстаН рЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ғылым жӘне
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Биология факультеті

Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасы

Бітіру жұмысы

ҚОРҒАСЫННЫҢ КҮНБАҒЫС ӨСІМДІГІНІҢ ӨСІП-ӨНУІ МЕН БИОМАССАСЫНА ӘСЕРІ

Орындаушы 4 курс студенті _________________________Берікболов а А.Ж.
(қолы, күні)

Ғылыми жетекшіcі
б.ғ.к., доцент
Ережепов Ә.Е.
(қолы, күні)

Норма бақылаушы
б.ғ.к., ассистент
Оразова С.А.
(қолы, күні)

Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілген
б.ғ.д , профессор
Карпенюк Т.А.
(қолы, күні)

Алматы, 2010

Мазмұны

Кіріспе
3

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
4
1.1 Күнбағыс өсімдігінің биологиялық және морфологиялық
ерекшеліктері
4
1.2 Күнбағыстың шаруашылықта қолданылуы
5
1.3 Қорғасынға жалпы сипаттама
6
1.4 Өсімдіктерге қорғасын иондарының түсу жолдары
8
1.5 Өсімдіктердің физиологиялық және биохимиялық процестеріне
қорғасынның улы әсері
8

2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
12

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
13

ҚОРЫТЫНДЫ
20

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
21

Кіріспе

Қазіргі таңда Қазақстандағы қалалар ірі өндіріс орталықтары атап
айтсақ, автокөліктердің санының артуы, түрлі-түсті металл қорыту, жылу,
энергетика және мұнай өндіру орындары маңында топырақтың, судың, ауаның
ауыр металдармен ластануы өзекті экологиялық мәселеге айналды. Қазақстан
облыстарындағы ірі өндіріс орталықтары маңында топырақтағы ауыр
металдардың мөлшері (мысалы, Zn, Cd, Pb, Cu, Co, Cr) қалыпты жағдаймен
салыстырғанда бірнеше есе жоғарылаған. Осындай жағдай Өскемен, Риддер,
Зыряновск, Павлодар, Қарағанды, Степногорск, Балхаш, Жезқазған, Тараз,
Шымкент, Алматы қалаларының маңында байқалады. Сондағы өндіріс орындары
маңында өндірілетін ауылшаруашылық және бау-бақша өнімдерінде ауыр металдар
мөлшері мүмкін концентрациялар шегінен (ПДК) 2-3,5 есеге дейін артты [1].
Соңғы төрт жылдың ішінде өндіріс қалдықтарының жыл сайынғы түзілуі 92-ден
150 млн тоннаға немесе 1,6 есеге артқан. Олар әсіресе, Қарағанды (29,4%),
Шығыс Қазақстан (25,7%), Қостанай (17%), Павлодар (14,6%) облыстарында
шоғырланған. Ауыр металдармен, сонымен бірге Қызылорда, Атырау, Батыс
Қазақстан облыстарының қоршаған ортасы ластанған [2].

Ауыр металдардың тірі ағзаларға улы, канцерогенді, мутагенді әсерін
тежеудің бірден-бір жолы топырақты, ауа мен ағынды суларды ауыр металдардан
тазарту болып табылады.
Соңғы жылдары биотехнологияның қарқынды дамып келе жатқан
бағыттарының бірі-фиторемедиация технологиясы өркениетті мемлекеттерде
кеңінен қолданылуда. Ол ортаға қауіпсіз, экологиялық тұрғыдан тиімді әдіс
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: күнбағыс өсімдігі дәнінің өнгіштігіне, биометрилық
көрсеткіштері мен биомассасына қорғасын мен нитраттың жеке және бірлескен
әсерін анықтау.
Жұмыстың міндеті:
• Қорғасынның 200 (Pb1) және 400 (Pb2) мгл концентрациясында,
сонымен қатар калий нитратымен бірлескен әсерінде күнбағыс
дәндерінің өнуін анықтау.
• Қорғасынның жеке және калий нитратымен бірлескен әсерінде
күнбағыс өсімдігінің жер үсті және жер асты мүшелерінің
биометриялық көрсеткіштерін өлшеу.
• Биомассасын анықтау.

1 Әдебиетке шолу

1.1 Күнбағыс өсімдігінің биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері
Күнбағыс (лат. Helianthus)- Астра тұқымдасының туысы. Күнбағыс сөзі
екі грек тілінен құрастырылған; helios күн, anthos - гүл деген
мағынаны білдіреді. Бұл атау кездейсоқ қойылған жоқ. Күнбағыстың үлкен гүл
шоғыры күнді еске түсіреді. Сонымен қатар бұл өсімдіктің ерекше қасиеті
өзінің басын күн шыққаннан күн батқанша бұрып отырады.
Күнбағыс кең таралған полимофты туыс. Систематикада олардың саны алуан
түрлі. Мысалы Бентам және Гукер оларды өз уақытында 50, Уотсон -108,
Коккеррелл -180, ал россиялық Ф.А. Сацыперов -264 түрін суреттеді [3].
Олардың 50-ден астам түрі Солтүстік Америкада (Канададан АҚШ арқылы
Мексикаға дейін) шоғырланған; 17 түрі Оңтүстік Америкада кездеседі (Анд
тауынан Оңтүстік Колумбия арқылы Боливияға дейін). Солтүстік және Оңтүстік
Америкада өсетін жабайы күнбағыстың артықшылығы жазықтықтарда, қарағайлы
орманда, кейде батпақты және өзен бойларында сазды жерлерде кездеседі.
Күнбағыстың отаны-Солтүстік Америка. Күнбағысты алғаш Солтүстіктегі
үндіс тайпалары қолда өсіруді қолға алды. Археологиялық қазба қалдықтарға
сүйенсек шамамен б.з.б. 3000 жыл бұрын қазіргі Аризона және Нью-мексико
штаттарының территориясынан табылған. Кейбір археологтардың айтуы бойынша
күнбағыс бидайдан бұрын пайдаланылған. Тайпалар түрлі тағамдарды пісіру
үшін дәннен ұн жасаған. Көптеген үндістердің мәдениеттерінде күнбағыс Күн
құдайының белгісі ретінде қолданылған, әсіресе Мексикадағы ацтек және
отоми, Перудағы инк тайпалары [4].
Европаға күнбағысты испандықтар шамамен 1500 жыл бұрын әкелген.
Алғашында өсімдік сәндік, кейде медицинада пайдаланылған. Алғаш күнбағыс
туралы сипаттама 1576 жылы "Күн гүлі" деген атпен Лобел сипаттаған.
Европада алғаш майды өндіруді ағылшындықтар ойлап тапқан (1716 жылы). Бірақ
күнбағысты өндірісте кеңінен қолдану Россиядан басталған. Россияда күнбағыс
XVIII ғасырда пайда болды. Оны алғаш Голландиядан I Петр әкелген.
Алғашында сәндік үшін өсірілген. Күнбағыстың екпе дақылға айналуы 1829 жылы
алғаш рет қол қысқыш арқылы оның дәнінен май алған шаруа Д.С. Бокаревтың
(Воронеж губерниясы, Бирюген уезі, с. Алексеевка) атымен байланысты.
Бокарев зығыр және сора майын өндіру туралы білетіні сөйтіп осы процесті
қолдануды шешті. 1833 жылы Папушин атты саудагер Алексеевка графы
Шереметьевтің келісімін алып және Бокаревтің көмегімен күнбағыс майын
шығаратын завод салды. XIX ғасырдың ортасында Воронеж және Саратов
губерниясының барлық аудандарында күнбағыс егістік алаңының 30-40% алып
жатты. XIX ғасырда мәдени майлы күнбағыс Россиядан АҚШ және Канадаға
әкелінді. Артынша АҚШ күнбағыс майын өндіретін негізгі елге айналды
(Россиядан кейін). Сонымен қатар Аргентина, Румыния, Турция және т.б.
елдерде өсіріле бастады. Қазіргі уақытта күнбағыс өндірісі және майы дүние
жүзінде кең таралған [5-6].
Күнбағыстың көптеген түрлері-біржылдық өсімдік, бірақ олардың арасында
көп жылдық түрлері де болады. Негізгі көп жылдық күнбағыс түрлері шөптесін
өсімдік, ал Оңтүстік Америкадағы олардың аздаған түрлері бұтаға жатады [3].

Қазіргі кезде белгілі 108 түрден 2 түрі ғана далалық мәдени жағдайда
пайданылады: біржылдық-(Helianthus annuus) және көпжылдық -топинамбур
немесе жер алмұрты (Helianthus tuberosus). Сонымен қатар олардың көптеген
сорттары кездеседі. Олар бір-бірімен түсі, биіктігі, сабағындағы гүл шоғыр
санына байланысты.
Helianthus annuus түрі – біржылдық өсімдік. Биіктігі 60 см-ден 5-6
метрге жетеді. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы, тереңдігі 1 метрге жетеді. Яғни
ол өсімдіктің құрғақшылыққа және желге төзімділігін арттырады. Сабағы тік,
жуандаған бөлігіндегі сабағының диаметрі 5-7 см құрайды. Өсімдіктің
бұтақтануы үш типке бөлінеді: төменгі, жоғарғы және сабақтың барлық жерінен
бұтақтанады. Сабағының бұтақтануы практикалық жағынан маңызды. Гетерозисті
генетикада өсімдіктің бұтақтылары аталық формалары ретінде қолданылады.
Олар көп мөлшерде гүл шоғырын түзеді, сонымен қатар гүлдену кезеңінде өте
ұсақ және көптеген мөлшерде тозаң өндіреді. Жапырағы супротивті, ірі және
жүрек формалы болып келеді. Жапырақ пластинкасының түсі әдетте жасыл, сирек
ашық жасыл болып келеді. Жемісі-тұқымша, қабықшадан және ядродан тұрады.
Көптеген түрлерінің тұқымшасының түсі қара немесе жолақ (қара-ақ), сонымен
қатар ақ, сирек сұр түстілері де кездеседі [3].
Күнбағыс - жылу сүйгіш өсімдік. Жарықты өте қажет етеді. Вегетативтік
кезең 80-140 күнді құрайды. Мысалы, бір жапырақтың құрылуы және ашылуы
шамамен 3 күнді құрайды, ал 35 жапырақтың құрылуы вегетациялық кезеңнің
105 күнін құрайды. Күнбағыстың әр түрлі сатысындағы жапырақтың қызметі әр
алуан. Фотосинтезге белсенді.
Күнбағыс жақсы тозаңданатын энтомофилді өсімдік [7].

1.2 Күнбағыстың шаруашылықта қолданылуы
Күнбағыс бағалы майлы және мәдени мал азықтық өсімдік. Күнбағыстың
тұқымдарының құрамында тікелей тамаққа пайдаланатын 38-ден 68%-ға дейін май
бар. Тұқымның майлылығы ондағы май және майлы емес заттардың ара
қатынасымен анықталады. Майлы емес заттарды протеидтер құрайды. Топырақтағы
азоттық тыңайтқыштардаң көбею нәтижесінде және қоректену аймағының кеңеюіне
байланысты тұқымның майлылығы төмендейді. Күнбағыс майының құрамында көп
мөлшерде пальмитин, стеарин, олеин және линол қышқылдары болады. Оның
үстіне олеин және линол екі негізгі май қышқылдарының болуы барлық май
қышқылдарының 90% жуығын құрайды. Күнбағыс майында пальмитин қышқылы
мөлшерінің жоғары болуы оның төменгі температурада тұрақты болуына
көмектеседі. Майдың азықтық құндылығы май қышқылдарының құрамымен қатар,
витаминдердің табиғи тотығу ингибиторларына және прооксиданттардың болуына
да байланысты. Күнбағыс тұқымында 0,7-1% фосфолипидтер (фосфатид), 0,23-
0,24% стероидтар жинақталады. Қазіргі сорттардың майларында 60-80%
токоферол болады. Ол E витамині активтілігінің жоғарылауына және тотығу
процесіне әсер етеді [8 9].
Жоғары майлы күнбағыс тұқымындағы суда еритін витаминдердің мөлшері
(никотин қышқылы, тиамин, биотин және рибофлавин) жер жаңғақ тұқымына
ұқсас. Піскен тұқымдағы пигменттер (каротиноидтар, каротин, ксантофилдер)
0,12-0,16 мг % құрайды. Күнбағыс тұқымындағы жоғары майлылық протеиндердің
(20-25%) біршама жинақталуына байланысты [9 10-10 11].
Күнбағыс дәнінде 50-52% май және 16-16,5% протеин жинақталады. Күнбағыс
майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс
консервілерін, нан және кондитер өнімдерін шығаруда қолданылады. Дәннің
қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі
дайындалады. Күнбағыстың күнжарасында 8-10% май, 1,1% мал азықтық өнім
болады. Сондықтан ол малға концентратты жем ретінде пайдаланылады. Күнбағыс
Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін
өсіріледі.
Қазақстанда 1991 жылы күнбағыстың 5 сорты және 1 буданы аудандастырылып
өсірілді. Олар мыналар: Армавицер, Восход, Заря, Салют, Скороспелый-87 және
Юбилейный-75 буданы [11].
Сонымен қатар күнбағыс балды өсімдік. Гүлдеп тұрған күнбағыстың
нектарындағы балы алтын-сары түсті, әлсіз иісті болып келеді. Сәндік
өсімдік ретінде де пайдаланылады.
Соңғы жылдары күнбағысты каучукты өсімдіктер ретінде қолданып жүр.
Қазіргі кезде селекциялық жолмен алынған сорттардың сабақтарынан латексті
көп мөлшерде бөліп алуға болады. Осының негізінде алынған резиналар таза
және синтетикалық каучуктарға қарағанда гипоаллергенді болып келеді [12].

1.3 Қорғасынға жалпы сипаттама
Қоршаған табиғи ортаның ластануы және экологиялық мониторинг мәселесіне
арналған жұмыстарда қазіргі уақытта ауыр металдарға Д.И. Менделеев
кестесіндегі атомдық массасы 50 атомдық бірліктен асатын және тығыздығы 5
гсм3 жететін, 40 аса металдар жатқызады. Н.Реймерс жіктеуі бойынша, ауыр
металдарға тығыздығы 8 гсм3 болатын: V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo,
Cd, Sn, Hg, Pb, Bi жатады [13].
Олардың ішінде ең кең таралған және тиолды улар болып есептелетін ауыр
металға қорғасын жатады. Олардың жыл сайынғы биогеохимиялық айналымда
жүретін мөлшері жүздеген тоннаға жетеді [14].
Ауыр металдармен қоршаған ортаны ластаушы табиғи көздерге жататын
вулканның атқылауы кезінде, мысалы П.Буат-Менард пен М.Арнольд мәліметтері
бойынша, тек Этна вулканы атқылауы кезінде әр жыл сайын атмосфера 365 т
мыс, 130 т қорғасын, 1100 т мырыш, 10 т кадмиймен ластанады. Ең қауіпті
ластаушылар тобына жататын қорғасын, негізінен, қоршаған ортаға
антропогенді жолмен көбірек түседі. Мысалы, қоршаған ортаның техногенді
ластаушыларының бірі автокөліктерден шығатын газдар вулкан атқылау кезінде
бөлінетін қорғасын мөлшерінен (жылына 2-3 мың тонна) 60-130 есе артық, яғни
180 мың тоннадан 260 мың тоннаға дейін қорғасын бөледі [13].
Қорғасынның басқа элементтермен салыстырғанда топырақтағы жылжымалы
формасы төмен. Осыған қарамастан (60-86%) жылжымалы формасы өсімдіктерге
органикалық заттармен кешенді қосылыс күйінде түседі [16]. Қорғасынның
жоғары концентрациясы өсімдіктерге басқа катиондар (Ca, Mg, Mn, Zn, Cu, Fe)
мен аниондардың (NO3, SO4) сіңірілуін төмендетеді.
Қорғасынның биологиялық маңызы тірі ағзалар үшін әлі толық зерттелмеген
[16, 17]. Добровольскийдің (1985) мәліметтері бойынша 10 мгкг
қорғасынның концентрациясы өсімдікке улы әсер етеді [18]. Сұйық отынға
антидетонатор ретінде кеңінен қолдану су және жерүсті экожүйедегі
кадмийдің мөлшерінің артуына бірден-бір себеп болады. Қорғасынның ерекше
улы қосылыстарының біріне құрамында улы анионы бар ортоарсенаттар,
хроматтар және азидтер жатады [19]. Биоцидті қасиеттерімен ерекшелінетін
қорғасынның органикалық қосылыстары атап айтқанда, бензиннің октанды
мөлшерін арттыратын тетраэтилқорғасынды (Pb(C2H5)4+) жатқызуға болады.
Ұшқыш тетраэтилқорғасын ауада тез тарап, ультракүлгін сәулелердің әсерінен
радикалдарға ыдырайды. Триэтилқорғасынның радикалдары акцепторлық қасиеті
бар әртүрлі заттармен байланысады.
Түзілген триэтилқорғасын ионы (Pb(C2H5)3+) ион зарядының есебінен
гидрофильді қасиет көрсетеді, ал этилді топтардың болуы ионға липофилді
қасиет береді, осыған орай триэтилқорғасын ионы клетка мембранасы арқылы
оңай өтіп, күкірт атомы, белоктар, пептидтермен байланысып, олардың
құрылымын өзгертеді. Айта кететін жай, өте улылығына байланысты этилденген
бензинді қолдану көптеген елдерде шектелген [19]. Қала ауасымен тыныс
алғанда қорғасын аэрозольдары кеңірдек пен жұтқыншақта қалса, диаметрі 1 мк
(олардың мөлшері 70-80%) болатындары өкпеге түсіп, одан капиллярлар арқылы,
артериялық қан тамырларындағы эритроциттерді зақымдайды. Қорғасыны бар суға
қарағанда қорғасыны бар ауа әлдеқайда зиянды болып келеді. Қорғасынмен
улану белгілеріне анемия, үнемі бас ауруларының болуы, бұлшықеттердің
ауырсынуы жатады.
Сонымен, ауыр металдардың өсімдіктерге улы әсерін зерттеу, қоршаған
ортаның улы заттармен ластануын алдын алу және жою жолдарын іздестіру
трофикалық тізбектер арқылы таралауын шектеу алдыңғы мақсаттар қатарынан
орын алады.
Қазақстан Республикасының улы заттардың шекті мүмкін
концентрацияларының нормативтері бойынша қорғасын үшін топырақтағы ШМК 32
мгкг, кадмий - 0,5 мгкг [20].

1.4 Өсімдіктерге қорғасын иондарының түсу жолдары
Ауадан Pb2+ иондары өсімдіктің жапырағында устьица арқылы түседі,
бірақ негізінен шаң бөлшектері эпидермистің балауызды құрылымымен берік
байланысуы мүмкін. Жапырақтардың ауыр металдарды сіңіру қабілеті олардың
анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Жапырақтардың түктілігі
жоғарылаған сайын оған ластанған атмосферадан ауыр металдар қарқынды түрде
түседі [21].
Сулы ортада ауыр металдар устьица және кутикула арқылы пассивті
диффузия немесе активті транспорт жолымен түсуі мүмкін.
Өсімдіктерге Pb2+ иондары негізінен топырақтан тамыр жүйесі арқылы
түседі [22]. Pb2+ иондары тамырдың беткі ауданының шырышты бөлігіндегі
урон қышқылдарының карбоксильді топтарымен байланысады. Тамырдың сыртқы
бетіндегі шырыштың ауыр металдарды байланыстыруы катион табиғатына
байланысты өзгереді: Pb2+ Cu2+ Cd2+ Zn2+ .
Ауыр металдардың шырышпен байланысуы олардың тамырға өтуін шектейді
және тамырдың маңызды барьерлік қызметін айқындай түседі. Тамырмен
байланысқан металдардың біраз бөлігі шырыштың биодеградациясынан кейін
босауы мүмкін. Қазіргі кезде Pb2+ иондарының қанша мөлшері шырышпен
байланысатыны белгісіз [23].
Әртүрлі өсімдік түрлерін, бір-бірінен Pb2+ иондарының сіңірілу
жылдамдығы бойынша ажырататын арнайы механизмдер анықталмаған.
Ауыр металдардың сіңірілу жылдамдығы топырақ ертіндісінің pH-на, ондағы
органикалық заттардың мөлшеріне, басқа да иондардың концентрациясына
тікелей тәуелді. Pb2+ иондары үшін әлі толық зерттелмеген. [23]. Сонымен
Pb2+ иондарының арнайы сіңірілу механизмдері анықталмаған

1.5 Өсімдіктердің физиологиялық және биохимиялық процестеріне
қорғасынның улы әсері
Өсу және даму. Ауыр металдардың улы әсерінен өсімдіктердің өсуі
тежеледі, көбінесе осы белгіні қоршаған ортада ауыр металдарды анықтау үшін
кеңінен қолданады [24].
Ауыр металдардың әсерінен өсудің тежелуі бір жағынан зат алмасудың
бұзылуынан болса, екінші жағынан металдың өсуге тікелей әсерінен болады.
Оған клетка қабығының полисахаридтерімен байланысуы және клетка қабығы
серпімділігінің төмендеуі мысал бола алады [14].
Ауыр металдардың әсерінен өсудің тежелуін клетканың бөлінуі мен созыла
өсуіне талдау жасау арқылы клетка деңгейінде түсіндіруге болады. Осыдан 80
жыл бұрын Hammet [25] пияз бен жүгері тамырларының митотикалық индексі
қорғасын нитраты әсерінен азаюы, қорғасынның глутатион және белоктардың
тиол топтарымен байланысуынан деп түсіндірді.
Осы жұмыстардан кейін бірнеше авторлардың да зерттеулерінде әртүрлі
өсімдіктердің тамырларын қорғасын мен кадмий тұздарының ерітінділерінде
инкубациялағанда митотикалық индекстің азаятыны анықталған.
Ауыр металдарға өсімдіктердің дәнінің өнгіштігі төзімдірек болып келеді
[26]. Гистохимиялық зерттеулер көмегімен көптеген өсімдік түрлері тұқым
қауыздарының ауыр металдарды нашар өткізетіндігі анықталған. Керісінше,
Phaseolus vulgaris L., Pisum sativum L. өсімдіктері тұқым қауыздары
қорғасын иондарын жақсы өткізуінен, олардың тұқымдары қорғасын әсерінен
өнбей қалған. Ауыр металдардың кейбір концентрациялары өсімдік дәндерінің
өнгіштігіне оң әсер ететіні анықталған. Мысалы, Мельничук кадмийдің 10-5М
концентрациясы дәннің өнгіштігін арттыратынын байқаған [27].
Тамырдың өсуі өркеннің өсуіне қарағанда ауыр металдарға өте
сезімталдығы, олардың ауыр металдарды көп жинақтауына негізделген [28].
Көптеген зерттеушілердің пікірінше [29] ауыр металдардың тамырдың өсуі мен
тамыр түктері саны, тамыр биомассасының азаюы байқалған. Ауыр металдардың
тамырға әсерінен ең алдымен меристема аймағы содан соң, тамыр түктері
түзілетін клетканың созылу аймағы бұзылады. Нәтижесінде тамырдың жалпы
көлемі мен жалпы және жұмысшы адсорбциялық беті азаяды. Тамыр арқылы
қоректік заттарды сіңіру қабілетінің төмендеуіне байланысты өсу, дамудың
тежелуіне және өсімдіктің өліміне әкеледі [30].
Ауыр металдар жер үсті мүшелерінің өсуін де тежейді. Осыған байланысты
ассимиляциялық мүшелердің дамуы бұзылып, құрғақ биомассаның жинақталуы
азайып, ал ол өз кезегінде өсімдіктің тіршілік қабілеттілігін төмендетеді
[30].
Қорғасын иондары тамыр морфологиясын өзгертеді. Егер металл
концентрациясы айтарлықтай жоғары болмаса жанама тамырлардың саны негізгі
тамыр ұзындығына қарағанда аз мөлшерде болып, тамыр жүйесі ауқымды түрге ие
болады. Жанама тамырлардың түзілуі ауыр металдарға өте төзімді болып
келеді. Ол эндодерманың барьерлік роліне және орталық цилиндр
клеткаларының құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін [31].
Өсімдіктердің созыла өсу кезеңі ауыр металдарға өте сезімтал келеді.
Қорғасын клетка қабығының ұзын тізбекті компоненттерімен байланысып,
индолил-сірке қышқылының әсеріне сезімталдығын төмендеткен.
Морфофизиологиялық талдау жүргізу барысында онтогенездің бастапқы
фазаларында арпа мен сұлы өсімдіктерінің бақылау және тәжірибелік
варианттарында айтарлықтай өзгеріс байқалмағанымен, қорғасын орган түзу
процестерін барынша тежеген. Қорғасын концентрациясының артуы нәтижесінде
өсу конусының ұзындығы азайған.
Қоректік ортада ауыр металдардың концентрациясы артқан сайын өсу
процестерін тежейді, жапырақ алақанының ауданы кішірейеді, ал ол
ассимиляциялық ауданның азаюына әкеліп, жалпы өсімдіктердің өнімділігін
төмендетеді [32].
Сонымен, ауыр металдардың улы әсерінің жалпы көріністеріне өсудің және
биомассаның жинақталуының тежелуі, хлороз, су алмасудың бұзылуы, осыған
орай өнімділіктің төмендеуін жатқызуға болады. Ауыр металдар судың
алмасуына да әсер етеді.
Судың алмасуы. Ауыр металдардың су алмасу механизмдеріне әсері түрліше
болады. Көптеген зерттеушілер Pb2+ иондарының өсімдіктің су мөлшері мен
транспирация қарқындылығын төмендететінін анықтаған [33].
Ауыр металдар әсерінен су мөлшерінің азаюы өсімдіктердің өсуін тежейді,
ал ол негізгі транспирациялық мүше, жапырақ алақаны ауданының кішіреюіне
әкеледі.
Pb2+ иондары устьица клеткаларының мөлшерінің азаюын туындатса, басқа
тұрғыдан жапырақтың өсуінің тежелуіне байланысты, устьица клеткасының
мамандануын туындатпай-ақ, олардың орналасу тығыздығын арттырған. Ауыр
металдар клетка қабығының серпімділігін тежей отырып су потенциалын
азайтады. Сонымен қатар, ауыр металдар АБҚ мөлшерін арттыру арқылы
устьицалардың жабылуын күшейтеді [34].
Тыныс алу мен тотыға-фосфорланудың ауыр металдардың әсерінен бұзылуы да
өсімдіктердің су алмасуын бұзуы ықтимал. Ауыр металдардың әсерінен су
мөлшерінің азаюы кезінде осмопротекторлық қасиетке ие бос пролин мөлшерінің
артуы нәтижесінде, ол су молекуласын гидрофильді ұштарымен байланыстырып,
біраз уақыт клетканы су тапшылығынан сақтайтыны анықталған [35].
Клетка мембранасы. Клетка мембраналары ауыр металдардың әсеріне
ұшырайтын алғашқы нысана болып табылады және мембраналарды деформацияға
ұшыратып, олардың фрагментациялануын туғызады.
Тыныс алу және фотосинтез. Жоғарыда айтылғандай, ауыр металдар мембрана
және оның қасиеттеріне улы әсер етеді. Pb2+ иондарының тыныс алу мен АТФ-
тың түзілуіне әсері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.