Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде қалыптастыру
М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ӘӨЖ 373. 31 (574) Қолжазба құқығында
КІШІБАЕВА ДАРИХА ЖҮНІСБЕКҚЫЗЫ
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыру
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының
докторы, профессор
К.Ә.Дүйсенбаев
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің филосо-фия,
психология, педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 13
... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптас-тырудың
әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-педагогикалық
шарттары 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс арқылы қалыптастыру барысы 38
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс арқылы қалыптастырудың педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 54
2 ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
технологиясының педагогикалық сипаттамасы 66
... ... ... ... ... ..
2.2 Пәнаралық байланыс арқылы оқушының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру технологиясын тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында сынақтан өткізу ... ... ... ... 83
2.3 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру эксперименті
нәтижелерінің өңделуі 111
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
. . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . 133
ҚОСЫМШАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
. . . . . . . . . .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Егемен еліміздің қазіргі жаңару кезеңінде
қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторының алатын орны ерекше.
Сондықтан да ел өмірінің барлық салаларын жаңарту барысында бала
тәрбиесінің мәні мен оның мәселелеріне ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Осыған
байланысты тәрбиенің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі бағыты –
барлық тәрбиелік іс-шараларда әрбір баланы жеке тұлға ретінде
қалыптастыруды жүзеге асыру.
Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар қауымы
деңгейіне байланысты болғандықтан, Республика халқына да әлемнің дамыған
елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттілігі мақсат ретінде көрініс
табады.
Жастардың ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен техниканы,
өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым тиімді,
ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет. Ғылым, мәдениет,
өнер, технология, сондай-ақ қоғамның құқықтық, рухани-адамгершілік, діни
негіздерінің қалыптасуы да білім беруге байланысты. Аталған мәселелердің
мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасы “Білім туралы”
заңында, “Білім” мемлекеттік бағдарламасында мазмұндалғандай, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде
білім берудің ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт
алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол білім саласында әр
адамға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде аталған заңның білім беру
жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: “... жеке адамның шығармашылық, рухани
және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтын
берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту” – деп нақтылаған [1].
Адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген
[2].
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында былай
делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді”
[3]. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын,
фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың
шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыруды алға тартады.
Біздің елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер орын алып
қалыптасып келеді. Солардың қатарына жеке тұлғаның қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды жатқызуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі. Өзгерістерді жүзеге асыру барысында белгіленген құжаттардың
мазмұнындағы негізгі бағыттары мен мақсаты, міндеттері басшылыққа алынуда.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында: бастауыш мектептің бағдарламасына сәйкес шетел
тілін, информатиканы оқыту, оқу-тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, олардың жеке қабілеттерін ашуға және дамытуға бағытталу
қажеттігі көрсетілген [4; 5].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Шығармашылықтың саласы көп (музыкалық,
көркем, техникалық, т.с.с.), әрі сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде
болатынын, бірақ оны дамыту керектігін еліміздің психологтары ХХ ғасырдың
бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді көрсеткен.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән – тұлға. Шығармашылыққа
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
процестің “оталдырғыш” механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті
немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды ұлы
дала ойшылары Жүсіп Баласағұн [6], Әл-Фараби [7], Абай [7; 8] тұжырымдарын,
көзқарастарын тиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский [9], Ы.Алтынсарин [10], Н.К.Крупская [11], А.С.Макаренко [12]
өз шығармаларында қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Ресей ғалымдары Г.С.Альтшуллер [13; 14], А.Г.Ананьев [15; 16],
Ю.К.Бабанский [17], Л.С.Выготский [18; 19], В.В.Давыдов [20], В.С.Ильин
[21], В.А.Крутецкий [22; 23; 24], Т.В.Кудрявцев [25], А.Н.Леонтьев [26; 27;
28; 29], Н.С.Лейтес [30; 31], Л.В.Занков [32], Б.М.Теплов [33; 34], т.б.,
сондай-ақ республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Т.Тәжібаев [35],
Қ.Б.Жарықбаев [36], М.М.Мұқанов [37] т.б. өз еңбектерінде жеке тұлғаны
дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының негізін қалаған, шығармашылық
қабілеттің дамуының психологиялық негіздерін, шығармашылық процестің
құрылымын зерттеген.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікір ХХ ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер (Б.М.Теплов [33]), бейнелеу
өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко [38]), математикалық қабілеттер
(В.А.Крутецкий [23]), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина [39]). Сондай-
ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту (В.Г.Разумовский
[40]), оқушылардың техникалық шығармашылықтарын ұйымдастыру (В.Е.Алексеев
[41; 40]) және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Оқыту арқылы баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін педагог-
ғалымдар Ш.А.Амонашвили [43], Л.И.Божович [44], Я.А.Пономарев [45]
Н.Ф.Талызина [46], Д.Б.Эльконин [47], И.С.Якиманская [48] және т.б.
қарастырған және аталған ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге
негіз болды.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу (Ә.Қоңыратбаев [49], С.Тілешева [50]), факультативтер және үйірме
жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов
[51]), оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін
дамыту (Қ.Ә.Жаманбаева [52]), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев
[53]), студенттердің шығармашылық және ісмерлік дағдыларын қазақ ою-
өрнектері арқылы қалыптастыру (М.А.Сутеева [54]), шығармашылық іс-әрекетке
оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов [55]), бастауыш
сынып оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық
қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин [56]), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева [57]), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық
шығармашылықты дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов [58; 59;
60]) мәселелері тереңінен зерттелген.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, баланың қабілеттілігін
дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-бағдар беру. Ал оларға
педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның негізгі мәселелерінің
бірі. Ғылым мен техниканың, өндірістің, табиғат жөніндегі білімдер
жүйесінің дамуы білім беру мазмұнының барлық құраушы элементтерінің
мазмұндық өзгерісіне алып келеді. Білім мазмұнын айқындайтын құжаттың бірі
– оқулық. Қазіргі таңда оқулықтардың, қазіргі бастауыш сынып сабақтарында
оқытушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға әдістеменің жоқтығын
айқындай келе, Б.А.Тұрғынбаева арнайы зерттеу жұмысын жүргізді. Педагог-
ғалымның зерттеуі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешуге бағытталды.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Белгілі педагогтар М.Н.Скаткин, М.А.Данилов [61], И.Д.Зверев [62; 63],
В.Н.Максимова [64], И.И.Петрова [65], А.А.Бейсенбаева [66] және басқа
ғалымдар пәнаралық байланыстарды теориялық тұрғыдан анықтады, оны жүзеге
асырудың дидактикалық, әдістемелік негіздерін қалады.
Бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін ескере отырып, оларды
дамыту бағыттары бойынша көптеген зерттеулер жүргізілген. Педагог-
ғалымдарымыз бастауыш класс оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге
эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру (С.А.Жолдасбекова [67]), бастауыш
сыныптардағы математиканы оқытуда компьютерді пайдалану (А.Ө.Байдыбекова
[68]), бастауыш сыныптарда математиканы оқытуда оқу есептерін пайдалану
әдістемесін (Ж.Т.Билялова [69]), бастауыш сынып оқушыларының экономикалық
тәрбиесінің педагогикалық негізін (М.З.Жанбөбекова [70]), бастауыш мектепте
сәндік-қолданбалы өнер сабақтарының еңбекке баулумен өзара байланыстарын
(А.Т.Рыбкин [71]), оқушылардың танымдық белсенділіктерін халық педагогикасы
құралдары арқылы дамыту (Г.Қоқымбаева [72]), бастауыш мектепте оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыру (Б.Иманбекова, Ф.Саметова [73]), т.б. мәселелерді
қамтыған.
Бастауыш сыныптан бастап оқушылардың әртүрлі оқу пәндерінен алған
білімдерін кіріктіру негізгі мақсаттың бірі. Осы себепті жалпы білім
беретін мектептің оқу пәні бағдарламаларына педагогикалық міндеттерді
әртүрлі деңгейде шешетін және олардың әртүрлі үйлесімділікте мұғалімдердің
жүйелеуі мен жоспарлауын жүзеге асырылуына бағдарланатын арнайы “Пәнаралық
байланыстар” бөлімі енгізілді. Пәнаралық байланыстардың оқуда
дүниетанымдық, политехникалық функцияларды атқаратыны айқындалды.
Қарастырылған жұмыстар мыналар: шығармашылық қабілеттер, еңбек
сферасына байланысты қабілеттер және шығармашылық қабілеттерді дамыту,
шығармашылыққа баулуды ұйымдастыру, пәнаралық байланыстардың оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды жүзеге асыру мәселесінің зерттелгендігін, сол сияқты
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыратын іс-әрекеттердің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы.
Демек, пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекеті арнайы зерттеу нысанында болмағандығы айқын.
Елімізде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай талабына сәйкес
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде дамыту мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттілігі мен
мәселенің мектеп тәжірибесінде өз дәрежесінде іске асырылмауы арасындағы
қарама-қайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру” деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыстар арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдарын, шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептегі оқыту процесі
пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылса, оқушылар жүйелі, тиянақты
шығармашылық тұрғыдан ұйымдасқан әрекеттер процесі жағдайында болса, онда
олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектерді зерттеу және талдау.
2. "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мәні мен мазмұнын
айқындау; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәнін ашу.
3. Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастырудың педагогикалық шарттарын, жолдарын анықтау.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыру әдістемесін эксперимент жүзінде тексеру және
оларды практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы - оқу-тәрбие процесін пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастыру, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруды нәтижелі ету.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне қоғам, табиғат пен ой-
пікірлердің даму заңдылықтары, жеке тұлға жөніндегі теория және оны
дамытудағы шығармашылық-іс-әрекет тәсілдің рөлі жөніндегі, олардың мәнін
айқындайтын философиялық, психологиялық-педагогикалық тұжырымдар, “Білім
туралы” заңы, іс-әрекет теориясы алынды.
Педагогикалық құбылыстарды (пәнаралық байланыстар негізіндегі
шығармашылық іс-әрекетті) талдау кезінде жүйелік-құрылымдық және кешенді
тәсілдер пайдаланылды. Біздер пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие
үрдісін жүзеге асыруда бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетті қалыптастырудың педагогикалық процестерінің ғылыми нақтылығы мен
дәлдігін қамтамасыз ететін объективтілік әдіснамалық қағидаларға сүйендік.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; зерттеу
мәселесі бойынша алдыңғы қатарлы бастауыш мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесін зерделеу, талдап қорыту; оқу-әдістемелік құжаттарды (оқу
бағдарламаларын, оқу және әдістемелік құралдарды) талдау; бастауыш сынып
мұғалімдерімен, оқушыларымен сауалнама жүргізу, әңгімелесу; бастауыш сынып
оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс шұғылданыстарындағы іс-әрекет
нәтижелерін бақылау, зерделеу; педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жұмысы
және оның нәтижелерін талдауда логикалық әдістерді, математикалық
статистика әдістерін пайдалану.
Зерттеу көздеріне философ, психолог, педагог - ғалымдардың мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі еңбектері,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігінің
құжаттары (Конституция, Білім туралы заң, гуманитарлық білім беру және
білім мазмұны тұжырымдамасы, және т.б.) оқу жоспарлары мен бастауыш мектеп
бағдарламалары, оқулықтары мен әдістемелік құралдары, диссертанттың
мектептегі тәжірибелік- педагогикалық жұмыстары алынды.
Зерттеу жұмыстары (1998-2005 жж.) үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (1998-2000 жылдар) тақырып анықталып, зерттеу
мәселесіне сәйкес философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерге
талдау жасалды, зерттеудің ғылыми аппараты, бастауыш мектеп оқушыларының
пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудағы
шығармашылық қабілеттерінің, тұлғалық сапасының жай-күйі анықталып,
шығармашылық тұлғаның құрылымдық моделі жасалды.
Екінші кезеңде (2001-2003 жылдар аралығындағы) бастауыш сынып
оқушыларының пәнаралық байланыстар негізіндегі шығармашылық іс-әрекетін
айқындайтын модель негізінде шығармашылық қабілеттердің бастапқы деңгейі
анықталып, шығармашылық қабілеттерді дамытуға бағытталған арнайы әдістеме
мазмұны және осының негізінде тәжірибелік – педагогикалық эксперимент ісі
жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2004-2005 жылдардағы) жүргізілген тәжірибе ісі
жұмысының қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталды әрі жүйеге
келтірілді. Бастауыш мектеп мұғалімдеріне пәнаралық байланыс негізінде
оқыту барысында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды
қамтамасыз ететін шығармашылық пәнаралық тапсырмалар, логикалық есептер,
жаттығулар, дидактикалық ойындар, тестік тапсырмалар жинағы түзілген
әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан
қаласының №1 Абай атындағы мектеп-интернаттың және №17 Ата-Түрік атындағы,
№10 Майшай Әбенова атындағы, Кентау қаласындағы №14 Әл-Фараби атындағы орта
мектептердің бастауыш сыныптары және Түркістан қалалық білім беру бөлімінің
бастауыш сынып мұғалімдеріне әдістемелік көмек көрсету секциясы болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- шығармашылық тұлғаны қалыптастыру философия, психология, педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
дәлелді айқындалды;
- "шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мазмұны
нақтыланды; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының мазмұны нақтыланды;
- бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс материалдары негізінде қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды
және оның мазмұнына сипаттама берілді;
- пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары мен жолдары ғылыми-
теориялық тұрғыдан анықталды;
- пәнаралық байланыс негізіндегі бастауыш сынып оқушыларының
зерттеліп отырған іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі теориялық тұрғыда
негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған нәтижелерді практикаға
ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нұсқау ретінде белгіленді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- бастауыш сыныптардағы пәнаралық байланыстар бойынша білімдер мен
іскерліктердің мазмұны айқындалды;
- “Пәнаралық байланыс материалдарын бастауыш сыныптарда шығармашылық
сипат беруде пайдалану” тақырыбында арнаулы курс бағдарламасы дайындалды;
- бастауыш сыныпта оқытылатын оқу пәндерінің мазмұнына сәйкес
шығармашылық тапсырмаларды (қазақ тілі, математика, дүниетану сабақтарында)
пайдалануға арналған әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері, білім жетілдіру институттары
мен педагогикалық оқу орындары іс-тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің нанымдылығы мен негізділігі:
- Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдаумен және оларды
зерттеу барысында негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен;
- эксперименттік бағдарламаның педагогикалық мақсатқа сәйкес-тілігімен;
- педагогикалық экспериментке қатыстырылған сыныптар мен оқушылар
санының жеткіліктілігімен;
- бақылау жұмыстарының бірнеше рет қайталанып алынуымен;
- тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың жоспарлылығы және кезеңділігімен,
алынған нәтижелердің математикалық статистикалық өңделуімен;
- ұсынылған әдістеменің мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне
енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру
эксперимент барысында республикалық, халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-
практикалық конференцияларда (Түркістан 2002, Шымкент, 2002, 2003,
Жезқазған 2003, Алматы, Қарағанды 2003, 2004), Қ.А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университеті, Шымкент институтының ғылыми-
әдістемелік конференцияларында, университеттің жалпы педагогика және
психология кафедрасының семинарлары мен мәжілістерінде, университеттің
ғылыми-педагогикалық семинарында, мектептердің әдістемелік кеңестерінде
талқыланып, журналдар мен жинақтарда жарық көрумен жүзеге асты.
Қорғауға ұсынылатындар:
- "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының нақтыланған
мәні; "бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәні;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін пәнаралық
байланыс негізінде қалыптастырудың моделі (өлшемі, көрсеткіштері мен
деңгейлері);
- пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары мен шарттары;
- зерттеліп отырған іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен
эксперимент нәтижелері.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
объектісі, пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы,
практикалық құндылығы, ғылыми жаңалығы, зерттеу нәтижелерінің сенімділігі
мен дәйектілігі және тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалады.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері” тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға тән
сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-
педагогикалық алғы шарттары айқындалады, оқушы шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш сыныпта шығармашылық іс-
әрекетте қалыптастырудың практикалық жайы талданады, бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетті пәнаралық байланыс арқылы
қалыптастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленеді.
“Пәнаралық байланыс арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың әдістемесі” атты екінші тарауда бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесінің
педагогикалық сипаттамасы беріледі, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру
әдістемесі мен технологиясын тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында
сынақтан өткізу барысы мазмұндалады, оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруды зерттеу болашағы, оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Диссертацияның қорытындысында пәнаралық байланыс арқылы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру жайлы нақты тұжырымдар
мен дәлелді пікірлер, зерттеуді жүргізу нәтижесінде туындаған тенденциялар
мен заңдылықтар сипатталады.
Диссертациялық зерттеу нәтижелері жарық көрген еңбектерде көрініс
тапқан.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығармашылық тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия,
психология, педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
Білімнің, ғылымның, техниканың дамуы, еңбек өнімділігінің жоғары
деңгейі, материалдық, рухани байлықтардың қоры жастардың шығармашылық
мүмкіндігін ашады. Ғылыми-техникалық прогрестің даму перспективасы
қоғамдағы “адам ресурсы” шығармашылығын қалай қамтамасыз етуге байланысты.
Шығармашылық белсенділікті дамыту мәселесіне, әсіресе жұмыстағы
өнертабыстық пен тиімді ұсыныс жасауға Кеңес үкіметінің орнауы кезінде
үлкен мән берілді. 1919 жылы 30 маусымда интервенция және соғыстан кейінгі
ауыр кезеңде тарихта алғаш рет өнертабыстықты (ойлап табушылықты)
пайдалануға сол кезеңде социалистік құқық беретін өнертабыстық жөніндегі
ереже бекітілді [74, б.6].
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықтың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылықтың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаған ортадағы өмір
сүруші заңдылықтарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зерделеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңаашылым (открытие-жаңалық ашу) болып табылады. Келесі шығармашылық іс-
әрекеттің түрі әртүрлі шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті
туындайтын тапсырмаларды (міндеттерді) шешумен байланысты. Қандай да бір
түпнұсқаны ойлап табу (изобретения-өнертабыс) болып табылады. Шығармашылық
іс-әрекеттің үшінші түрі – тиімді ұсыныс жасау [75, б.3-4].
Анықтамалықтарда жаңаашылым, өнер табушылық (өнертабыс) және тиімді
ұсыныс жөнінде төмендегідей пікірлер айтылады. “Жаңаашылым (жаңалық ашу),
табиғат күшін адамның пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін, материалдық әлемді
танудың ерекше акті болып табылады”, – деп сипатталады [76, б.15].
Жаңаашылымда ғылымның қоғамдық функциясы көрінеді - өндірістің дамуы, еңбек
өнімділігінің артуы, адамның өмір сүруінің едәуір жоғары дәрежесін
қамтамасыз етуі. Өнертабыстың мәні ғылыми-техникалық прогресс темпінің
жеделдетілуі үшін олардың табиғатының өзімен келісілген болады, яғни олар
өзімен экономикалық және басқа да оң тиімділікке ие жаңа техникалық шешімді
ұсынады; өнертабыс бірінші кезекте еңбек құралдары, материалдар мен
технологиялық процестердің бәсекеші мүмкіндіктердің пайда болуымен белгілі
болады. Сонымен өнертабыс жаңа және кез келген халық шаруашылығының
саласында, әлеуметтік-мәдени құрылыс немесе елдің қорғанысында оң тиімділік
беретін міндеттерді техникалық шешуде мәнді өзгешелікке ие болып танылады.
Тиімді ұсыныс – бұл қандай да бір нәрсені жетілдіру, жақсарту және ол “...
барлық уақытта пайдалы” болып табылады [72, б.70].
Өнертабыс объектісінің бірі – әдіс. Әдіс өзара байланысқан әрекеттерді
ретті жүзеге асыру жиынтығы ретінде – тәсілдерді, операцияларды орындауды
күшпен (мысалы, кесу), ұзақтығымен (уақыт бойынша) жүзеге асыру (мәселен,
температурамен, қысыммен) сипатталады. Сондай-ақ, әдіске сақтандыру,
диагностика тәсілдері және адамдар мен жан-жануарлардың ауруын емдеу де
қатысты болып табылады [76, б.32-33].
Тиімді ұсыныс жасаушылар мен өнер табушылардың ұсыныстары негізінен
техникалық, әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектеседі және техникадағы
прогрестің қайнар көзі болып табылады. Өнер табушылар мен тиімді ұсыныс
жасаушылардың іс-әрекеті таза механикалық ауыр дене еңбегінен босату және
еңбектің ыңғайлы, оңтайлы жағдайын құру болды.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр Г.С.Альтшуллер, В.А.Бухвалов және т.б..
Жалпы көпшіліктің техникалық және ғылыми шығармашылығын зерделеу
экономистердің, психологтардың, әлеуметтанушылардың, философтардың зейінін
өзіне көп аударды және аударып келеді. Бұл мәселе өнер табушылар мен
инженерлердің ынталы зерттеу пәні болды.
Шығармашылықтың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бірқатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады. Оған инженер П.Энгельмейердің
“Теория творчества” (1910ж.); философ И.Лапшиннің “Философия изобретения и
изобретение в философии” (1922ж.); В.Бехтеревтің “Умственный труд с
рефлексологической точки зрения и измерения способности к сосредоточению”
(1926ж.); А.Нечаевтің “Психология технического изобретательства” (1929ж.);
П.Якобсонның “Процесс творческой работы изобретательства” (1934 ж.).
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезеңдердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэтикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды. Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық “... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылыққа қарағанда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің өзіндік
түрі ретінде туындады” – деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің өзі және
олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезеңдердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [74, б.11].
Б.А. Лезинаның редакциялаумен сегіз томдық “Вопросы теории и психологии
творчества” жинағы филологтарды, психологтарды, тарихшыларды, философтарды
және критиктерді біріктірумен поэтикалық және көркем шығармашылықтың
мәселелерін жан-жақты қарауға ұмтылыс жасаумен алғашқы томы 1907 жылдан
соңғысы 1923 жылдар аралығында Харьков қаласында жарық көрді. Бұл Ресейдегі
“шығармашылық психологиясы” тағдырына қызығушылықтың артқанын көрсетеді.
Сондай-ақ сол кезеңдерде суретшілер мен өнер қайраткерлері тек ғана
қолөнермен шығаруы мүмкін еді.
Адамның шығармашылықтағы іс-әрекеттерінің құрылымы мен мазмұны ұқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де ХХ ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А.Пуанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден ХХ ғасырда бастау алған техникалық шығармашылықтың мәні жоғары
екендігін көрсетті. Ғалымдар мен инженерлер техникалық өнер табушылық және
жаратылыстанудағы жаңаашылымның өнердегі шығармашылық сияқты шығармашылық
іс-әрекет екендігі жөніндегі тезисін қорғады. Олар техникалық өнертабыстағы
адамның іс-әрекетінің жоғары рухани жүруінің көрінісі көркем
шығармашылықтағы сияқты екендігін атап көрсетті. Шығармашылық идеяның тууы
суретшілердегідей және өнер табушылардағыдай бірдей жүреді. Ол жөнінде
Т.Рибо "... Өз табиғатында механик пен суретшінің жасаушы қиялы тепе-тең
(барабар) және бір-бірінен тек қана өзінің мақсатымен, көріну жағдайымен
және тәсілімен айрықшаланады", - деп жазды [77, б.225].
Діни өкілдері жалпы ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін шығармашылық іс-
әрекет шығармашыл тұлғаның құдай берген өзіндік ерекшелігі деп есептеліп
келді. Осыған байланысты кейбір ізденуші-ғалымдар шығармашылық процесті
зерделеуге болмайды, себебі данышпандық идея өнертабысшыға, ғалымға,
суретшіге құдайдың табыстауы түрінде жүреді деген қарсы пікірлер де айтты.
Осындай пікірге келіспейтіндігі жөнінде П.Энгельмейер "Жоқ. ... Данышпандық
жалпы Алланың берген сирек сыйы емес, ... ол, керісінше тіптен сиректік емес
және кімде-кім ақымақ болып туылған болмаса, солардың үлесі", - деп,
шығармашылық процестің негізін қалайтындарды құдайдың берген тартуы емес
екендігін сипаттайды [78, б.135].
П.Энгельмейер шығармашылық теориясында бірқатар мәселелерді қойды және
көркем, техникалық, ғылыми шығармашылықты қамтитын жалпы шығармашылық
теориясын (эвриология) құруға ұмтылыс жасады. Ол техникалық өнертабыстан
ғылыми және көркем шығармашылықтың жалпы ортақтығының барын, сондай-ақ
олардың бір-бірінен айырмашылығын көрсетуге ұмтылды. Бұл мәселені ол жан-
жақты қарастыруға тырысты, мәселенің философиялық, әлеуметтік,
психологиялық, технологиялық және ұйымдастырушылық жақтарына тоқталды.
Шығармашылық табиғаты (мәні) мәселесін қарастырды, оның техникадағы,
өнердегі, ғылымдағы, діндегі пайда болуын қарастырды. Ол “адам
шығармашылығы” ұғымын талдай келе, осы ұғымның мәнді белгісін табуға
тырысты [79, б.4].
Көптеген зерттеушілер Рибо мен Энгельмейерден бастап шығармашылық
процестердің реті сатылы, кезең түрінде жүзеге асырылатынын дәлелдеді.
Әрбір өнер табушының шығармашылық сатысының ішінде өте кіші қадамдардың
(құраушы элементтердің) болуы зерттеушілердің ойынша өнер табыс идеясының
туындауына толық психологиялық сипаттама беру қажеттігін көрсетеді.
Шығармашылық процесс ең азы үш саты бойынша анықталады. Олар мынадай
кезеңдерден тұрады:
Бірінші саты – ойлап табу идеясының туындау және міндеттердің
қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде интуиция үлкен рөл атқарады.
Екінші саты - қойылған міндеттерді шешуді іздестіру сатысы. Өнертабыс
кестесін немесе жоспарын құрастыру.
Үшінші саты - өнертабысты конструктивті атқару. Өнертабысты материалда
орындау [78, б.13].
ХХ ғасырда өнертабушының шығармашылық іс-әрекеттерін зерделеуі кезінде
мақсатты түрде шығармашылық процесті дәстүрлі қараудан қандай-да бір
зерттеудің жаңа әдістерін таңдауы қажет болды. Өнертабушының шығармашылық
процестерінің сатысын немесе фазасын зерделеу қатынасы бойынша Якобсон есте
сақтау қажеттігі жөнінде "... егерде процестерді талдау барысында
өнертапқыштық барлық шығармашылық әрекеттерінің ең қажетті жақтарын бізге
ашса, өнертапқыштық шығармашылығы деп аталатын бірегей күрделі қасиеттерін
және оның сапасының барлығын толық ашпайды, өйткені кейбір жағдайлар
осылайша зерттеу кезінде жақшаның сыртында қалып қояды және бөлек қарауды
талап етеді", - деп жазды [80, б.53].
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
С.А.Рубинштейн ойлаудың іс-әрекетпен немесе іс-әрекет ойлаумен жайдан-
жай қабат жүрмейді, іс-әрекет бұл ойлаудың өмір сүруінің алғашқы нысаны
екенін атап көрсетеді [81].
Ойлап табушылардың ойлануын зерделеумен КСРО-дағы алғашқылардың бірі
болған А.П.Нечаев. Ол тесттік тапсырмаларды пайдаланумен әрбір ойлап
табушылардың топтарындағы ес, елестету (қиялының), зейін, талқылау
белсенділігінің және жазу жылдамдығының дәрежесі әртүрлі екендігін анықтады
[82].
Энгельмейер кезінде негіз қалайтын идея тастаған адамды өнертабушы деп
айтуға болмайды деп санаған. Оның ойынша идеяны саналы сезініп, сызбада
орындап, оның практикалық және экономикалық мақсаттылығын ойланып, содан
кейін оны конструкцияда орындау керек. Я.А. Пономарев ойлап табушылар мен
ғалымдардың шығармашылық процесінің психологиясын тану үшін өнімді ойлау
саласындағы жүргізілген зерттеулердің үлкен рөл атқаратынын атап өткен
[83].
И.С.Сумбаев шығармашылықтың бастапқы кезеңінде басым сипат алатын, сана
астылық іс-әрекет көрінісі ретінде қарастырылатын "сезім көрегендігі"
ұғымын жаңғыртады [84]. Зерттеулерге сәйкес "сезім көрегендігі" (беймәлім
сана) шығармашылық әрекеттің құрамды бөлігі ретінде қарастырылады.
П.Энгельмейер шығармашылық процестің сатыларына берген сипаттамасында ойлап
табушының іс-әрекеті процесін үшке бөледі [79; 85]:
- сезім көрегендігі және ықылас-ниет (ой-ниеттің туындауы, идеяны
болжамға сүйеніп ұғыну);
- ойлау және пайымдау (ойлап табудың схемасын немесе жоспарын жасау);
- іскерлік (кез келген тәжірибелі маман орындайтын, ойлап табылған
шығармашылықтың қатынасынсыз құрастыру).
ХХ ғасырдың 60-жылдарында ойлап табушылыққа баулу әдістемесі КСРО-да
қолға алына бастады. Оның ішінде техникалық шығармашылыққа арналған кітап
пен журнал беттерінде ойлап табуға және тиімді ұсыныс жасауға оқыту
мүмкіндігі және ойлап табушылық әдістемесін құру жөніндегі пікір-таластар
ұзақ уақыт бойынша жүргізілді.
Дегенмен эксперттік кеңес жұмысында: ойлап табушы жеке тұлғаны зерттеу
қажеттілігі және мүмкіндігі, мотивациясы, ынталандыруы есепке алынбады.
Сонымен қатар осы мәселелер ойлап табушылық әдістемесін құруға тікелей
байланысты болды.
1961 жылдан бастап елімізде шығармашылық процеске баулу мәселесі
бойынша, оның ішінде техникалық шығармашылыққа қатысты еңбектер көптеп
жарық көрді (Н.Середа, Р.Бахтамов, Г.Альтшуллер және т.б.).
Әрбір зерттеушінің шығармашылық процеске қатыстырудың әдістемесі
түрліше сипат алды. Солардың ішінде Дж. Диксонның шығармашылық процестің
мәнін (жаңалығы, бірегейлігі, пайдалылығы немесе құндылығы, шешімнің
көркемдігі) және ойлап табушы үшін жеке тұлғаның сапалық қасиетін
қарастырумен, идея алуды ынталандыратын бір қатар нақты төмендегідей
әдістерді қарастырды:
1 "Миға шабуыл" (“Мозговой штурм”) әдісі, оның тәртібі: ешқандай сынау
жоқ; неғұрлым идея көп болса, солғұрлым жақсы; қысылып-қымтырылусыз ойды
айту.
2 Инверсия әдісі, тапсырмаға бұрынғы көзқарастан бөлек, оған кейбір
жаңа немесе өзгерген тұрғыдан қарап психологиялық инерцияны саналы жеңуді
талап етеді. Ол жөнінде автордың сөзі: “Жаңа тәсілдерді іздеңдер,
зерделенетін заттардың өңін айналдырып, түбін жоғары қаратып қойыңдар,
қозғалатын бөліктерді тоқтатыңдар және қозғалмайтынын қозғалысқа
келтіріңдер” [86, б.48].
3 Эмпатия әдісі, ойлап табушылық саласында әзірленген затпен, бөлшекпен
немесе процеспен адамды теңгестіруді және шешетін тапсырмаға жаңа
көзқараспен келуді білдіреді.
4 Фантазия (қиял) әдісі, бұл әдіс арманмен байланысты, нені қаласаң
соның болғанымен елестетумен сипатталады. Ол жөнінде автор былай дейді:
“Жақсы (идеял) шешімдерді қарастырғанда, егерде ол тек қана қиялдың жемісі
болса, оны жаңадан алынған пікірмен ынталандыруға болады” [86, б.49].
5 Психологиялық инерттілік әдісі. Психологиялық инерттілік әдісі
дәстүрлі көзқарастар мен түсініктер жүйесін бұзу үшін керек.
6 Жаңа комбинацияны жүйелі зерттеу әдісі немесе оны “морфологиялық
талдау” әдісі деп те атайды. Оның мәнісі жөнінде автор былай деп жазады: “...
егерде шешілетін мәселеде зерттелетін элементтер мен жүйелердің талап
етілетін функцияларының санына байланысты екі немесе одан да көп басты
бағыттар анықталуы мүмкін. Содан соң әрбір функционалдық бағыттар бойынша
идеяларды түрлендіру жүзеге асырылады және барынша көп әдістердің тізімі
жасалады. Соңынан осы тізімдерді әрбір амал-әдістерді көру үшін кестеге
түсіреді.” [86, б.47].
Осы және басқа да әдістерді автор өзінің еңбегінде атап көрсетеді [86].
Бұл әдістердің бәрі де ойлап табушылар тұрғысынан оң нәтиже беретіндігі
дәлелденген. Әрі оларды қазіргі мектепте (бастауыш, орта, жоғары
сыныптарда) және жоғары оқу орындарындағы оқыту процесінде, оқушылардың
сыныптан тыс шұғылданыстарында педагогтар кеңінен қолданып жүр.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіндігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді. Сондай-ақ зерттеушінің
"Бұның тағы бір дәйекті себебі шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану
сияқты өте күрделі психикалық үрдістермен тығыз байланыста болуы"- деп
көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке баулудың психологиялық аспектілеріне
тереңірек үңілу керектігін айқындауды [54, б.10].
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай ойлап
табушылық іс-әрекетке қатысты бір қатар ұғымдарды айқындау қажеттігі
туындайды. Олар - “еңбек”, “шығармашылық емес еңбек”, “шығармашылық еңбек”,
“шығармашылық мақсат ету (установка)”, “септүрткі (мотив)”, “ынталандыру
(стимул)”.
Адамның еңбек сферасы саласындағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашылыққа ертеректе белгісіз болған техникалық және
технологиялық мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалық) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады [87]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Зерттеуші ғалымдардың (А.Е.Климов, А.Б.Душков, Ю.А. Дмитриев және т.б.)
еңбектеріне талдау жасай келе, төмендегідей ұғымдарға анықтама беріледі.
Шығармашылық емес еңбек – бұл өзінің мазмұны бойынша: біріншіден, адам
мен объекті арасында "қатаң" (“темірдей”) байланыс орын алады, екіншіден,
іс-әрекет адамның тарихи практиканы тану және өзінің жеке тәжірибесі
негізінде адамның меңгерген механикалық дағдылары негізінде ғана жүзеге
асады, үшіншіден, еңбек ұдайы қайталаушылық сипат алады (яғни, еңбек
тәсілдері қайталанады), төртіншіден, дене еңбегінің шығыны ақыл-ой еңбегі
шығынан едәуір жоғары болады.
Шығармашылық еңбек – өзінің мазмұны бойынша: біріншіден адам мен
объекті арасындағы "қатаң" (“темірдей”) байланыстың болмауымен сипатталады,
екіншіден, алға қойылған міндеттерді (тапсырмаларды) шешуге теориялық
білімдерді қолдану мүмкіндігін береді, үшіншіден, алға қойылған міндеттерді
(тапсырмаларды) стандартты емес шешумен сипатталады, төртіншіден, ақыл-ой
еңбегінің шығыны дене еңбегі шығынына қарағанда үлесі анағұрлым басым
болады.
Шығармашылық мақсат ету деп, жеке тұлғаның қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған, белгілі іс-әрекет түрін орындауға саналы емес
даярлықтағы жеке тұлғаның психологиялық және интеллектуалдық жағдайы.
Мақсат ету адамның алдағы еңбек іс-әрекеті және өмірлік тәжірибесі
негізінде туындайды [74, б.34].
Мақсат етуден, яғни саналы емес қоздырудан мотивтің (септүрткі)
өзгешелігі жеке тұлға саналы сезінеді. Мотив – бұл әлеуметтік болмыс
объектілері мен фактілеріне жеке тұлғаның оған субъективті қатынасты саналы
меңгеріп алуы. Мотивтер адамның қажеттілігімен тығыз байланысты. Ол жөнінде
А.Н. Леонтьев “Басқаша айтқанда, қажеттілік объектілері іс-әрекеттердің
нақты мотивтері болып табылады. Бұл кездегі әңгіме материалдық
объектілердің, субъектілердің қабылдауынша туралы ма немесе кейбір нақтылық
пен дерексіздіктің, кейбір идеалдардың идеялық құндылықтар түрінде көрінуін
елестету туралы ма және т.б. бәрі бір”, -деп жазды [88, б.5].
Ынталандыру (стимул)– бұл адамның қажеттілігін қанағаттандыру.
Жаңашылым жасаушылардың мотивациялық іс-әрекеттерін қанағаттандыру олардың
шығармашылық ізденістерін ынталандырады. Осыған байланысты А.Н. Леонтьев
“Қажеттілікті қамтамасыз ететін объект, субъектінің іскерлігін ынталандырып
қана қоймай, оларға белгілі бір бағыт береді”, - деп өз кезегінде
ынталандырудың ойлап табушылардың іс-әрекетін саналы басқаратынына және оны
реттеуге мүмкіндік беретінін жазады [88, б.5].
Шығармашыл тұлғаға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым саласының ғалымдары мен ойлап табушылардың
өмірбаянын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді. Олар: интуиция, бай қиял,
эмоционалдық қозушылық, жоғары деңгейде дамыған интеллект, зейін және т.б.
Ғалымдар: "Қандай адамдар ойлап табушылыққа едәуір бейімділікті
меңгереді? Олардың басқа адамдардан мәнді өзгешелігі неде?" деген сұраққа
ертеден ақ жауап табуға ұмтылыс жасаған. Осыған байланысты В.Оствальд:
“Менің оқытушылық өрлеу кезеңімде менің алғашқы оқушыларымның өз
жұмыстарымен дүниежүзілік ғылымның назарын өздеріне аударған кезде, маған
менің жапон-оқушым арқылы жапондық халыққа білім беру министрлігінен қандай
жолмен оқушының ерекше талантты адам екендігін барынша ерте білуге
болатындығын хабарлау туралы өтініш жасады. ... Содан мен өзімнің ойларыма
есеп бере отырып, талантты адамдардың негізгі белгілері мынадай деген
шешімге келдім: болашақ та көрнекті болатын оқушы оқытушының өзіне жоспарлы
түрде берген ғылыми материалдарына ешқашан риза болмайды. Олар оған барлық
уақытта сенімсіздік білдірген, ең болмағанда, олар бұл туралы әр түрлі
сұрақтар беріп отырады. Бұл олардың қабылданған материал жөніндегі
миларында қалыптасқан ішкі жұмыстарының қажетті нәтижесі. Орташа қабілетті
адам өзінің барлық уақытын ғылыми материалдарды қабылдап оны ұғып алуға
жұмсайды, ал орташа деңгейден жоғары тұрған адамдарға оған ұсынылған ғылыми
материалдар болашақтағы ғылыми зерттеулері мен жұмысына қажет. Көрнекті
адам жас кезінің өзінен бастап өзіндік көзқарасын және өз бетінше жұмыс
жасау қабілеттілігі мен қажеттілігін қалыптастырады”, - деп жазды [89, б.35-
36].
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастау алған шығармашылық процес және оны
зерттеуге байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді, оның ішінде ойлап
табушылыққа бейімі бар адамның сипатты сапаларын айқындау әдістемесі,
организмде немесе жеке тұлғада шығармашылық потенциалды сақтау мәселесі,
шығармашылық қабілеттерді дамытудың әртүрлі тәсілдері бойынша жүргізілгені
осының дәлелі.
Шығармашылық процеске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болды. Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өз бетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын қалыптастыру
қарастырылды. ХХ ғасырдың 70-жылдарында мектеп оқушыларын проблемалы
оқытуды ұйымдастыру практикада жүзеге асырыла бастады. Н.Г. Алексеев пен
Э.Г. Юдин бұл оқытудың ұйымдастырылуы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол жөнінде ізденушілер: “Бұл
жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу әдісін қолдану талап
етіледі. Оқушылар негізгі ғылымға байланысты дайын білімнің жиынтығын біліп
қана қоймауы керек. Сондай-ақ, оқушылар оқытушының басқаруымен бұл білімді
немесе оның қажетті құраушыларын өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет.
Бұл өз кезегінде оқытуды ұйымдастыру процесінде мынаны жоспарлайды.
Оқушылар алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық
процесіне айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту процесінің құрылымын
ситуациялық мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай
аталады”, - деп жазды [90, б.399].
Зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша адамның шығармашылық
қабілеттері ерте айқындалады және оларды (қабілеттерді) орта мектептің
өзінде дамытуға мүмкіндік бар, бірақ олардың сипаты мен бағыты 18 жасқа
таман анықталады. Орта мектепте шығармашылық іс-әрекетке қатыстырылған
оқушылардың бастамасын жоғары оқу орындарында адамның жеке қабілеттеріне
сәйкес толық тәрбиелеу мен дамыту қажет.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері, шығармашылық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. П.Л. Капица
“Адамдағы іскерлік қабілетті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда
жатыр. Менің көз қарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми
қорытынды жасай білу - индукция (жеке жағдайлардан жалпы қорытынды шығару
тәсілі); іс жүзіндегі процестердің өтуін айта білу үшін теориялық шешімді
қолдана білу - дедукция (ойлаудың бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығаруы);
ең соңында табиғатта болып жатқан процестер мен теориялық толықтырулардың
қарама-қайшылығын анықтай білу - диалектика (табиғаттың, адам, қоғамның
және ойлаудың қозғалысы мен дамуының жалпы заңдары)” – деп, өзіндік
ойлаудың мәнін, бағытын сипаттады [91, б.22].
Жалпы білім беретін және жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨЖ 373. 31 (574) Қолжазба құқығында
КІШІБАЕВА ДАРИХА ЖҮНІСБЕКҚЫЗЫ
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыру
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының
докторы, профессор
К.Ә.Дүйсенбаев
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесінің филосо-фия,
психология, педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 13
... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптас-тырудың
әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-педагогикалық
шарттары 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс арқылы қалыптастыру барысы 38
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс арқылы қалыптастырудың педагогикалық шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 54
2 ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
технологиясының педагогикалық сипаттамасы 66
... ... ... ... ... ..
2.2 Пәнаралық байланыс арқылы оқушының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыру технологиясын тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында сынақтан өткізу ... ... ... ... 83
2.3 Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру эксперименті
нәтижелерінің өңделуі 111
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
. . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . 133
ҚОСЫМШАЛАР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
. . . . . . . . . .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Егемен еліміздің қазіргі жаңару кезеңінде
қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторының алатын орны ерекше.
Сондықтан да ел өмірінің барлық салаларын жаңарту барысында бала
тәрбиесінің мәні мен оның мәселелеріне ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Осыған
байланысты тәрбиенің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі бағыты –
барлық тәрбиелік іс-шараларда әрбір баланы жеке тұлға ретінде
қалыптастыруды жүзеге асыру.
Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар қауымы
деңгейіне байланысты болғандықтан, Республика халқына да әлемнің дамыған
елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттілігі мақсат ретінде көрініс
табады.
Жастардың ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен техниканы,
өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым тиімді,
ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет. Ғылым, мәдениет,
өнер, технология, сондай-ақ қоғамның құқықтық, рухани-адамгершілік, діни
негіздерінің қалыптасуы да білім беруге байланысты. Аталған мәселелердің
мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасы “Білім туралы”
заңында, “Білім” мемлекеттік бағдарламасында мазмұндалғандай, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде
білім берудің ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт
алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол білім саласында әр
адамға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде аталған заңның білім беру
жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: “... жеке адамның шығармашылық, рухани
және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтын
берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту” – деп нақтылаған [1].
Адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту мәселесі Қазақстан
Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында да білім беру
мекемелерінің ең негізгі мақсаты дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп
атап көрсетілген. Аталмыш құжатта “шығармашылық” ұғымына “... адамның өмір
шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі” ретінде сипаттама берілген
[2].
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында былай
делінген: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу
объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі,
құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа
деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді”
[3]. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын,
фактілерін таныту дегенді аңғартады. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың
шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыруды алға тартады.
Біздің елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер орын алып
қалыптасып келеді. Солардың қатарына жеке тұлғаның қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-тәрбие
процесін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды жатқызуға
болады. Оның себептерінің бірі қазіргі таңда ғылым мен техниканың дамуына,
технология ғылым саласының озық жетістіктерінің өндіріске көптеп өзгерістер
енгізуіне байланысты мектепте шығармашылық тұлғаға тән білім мен іскерлікті
беру қажеттігі. Өзгерістерді жүзеге асыру барысында белгіленген құжаттардың
мазмұнындағы негізгі бағыттары мен мақсаты, міндеттері басшылыққа алынуда.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында: бастауыш мектептің бағдарламасына сәйкес шетел
тілін, информатиканы оқыту, оқу-тәрбие процесі баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, олардың жеке қабілеттерін ашуға және дамытуға бағытталу
қажеттігі көрсетілген [4; 5].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Шығармашылықтың саласы көп (музыкалық,
көркем, техникалық, т.с.с.), әрі сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде
болатынын, бірақ оны дамыту керектігін еліміздің психологтары ХХ ғасырдың
бас кезінде зерттеулер барысында дәлелді көрсеткен.
Шығармашылық тұлға – бұл шығармашылыққа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән – тұлға. Шығармашылыққа
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
процестің “оталдырғыш” механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті
немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Шығармашылық қабілет, іс-әрекет жөнінде өз ойларын көптеген ғұламалар
еңбектерінде жазып қалдырған. Адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды ұлы
дала ойшылары Жүсіп Баласағұн [6], Әл-Фараби [7], Абай [7; 8] тұжырымдарын,
көзқарастарын тиісті еңбектерінде білдірген. Көрнекті педагогтар
К.Д.Ушинский [9], Ы.Алтынсарин [10], Н.К.Крупская [11], А.С.Макаренко [12]
өз шығармаларында қабілеттерді дамыту жолдарын қарастырған.
Ресей ғалымдары Г.С.Альтшуллер [13; 14], А.Г.Ананьев [15; 16],
Ю.К.Бабанский [17], Л.С.Выготский [18; 19], В.В.Давыдов [20], В.С.Ильин
[21], В.А.Крутецкий [22; 23; 24], Т.В.Кудрявцев [25], А.Н.Леонтьев [26; 27;
28; 29], Н.С.Лейтес [30; 31], Л.В.Занков [32], Б.М.Теплов [33; 34], т.б.,
сондай-ақ республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Т.Тәжібаев [35],
Қ.Б.Жарықбаев [36], М.М.Мұқанов [37] т.б. өз еңбектерінде жеке тұлғаны
дамыту мәселесінің теориясы мен практикасының негізін қалаған, шығармашылық
қабілеттің дамуының психологиялық негіздерін, шығармашылық процестің
құрылымын зерттеген.
Шығармашылық қабілеттердің, шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы
құрамның өзгешелігімен сипатталады деген пікір ХХ ғасырдың 20-жылдарына
дейін үстем болды. Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми
зерттеулер шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны
дәйекті түрде дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы білім беретін
мектеп пәндерін оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Қабілеттер жайлы, оның адамның еңбектік сферасына байланысты зерттеулер
жүргізілді. Мәселен, музыкалық қабілеттер (Б.М.Теплов [33]), бейнелеу
өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко [38]), математикалық қабілеттер
(В.А.Крутецкий [23]), педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина [39]). Сондай-
ақ оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту (В.Г.Разумовский
[40]), оқушылардың техникалық шығармашылықтарын ұйымдастыру (В.Е.Алексеев
[41; 40]) және т.б. мәселелер бойынша зерттеудің жаңа бағыттары белгіленді.
Оқыту арқылы баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін педагог-
ғалымдар Ш.А.Амонашвили [43], Л.И.Божович [44], Я.А.Пономарев [45]
Н.Ф.Талызина [46], Д.Б.Эльконин [47], И.С.Якиманская [48] және т.б.
қарастырған және аталған ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге
негіз болды.
Республикамызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша
бірқатар зерттеулер жүргізілді. Олардың ішінде жоғарғы сыныптарға шығарма
жазғызу (Ә.Қоңыратбаев [49], С.Тілешева [50]), факультативтер және үйірме
жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру (В.Д.Чернов
[51]), оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-шығармашылық қабілеттерін
дамыту (Қ.Ә.Жаманбаева [52]), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау (А.Б.Мырзабаев
[53]), студенттердің шығармашылық және ісмерлік дағдыларын қазақ ою-
өрнектері арқылы қалыптастыру (М.А.Сутеева [54]), шығармашылық іс-әрекетке
оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздерін анықтау (Ж.Балкенов [55]), бастауыш
сынып оқушыларын оқыту барысында ойын әрекеті арқылы шығармашылық
қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин [56]), шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева [57]), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық
шығармашылықты дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов [58; 59;
60]) мәселелері тереңінен зерттелген.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, баланың қабілеттілігін
дамытуға басшылық жасаудың мақсатты - бағыт-бағдар беру. Ал оларға
педагогикалық ықпал ету - педагогикалық ғылымның негізгі мәселелерінің
бірі. Ғылым мен техниканың, өндірістің, табиғат жөніндегі білімдер
жүйесінің дамуы білім беру мазмұнының барлық құраушы элементтерінің
мазмұндық өзгерісіне алып келеді. Білім мазмұнын айқындайтын құжаттың бірі
– оқулық. Қазіргі таңда оқулықтардың, қазіргі бастауыш сынып сабақтарында
оқытушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға әдістеменің жоқтығын
айқындай келе, Б.А.Тұрғынбаева арнайы зерттеу жұмысын жүргізді. Педагог-
ғалымның зерттеуі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін
дамыту мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешуге бағытталды.
Шығармашылық қабілеттердің өзі де білім базасына, іс-әрекеттердегі
технологиялық процестерді жүзеге асыратын іскерліктерге байланысты болып
табылатыны белгілі. Осы тұрғыдан қарастырғанда пәндік білімдер мен
іскерліктердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға маңызы ерекше
болары айқын.
Белгілі педагогтар М.Н.Скаткин, М.А.Данилов [61], И.Д.Зверев [62; 63],
В.Н.Максимова [64], И.И.Петрова [65], А.А.Бейсенбаева [66] және басқа
ғалымдар пәнаралық байланыстарды теориялық тұрғыдан анықтады, оны жүзеге
асырудың дидактикалық, әдістемелік негіздерін қалады.
Бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін ескере отырып, оларды
дамыту бағыттары бойынша көптеген зерттеулер жүргізілген. Педагог-
ғалымдарымыз бастауыш класс оқушыларының сәндік-қолданбалы өнерге
эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру (С.А.Жолдасбекова [67]), бастауыш
сыныптардағы математиканы оқытуда компьютерді пайдалану (А.Ө.Байдыбекова
[68]), бастауыш сыныптарда математиканы оқытуда оқу есептерін пайдалану
әдістемесін (Ж.Т.Билялова [69]), бастауыш сынып оқушыларының экономикалық
тәрбиесінің педагогикалық негізін (М.З.Жанбөбекова [70]), бастауыш мектепте
сәндік-қолданбалы өнер сабақтарының еңбекке баулумен өзара байланыстарын
(А.Т.Рыбкин [71]), оқушылардың танымдық белсенділіктерін халық педагогикасы
құралдары арқылы дамыту (Г.Қоқымбаева [72]), бастауыш мектепте оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыру (Б.Иманбекова, Ф.Саметова [73]), т.б. мәселелерді
қамтыған.
Бастауыш сыныптан бастап оқушылардың әртүрлі оқу пәндерінен алған
білімдерін кіріктіру негізгі мақсаттың бірі. Осы себепті жалпы білім
беретін мектептің оқу пәні бағдарламаларына педагогикалық міндеттерді
әртүрлі деңгейде шешетін және олардың әртүрлі үйлесімділікте мұғалімдердің
жүйелеуі мен жоспарлауын жүзеге асырылуына бағдарланатын арнайы “Пәнаралық
байланыстар” бөлімі енгізілді. Пәнаралық байланыстардың оқуда
дүниетанымдық, политехникалық функцияларды атқаратыны айқындалды.
Қарастырылған жұмыстар мыналар: шығармашылық қабілеттер, еңбек
сферасына байланысты қабілеттер және шығармашылық қабілеттерді дамыту,
шығармашылыққа баулуды ұйымдастыру, пәнаралық байланыстардың оқушыларды
тәрбиелеу мен дамытуды жүзеге асыру мәселесінің зерттелгендігін, сол сияқты
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыратын іс-әрекеттердің әлі де ғылыми зерттеулерде өз
дәрежесінде көрініс таппағандығы.
Демек, пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекеті арнайы зерттеу нысанында болмағандығы айқын.
Елімізде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай талабына сәйкес
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде дамыту мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттілігі мен
мәселенің мектеп тәжірибесінде өз дәрежесінде іске асырылмауы арасындағы
қарама-қайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыру” деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыстар арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың педагогикалық жолдарын, шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектептегі оқыту процесі
пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылса, оқушылар жүйелі, тиянақты
шығармашылық тұрғыдан ұйымдасқан әрекеттер процесі жағдайында болса, онда
олардың шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасу нәтижелілігі арта түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектерді зерттеу және талдау.
2. "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мәні мен мазмұнын
айқындау; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәнін ашу.
3. Пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау, мазмұнына сипаттама
беру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастырудың педагогикалық шарттарын, жолдарын анықтау.
5. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық байланыс
негізінде қалыптастыру әдістемесін эксперимент жүзінде тексеру және
оларды практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы - оқу-тәрбие процесін пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастыру, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруды нәтижелі ету.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне қоғам, табиғат пен ой-
пікірлердің даму заңдылықтары, жеке тұлға жөніндегі теория және оны
дамытудағы шығармашылық-іс-әрекет тәсілдің рөлі жөніндегі, олардың мәнін
айқындайтын философиялық, психологиялық-педагогикалық тұжырымдар, “Білім
туралы” заңы, іс-әрекет теориясы алынды.
Педагогикалық құбылыстарды (пәнаралық байланыстар негізіндегі
шығармашылық іс-әрекетті) талдау кезінде жүйелік-құрылымдық және кешенді
тәсілдер пайдаланылды. Біздер пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие
үрдісін жүзеге асыруда бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетті қалыптастырудың педагогикалық процестерінің ғылыми нақтылығы мен
дәлдігін қамтамасыз ететін объективтілік әдіснамалық қағидаларға сүйендік.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; зерттеу
мәселесі бойынша алдыңғы қатарлы бастауыш мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесін зерделеу, талдап қорыту; оқу-әдістемелік құжаттарды (оқу
бағдарламаларын, оқу және әдістемелік құралдарды) талдау; бастауыш сынып
мұғалімдерімен, оқушыларымен сауалнама жүргізу, әңгімелесу; бастауыш сынып
оқушыларының оқудағы және сабақтан тыс шұғылданыстарындағы іс-әрекет
нәтижелерін бақылау, зерделеу; педагогикалық-тәжірибелік эксперимент жұмысы
және оның нәтижелерін талдауда логикалық әдістерді, математикалық
статистика әдістерін пайдалану.
Зерттеу көздеріне философ, психолог, педагог - ғалымдардың мектеп
оқушыларын шығармашылыққа баулу, шығармашылығын дамыту жөніндегі еңбектері,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігінің
құжаттары (Конституция, Білім туралы заң, гуманитарлық білім беру және
білім мазмұны тұжырымдамасы, және т.б.) оқу жоспарлары мен бастауыш мектеп
бағдарламалары, оқулықтары мен әдістемелік құралдары, диссертанттың
мектептегі тәжірибелік- педагогикалық жұмыстары алынды.
Зерттеу жұмыстары (1998-2005 жж.) үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (1998-2000 жылдар) тақырып анықталып, зерттеу
мәселесіне сәйкес философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерге
талдау жасалды, зерттеудің ғылыми аппараты, бастауыш мектеп оқушыларының
пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудағы
шығармашылық қабілеттерінің, тұлғалық сапасының жай-күйі анықталып,
шығармашылық тұлғаның құрылымдық моделі жасалды.
Екінші кезеңде (2001-2003 жылдар аралығындағы) бастауыш сынып
оқушыларының пәнаралық байланыстар негізіндегі шығармашылық іс-әрекетін
айқындайтын модель негізінде шығармашылық қабілеттердің бастапқы деңгейі
анықталып, шығармашылық қабілеттерді дамытуға бағытталған арнайы әдістеме
мазмұны және осының негізінде тәжірибелік – педагогикалық эксперимент ісі
жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2004-2005 жылдардағы) жүргізілген тәжірибе ісі
жұмысының қорытындылары шығарылып, нәтижелері анықталды әрі жүйеге
келтірілді. Бастауыш мектеп мұғалімдеріне пәнаралық байланыс негізінде
оқыту барысында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды
қамтамасыз ететін шығармашылық пәнаралық тапсырмалар, логикалық есептер,
жаттығулар, дидактикалық ойындар, тестік тапсырмалар жинағы түзілген
әдістемелік құрал әзірленді.
Зерттеудің тәжірибелік базасы Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан
қаласының №1 Абай атындағы мектеп-интернаттың және №17 Ата-Түрік атындағы,
№10 Майшай Әбенова атындағы, Кентау қаласындағы №14 Әл-Фараби атындағы орта
мектептердің бастауыш сыныптары және Түркістан қалалық білім беру бөлімінің
бастауыш сынып мұғалімдеріне әдістемелік көмек көрсету секциясы болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- шығармашылық тұлғаны қалыптастыру философия, психология, педагогика
ғылымдары тұрғысынан зерделенді және оны іс-жүзіне асырудағы әдіс-тәсілдер
дәлелді айқындалды;
- "шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының мазмұны
нақтыланды; "Бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының мазмұны нақтыланды;
- бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін пәнаралық
байланыс материалдары негізінде қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды
және оның мазмұнына сипаттама берілді;
- пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары мен жолдары ғылыми-
теориялық тұрғыдан анықталды;
- пәнаралық байланыс негізіндегі бастауыш сынып оқушыларының
зерттеліп отырған іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі теориялық тұрғыда
негізделіп, сынақтан өткізілді және алынған нәтижелерді практикаға
ендірудің мүмкіндіктері ғылыми-әдістемелік нұсқау ретінде белгіленді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- бастауыш сыныптардағы пәнаралық байланыстар бойынша білімдер мен
іскерліктердің мазмұны айқындалды;
- “Пәнаралық байланыс материалдарын бастауыш сыныптарда шығармашылық
сипат беруде пайдалану” тақырыбында арнаулы курс бағдарламасы дайындалды;
- бастауыш сыныпта оқытылатын оқу пәндерінің мазмұнына сәйкес
шығармашылық тапсырмаларды (қазақ тілі, математика, дүниетану сабақтарында)
пайдалануға арналған әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп мұғалімдері, білім жетілдіру институттары
мен педагогикалық оқу орындары іс-тәжірибесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің нанымдылығы мен негізділігі:
- Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік
әдебиеттер мен оқу құралдарына жасалған жан-жақты талдаумен және оларды
зерттеу барысында негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен;
- эксперименттік бағдарламаның педагогикалық мақсатқа сәйкес-тілігімен;
- педагогикалық экспериментке қатыстырылған сыныптар мен оқушылар
санының жеткіліктілігімен;
- бақылау жұмыстарының бірнеше рет қайталанып алынуымен;
- тәжірибе-эксперименттік жұмыстардың жоспарлылығы және кезеңділігімен,
алынған нәтижелердің математикалық статистикалық өңделуімен;
- ұсынылған әдістеменің мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне
енгізілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру
эксперимент барысында республикалық, халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-
практикалық конференцияларда (Түркістан 2002, Шымкент, 2002, 2003,
Жезқазған 2003, Алматы, Қарағанды 2003, 2004), Қ.А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университеті, Шымкент институтының ғылыми-
әдістемелік конференцияларында, университеттің жалпы педагогика және
психология кафедрасының семинарлары мен мәжілістерінде, университеттің
ғылыми-педагогикалық семинарында, мектептердің әдістемелік кеңестерінде
талқыланып, журналдар мен жинақтарда жарық көрумен жүзеге асты.
Қорғауға ұсынылатындар:
- "Шығармашылық", "шығармашылық іс-әрекет" ұғымдарының нақтыланған
мәні; "бастауыш сынып оқушыларының пәнаралық байланыс негізіндегі
шығармашылық іс-әрекеттері" ұғымының педагогикалық мәні;
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін пәнаралық
байланыс негізінде қалыптастырудың моделі (өлшемі, көрсеткіштері мен
деңгейлері);
- пәнаралық байланыс негізінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
іс-әрекеттерін қалыптастырудың педагогикалық жолдары мен шарттары;
- зерттеліп отырған іс-әрекетті қалыптастырудың әдістемесі мен
эксперимент нәтижелері.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеу мақсаты,
объектісі, пәні, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, болжамы,
практикалық құндылығы, ғылыми жаңалығы, зерттеу нәтижелерінің сенімділігі
мен дәйектілігі және тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалады.
“Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың
теориялық негіздері” тақырыбындағы бірінші тарауда шығармашылық тұлғаға тән
сапалық қасиеттері мен ортақ іс-әрекеттер негізі, оқушылардың шығармашылық
іс-әрекетін қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық және психологиялық-
педагогикалық алғы шарттары айқындалады, оқушы шығармашылық іс-әрекетін
пәнаралық байланыс арқылы қалыптастыру мәселесінің философия, психология,
педагогика ғылымдарындағы зерттеу жайы мен бастауыш сыныпта шығармашылық іс-
әрекетте қалыптастырудың практикалық жайы талданады, бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетті пәнаралық байланыс арқылы
қалыптастыру моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленеді.
“Пәнаралық байланыс арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың әдістемесі” атты екінші тарауда бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесінің
педагогикалық сипаттамасы беріледі, шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру
әдістемесі мен технологиясын тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында
сынақтан өткізу барысы мазмұндалады, оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастыруды зерттеу болашағы, оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Диссертацияның қорытындысында пәнаралық байланыс арқылы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру жайлы нақты тұжырымдар
мен дәлелді пікірлер, зерттеуді жүргізу нәтижесінде туындаған тенденциялар
мен заңдылықтар сипатталады.
Диссертациялық зерттеу нәтижелері жарық көрген еңбектерде көрініс
тапқан.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығармашылық тұлғаны қалыптастыру мәселесінің философия,
психология, педагогика ғылымдарындағы зерттелу теориясы
Білімнің, ғылымның, техниканың дамуы, еңбек өнімділігінің жоғары
деңгейі, материалдық, рухани байлықтардың қоры жастардың шығармашылық
мүмкіндігін ашады. Ғылыми-техникалық прогрестің даму перспективасы
қоғамдағы “адам ресурсы” шығармашылығын қалай қамтамасыз етуге байланысты.
Шығармашылық белсенділікті дамыту мәселесіне, әсіресе жұмыстағы
өнертабыстық пен тиімді ұсыныс жасауға Кеңес үкіметінің орнауы кезінде
үлкен мән берілді. 1919 жылы 30 маусымда интервенция және соғыстан кейінгі
ауыр кезеңде тарихта алғаш рет өнертабыстықты (ойлап табушылықты)
пайдалануға сол кезеңде социалистік құқық беретін өнертабыстық жөніндегі
ереже бекітілді [74, б.6].
Қазіргі даму кезеңінде кез келген өндіріс саласы адамдарының
шығармашылықты игеруі тек экономикалық ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік
прогрестің жетекші факторы болып табылады.
Тиімді ұсыныс жасау мен өнер табушылық - ТМД елдеріндегі
шығармашылықтың, әсіресе ғылыми-техникалық шығармашылықтың едәуір көпшілік
және мәнді түрі болып табылады. Адам қоршаған ортаны өзгертуде айқындалған
үш шығармашылық іс-әрекет түрін орындайды. Бірінші - қоршаған ортадағы өмір
сүруші заңдылықтарды, қасиеттерді және құбылыстарды объективті зерделеуі.
Бұл сөзсіз ғалымдардың назарын аударатын және іс-әрекеттің көлемді нәтижесі
жаңаашылым (открытие-жаңалық ашу) болып табылады. Келесі шығармашылық іс-
әрекеттің түрі әртүрлі шаруашылық іс-әрекет саласындағы күнделікті
туындайтын тапсырмаларды (міндеттерді) шешумен байланысты. Қандай да бір
түпнұсқаны ойлап табу (изобретения-өнертабыс) болып табылады. Шығармашылық
іс-әрекеттің үшінші түрі – тиімді ұсыныс жасау [75, б.3-4].
Анықтамалықтарда жаңаашылым, өнер табушылық (өнертабыс) және тиімді
ұсыныс жөнінде төмендегідей пікірлер айтылады. “Жаңаашылым (жаңалық ашу),
табиғат күшін адамның пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін, материалдық әлемді
танудың ерекше акті болып табылады”, – деп сипатталады [76, б.15].
Жаңаашылымда ғылымның қоғамдық функциясы көрінеді - өндірістің дамуы, еңбек
өнімділігінің артуы, адамның өмір сүруінің едәуір жоғары дәрежесін
қамтамасыз етуі. Өнертабыстың мәні ғылыми-техникалық прогресс темпінің
жеделдетілуі үшін олардың табиғатының өзімен келісілген болады, яғни олар
өзімен экономикалық және басқа да оң тиімділікке ие жаңа техникалық шешімді
ұсынады; өнертабыс бірінші кезекте еңбек құралдары, материалдар мен
технологиялық процестердің бәсекеші мүмкіндіктердің пайда болуымен белгілі
болады. Сонымен өнертабыс жаңа және кез келген халық шаруашылығының
саласында, әлеуметтік-мәдени құрылыс немесе елдің қорғанысында оң тиімділік
беретін міндеттерді техникалық шешуде мәнді өзгешелікке ие болып танылады.
Тиімді ұсыныс – бұл қандай да бір нәрсені жетілдіру, жақсарту және ол “...
барлық уақытта пайдалы” болып табылады [72, б.70].
Өнертабыс объектісінің бірі – әдіс. Әдіс өзара байланысқан әрекеттерді
ретті жүзеге асыру жиынтығы ретінде – тәсілдерді, операцияларды орындауды
күшпен (мысалы, кесу), ұзақтығымен (уақыт бойынша) жүзеге асыру (мәселен,
температурамен, қысыммен) сипатталады. Сондай-ақ, әдіске сақтандыру,
диагностика тәсілдері және адамдар мен жан-жануарлардың ауруын емдеу де
қатысты болып табылады [76, б.32-33].
Тиімді ұсыныс жасаушылар мен өнер табушылардың ұсыныстары негізінен
техникалық, әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектеседі және техникадағы
прогрестің қайнар көзі болып табылады. Өнер табушылар мен тиімді ұсыныс
жасаушылардың іс-әрекеті таза механикалық ауыр дене еңбегінен босату және
еңбектің ыңғайлы, оңтайлы жағдайын құру болды.
Қазіргі уақытта адамдардың шығармашылық іс-әрекетінің базасы (негізі)
еңбек іс-әрекетіне байланысты емес ортақ құраушылардан тұратыны ғалымдар
зерттеуінен белгілі болып отыр Г.С.Альтшуллер, В.А.Бухвалов және т.б..
Жалпы көпшіліктің техникалық және ғылыми шығармашылығын зерделеу
экономистердің, психологтардың, әлеуметтанушылардың, философтардың зейінін
өзіне көп аударды және аударып келеді. Бұл мәселе өнер табушылар мен
инженерлердің ынталы зерттеу пәні болды.
Шығармашылықтың (техникалық және ғылыми) табиғатын жүйелі зерттеу
мәселесі және олардың жүруінің әртүрлі формалары өткен ғасырдың басынан
бастау алады. Осы бағыттағы басты кезеңге бірқатар ғалымдар мен
инженерлердің жұмыстарын санауға болады. Оған инженер П.Энгельмейердің
“Теория творчества” (1910ж.); философ И.Лапшиннің “Философия изобретения и
изобретение в философии” (1922ж.); В.Бехтеревтің “Умственный труд с
рефлексологической точки зрения и измерения способности к сосредоточению”
(1926ж.); А.Нечаевтің “Психология технического изобретательства” (1929ж.);
П.Якобсонның “Процесс творческой работы изобретательства” (1934 ж.).
Өнер табушылық өндірістік іс-әрекеттің көптеген түрлерінен нақты
еңбектің түрі ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында бөлінді.
Оның себептерінің бірі шығармашылық іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіптік лабораториялар пайда болды.
Сол кезеңдердегі әдебиеттерде негізінен көркем және поэтикалық
шығармашылық, өнер мәселелері талқыланды. Сондықтан да Ю.А.Дмитриев адамның
шығармашылық іс-әрекетінің түрі техникалық шығармашылық “... көркем, әдеби,
музыкалық шығармашылыққа қарағанда едәуір кеш еңбек іс-әрекетінің өзіндік
түрі ретінде туындады” – деп айтуын, шығармашылық іс-әрекеттердің өзі және
олардың зерделенуінің қоғамдық тарихи кезеңдердегі жағдайлармен
байланыстылығын көрсетеді [74, б.11].
Б.А. Лезинаның редакциялаумен сегіз томдық “Вопросы теории и психологии
творчества” жинағы филологтарды, психологтарды, тарихшыларды, философтарды
және критиктерді біріктірумен поэтикалық және көркем шығармашылықтың
мәселелерін жан-жақты қарауға ұмтылыс жасаумен алғашқы томы 1907 жылдан
соңғысы 1923 жылдар аралығында Харьков қаласында жарық көрді. Бұл Ресейдегі
“шығармашылық психологиясы” тағдырына қызығушылықтың артқанын көрсетеді.
Сондай-ақ сол кезеңдерде суретшілер мен өнер қайраткерлері тек ғана
қолөнермен шығаруы мүмкін еді.
Адамның шығармашылықтағы іс-әрекеттерінің құрылымы мен мазмұны ұқсас
болып келетіні жөніндегі пікірлер де ХХ ғасырдың бас кезеңінде пайда болды.
Ғалымдар мен инженерлер: В.Освальд, А.Пуанкаре, Т.Рибо, П.Энгельмейер,
П.Вальден ХХ ғасырда бастау алған техникалық шығармашылықтың мәні жоғары
екендігін көрсетті. Ғалымдар мен инженерлер техникалық өнер табушылық және
жаратылыстанудағы жаңаашылымның өнердегі шығармашылық сияқты шығармашылық
іс-әрекет екендігі жөніндегі тезисін қорғады. Олар техникалық өнертабыстағы
адамның іс-әрекетінің жоғары рухани жүруінің көрінісі көркем
шығармашылықтағы сияқты екендігін атап көрсетті. Шығармашылық идеяның тууы
суретшілердегідей және өнер табушылардағыдай бірдей жүреді. Ол жөнінде
Т.Рибо "... Өз табиғатында механик пен суретшінің жасаушы қиялы тепе-тең
(барабар) және бір-бірінен тек қана өзінің мақсатымен, көріну жағдайымен
және тәсілімен айрықшаланады", - деп жазды [77, б.225].
Діни өкілдері жалпы ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін шығармашылық іс-
әрекет шығармашыл тұлғаның құдай берген өзіндік ерекшелігі деп есептеліп
келді. Осыған байланысты кейбір ізденуші-ғалымдар шығармашылық процесті
зерделеуге болмайды, себебі данышпандық идея өнертабысшыға, ғалымға,
суретшіге құдайдың табыстауы түрінде жүреді деген қарсы пікірлер де айтты.
Осындай пікірге келіспейтіндігі жөнінде П.Энгельмейер "Жоқ. ... Данышпандық
жалпы Алланың берген сирек сыйы емес, ... ол, керісінше тіптен сиректік емес
және кімде-кім ақымақ болып туылған болмаса, солардың үлесі", - деп,
шығармашылық процестің негізін қалайтындарды құдайдың берген тартуы емес
екендігін сипаттайды [78, б.135].
П.Энгельмейер шығармашылық теориясында бірқатар мәселелерді қойды және
көркем, техникалық, ғылыми шығармашылықты қамтитын жалпы шығармашылық
теориясын (эвриология) құруға ұмтылыс жасады. Ол техникалық өнертабыстан
ғылыми және көркем шығармашылықтың жалпы ортақтығының барын, сондай-ақ
олардың бір-бірінен айырмашылығын көрсетуге ұмтылды. Бұл мәселені ол жан-
жақты қарастыруға тырысты, мәселенің философиялық, әлеуметтік,
психологиялық, технологиялық және ұйымдастырушылық жақтарына тоқталды.
Шығармашылық табиғаты (мәні) мәселесін қарастырды, оның техникадағы,
өнердегі, ғылымдағы, діндегі пайда болуын қарастырды. Ол “адам
шығармашылығы” ұғымын талдай келе, осы ұғымның мәнді белгісін табуға
тырысты [79, б.4].
Көптеген зерттеушілер Рибо мен Энгельмейерден бастап шығармашылық
процестердің реті сатылы, кезең түрінде жүзеге асырылатынын дәлелдеді.
Әрбір өнер табушының шығармашылық сатысының ішінде өте кіші қадамдардың
(құраушы элементтердің) болуы зерттеушілердің ойынша өнер табыс идеясының
туындауына толық психологиялық сипаттама беру қажеттігін көрсетеді.
Шығармашылық процесс ең азы үш саты бойынша анықталады. Олар мынадай
кезеңдерден тұрады:
Бірінші саты – ойлап табу идеясының туындау және міндеттердің
қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде интуиция үлкен рөл атқарады.
Екінші саты - қойылған міндеттерді шешуді іздестіру сатысы. Өнертабыс
кестесін немесе жоспарын құрастыру.
Үшінші саты - өнертабысты конструктивті атқару. Өнертабысты материалда
орындау [78, б.13].
ХХ ғасырда өнертабушының шығармашылық іс-әрекеттерін зерделеуі кезінде
мақсатты түрде шығармашылық процесті дәстүрлі қараудан қандай-да бір
зерттеудің жаңа әдістерін таңдауы қажет болды. Өнертабушының шығармашылық
процестерінің сатысын немесе фазасын зерделеу қатынасы бойынша Якобсон есте
сақтау қажеттігі жөнінде "... егерде процестерді талдау барысында
өнертапқыштық барлық шығармашылық әрекеттерінің ең қажетті жақтарын бізге
ашса, өнертапқыштық шығармашылығы деп аталатын бірегей күрделі қасиеттерін
және оның сапасының барлығын толық ашпайды, өйткені кейбір жағдайлар
осылайша зерттеу кезінде жақшаның сыртында қалып қояды және бөлек қарауды
талап етеді", - деп жазды [80, б.53].
Шығармашылықтың психологиялық жалпы мәселелерін қарастыру
ұмтылыстарының жүргізілуімен қатар, адамның шығармашылық міндеттерді
(тапсырмаларды) шешудің нақты процестерін экспериментальды зерттеу
ұйымдастырылды. Бұл зерттеулер ХХ ғасырдың 30-жылдары өнімді (шығармашылық)
ойлау деген атауға ие болды. Адамның өткен тәжірибесі жағдайындағы ұқсастық
жеткіліксіздігінен, оған қандай-да бір жаңа пайда ету керек болды.
Сондықтанда бұл жағдайдағы ақыл-ой іс-әрекеті (қызметі) өнімді ойлау деп
аталды.
С.А.Рубинштейн ойлаудың іс-әрекетпен немесе іс-әрекет ойлаумен жайдан-
жай қабат жүрмейді, іс-әрекет бұл ойлаудың өмір сүруінің алғашқы нысаны
екенін атап көрсетеді [81].
Ойлап табушылардың ойлануын зерделеумен КСРО-дағы алғашқылардың бірі
болған А.П.Нечаев. Ол тесттік тапсырмаларды пайдаланумен әрбір ойлап
табушылардың топтарындағы ес, елестету (қиялының), зейін, талқылау
белсенділігінің және жазу жылдамдығының дәрежесі әртүрлі екендігін анықтады
[82].
Энгельмейер кезінде негіз қалайтын идея тастаған адамды өнертабушы деп
айтуға болмайды деп санаған. Оның ойынша идеяны саналы сезініп, сызбада
орындап, оның практикалық және экономикалық мақсаттылығын ойланып, содан
кейін оны конструкцияда орындау керек. Я.А. Пономарев ойлап табушылар мен
ғалымдардың шығармашылық процесінің психологиясын тану үшін өнімді ойлау
саласындағы жүргізілген зерттеулердің үлкен рөл атқаратынын атап өткен
[83].
И.С.Сумбаев шығармашылықтың бастапқы кезеңінде басым сипат алатын, сана
астылық іс-әрекет көрінісі ретінде қарастырылатын "сезім көрегендігі"
ұғымын жаңғыртады [84]. Зерттеулерге сәйкес "сезім көрегендігі" (беймәлім
сана) шығармашылық әрекеттің құрамды бөлігі ретінде қарастырылады.
П.Энгельмейер шығармашылық процестің сатыларына берген сипаттамасында ойлап
табушының іс-әрекеті процесін үшке бөледі [79; 85]:
- сезім көрегендігі және ықылас-ниет (ой-ниеттің туындауы, идеяны
болжамға сүйеніп ұғыну);
- ойлау және пайымдау (ойлап табудың схемасын немесе жоспарын жасау);
- іскерлік (кез келген тәжірибелі маман орындайтын, ойлап табылған
шығармашылықтың қатынасынсыз құрастыру).
ХХ ғасырдың 60-жылдарында ойлап табушылыққа баулу әдістемесі КСРО-да
қолға алына бастады. Оның ішінде техникалық шығармашылыққа арналған кітап
пен журнал беттерінде ойлап табуға және тиімді ұсыныс жасауға оқыту
мүмкіндігі және ойлап табушылық әдістемесін құру жөніндегі пікір-таластар
ұзақ уақыт бойынша жүргізілді.
Дегенмен эксперттік кеңес жұмысында: ойлап табушы жеке тұлғаны зерттеу
қажеттілігі және мүмкіндігі, мотивациясы, ынталандыруы есепке алынбады.
Сонымен қатар осы мәселелер ойлап табушылық әдістемесін құруға тікелей
байланысты болды.
1961 жылдан бастап елімізде шығармашылық процеске баулу мәселесі
бойынша, оның ішінде техникалық шығармашылыққа қатысты еңбектер көптеп
жарық көрді (Н.Середа, Р.Бахтамов, Г.Альтшуллер және т.б.).
Әрбір зерттеушінің шығармашылық процеске қатыстырудың әдістемесі
түрліше сипат алды. Солардың ішінде Дж. Диксонның шығармашылық процестің
мәнін (жаңалығы, бірегейлігі, пайдалылығы немесе құндылығы, шешімнің
көркемдігі) және ойлап табушы үшін жеке тұлғаның сапалық қасиетін
қарастырумен, идея алуды ынталандыратын бір қатар нақты төмендегідей
әдістерді қарастырды:
1 "Миға шабуыл" (“Мозговой штурм”) әдісі, оның тәртібі: ешқандай сынау
жоқ; неғұрлым идея көп болса, солғұрлым жақсы; қысылып-қымтырылусыз ойды
айту.
2 Инверсия әдісі, тапсырмаға бұрынғы көзқарастан бөлек, оған кейбір
жаңа немесе өзгерген тұрғыдан қарап психологиялық инерцияны саналы жеңуді
талап етеді. Ол жөнінде автордың сөзі: “Жаңа тәсілдерді іздеңдер,
зерделенетін заттардың өңін айналдырып, түбін жоғары қаратып қойыңдар,
қозғалатын бөліктерді тоқтатыңдар және қозғалмайтынын қозғалысқа
келтіріңдер” [86, б.48].
3 Эмпатия әдісі, ойлап табушылық саласында әзірленген затпен, бөлшекпен
немесе процеспен адамды теңгестіруді және шешетін тапсырмаға жаңа
көзқараспен келуді білдіреді.
4 Фантазия (қиял) әдісі, бұл әдіс арманмен байланысты, нені қаласаң
соның болғанымен елестетумен сипатталады. Ол жөнінде автор былай дейді:
“Жақсы (идеял) шешімдерді қарастырғанда, егерде ол тек қана қиялдың жемісі
болса, оны жаңадан алынған пікірмен ынталандыруға болады” [86, б.49].
5 Психологиялық инерттілік әдісі. Психологиялық инерттілік әдісі
дәстүрлі көзқарастар мен түсініктер жүйесін бұзу үшін керек.
6 Жаңа комбинацияны жүйелі зерттеу әдісі немесе оны “морфологиялық
талдау” әдісі деп те атайды. Оның мәнісі жөнінде автор былай деп жазады: “...
егерде шешілетін мәселеде зерттелетін элементтер мен жүйелердің талап
етілетін функцияларының санына байланысты екі немесе одан да көп басты
бағыттар анықталуы мүмкін. Содан соң әрбір функционалдық бағыттар бойынша
идеяларды түрлендіру жүзеге асырылады және барынша көп әдістердің тізімі
жасалады. Соңынан осы тізімдерді әрбір амал-әдістерді көру үшін кестеге
түсіреді.” [86, б.47].
Осы және басқа да әдістерді автор өзінің еңбегінде атап көрсетеді [86].
Бұл әдістердің бәрі де ойлап табушылар тұрғысынан оң нәтиже беретіндігі
дәлелденген. Әрі оларды қазіргі мектепте (бастауыш, орта, жоғары
сыныптарда) және жоғары оқу орындарындағы оқыту процесінде, оқушылардың
сыныптан тыс шұғылданыстарында педагогтар кеңінен қолданып жүр.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіндігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді. Сондай-ақ зерттеушінің
"Бұның тағы бір дәйекті себебі шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану
сияқты өте күрделі психикалық үрдістермен тығыз байланыста болуы"- деп
көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке баулудың психологиялық аспектілеріне
тереңірек үңілу керектігін айқындауды [54, б.10].
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай ойлап
табушылық іс-әрекетке қатысты бір қатар ұғымдарды айқындау қажеттігі
туындайды. Олар - “еңбек”, “шығармашылық емес еңбек”, “шығармашылық еңбек”,
“шығармашылық мақсат ету (установка)”, “септүрткі (мотив)”, “ынталандыру
(стимул)”.
Адамның еңбек сферасы саласындағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашылыққа ертеректе белгісіз болған техникалық және
технологиялық мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалық) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрліше
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Энциклопедияда шығармашылық "... ешқашан бұрындары болмаған, жаңа сапалы
нәрсені тудырушы іс-әрекет ..." ретінде қарастырылады [87]. Идеалистік және
метафизикалық тұжырымдамаларға қарсы тұрған шығармашылықтың ғылыми-
философиялық ұғымы, шығармашылықты адамның және адамзаттың мақсаттары мен
қажеттеріне сәйкес, нақтылы өмірдің объективті заңдылықтары негізінде
табиғат пен әлеуметтік дүниені өзгертетін адамның іс-әрекеті деген тұрғыда
қаралады .
Біздің ойымызша, шығармашылық деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандай-да бір жаңа объекті, құбылыс,
т.б. пайда болады.
Зерттеуші ғалымдардың (А.Е.Климов, А.Б.Душков, Ю.А. Дмитриев және т.б.)
еңбектеріне талдау жасай келе, төмендегідей ұғымдарға анықтама беріледі.
Шығармашылық емес еңбек – бұл өзінің мазмұны бойынша: біріншіден, адам
мен объекті арасында "қатаң" (“темірдей”) байланыс орын алады, екіншіден,
іс-әрекет адамның тарихи практиканы тану және өзінің жеке тәжірибесі
негізінде адамның меңгерген механикалық дағдылары негізінде ғана жүзеге
асады, үшіншіден, еңбек ұдайы қайталаушылық сипат алады (яғни, еңбек
тәсілдері қайталанады), төртіншіден, дене еңбегінің шығыны ақыл-ой еңбегі
шығынан едәуір жоғары болады.
Шығармашылық еңбек – өзінің мазмұны бойынша: біріншіден адам мен
объекті арасындағы "қатаң" (“темірдей”) байланыстың болмауымен сипатталады,
екіншіден, алға қойылған міндеттерді (тапсырмаларды) шешуге теориялық
білімдерді қолдану мүмкіндігін береді, үшіншіден, алға қойылған міндеттерді
(тапсырмаларды) стандартты емес шешумен сипатталады, төртіншіден, ақыл-ой
еңбегінің шығыны дене еңбегі шығынына қарағанда үлесі анағұрлым басым
болады.
Шығармашылық мақсат ету деп, жеке тұлғаның қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған, белгілі іс-әрекет түрін орындауға саналы емес
даярлықтағы жеке тұлғаның психологиялық және интеллектуалдық жағдайы.
Мақсат ету адамның алдағы еңбек іс-әрекеті және өмірлік тәжірибесі
негізінде туындайды [74, б.34].
Мақсат етуден, яғни саналы емес қоздырудан мотивтің (септүрткі)
өзгешелігі жеке тұлға саналы сезінеді. Мотив – бұл әлеуметтік болмыс
объектілері мен фактілеріне жеке тұлғаның оған субъективті қатынасты саналы
меңгеріп алуы. Мотивтер адамның қажеттілігімен тығыз байланысты. Ол жөнінде
А.Н. Леонтьев “Басқаша айтқанда, қажеттілік объектілері іс-әрекеттердің
нақты мотивтері болып табылады. Бұл кездегі әңгіме материалдық
объектілердің, субъектілердің қабылдауынша туралы ма немесе кейбір нақтылық
пен дерексіздіктің, кейбір идеалдардың идеялық құндылықтар түрінде көрінуін
елестету туралы ма және т.б. бәрі бір”, -деп жазды [88, б.5].
Ынталандыру (стимул)– бұл адамның қажеттілігін қанағаттандыру.
Жаңашылым жасаушылардың мотивациялық іс-әрекеттерін қанағаттандыру олардың
шығармашылық ізденістерін ынталандырады. Осыған байланысты А.Н. Леонтьев
“Қажеттілікті қамтамасыз ететін объект, субъектінің іскерлігін ынталандырып
қана қоймай, оларға белгілі бір бағыт береді”, - деп өз кезегінде
ынталандырудың ойлап табушылардың іс-әрекетін саналы басқаратынына және оны
реттеуге мүмкіндік беретінін жазады [88, б.5].
Шығармашыл тұлғаға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым саласының ғалымдары мен ойлап табушылардың
өмірбаянын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы жөніндегі
айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қорытудың арқасында шығармашыл
жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінді. Олар: интуиция, бай қиял,
эмоционалдық қозушылық, жоғары деңгейде дамыған интеллект, зейін және т.б.
Ғалымдар: "Қандай адамдар ойлап табушылыққа едәуір бейімділікті
меңгереді? Олардың басқа адамдардан мәнді өзгешелігі неде?" деген сұраққа
ертеден ақ жауап табуға ұмтылыс жасаған. Осыған байланысты В.Оствальд:
“Менің оқытушылық өрлеу кезеңімде менің алғашқы оқушыларымның өз
жұмыстарымен дүниежүзілік ғылымның назарын өздеріне аударған кезде, маған
менің жапон-оқушым арқылы жапондық халыққа білім беру министрлігінен қандай
жолмен оқушының ерекше талантты адам екендігін барынша ерте білуге
болатындығын хабарлау туралы өтініш жасады. ... Содан мен өзімнің ойларыма
есеп бере отырып, талантты адамдардың негізгі белгілері мынадай деген
шешімге келдім: болашақ та көрнекті болатын оқушы оқытушының өзіне жоспарлы
түрде берген ғылыми материалдарына ешқашан риза болмайды. Олар оған барлық
уақытта сенімсіздік білдірген, ең болмағанда, олар бұл туралы әр түрлі
сұрақтар беріп отырады. Бұл олардың қабылданған материал жөніндегі
миларында қалыптасқан ішкі жұмыстарының қажетті нәтижесі. Орташа қабілетті
адам өзінің барлық уақытын ғылыми материалдарды қабылдап оны ұғып алуға
жұмсайды, ал орташа деңгейден жоғары тұрған адамдарға оған ұсынылған ғылыми
материалдар болашақтағы ғылыми зерттеулері мен жұмысына қажет. Көрнекті
адам жас кезінің өзінен бастап өзіндік көзқарасын және өз бетінше жұмыс
жасау қабілеттілігі мен қажеттілігін қалыптастырады”, - деп жазды [89, б.35-
36].
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастау алған шығармашылық процес және оны
зерттеуге байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді, оның ішінде ойлап
табушылыққа бейімі бар адамның сипатты сапаларын айқындау әдістемесі,
организмде немесе жеке тұлғада шығармашылық потенциалды сақтау мәселесі,
шығармашылық қабілеттерді дамытудың әртүрлі тәсілдері бойынша жүргізілгені
осының дәлелі.
Шығармашылық процеске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болды. Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өз бетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын қалыптастыру
қарастырылды. ХХ ғасырдың 70-жылдарында мектеп оқушыларын проблемалы
оқытуды ұйымдастыру практикада жүзеге асырыла бастады. Н.Г. Алексеев пен
Э.Г. Юдин бұл оқытудың ұйымдастырылуы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол жөнінде ізденушілер: “Бұл
жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу әдісін қолдану талап
етіледі. Оқушылар негізгі ғылымға байланысты дайын білімнің жиынтығын біліп
қана қоймауы керек. Сондай-ақ, оқушылар оқытушының басқаруымен бұл білімді
немесе оның қажетті құраушыларын өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет.
Бұл өз кезегінде оқытуды ұйымдастыру процесінде мынаны жоспарлайды.
Оқушылар алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық
процесіне айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту процесінің құрылымын
ситуациялық мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай
аталады”, - деп жазды [90, б.399].
Зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша адамның шығармашылық
қабілеттері ерте айқындалады және оларды (қабілеттерді) орта мектептің
өзінде дамытуға мүмкіндік бар, бірақ олардың сипаты мен бағыты 18 жасқа
таман анықталады. Орта мектепте шығармашылық іс-әрекетке қатыстырылған
оқушылардың бастамасын жоғары оқу орындарында адамның жеке қабілеттеріне
сәйкес толық тәрбиелеу мен дамыту қажет.
Шығармашылық іс-әрекеттің тәрбиелік мүмкіндіктері, шығармашылық
қабілеттерді тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. П.Л. Капица
“Адамдағы іскерлік қабілетті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда
жатыр. Менің көз қарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми
қорытынды жасай білу - индукция (жеке жағдайлардан жалпы қорытынды шығару
тәсілі); іс жүзіндегі процестердің өтуін айта білу үшін теориялық шешімді
қолдана білу - дедукция (ойлаудың бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығаруы);
ең соңында табиғатта болып жатқан процестер мен теориялық толықтырулардың
қарама-қайшылығын анықтай білу - диалектика (табиғаттың, адам, қоғамның
және ойлаудың қозғалысы мен дамуының жалпы заңдары)” – деп, өзіндік
ойлаудың мәнін, бағытын сипаттады [91, б.22].
Жалпы білім беретін және жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz