Бейнелеу өнерін оқытудағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың интеграциялық мазмұны
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАНҰЛЫ
Бейнелеу өнерін оқытудағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
интеграциялық мазмұны
Түркістан - 2015
КІРІСПЕ
Егеменді елімізде білім беру мен тәрбиелеудің біртұтас үдерісін
қазіргі заман талабына сай жаңаша құру қажеттілігі басым. Келешек ұрпақты
туған жеріміздің, Отанымыздың бүкіләлемдік кеңістікте беделді орын алуына
еңбек етуге, ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтарды бойға сіңіре отырып,
жеке тұлға қалыптастыруға, терең білім мен тәрбие алуға, дүниетанымдық
көзқарастар қалыптастыруға бағыттау қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында білім берудің нақты
бағыты заңдастырылған. Еліміздегі білім беру жүйесінің аса маңызды
бағыттарының ішінде жас ұрпақ дүниетанымын қалыптастыру және оны дамыту
мәселесі күрделі сатыға көтерілуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы - жас ұрпақты жан-жақты дамытуға негізделген негізгі құжат. Бұл Заңда
білім беру жүйесіндегі басты міндет ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасау екендігі жазылады. Қазіргі жас ұрпаққа білім
берудің, оны дамытудың нақты жолдары Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
- 2050 стратегиялық бағдарламасында және жыл сайынғы халыққа жолдауында
анық көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 1996 жылы ұсынылған мәдени-этникалық
білім беру тұжырымдамасында тұлға дүниетанымын қалыптастырудың маңызы былай
анықталған: Жан-жақты мәдениетті тұлға, ең алдымен тұтастай дүниетанымға
ие болуы қажет. Яғни, жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруда ұлттық
рухани байлықтарды, көптеген ғылымдар арқылы келетін білім көздерін, ұлттық
тәрбие бастауларын пайдалану көзделеді.
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдауында еліміздегі
мәдени-тарихи мұраны сақтауға ерекше мән беру қарастырылып, оның қазіргі
даму жолына қажетті талаптарға жататындығын атап өтті. Мәдени мұра деп
аталатын арнаулы бағдарламада ұлт мәдениеті мен дүниетанымын зерделеудің
біртұтас жүйесін жасауды ұсынды. 12 жылдық орта білім берудің мемлекеттік
стандартында өскелең ұрпақтың дамуы, ғылыми дүниетаным қалыптастыруының
айқын бағыттары көрсетілген. Себебі ғылыми дүниетаным – қоғамдық сананың ең
жалпы және жоғары формасы.
Осыған орай, егемен еліміздегі қазақ халқының рухани қайта өркендеуі
жағдайында оқушыларды халқымыздың рухани қазынасымен, ұлттық мәдениетімен,
әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен қаруландыра отырып, ғылыми педагогиканың,
жас ұрпақты ұлтжандылық пен патриотизмге тәрбиелеудің обьективті қажеттілік
болғандығын айта кету орынды. Яғни, қазіргі таңда білім беру саласында жас
ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру ерекше маңызға ие.
Жеке тұлғаның бүкіл дүниетанымын қалыптастыру - күрделі әрі ұзақ
мерзімді үдеріс болып табылады. Сол себепті әрбір адамның дүниеге
көзқарасын негіздеу мәселесі оның туылғаннан бастап отбасындағы тәрбиеде,
мектепке дейінгі кезеңде, әсіресе бастауыш сыныптарда жүзеге асырылуы
қажет. Баланың бастауыш сыныпта қалыптасқан дүниетанымы - оның бүкіл
өмірлік дүниетанымының маңызды бастауы, іргетасы болып есептеледі. Бастауыш
сынып оқушыларының (бұдан кейін БСО) дүниетанымын қалыптастыру жолдары мен
бағыттары жалпы білім беретін бастауыш сатыдағы білім мазмұны
тұжырымдамасында да қарастырылған. Осы бағыттағы ауқымды жұмыстардың ішінде
пәндер интеграциясы арқылы келешек ұрпақты оқытып, тәрбиелеу, дамыту
мәселелері ерекше мәнге ие.
БСО-ның дүниетанымын қалыптастыру - бейнелеу өнері пәніне байланысты
ұйымдастырылған пәндер интеграциясы жұмыстарының негізінде жүзеге асыруға
болатын, күрделі эстетикалық тәрбиені қатар жүргізетін, көркем шығармашылық
пен баладағы ауқымды психикалық үдерістердің дамуын, танымы мен терең
сезімдерін арттыратын ұзақ әрі кең салалы үдеріс.
Қазіргі бастауыш мектептердің алдындағы басты міндеттердің бірі -
біртұтас оқу-тәрбие үдерісіндегі тарихи, ұлттық игіліктер мен адамзаттың
мәдени мұраларының ұрпақтан-ұрпаққа сабақтастығын бұзбай сақтай отырып,
оқушыларының кең ауқымды дүниетанымын қалыптастыруға жағдай туғызу және
оны сапалы түрде жүзеге асыру.
Әрбір оқушының әр түрлі ғылымдар бастауларынан нәр ала отырып,
пәндерді кіріктіру арқылы қажетті білімдерді танып, біліп, игеруі, олардың
дүниетанымын қалыптастырып, оның кең әрі ауқымды болуына септігін тигізуге
жағдай жасайтыны анық. Дегенмен, БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруды
бейнелеу өнері арқылы пәндер интеграциясында жүзеге асырудың ғылыми-
теориялық негізін айқындау – әлі де болса шешімін таппай отырған
мәселелердің бірі.
Сол себепті оқу-әдістемелік құралдың негізгі проблемасы бейнелеу өнері
арқылы пәндер интеграциясында БСО-ның дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми-
теориялық және әдістемелік жолдарын қарастыру болып табылады.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІН ОҚЫТУДА ПӘНДЕР ИНТЕГРАЦИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық даму, күрделі
өзгерістер заманындағы қазіргі түбегейлі мәселе - адамды іс жүзінде
қоғамдық дамудың басты тұлғасы дәрежесіне көтеріп, дамыту.
Сондықтан қазіргі заманғы дамудың барысында қазақ мектептерінің, оның
ішінде бастауыш мектептің алдына қойған көкейкесті мәселелерінің бірі
ретінде жалпы бастауыш білім беру үрдісінде кіші мектеп жасындағы
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру және оны дамытуды атауға болады. БСО-
ның дүниетанымын қалыптастырудың, оны пәндер интеграциясы негізінде
дамытудың ғылыми-теориялық негідерін анықтау кезінде бұл мәселенің әлі де
толық деңгейде зерттелмегендігі анықталды. БСО-ның пәндер интеграциясы
негізінде дүниетанымын қалыптастырудың психологиялық- педагогикалық өзіндік
ерекшеліктері, дүниені танып білуде дұрыс әрі ғылыми көзқарас
қалыптастырудың жолдары мен жүру ерекшеліктерінің толық баламасы,
түсініктемесі айқындалмағаны көптеген қиындықтарды туындатты.
Адамның жеке басының қалыптасу мәселелеріне төрт дүниенің көптеген
ойшыл өкілдері атсалысты, саналуан тұжырымдамалар мен анықтамалар беріп,
зерттеп, өздерінің ақыл-ойларын ортаға салды. Осыған орай, зерттеу пәні
ретінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың дүнитанымын қалыптастырудың
сипаттамасын анықтау мақсатында философиялық, психологиялық-педагогикалық
еңбектерді саралап, зерттеп, оларға талдау жұмысын жүргіздік.
Қазақстандағы педагогика ғылымының да келелі мәселелерінің бірнешеуін
баса назар сала көрсетуге болады: республиканың тарихи, мәдени,
экономикалық, әлеуметтік ерекшелігі жағдайында жас ұрпақтың ұлттық санасын
дамыту және халықтың бай дәстүрін тұтас педагогикалық үдеріс кезінде
тиімді пайдалану мәселесі; жеке бастың өзін-өзі танып білуі, өзін-өзі
дамыту, өзіндік іс-әрекеті, өзінің құқықтық ережелерін біліп, өзін-өзі
қорғауы, егеменді елдің ерікті азаматы болу мәселесі; қазіргі жанұядағы
тәрбиесі мәселесі; әртүрлі пәндерді оқып үйренуді диалектикалық тұрғыдан
жүргізу, пәнаралық және пәнішілік байланыстарды ашу және жүзеге асыру
негізінде қазіргі заманның ғылыми кіріктіру байланыстарын зерттеу мәселесі
т.б.
Көптеген жылдар, ғасырлар бойы адамзаттың асылдары мен ойшылдарын
көп толғандырған адам мәселесі - қазіргі қайта жаңғыру заманының да ең
өзекті мәселесі.Ұлы ғұламалардың, ойшылдардың дүниені танып, білуді
анықтайтын өлім мен өмір, жалғандық пен шындық, жан мен тән туралы күрделі
ұғымдар туралы ойларында келешек өскелең ұрпаққа берілетін сарқылмас мол
қазына жатыр.
Дүниетанымдық ұғымдардың өзегінде ұлттық дүниетаным жатады. Соған
сәйкес, Қорқыт Ата, Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Махмұт Қашқари,
Жүсіп Баласағұн, Низами, Әлішер Науаи, Ұлықбек, Абай, Шоқан т.б. халықтың
ұлы перзенттерінің ой толғаныстары мен дүниенің, жаратылыстың ақиқатын,
мәнін ашуға тырысқан көзқарастары қазіргі өмірдің көптеген сырларын танып
білудің қайнар көзі болып табылады.
Қорқыт ата - қазақ музыкасының, күйінің бастаушысы, халық
қамқоршысы, ақын әрі дарынды данышпан ретінде бүкіл әлемге танымал халық
ұстазы. ¦лы даналық иегерінің төрт ғаламға тараған Қорқыт ата кітабы
дүниенің не екенін, жамандық пен жақсылық, өмір мен өлім, құндылық,
әділетсіздік туралы жазылған дүниетанымдық әрі тәлім-тәрбиелік мәні зор
ұлттық байлығымыз болып саналады. Ол: Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де
өлмес. Өлген адам тірілмес,- деп өмір мен өлім табиғатын заңдылықтарын
ашып көрсетеді.
Әбу Насыр әл-Фараби - әлемдегі Аристотельден кейінгі екінші ұстаз
атанған ғұлама. Адамзатқа дүниетанымын арттыру үшін алты текке бөлінетін
денелерді білу керектігін көрсетеді, яғни 1 - аспан, 2 - ақыл-парасатты
жануарлар, 3 - ақыл парасатсыз жануарлар, 4 - өсімдіктер, 5 - минералдар, 6
- төрт негіз (күн, жер, су, ауа). Жанның басты бөлшектері мен күштеріне
нәрлендіру, түйсіндіру, елестету, ұмтылу, ақыл-парасатты жатқызады.
Дүниетанымның анықталуы дүниеге көзқарас, яғни адамның тіршілік
болмысынан пайда болған қоғамдық тарихи-құбылысымен байланысты болады.
Адамның әрбір тарихи кезеңдерде табиғат, ондағы құбылыстар, өмір, тіршілік,
тұрмыс туралы өзіндік көзқарасы, түсінік-ұғынулары болады. Адамзат
санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі де - осы дүниеге көзқарас болып
табылады.
Дүниетанымның табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын дұрыс бейнелеуі
және ол заңдылықтарды меңгерудің, адамдардың практикалық іс-әрекетінде
қолданудың жолдарын көрсетуі басқа да ғылыми емес көзқарастардан
айырмашылығын білдіреді. Дүниетаным адам, қоғам, табиғатқа деген
философиялық, ғылыми, саяси, адамгершілік, эстетикалық көзқарастарды
білдіреді. Дүниетанымның барлық жүйесінің негізін философиялық көзқарас пен
сенім құрайды.
Дүниетаным құрылымын, оның басты қарастыратын объектісін қоғамдық
сананы саралау арқылы түсіндіру М.Орынбеков, А.Спиркин, В.В.Журавлев,
Ә.Н.Нысанбаев, М.Федосеев, Д.Кішібеков, Ж.Әбділдин, Ә.Тұрғынбаев т.б.
философтардың пікірінде кең орын алады. Олар дүниетанымды тұтас дүние
ретінде, ондағы адамның орны жайындағы түсініктер мен пікірлердің жиынтығы
ретінде салыстырмалы түсініктер береді. А.С.Спиркин дүниетанымның
құрылымына білім, сенім және мұратты кіргізеді. Адамның әлеуметтік жағдайы,
тәрбиесі білімі арқылы оның дүниетанымы қалыптасады деп нақтылайды.
М.Орынбеков: Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-
сезімдік қалпы жайлы ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну
нәтижесі болып табылады, -дейді.
Дүниетанымды дүниенің бейнелену нәтижесі деп түсіндіре келіп, оның
қалыптасу деңгейлерін В.П.Ратникова, В.Н.Лавриенко сынды философтар
анықтады. Олардың түсіндірулерінше, бейнелеудің алғашқы деңгейі түйсікпен
байланысты болып, құбылыстардың дүниесі, болмыстың сыртқы, жеке көріністері
белгіленеді. Ал, дүниені сезіну, түсіну - бейнелеудің екінші деңгейі
екендігін көрсетеді, яғни құбылыстар мен процестердің өзара байланысын,
олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін анықтау жұмысын жүргізген.
Дүниетанымның қалыптасуына бейнелену арқылы дүниедегі құбылыстар,
процестердің мәндері мен заңдылықтарының ашылуы тікелей ықпал жасайтындығы
нақты көрсетіледі.
Егеменді қазақ жеріндегі өскелең ұрпақ өкілдеріне, яғни, бастауыш
мектеп оқушыларына туған халқының дүниетанымымен сабақтастыру, ұлттық
мақтаныш пен ұлттық рухты көтеру, ел тарихы мен өнерін қадірлеп, салт-
дәстүр мен мәдениетін сіңіру сияқты күрделі мәселелерді шешу де қазіргі
өмір талабына жатады.
Көшпенді өмір тіршілігінен, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүр,
әдет-ғұрыптар мен ұлттық мәдениет көздерінен халқымыздың ұлттық
дүниетанымының негізгі белгілері жасалған. Осыларға сәйкес наным-сенім,
дүниеге көзқарас сипаты да анықталады. Философ Д.Кішібековтың осыған сәйкес
тұжырымында қазақ халқының мінез-құлқы оны қоршаған ортаға – кең далалық
кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға, оның шаруашылығына
байланысты қалыптасатындығы айтылады.
Осындай жоғарыдағы философиялық пікірлерді талдай келе, дүниетаным –
адам санасындағы дүниенің сыртқы бейнесі ғана емес, оның сол дүниеге,
қоғамдық өмірге қарым-қатынасы, адамдардың философиялық, саяси, құқықтық,
адамгершілік және эстетикалық идеалдары мен сенімдерінің жиынтығы деген
қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар, дүниетаным адамның мінез-құлқы мен
іс-әрекетінің жалпы бағытын анықтайды.
Адамның дамуы мен қалыптасуы педагогикалық-психологиялық тұрғыдағы
тәжірибелерден дәлелденген негізгі үш факторға сүйенеді, яғни биологиялық
немесе тұқым қуалаушылық, әлеуметтік орта және тәрбиенің негізінде
қалыптасып, жүреді. Дегенмен, ежелгі грек философтары Аристотель, Платон
адамның дамуын тұқым қуалаушылық табиғатымен байланысты болатындығын
дәлелдеп, тұжырымдар жазды.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, балалардағы тәжірибенің аздығы
олардың қиялына ықпал жасайды, яғни оның тарлығына себепші болады. Ол:
Егер керемет, ұлы жаңалық ашудың тарихына жүгінсек, онда барлық жағдайда
бұл жаңалықтар орасан зор, жинақталған тәжірибелер нәтижесінде табылғандығы
анықталады. Барлық қиял нақты осы тәжірибенің жинақталуынан басталады.
Тәжірибе неғұрлым бай болса, онда осындай басқа жағдайларда да қиял бай
болуы қажет,- деп түсіндіреді [99; 10-б.].
Адамды жеке тұлға ретінде қарастырып, оның құрылымы туралы мәселелерге
көптеген психологиялық пікірлер мен талдаулар жасалынды. Белгілі бір топ
психологтар - В.В.Богословский, А.Степанов, А.Г.Ковалев, С.П.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаны үш жағынан қарауды ұсынады, яғни бағыттылық
(бағдары, қызығуы, қажеттіліктері), қабілеттері, темперамент пен мінездік
жағынан зерттейді.
В.В.Богословский, А.Степанов, А.Г.Ковалев жеке тұлғаның дүниетанымдық
сапасын оның ғылымилығы мен мазмұндығы, мақсаттылығы мен жүйелілігі,
логикалық дәлелділігі, іс-әрекет және мінез-құлықпен байланыстарының
белгілері бойынша анықтайды.
А.Г.Ковалев жеке тұлғаның дүниетанымын қоғамдық болмыстың бейнеленуі
ретінде қарастырып, оның қалыптасуының бірден-бір факторы деп тәрбиені
көрсетті. А.Г.Ковалев жеке тұлға мәселесін қарастыра келіп, жеке тұлға
дүниетанымының сапалық ерекшеліктерін көрсетті, яғни бағыттылық, ғылымилық,
сенімділік, оның іс-әрекет пен мінез-құлықпен байланысы деп анықтап берді.
Еліміздегі психология ғылымының дамуына көп еңбек сіңірген психолог
ғалым Т.Тәжібаев жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастар мен сапалы іс-әрекетті
жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін,
өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі екендігін жазды.
Қ.Жарықбаев дүниетаным мен сенімді, мотивтер мен қажеттерді,
бейімділік пен қызығуларды, мұрат пен талғамды жеке тұлғаның өмірлік
бағытын көрсетуші компоненттер екендігін тұжырымдайды.
Психологтар жеке тұлғаны қалыптастыруда әлеуметтік жағдайлар мен
оқушылардың дербес ерекшеліктері негізге алынатындығын баяндап, дәлелдейді.
Бұл пікірлер Р.С.Немов, А.Петровский, А.С.Асмолов, С.М.Жакупов,
Ж.И.Намазбаева, Қ.Шерьязданова т.б. еңбектерінде айтылады. Дүниетанымның
интеллектуалдық, тұлғалық, практикалық сипатын ашуда жеке тұлға
қалыптасуындағы өзіндік мен мазмұнын айқындауда психологтардың еңбектері
зор.
Педагогикалық тұжырымдамаларда дүниетаным жеке тұлғаның қалыптасуы
мен дамуының анықтаушы факторы ретінде түсіндіріледі. Дүниетаным, оның жеке
тұлғаның дамуымен өзара байланысы, дүниетаным құрылымының компоненттері
туралы Б.Лихачев, Ю.Бабанский, В.Беспалько, И.П.Подласый т.б. еңбектерінде
баяндалған. Дүниетанымның дамумен байланыста өрбитіндігін, яғни әрдайым
дамып отыратын, қоршаған орта, өмір, тіршілік етумен қатар жүретіндігін
анықтаған педагогтар дамуды жеке тұлғаны жетілдіріп, кемелдендірудің өте
күрделі диалектикалық үрдісі екендігін көрсетті.
Жеке адамның дамуы дегеніміз - оның жүйке жүйесіндегі қызметтік
мүмкіншіліктерінің, психикалық үдерістерінің, адамгершілік қасиеттерінің,
білімінің, көзқарастарының, оқу қабілетінің адам баласы жасаған материалдық
жеке рухани байлықты игерудің және сол байлықты келешекте жасаудың даму
тарихын айтамыз.
Педагогика тәрбиені, әлеуметтік ортаны және тұқым қуалаушылықты бала
дамуына, жеке адамның дамуына ықпал етуші факторлар ретінде танытады.
Оқушылардың ғылым негіздерінен терең, берік білім алу қажеттілігінің
маңыздылығын анықтаймыз.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасу деңгейін анықтауда көптеген зерттеу
жұмыстарындағы дүниетаным қалыптастыру өлшемдері жөнінде тұжырымдарды
аңғардық. Соған сәйкес дүниетанымды қалыптастырудың жалпы өлшемдеріне
мыналар жататындығын көрсетуге болады:
- ғылыми білімнің тереңдігі;
- шындықты диалектикалық тұрғыда ұғыну қабілеті;
- әлеуметтік белсенділіктің көрінуі;
Оқушылар дүниетанымын қалыптастыру деңгейі мынадай көрсеткіштермен
өлшенеді:
- дүниетанымды қалыптастыру және қоғам мен табиғаттың даму үрдісінің
ғылыми мәнін түсіну үшін нақты мағынасы бар теориялық қорытындыларды,
ұғымдар мен заңдылықтарды оқушылардың білуі;
- оқушылардың сенімдері мен көзқарастарының беріктігі;
- оқушылардың дүниетанымдық ұстанымдарының нақты қоғамдық істерде,
өздерінің мінез-құлқы мен әрекеттерінде көрінуі.
Адамды жер бетіндегі құдайдың ең жоғарғы жаратушысы екендігін атап
көрсеткен педагогиканың көрнекті өкілі, чех педагогі Ян Амос Коменский 6
жастан 12 жас аралығындағы балалардың дүниені тануда шаршауды
білмейтіндігін, себебі шаршау туралы ойламайтындығын ерекше назар аудара
жазған. Дж.Локк баланың дүниетанымын қалыптастыруда тәрбиенің маңызды әрі
шешуші ролін айқындап, баланы тәрбиелеу барысында таза тақтаға баламалайды,
яғни тәрбие бала дамуының бірден-бір көзі екендігін, баланы тәрбиелеудің
деңгейі оның келешектегі дүниетанымының да сапасын көрсететіндігін
тұжырымдайды. И.Подласый адамның жеке тұлға болуы үшін өзінің ішкі
қасиеттерін ашуға талпынуы тиіс екендігін айта келе, жеке тұлға ұғымын
адамның әлеуметтік сипаттамасы деп анықтайды. Ғалым бастауыш мектепте
тұлғалық қасиеттердің негізі қаланатындығын да ерекше атап көрсетеді.
Қазақстандағы ғылыми-педагогикалық еңбектерде оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыруда тәрбие мәселелері айтыла келе, дүниетанымның
негізгі төрт түрлі құрылымдық компоненттері, яғни білім, сенім, адам
мұраты, дүниетаным көрсетіледі. Осы мәселе бойынша мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктеріне, күрделі дүниетанымдық білім қалыптастыру қабілеттеріне
қарай саралай отырып, БСО дүние, қоршаған орта, табиғат, қоғамдағы оның іс-
әрекеті туралы ғылыми білімнің алғашқы негіздерін игеретінін, сонымен
қатар, оқыту-тәрбиелеу барысында Отан, халық, бейбітшілік, болашақ т.б.
туралы түсініктері қалыптасатындығын айқындалған.
БСО-ның дүниетанымы да ғылыми білімдердің жүйесіне топтастырылып,
негізделеді. Сондықтан олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың ең
маңызды алғы шарттарының, талаптарының негізі - нақты деректерге
негізделген білімдермен қаруландыру. Яғни, ғылыми дүниетаным ғылымы
білімге негізделуі қажет. Нақты айтқанда, ғылыми білім - жеке тұлғаны
қалыптастырудың, дүниені терең танудың тірегі деп есептеледі. Берілетін
білім неғұрлым терең, нақты әрі ғылыми деректерге негізделетін болса, онда
соғұрлым оқушының бүкіл объективті дүние құбылыстарын ғылыми тұрғыдан
түсінуіне мүмкіндік туады. Білім арқылы оқушы дүниені бейнелейтін мол
тәжірибе жинақтау үшін қоғам құбылыстарының, табиғаттағы құбылыстардың,
адам өміріндегі саналуан құбылыстардың объективті жақтарын зерттеп,
түйсініп, түсінеді.
Дүниетаным қалыптастыру жас ұрпақты тәрбиелеудің, қиындықтарды жеңіп,
алдыға ұмтылуға тәрбиелеудің қазіргі кездегі өте қажетті шарты болып
табылады. Дүниетаным қалыптастыру, оны қазіргі даму сатысына қарай бағыттау
– бастауыш мектепте білім берудің көкейкесті мәселелерінің бірі.
БСО-ның өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес олардың дерексіз ойлау
қабілетіне қарағанда нақты көру қабілетінің деңгейі жоғары болады.
Сондықтан олар өздерін қоршаған ортасындағы заттарды ұстап, көріп, сипап,
салыстырып барып, нақты дүниеге көзқарастарын толықтырып, білім көздерімен
сусынданады. Қарапайым білімдер – БСО-ның дүниетаным қалыптастыруындағы
бастапқы боспалдақ болып табылады.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тек шынайы дүние туралы
білімдердің саналы игерілуі нәтижесінде жүзеге асырылады. Яғни, оқушылардың
игеріп жатқан құбылыстардың мәнін, олардың даму заңдылықтарын түсінген
кезде, алынған білімді алдыдағы оқу және практикалық міндеттерді шешуде
шығармашылықпен қолдануды білген кезде ғана мүмкін болады.
Ғалымдардың дүниетанымды адамдардың қоғам, қоршаған орта туралы
ғылыми, философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарастардың және адам
іс-әрекетінің бағыт-бағдарын анықтайтын біртұтас жүйе ретінде қарастыратын
ойлары мен пікірлері, тұжырымдары бір арнаға келіп түйіседі. Осылардан
кейінгі дүниетаным мәселелерін ғылыми зерттеудің философиялық,
психологиялық, педагогикалық, қорытынды нәтижелері мынадай тұжырымдарды
анықтайды:
1. Еліміздегі және алыс жақын шетелдердегі философтардың және
ойшылдарының ой-пікірлері бойынша дүниетанымды қалыптастыратын себептерге
мыналар жатады:
а) дүниетаным адамның қажеттіліктері мен мұқтаждарын қозғаушы және
қоршаған ортадағы іс-әрекетті, бағыт-бағдарды реттеуші қызмет атқарады.
Дүниетаным адамның жас ерекшеліктеріне, психологиялық өзіндік
ерекшеліктеріне, оның өмірлік ұстанымдарына байланысты болады;
ә) дүниетаным адамның іс-әрекетін, мінез-құлқын реттеушісі, сенім
мен мұратының тірегі әрі көрсеткіші болып саналады;
б) дүниетаным жеке адамды, тұлғаны дамытудың басты факторы болып
табылады;
в) дүниетаным білім берудің қажетті іргетасы болғандықтан, ғылыми
дүниетанымды қалыптастырудың ең маңызды шарттарының бірі - бұл ғылыми білім
беру болып саналады.
2. Дүниетанымды қалыптастыру - күрделі әрі ұзақ жүргізілетін үрдіс
ретінде саналады, сондықтан адамдағы дүниетаным қалыптастыру барысында
бастауыш мектеп кезеңі үлкен, маңызды роль атқарады.
3. БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруда пәндер интеграциясының
мүмкіншілігі зор. Әсіресе бастауыш мектептегі бейнелеу өнеріндегі пәндер
интеграциясы материалдары дүниетаным қалыптастыру ерекшеліктерін анықтауға
көп көмегін тигізеді.
Пәндер интеграциясы - бастауыш мектепте оқыту-тәрбиелеу
барысындағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың аса маңызды
шарттарының бірі болып табылады.
Келешек ұрпақты оқытып, тәрбиелеудің мәселелерін қарастыру
барысында, педагогикалық ой-пікірлердің, идеялардың, тұжырымдар мен
теориялардың дамуында, ғасырлар бойындағы мектеп тәжірибесінің тарихында
пәндер интеграциясы мәселелері көптеген ойшылдардың, ағартушылардың
еңбектерінде орын алған.
Ұлы ақынымыз Абайдың дүниені, адамды тану мәселесіне келгенде
табиғаттың, қоршаған ортаның, адамның ішкі сырын білуде ғылым мен білімнің
маңыздылығын анық көрсетеді. Ғылыми білімнің жеке тұлғаны жан-жақты
қалыптастырудың және дүниені танып-білудің ең негізгі тірегі екендігін
айқындайды. Меселен, Абайдың қара сөздері - кейінгі ұрпақты тәрбиелеуге зор
арна болып құйылған педагогикалық тұжырымдар. Оның Отыз екінші сөзінде
ғылым мен білімді күн көріс үшін ғана емес, ғылымды үйренгенде, ақиқат
мақсатпен білу, үйрену керектігін айтып, жетінші сөзінде баланы тәрбиелеу
кезінде жан азығы болып табылатын білім, өнер, әсемдікке ерекше көңіл бөлу
керектігін ескертіп, баланың дүниетанымдық іргетасын дұрыс қалауға жол
сілтейді.
Қазақтың ағартушы-педагогі Ыбырай Алтынсариннің бізге жеткен көптеген
еңбектерінде балалардың ойлауын, сөз саптауын, танымдық қабілетін,
дүниетанымын дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары, айналадағы
қоршаған тіршілік-тұрмыс көріністері туралы аңыз-ертегілер, суреттемелер,
мысалдар, әңгімелер пәндер интеграциясы негізіне сүйене отырып
жеткізілген. Оның әйгілі Қазақ хрестоматиясы, Қазақ мектептерінде орыс
тілін үйренуге басшылық атты еңбектерінде білім мазмұнын диалектикалық
қағидаларға сай құрған. Бұл шығармалардағы негізгі бағыт оқушылардың
қоршаған шындық дүниенің заңдылықтарын ашып, диалектикалық тұрғыдан
дүниетанымын дамытуға пәнаралық негізде келуді қамтыды. Мақал-мәтелдер,
аңыздар мен ертегілерді, жұмбақтарды мазмұнына қарай білім, еңбек, оқу,
табиғат, адам, жан-жануарлар т.б. сияқты тақырыптарға бөліп қарастыруы да
балалардың дүниетанымын жан-жақты дамытуға, әртүрлі ғылыми тұрғыдан
байланыс жасау арқылы ақыл-ойды кеңітуге зор ықпал жасады.
БСО-на сәндік сурет салуға үйрету сабақтары пәндер интеграциясы арқылы
олардың ұлттық дүниетаным элементтерін қалыптастыруға өте көп септігін
тигізеді, олардың патриоттық сезімін оятуға, халықтық тәрбиенің
бастауларынан сусындауына мол мүмкіндіктер береді.
Балалардағы ұлттық дүниетанымның қалыптасуына, оның дамуына Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сынды ағартушы, ойшылдары
қазақ балаларының дүниетанымын кеңейтуге ұмтылып, оларды өнер мен білімге,
Отанын, туған жері мен елін сүюге шақырып, ұлттық дүниетанымын аясын
кеңейтуге атсалысты. Бұл ғалымдардың, ойшылдардың еңбектері бейнелеу өнері
пәнінде негізінен ана тілі материалдары арқылы байланысында айқын көрінеді.
Шоқанның өзінің де тәп-тәуір суретші болуы, қажетті бейнелеу
іскерліктері мен қабілетінің болуы - оның дарынды ғалым, этнограф, ойшыл
болуына әсер етуші фактор деп білу керек, яғни оның сурет сала білуі
ғалымның ойындағы көптеген идеялар, тұжырымдардың, бойындағы ерік, күш-
жігердің, табандылықтың, ізденімпаздық пен шығармашылықтың, дүниетанымының
қалыптасуына әсер еткен.
Қазақтың демократ-ағартушысы Ы.Алтынсарин өзінің бүкіл өмірі мен
еңбегін халық ағарту ісі мен балалардың дүниетанымын қалыптастыруға, оны
жетілдіруге, дамытуға бағытталған. Ол әдебиетті бала санасына әсер етіп,
оның бүкіл дүниетанымын қалыптастыратын құрал деп есептеді. Атақты
педагогтің әйгілі: Қазақ хрестоматиясы еңбегіндегі өлеңдері,әңгіме-
навеллалары баланың тіліне лайықты, мазмұны қызықты да, тартымды, тілі
жеңіл келеді және бастауыш мектеп оқушыларының ой-өрісін, таным деңгейін
арттыруға, дүниетанымын кеңейтуге арналған. Оның бүкіл шығармалары
оқушыларды өнер-білімге, оқып-білуге, отаншылдық сезімге, еңбекті сүйе
білуге, талапты, кішіпейіл, табанды болуға шақырады.
Ыбырай Алтынсариннің көптеген мысалдары, әңгіме-новеллалары БСО-ның
табиғат пен қоршаған дүниеге терең оймен көз жіберуге, табиғат сұлулығын,
әсемдігі мен құпияларын тануға үйретіп, бейнелі ой іскерліктерін дамытуға
үйретеді. Мәселен, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш атты әңгімесі балалардың
түрлі жәндіктердің тіршілігін бейнелі қабылдауға, сурет салуға қажетті қиял
мен шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал жасап, эстетикалық-шығармашылық
қабілетін арттыруға көмектеседі.
Адам мәселесі, оның дүниетанымы, айналасындағылармен қарым-қатынасы,
адам өмірі мен тұрмыс-тіршілігінің мәні философияның негізгі өзегін
құрайды.
Қазақтың ақыны Абайдың бүкіл еңбектеріндегі зерттеу нысаны да - адам.
Адам және сана мәселелерінің көптеген баға жетпес тұжырымдарын жасаған
ойшылдардың бірі де Абай болып саналады. Ол өзінің көзқарастарында сананың
адам сезімін, көңіл-күйдегі ерікті қадағалай алатындығын, сондықтан адам өз
табиғатының шырмауында қалмай, оның шегінен шығып, өз табиғатынан
жоғары тұруы тиістігін көрсетіп, білім мен өнеге, мәдениет арқылы адам
өзінің табиғи қасиеттерін жоғары сатыға көтеруі қажет екендігін атап кетті.
Абай: Адамның ғылымы мен білімі ақиқатқа, растыққа құмар болып, әр
нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтығу,- деп табиғат құбылыстарының
жұмбақ болып көрініп, адам санасына елеулі әсер тигізетіндігін түсіндіреді.
Адамзат ұрпағын бір-бірімен сабақтастырып, жаратылыстың тізбегі ретіндегі
кешегі мен бүгінгі өмір жалғасын оның Дүние - үлкен көл, заман – соққан
жел, алдыңғы толқын - ағалар, кейінгі толқын - інілер, кезекпенен өлінер,
баяғыдай көрінер деген отыз жетінші қара сөзіндегі философиялық дана
ойларынан да көруге болады. БСО-ның сурет салу арқылы бейнелеу өнері
пәнінде салыстыру, талдау, абстракциялау сияқты күрделі ой операцияларымен
қатар, шығармашылық бейнелі ойларын, елестету, қиялдау әрекеттерін
дамытуда, дүниетанымын кеңейтуде Абай шығармаларының ана тілі
материалдарының пәндер интеграциясы негізінде қолданылуының маңызы орасан
зор.
Абай шығармаларындағы эстетикалық тәрбиеге толы, саналуан теңеулер мен
салыстырулары, суреттеулері мол кездесетін өлеңдері мен мысалдары, қара
сөздері - бейнелеу өнеріне үйретуге қажетті құнды әдеби материалдар болып
табылады.
Қорыта айтқанда, оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге бағытталған
Шоқан, Ыбырай және Абай шығармалары бейнелеу өнері пәнін оқытуда пәндер
интеграциясында, негізінен ана тілі материалдары бойынша, балалардың
қоршаған дүние, табиғат, өмір туралы ұғымдарын кеңейтіп, қазақ халқының
тарихын, салт-дәстүрін, болмысын тануға, кең көлемді дүниетанымдық
көзқарастар мен ұстанымдар қалыптастыруға және ақыл-ойы, тәртібі мен
тәрбиесіне оң ықпал жасап, бейнелі ойы мен шығармашылығын арттыруға
көмектеседі.
БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруға пәндер интеграциясының тікелей
ықпалын анықтау алдында, оның педагогикадағы қалыптасқан идеясының қысқаша
тарихына тоқталамыз.
Дж.Локк сонымен бірге, оқыту барысында бір пән басқа пәндер
элементтерімен толықтырылып отырылуы керектігін анықтайды.
И.Г.Песталоцци бастауыш мектептегі оқу пәндерінің әр қилы
байланыстарын аша отырып, ол пәндердің бір-бірінен бөлінуінің қауіпті
екендігін атап көрсетеді.
ХІХ ғ. екінші жартысындағы Ресейдегі педагогикалық идеяларды
дамытушылардың ішінде К.Д.Ушинский (1824-1870), Л.Н.Толстой (1828-1910),
Н.Г.Чернышевский (1828-1889), А.И.Герцен (1812-1870) т.б. ғылыми
еңбектерінде пәндер интеграциясы мәселелері қарастырылып, көптеген
тұжырымдамалар жасалынды. Әсіресе К.Д.Ушинскийдің Педагогикалық
антропология, Адам - тәрбие жемісі, Балалар әлемі еңбектерінде пәндер
интеграциясының дидактикалық тұрғыдағы маңыздылығы ерекше дәлелденеді.
К.Д.Ушинский пәндер интеграциясы мәселесінің психологиялық негіздерін
айқындай келе, әрқилы байланыстардың қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт
және оны реті жағынан еске салу, пайымдаушылық байланыс, өркендеу немесе
ұғыну байланысы, жүрек сезімі бойынша байланыс сияқты жеті түрін көрсетті.
Ол пәндер интеграциясының қоршаған дүние, өмір туралы нақты, толық әрі
біртұтас ұғымдарды қалыптастыруға қажетті аса маңызды фактор екендігін
айқындап береді.
К.Д.Ушинский XIX ғасыр басындағы мектептердегі оқу пәндерінің
көбейіп, оқу бағдарламаларының ауырлауына әкелген көптеген себептердің
негізіне оқу пәндерінің өзара байланыстарының болмауын жатқызды. Ғалым
алғашқылардың бірі болып, пәндер интеграциясына кең көлемдегі психологиялық-
педагогикалық негіздеме жасады. Ол қандайда бір ғылым арқылы шыққан білім
мен идеялардың дүниеге, өмірге кең тұрғыдағы көзқарас негізінде құрылуы
тиіс екендігін тұжырымдап, әрбір сыныпта, ең кіші сыныптан бастап БСО-ның
жасына қолайлы өзінің жинақталған көзқарасы болуы керектігін, әрбір жыл
сайын бұл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі, толықтырылуы тиістігін
көрсетіп, нақтылайды.
Кеңес мектептерінің алғашқы жылдарында пәндер интеграциясы
оқытудың оқушылар өмірімен және өндірістік еңбекпен біріктіру үшін
қолданылды. Сол кездегі білім беру жүйесіндегі кешенді бағдарламаларда
(1923) білімдер үш бөлімді, яғни табиғат, қоғам, еңбек бөлімдерін
пәнаралық жүйесі ретінде біріктіру жүргізілді. Дегенмен, бұл әдістің
жалпылама болуынан тәжірибе жүзінде оның үзік білімдерге, оқу пәндерін
толық мойындамауға әкелді. Дегенмен кешенді бағдарлама сынға алынып, онда
өмірде болып жатқан байланыстан гөрі жасанды байланыстардың көптігі
айтылды. Сөйтіп, білімдердің диалектикалық әдіс негізінде біртұтас болуы
керектігі көрсетілді.
Қазақ елінің біртуар ұлдары, ХХ ғ. басындағы қазақ ұлттық
мектептерінің қалыптасып, дамуына үлес қосқан, жас ұрпақтың бойында ұлттық
сана, дүниетаным құруға бүкіл еңбектерін бағыттаған Мағжан Жұмабаев (1893-
1938), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931),
Міржақып Дулатов (1885-1935), Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931) т.б.
ғылымаралық, пәндер интеграциясы идеяларына өзіндік үлес қосқан тұлғалар
ретінде танылады.
Ж.Аймауытов өзінің Тәрбиеге жетекші еңбегінде оқушыларға білім
беруде мектепте жүретін әр пәннің өзара байланыста оқытылуын, әсіресе ана
тілі мен шетел тілдерін меңгере отырып, жаратылыс (дүниетану) пәндеріндегі
табиғат құбылыстары мен заңдылықтарын танып, білуді, оларды әрдайым
байланыстыруды көздейді. Басқа пәндерден тіл оқуы айырым болмасын: қайта
өзге пәндер тіл үйренуге керек болсын,- дей келе, ана тілін оқытудың
негізі, халық болып жасағаннан бергі жан-дүниенің айнасы деп тарихи,
ұлттық-психологиялық, халықтық дүниетаным тұрғысынан түсіндіреді.
Мағжан Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде адамның тұлғалық
дамуындағы, дүниетанымын құрудағы тәрбие мәселелерін педагогика,
психология, тарих, физиология, әдебиет, тәнтану ғылымдарының өзара
байланысы негізінде қарастырған.
Өз халқының білімді, саналы, дүниетанымы кең болуын аңсаған қазақтың
көрнекті ақыны, ойшылы Шәкәрім Құдайбердиевтің (1858-1931) шығармаларында,
адам тағдыры, білімінің, ішкі жан дүниенің сырын біліп, тануға бағытталған
толғаныстарында пәндер интеграциясы идеясы кең етек алады. Оның терең
сырлары педагогикалық ой-пікірдің дамуына мол ықпал жасады.
БМО-ның дүниетанымын қалыптастыру мәселесін қарастырғанда бейнелеу
өнері сабақтарында пәндер интеграциясы материалдары ретінде М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердіұлының еңбектерін кең
пайдаланудың маңыздылығы ерекше. Себебі олардың шығармалары білім мен
тәрбиеге, өсиет пен қағидаларға, ой мен тұжырымдарға толы әрі ұлттық
дүниетаным қалыптастырудың бірден-бір көздері деп есептеледі.
Ұлттық дүниетанымның қалыптасуына және оның дамуына үлес қосқан дарын
иесінің бірі Мағжан Жұмабаев болып табылады. Оның еңбектері педагогикалық,
психологиялық тұжырымдарға бай және бастауыш мектеп оқушыларының жалпы
дамуын жүзеге асырудың негізгі жолдарын көрсетті. Атақты педагогтің
Педагогика (1922), Сауатты бол (1926), Бастауыш мектептегі ана тілі
(1928) т.б. еңбектері әлі күнге дейін мәні мен маңыздылығын кемітпеген,
оқушыларды тәрбиелеп, дамытудың жолындағы мұғалімдер үшін өте құнды
шығармаларға саналады. Атап айтқанда, оның Педагогика еңбегі – қазақ
жеріндегі бұл саладағы алғашқы кітап, яғни М.Жұмабаев - педагогика ғылымын
терең зерттеп, Абайдан кейін асыл сөздің аспанын биіктетумен қатар, қазақ
халқының ұлттық педагогикасының ғылыми іргетасын қалаған дарынды ағартушы-
педагог.
Ұлттық тәрбиенің ғылыми негіздерін жасаған ол: Әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиесі туралы ескіден
келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп
буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жоқ,
ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- дейді.
Сөйтіп, ол педагогика ғылымының негіздерін халықтық педагогикамен,
халық психологиясымен байланыстырып, бала тәрбиелеудің, оған дүние
танытудың жолдарын талдап көрсетіп берді. М.Жұмабаев бала тәрбиесіндегі,
дүниетаным қалыптастырудағы қиялдың алатын орнын дәлелдей келе: Фантазия -
өмірдің гүлді, көрікті болуының түпкі діңгегі, фантазиясыз (қиялсыз) адам -
тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір нәрсені
ойлап табуға мүмкін емес. Фантазия әдемілік сезімін тереңдетеді. Біз неше
түрлі әдеміліктерден фантазия арқылы ғана ләззат аламыз. Адам неғұрлым
білімді, тәжірибелі болса, қиялы да сонша бай болмақ,-дейді.
М.Жұмабаев балалардың сұлулық сезімдерін ояту, оны тәрбиелеу, дамыту
жолдарын да тоқталып, саралап өтеді. Баланың сұлулық арқылы дүниені танып-
білуіне мүмкіндігі ашылатындығын, оның бірден-бір құралы - табиғат,
табиғат сұлулығы деп біледі. Ол: Жаратылыстың һәм искусствоның сұлу
заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген
орман, сылдыраған су, былдыраған бұлақ..., міне, осылар сықылды
жаратылыстың сұлу заттары, көріністері яки искусствоның тылсымды жанды
билеп алып кететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу картина сықылды әсерлері адам
жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай қоймайды,
архитектура, сұлу сурет (живопись),скульптура сықылды пластикалық
искусствоның адамның көру сезімін сиқырлап барып, жанда сұлулық толқындарын
туғызады. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне, сұлу
нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық
сезімдері жақсы тәрбие қылынуға тиісті,-деп баланың эстетикалық
тәрбиесінің маңыздылығына, оның бейнелеу өнері, яғни суретпен байланысын
ашып береді.
Балалардың бейнелеу өнері арқылы көру, есту сезімдерін дамыту - бұл
қазіргі бейнелеу өнері пәнінің ең басты міндеттерінің бірі. М.Жұмабаев
барлық білімнің төртпен үшін көру сезімі арқылы алатынымызды, ал есту
сезімі адамдарды сыртқы жаратылыспен таныстырып, көру сезіміне көмек
көрсететінін айта келе, балаға қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыруда
абайлы, яғни зейінді болуды тәрбиелеу қажеттілігін тұжырымдайды. Сөйтіп
балалардағы эстетикалық тәрбиенің маңыздылығын бейнелеу өнерінің балаға
танымдық әсерін арттыруға ән мен әдебиеттің ықпалын былай қорытады:
Баланы сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу
үндерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер,
сұлу өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет
салып үйренсін. Ән салып, музыка құралдарында ойнап үйренсін. Міне,
осыларды істесе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек, топас
адам – тірі өлік.
М.Жұмабаевтың ой-тұжырымдарынан шығатын қорытынды, БСО-на бейнелеу
өнері пәнін оқытуда пәндер интеграциясының ауқымды болуы керектігі, яғни
ана тілі, ән, дүниетану, еңбек пәндерінің бейнелеу өнеріндегі байланысының
маңыздылығы туралы тұжырым жасауға болады. Сонымен бірге, бейнелеу
өнерінде пәндер интеграциясының бала дүниетанымын қалыптастыруға
қажеттілігі зор екендігі анықталады. Сондықтан, көрнекті педагог
М.Жұмабаевтың педагогикалық, психологиялық, дүниетанымдық ой-тұжырымдарын
БСО-н тәрбиелеп, дамытуда және кіші мектеп жасындағы оқушыларды бейнелеу
өнері т.б. пәндерді оқыту арқылы дүниетаным қалыптастыру үрдісінде кеңінен
қолданудың маңызы зор.
Қорыта айтқанда, ұлттық дүниетаным – халқымыздың ежелгі заманнан
бүгінге жеткізіп берген танымы мен білімін, сенімі мен көзқарасын, өлшемі
мен түсінігін білу арқылы шындық дүниені тану жүйесі. Сонымен бірге ұлттық
келбет, дүниені қабылдаудың, танудың ұлттық ерекшеліктері өнерде өте жарқын
көрініс береді.
Қазақтың ою-өрнектері - қазақ халқының ғасырлар бойы тұрмыс-
тіршілігін, шаруашылық түрлерін, ой-санасын, дүниетанымын білдіретін
күрделі өнер түрі және келешек ұрпаққа қалдырған мәдени мұрасы.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі биік, сан-
салалы өскелең мәдениетіне, өнеріне бір күнде немесе бір ғасырда жеткен
жоқ. Бізге дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет
мұралары, қол өнер туындылары, ою-өрнектері т.б. қазақтың ұлттық өнерінде
айрықша орын алады. Қазақ өнеріндегі ою-өрнекке толы қол өнерінің
туындылары - жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің, ой-өрісін кеңейтіп,
көркем дүниетаным қалыптастыруға көмектесетін мол қазыналарының бірі деп
есептеуге болады.
Ою-өрнектердің жалпы тарихына қысқаша тоқтасақ, олардың әртүрлі
халықтарда әрқилы мақсатта қолданылып, дамыған. Мәселен, Грецияда ою-
өрнектерді пайдаланғанда заттың негізгі формасындағы ерекшелік қасиеттерді
көрсетуге, жалпы тұтастық заңдылықты қолданып, оны үлгі ретінде қалдырған.
Римдіктер ою-өрнектерді қолданудың пайдалы жағын іздеп, оларды
сымбаттылықтан гөрі жақсы жағдай мен байлықты көрсету үшін кең қолданған.
Қытайлықтар ою-өнек арқылы сәулет өнерін дамытуды мақсат етіп алған. Олар
ою-өрнектерді өнеркәсіпте қолданып, ұлттық живопись өнерінде әсіресе
фарфор ыдыстарын әшекейлеуде кең қолданған. Парсылар өрнектер мен оюларды
монументті құрылыста қолданып, өсімдіктер, жан-жануарлар сюжетін пайдалану
арқылы жасап, табиғатпен тілдесу мағынасында пайдаланды. Үндістер болса ою-
өрнектерді күміс немесе алтын фольгалардан жасап, қолданса, Шығыс Орта Азия
халықтары араб өнерінде курсив жазуын ою-өрнек ретінде әрі құранды
дәріптеу, насихаттау мақсатында қолданған.
Кейбір ою-өнектердің ерекшеліктері олардың түстерінде болды. Мысалы,
Ирландия ою-өнегінің ерекшелігі түстік шешімдерінің қара және жасыл түсті
болуында болды. Ирландия ою-өрнектері таспалық оралымда, геометриялық
фигуралармен, тузу немесе бір-бірімен байланыста көлбеу немесе спираль
түрінде көрініс береді.
Византия өнер стилі грек-латындық болып, көптеген халықтардың ең бай,
көркем ою-өрнектерінің тоғысқан стилін тудырады. Орыстардың ою-өрнек
живописі жіңішке иректер, үлкен жапырақтар және қанық түсті гүлдерге толы
әрі олар шығыстық түрткілерді, мақамды еске түсіріп тұрды.
Қазақстан жерінде қола дәуірде өмір сүрген тайпалар тұрмыстық
бұйымдар, қарулар, еңбек құралдары мен сәндік заттарды жасауда, сонымен
бірге құю, жону, өрнектеу сияқты техникалық тәсілдерді жақсы меңгеріп,
заттарға өрнек, оюлар салған. Ә.Марғұланның, Қ.Ақышевтың т.б. ғалымдардың
еңбектерінде қола дәуірдегі бұйымдарда бейнеленген белгілер мен таңбалардың
XVII-XIX ғ. қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас
екендігі дәлелденген. Сол сияқты Ө.Жәнібеков аспан әлеміне байланысты ою-
өрнектерді зерттеп, сақ дәуірінен келе жатқан дөңгелек, төрт құлақ, қосу,
шимай ою-өрнектің пайда болуына негіздеме беріп, шеңбердің - әлемдік
кеңістікті, төрт құлақ – төрт құбыланы, шимайдың - тынымсыз қозғалысты
білдіретіндігін т.б. анықтады. Қазақ халқында шимай өрнегі өмірдің дамуын
анықтап, оның ала түсті болуын қара қылды қақ жарған ақ әділеттің
белгісімен және күн мен түннің тоқтаусыз алмасып отыруымен теңеді.
Осыларға сәйкес кейбір белгілер мен символдардың анықтамасын беруде
мынадай мысалдар бар: шеңбер – ақыл, оның айнымалы-ойлау (Аристотель);
тіршілік - от ұшқыны (Әл-Фараби); үш бұрыштың белгісі, катеті - жер мен
күн, сүйір бұрышы – жұлдыз; Абай үшкілі - қайрат, ақыл, жүрек; ғаламда:
ауа, күн, су - тіршіліктің көзі; гүл өсімдіктер сюжеті - ауызбіршілік
белгісі; дүниені құраушы тектер - от, жел, су, жер, аспан, яғни дененің
қатты, сұйық, тас, плазма күйі т.б.
Қазақта суды ирек сызықтармен бейнелеген, сусыз тіршілік жоқ,
дүниенің төрт бұрышын су қоршап тұрғандығын бейнелегендей, заттардың шетін
иректеп әшекейлеген. Осылайша су өрнегі сәндік өнерде кеңінен
қолданылып, дүниені түсінудің бір элементі ретінде қабылданады. Қазақ
халқының мал шаруашылығымен шұғылданып, көшпелі өмір салтын құруы барлық
қазақ ою-өрнектерінің мазмұнында көрсетілген. Әйгілі Қошқар мүйіз оюының
нақты қошқардың мүйізінің бейнесін анықтап, қазақ ой-тұжырымында байлық-
берекенің дәулет пен ырыстың белгісін білдіруі де осыны дәлелдейді.
Сонымен, бейнелеу өнеріндегі ою-өрнектер БСО-ның дүниетанымының
маңызды буыны ретіндегі көркем дүниетанымын қалыптастыруға ықпалы орасан
зор. Көркем дүниетаным сұлулық пен жексұрындық, сатқындық пен ұждансыздық,
қуаныш пен қайғыға қатысты барлық қабылдаулардың, түсініктер мен
сезінулердің ықпалдасуын анықтайтын қоғамның эстетикалық санасының құрамдас
бөлігі болып табылады. Қоғамдық сананың осындай кең және қоғамдық-тарихи
тәжірибеде, өнерде, табиғатта көрінетін сұлулық заңдары, сұлулық түсінігі
мен сезімі туралы орталық бекет болып табылады. Көркем дүниетаным
адамдардың барлық тіршілік өміріне енеді. Көркем мәдениеттің барлық
мұрасымен байытылған көркем дүниетаным адамның жан-жақты дамуы ретінде,
дүниенің сұлулық заңдары арқылы қайта құрылуы ретінде өмір тәжірибесінде
белсенді және әрекетшілдікпен жүзеге асырылады.
Қорыта айтқанда, көркем дүниетаным – өнердегі бейнелі анықталатын
идеялар мен сезінулердің ықпалдасуы, өнер арқылы байқалып, ойланып-
толғанылған және эмоционалды түрде қабылданған шындық дүние; көрушінің,
тыңдаушының, оқырманның көркем қиялы, қабылдауы, талдау есі арқылы жасалған
дүниенің көркем көрінісі, картинасы.
Көркем дүниетанудың ғылыми дүниетанымнан ерекшелігі шындық өмірді
көркем көре білумен бірге дүниені бейнелік сезіну, туындату жүйесі болып
табылады. Соған сәйкес, дүниені тануда үлгі тұтарлық сұлу ұғымдар мен
түсініктерді, теорияларды және талғамдарды бойға сіңіруге бағытталады.
Пәндер интеграциясы оқу үдерісіне қосудың алғашқы кезеңдерінде стимул, оң
әсер туғызушы ролді атқарады. Пәндер интеграциясын игеру тәжірибесінде
алынған білімдер танымдық белсенділіктің реттеушісіне айналады. Пәндер
интеграциясы оқытудың кез-келген сатысында білімдердің ықпалдастығының
арқасында дамытушылық қызметті атқарады. Ал, білімнің ықпалдастығы
оқушыларда жүріп жатқан психикалық үдерістердің өнімділігін арттыруға зор
ықпал жасайды. Пәндер интеграциясында алынған білімдер жалпылама
әрекеттердің қорытындысы болып саналады, сөйтіп әрекеттердің жаңа тәсіліне
қосылады.
Адамның бағыттылығы мен тәжірибесіне негіз болатын құраушының бірі -
бұл оның білімі. М.Скаткин жалпы білім беретін пәндерге қатысты өзара
байланысты білімнің түрлерін былайша көрсетеді: негізгі ұғымдар мен
терминдер; әр түрлі нысандар мен болмыс құбылыстары арасындағы
байланыстарды және қатынастарды ашатын күнделікті болмыстық және ғылыми
дәйектер; берілген пәндік саланың құбылыстарын түсіндіру және болжау
нысандары мен әдістерінің жиынтығын анықтау жөніндегі ғылыми білімдер
жүйесін қамтитын теориялар; ғылыми және әлеуметтік идеялар; іс-әрекет
тәсілдері; таным тәсілдері және білімді алу тарихы, ғылым тарихы жөніндегі
білімдер; қоғамдағы белгіленген өмірлік әр түрлі құбылыстарға қатысты
нормалар жөніндегі білімдер.
Пәндер интеграциясы - оқыту мазмұнындағы білім мен іскерліктің
адамның ақыл-ой өрісін дамытудағы, ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі
жөніндегі ғылыми көзқарасты, дүниетанымды қалыптастырудағы, алған білімді
өмірмен, қоғамдық тәжірибемен байланыстырудағы маңызды құралдардың бірі.
Маңызды мәселенің бірі ретіндегі пәндер интеграциясы В.Краевский, И.Лернер,
И.Зверев, И.К.Фоменко, И.В.Кошмина, В.Максимова, Н.А.Сорокин,
Н.Ф.Лошкарева, П.Г.Кулагин, Г.Ф.Федорец т. б. еңбектерінде зерттеудің
жалғасын тапты. Бастауыш сынып оқушыларының пәндер интеграциясында
дүниетанымын қалыптастыру мәселесін қарастыру кезінде Н.А.Менчинская,
В.С.Мухина, М.Н.Скаткин, Э.Н.Моносзон, В.А.Сластенин, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, Б.М.Неменский, А.А.Бейсенбаева, Қ.Ералин, В.С.Кузин,
Б.П.Юсов, Т.Я.Шпикалова, М.Абдирасилов т.б. еңбектері нәтижелі болып
табылады.
И.Зверев пәндер интеграциясын толық жүзеге асыру үшін оның
тәсілдерін, білім беру, дамыту және тәрбиелеу қызметтерінің өзара
байланыстарын ашу қажеттігін тұжырымдады. Пәндер интеграциясының жалпы
білім беретін қызметтері оқушыларды болмыс қозғалысының әр түрлі
формаларының өзара байланысын көрсететін қоршаған орта, дүние, әлем
жөніндегі жалпы білімдер жүйесін қалыптастыруды қарастырады. Тәрбиелеу
қызметі пәндер интеграциясында оқушыларда диалектикалық-материалистік
дүниетанымды, өнегелік-эстетикалық идеалдарды, жеке тұлғаның көңіл-күй-
еріктік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді. Ал, пәндер интеграциясының
дамытушылық қызметі салалас пәндерді зерделеу кезінде талдап,
қорытындыланған іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыруда іске асырылады.
Н.А.Сорокиннің пәндер интеграциясында дидактикалық қағидаларды іске
асырудың қажетті шарты болуы керек деген идеясы, Г.Ф.Федорецтің пәндер
интеграциясын шындық өмірдің объектілері, құбылыстары және үдерістері
арасындағы біріктіруге, интеграциялауға ұшырайтын қарым-қатынасты
бейнелейтін педагогикалық категория екендігін анықтайтын тұжырымдамасы
әртүрлі идеялардың мазмұнын ашады. П.Г.Кулагиннің пәндер интеграциясын
мұғалім мен оқушылардың біріге отырып жүзеге асыратын жүйесі ретінде
түсіндіруі оқушылардың білімдерді игеру барысында ұқсас пәндердің мазмұны
қамтылу керектігін аңғартады.
Пәндер интеграциясы мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыдан жан-жақты
зерттелуі М.Д.Зверев және В.Н.Максимова еңбектерінде көрінеді. Олар пәндер
интеграциясының әдіснамалық негізін анықтап, оны әдіснамалық қағида ретінде
адамның ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп тұжырымдап, БСО-ның пәндік таным
аумағын кеңейтетіндігін анықтап көрсетеді.
М.Н.Скаткин мектепке дейінгі қалыптасқан қоршаған орта туралы
балалардың түсініктері бастауыш мектепте қоғам, табиғат құбылыстары мен
заңдылықтары туралы нақты білім қалыптастыруға бағытталатындығын, БСО-ның
бүкіл дүниетанымы көптеген ғылымдардың, пәндердің байланысы арқылы
қалыптасатындығын жазған.
И.К.Фоменко, И.В.Кошмина т.б. педагогтар пәндер арасындағы интеграция
мәселелеріне байланысты зерттеулерінде пәндер интеграциясының вертикальды
және горизонтальды типтерін, олардың өзіндік сипаты мен мазмұнын
қарастырады. Олар оқушылардың танымдық қабілетінің дамуына, түсініктерінің
мазмұнды қалыптасуына пәндер арасындағы кіріктірудің тигізер оң ықпалын,
біртұтас ойлауы мен дүниені тануына көмектесетіндігін тұжырымдайды.
Вертикальды пәндер интеграциясында ешқандай бағдарламаға,
тақырыптарға өзгерістер енбейді, вертикальды тақырып (пәндер интеграциясына
түсетін пәндер бағдарламаларына сәйкес) таңдалынып алынып, сол тақырып апта
көлеміндегі өткізілетін әртүрлі пәндерді өткізу барысында қолданылады. Ал,
горизонтальды пәндер интеграциясында таңдаған тақырып оқу материалымен
анағұрлым сәйкес келуіне байланысты бір апта алдыға немесе бір апта кейін
жылжытылып отырады, ал тақырыптың жылжуы барлық пән мұғалімдерімен келісіле
жасалады. Бұл пәндер интеграциясынжүзеге асыру кезінде бастауыш сынып
оқушыларының жас ерекшеліктері, зейіндерінің тұрақсыздығы, ұзақ қабылдауды
мойынсынбауы, қысқа мерзімдік қызығушылықтары есепке алынады.
А.А.Бейсенбаева оқушылардың танымдық дүниесінің қалыптасуы оқу
үдерісін ұйымдастырудағы пәндер интеграциясының нәтижелілігіне тікелей
сүйенетіндігін және оларға әрбір пәнді оқытуда басқа пәндер, ғылымдардың
қажетті элементтері, материалдары бірлесе игерілетіндігін көрсетті. Ол
пәндер интеграциясы ұғымының өз ішінде бөліктерін үшке бөліп қарастырады,
яғни: пәндер интеграциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бейнелеу өнерін оқытудағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
интеграциялық мазмұны
Түркістан - 2015
КІРІСПЕ
Егеменді елімізде білім беру мен тәрбиелеудің біртұтас үдерісін
қазіргі заман талабына сай жаңаша құру қажеттілігі басым. Келешек ұрпақты
туған жеріміздің, Отанымыздың бүкіләлемдік кеңістікте беделді орын алуына
еңбек етуге, ұлттық, жалпы адамзаттық құндылықтарды бойға сіңіре отырып,
жеке тұлға қалыптастыруға, терең білім мен тәрбие алуға, дүниетанымдық
көзқарастар қалыптастыруға бағыттау қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында білім берудің нақты
бағыты заңдастырылған. Еліміздегі білім беру жүйесінің аса маңызды
бағыттарының ішінде жас ұрпақ дүниетанымын қалыптастыру және оны дамыту
мәселесі күрделі сатыға көтерілуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы - жас ұрпақты жан-жақты дамытуға негізделген негізгі құжат. Бұл Заңда
білім беру жүйесіндегі басты міндет ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін
қажетті жағдайлар жасау екендігі жазылады. Қазіргі жас ұрпаққа білім
берудің, оны дамытудың нақты жолдары Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
- 2050 стратегиялық бағдарламасында және жыл сайынғы халыққа жолдауында
анық көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 1996 жылы ұсынылған мәдени-этникалық
білім беру тұжырымдамасында тұлға дүниетанымын қалыптастырудың маңызы былай
анықталған: Жан-жақты мәдениетті тұлға, ең алдымен тұтастай дүниетанымға
ие болуы қажет. Яғни, жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруда ұлттық
рухани байлықтарды, көптеген ғылымдар арқылы келетін білім көздерін, ұлттық
тәрбие бастауларын пайдалану көзделеді.
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдауында еліміздегі
мәдени-тарихи мұраны сақтауға ерекше мән беру қарастырылып, оның қазіргі
даму жолына қажетті талаптарға жататындығын атап өтті. Мәдени мұра деп
аталатын арнаулы бағдарламада ұлт мәдениеті мен дүниетанымын зерделеудің
біртұтас жүйесін жасауды ұсынды. 12 жылдық орта білім берудің мемлекеттік
стандартында өскелең ұрпақтың дамуы, ғылыми дүниетаным қалыптастыруының
айқын бағыттары көрсетілген. Себебі ғылыми дүниетаным – қоғамдық сананың ең
жалпы және жоғары формасы.
Осыған орай, егемен еліміздегі қазақ халқының рухани қайта өркендеуі
жағдайында оқушыларды халқымыздың рухани қазынасымен, ұлттық мәдениетімен,
әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен қаруландыра отырып, ғылыми педагогиканың,
жас ұрпақты ұлтжандылық пен патриотизмге тәрбиелеудің обьективті қажеттілік
болғандығын айта кету орынды. Яғни, қазіргі таңда білім беру саласында жас
ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру ерекше маңызға ие.
Жеке тұлғаның бүкіл дүниетанымын қалыптастыру - күрделі әрі ұзақ
мерзімді үдеріс болып табылады. Сол себепті әрбір адамның дүниеге
көзқарасын негіздеу мәселесі оның туылғаннан бастап отбасындағы тәрбиеде,
мектепке дейінгі кезеңде, әсіресе бастауыш сыныптарда жүзеге асырылуы
қажет. Баланың бастауыш сыныпта қалыптасқан дүниетанымы - оның бүкіл
өмірлік дүниетанымының маңызды бастауы, іргетасы болып есептеледі. Бастауыш
сынып оқушыларының (бұдан кейін БСО) дүниетанымын қалыптастыру жолдары мен
бағыттары жалпы білім беретін бастауыш сатыдағы білім мазмұны
тұжырымдамасында да қарастырылған. Осы бағыттағы ауқымды жұмыстардың ішінде
пәндер интеграциясы арқылы келешек ұрпақты оқытып, тәрбиелеу, дамыту
мәселелері ерекше мәнге ие.
БСО-ның дүниетанымын қалыптастыру - бейнелеу өнері пәніне байланысты
ұйымдастырылған пәндер интеграциясы жұмыстарының негізінде жүзеге асыруға
болатын, күрделі эстетикалық тәрбиені қатар жүргізетін, көркем шығармашылық
пен баладағы ауқымды психикалық үдерістердің дамуын, танымы мен терең
сезімдерін арттыратын ұзақ әрі кең салалы үдеріс.
Қазіргі бастауыш мектептердің алдындағы басты міндеттердің бірі -
біртұтас оқу-тәрбие үдерісіндегі тарихи, ұлттық игіліктер мен адамзаттың
мәдени мұраларының ұрпақтан-ұрпаққа сабақтастығын бұзбай сақтай отырып,
оқушыларының кең ауқымды дүниетанымын қалыптастыруға жағдай туғызу және
оны сапалы түрде жүзеге асыру.
Әрбір оқушының әр түрлі ғылымдар бастауларынан нәр ала отырып,
пәндерді кіріктіру арқылы қажетті білімдерді танып, біліп, игеруі, олардың
дүниетанымын қалыптастырып, оның кең әрі ауқымды болуына септігін тигізуге
жағдай жасайтыны анық. Дегенмен, БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруды
бейнелеу өнері арқылы пәндер интеграциясында жүзеге асырудың ғылыми-
теориялық негізін айқындау – әлі де болса шешімін таппай отырған
мәселелердің бірі.
Сол себепті оқу-әдістемелік құралдың негізгі проблемасы бейнелеу өнері
арқылы пәндер интеграциясында БСО-ның дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми-
теориялық және әдістемелік жолдарын қарастыру болып табылады.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІН ОҚЫТУДА ПӘНДЕР ИНТЕГРАЦИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық даму, күрделі
өзгерістер заманындағы қазіргі түбегейлі мәселе - адамды іс жүзінде
қоғамдық дамудың басты тұлғасы дәрежесіне көтеріп, дамыту.
Сондықтан қазіргі заманғы дамудың барысында қазақ мектептерінің, оның
ішінде бастауыш мектептің алдына қойған көкейкесті мәселелерінің бірі
ретінде жалпы бастауыш білім беру үрдісінде кіші мектеп жасындағы
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру және оны дамытуды атауға болады. БСО-
ның дүниетанымын қалыптастырудың, оны пәндер интеграциясы негізінде
дамытудың ғылыми-теориялық негідерін анықтау кезінде бұл мәселенің әлі де
толық деңгейде зерттелмегендігі анықталды. БСО-ның пәндер интеграциясы
негізінде дүниетанымын қалыптастырудың психологиялық- педагогикалық өзіндік
ерекшеліктері, дүниені танып білуде дұрыс әрі ғылыми көзқарас
қалыптастырудың жолдары мен жүру ерекшеліктерінің толық баламасы,
түсініктемесі айқындалмағаны көптеген қиындықтарды туындатты.
Адамның жеке басының қалыптасу мәселелеріне төрт дүниенің көптеген
ойшыл өкілдері атсалысты, саналуан тұжырымдамалар мен анықтамалар беріп,
зерттеп, өздерінің ақыл-ойларын ортаға салды. Осыған орай, зерттеу пәні
ретінде бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың дүнитанымын қалыптастырудың
сипаттамасын анықтау мақсатында философиялық, психологиялық-педагогикалық
еңбектерді саралап, зерттеп, оларға талдау жұмысын жүргіздік.
Қазақстандағы педагогика ғылымының да келелі мәселелерінің бірнешеуін
баса назар сала көрсетуге болады: республиканың тарихи, мәдени,
экономикалық, әлеуметтік ерекшелігі жағдайында жас ұрпақтың ұлттық санасын
дамыту және халықтың бай дәстүрін тұтас педагогикалық үдеріс кезінде
тиімді пайдалану мәселесі; жеке бастың өзін-өзі танып білуі, өзін-өзі
дамыту, өзіндік іс-әрекеті, өзінің құқықтық ережелерін біліп, өзін-өзі
қорғауы, егеменді елдің ерікті азаматы болу мәселесі; қазіргі жанұядағы
тәрбиесі мәселесі; әртүрлі пәндерді оқып үйренуді диалектикалық тұрғыдан
жүргізу, пәнаралық және пәнішілік байланыстарды ашу және жүзеге асыру
негізінде қазіргі заманның ғылыми кіріктіру байланыстарын зерттеу мәселесі
т.б.
Көптеген жылдар, ғасырлар бойы адамзаттың асылдары мен ойшылдарын
көп толғандырған адам мәселесі - қазіргі қайта жаңғыру заманының да ең
өзекті мәселесі.Ұлы ғұламалардың, ойшылдардың дүниені танып, білуді
анықтайтын өлім мен өмір, жалғандық пен шындық, жан мен тән туралы күрделі
ұғымдар туралы ойларында келешек өскелең ұрпаққа берілетін сарқылмас мол
қазына жатыр.
Дүниетанымдық ұғымдардың өзегінде ұлттық дүниетаным жатады. Соған
сәйкес, Қорқыт Ата, Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Махмұт Қашқари,
Жүсіп Баласағұн, Низами, Әлішер Науаи, Ұлықбек, Абай, Шоқан т.б. халықтың
ұлы перзенттерінің ой толғаныстары мен дүниенің, жаратылыстың ақиқатын,
мәнін ашуға тырысқан көзқарастары қазіргі өмірдің көптеген сырларын танып
білудің қайнар көзі болып табылады.
Қорқыт ата - қазақ музыкасының, күйінің бастаушысы, халық
қамқоршысы, ақын әрі дарынды данышпан ретінде бүкіл әлемге танымал халық
ұстазы. ¦лы даналық иегерінің төрт ғаламға тараған Қорқыт ата кітабы
дүниенің не екенін, жамандық пен жақсылық, өмір мен өлім, құндылық,
әділетсіздік туралы жазылған дүниетанымдық әрі тәлім-тәрбиелік мәні зор
ұлттық байлығымыз болып саналады. Ол: Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де
өлмес. Өлген адам тірілмес,- деп өмір мен өлім табиғатын заңдылықтарын
ашып көрсетеді.
Әбу Насыр әл-Фараби - әлемдегі Аристотельден кейінгі екінші ұстаз
атанған ғұлама. Адамзатқа дүниетанымын арттыру үшін алты текке бөлінетін
денелерді білу керектігін көрсетеді, яғни 1 - аспан, 2 - ақыл-парасатты
жануарлар, 3 - ақыл парасатсыз жануарлар, 4 - өсімдіктер, 5 - минералдар, 6
- төрт негіз (күн, жер, су, ауа). Жанның басты бөлшектері мен күштеріне
нәрлендіру, түйсіндіру, елестету, ұмтылу, ақыл-парасатты жатқызады.
Дүниетанымның анықталуы дүниеге көзқарас, яғни адамның тіршілік
болмысынан пайда болған қоғамдық тарихи-құбылысымен байланысты болады.
Адамның әрбір тарихи кезеңдерде табиғат, ондағы құбылыстар, өмір, тіршілік,
тұрмыс туралы өзіндік көзқарасы, түсінік-ұғынулары болады. Адамзат
санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі де - осы дүниеге көзқарас болып
табылады.
Дүниетанымның табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын дұрыс бейнелеуі
және ол заңдылықтарды меңгерудің, адамдардың практикалық іс-әрекетінде
қолданудың жолдарын көрсетуі басқа да ғылыми емес көзқарастардан
айырмашылығын білдіреді. Дүниетаным адам, қоғам, табиғатқа деген
философиялық, ғылыми, саяси, адамгершілік, эстетикалық көзқарастарды
білдіреді. Дүниетанымның барлық жүйесінің негізін философиялық көзқарас пен
сенім құрайды.
Дүниетаным құрылымын, оның басты қарастыратын объектісін қоғамдық
сананы саралау арқылы түсіндіру М.Орынбеков, А.Спиркин, В.В.Журавлев,
Ә.Н.Нысанбаев, М.Федосеев, Д.Кішібеков, Ж.Әбділдин, Ә.Тұрғынбаев т.б.
философтардың пікірінде кең орын алады. Олар дүниетанымды тұтас дүние
ретінде, ондағы адамның орны жайындағы түсініктер мен пікірлердің жиынтығы
ретінде салыстырмалы түсініктер береді. А.С.Спиркин дүниетанымның
құрылымына білім, сенім және мұратты кіргізеді. Адамның әлеуметтік жағдайы,
тәрбиесі білімі арқылы оның дүниетанымы қалыптасады деп нақтылайды.
М.Орынбеков: Дүниетаным жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-
сезімдік қалпы жайлы ұғымдарының жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну
нәтижесі болып табылады, -дейді.
Дүниетанымды дүниенің бейнелену нәтижесі деп түсіндіре келіп, оның
қалыптасу деңгейлерін В.П.Ратникова, В.Н.Лавриенко сынды философтар
анықтады. Олардың түсіндірулерінше, бейнелеудің алғашқы деңгейі түйсікпен
байланысты болып, құбылыстардың дүниесі, болмыстың сыртқы, жеке көріністері
белгіленеді. Ал, дүниені сезіну, түсіну - бейнелеудің екінші деңгейі
екендігін көрсетеді, яғни құбылыстар мен процестердің өзара байланысын,
олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін анықтау жұмысын жүргізген.
Дүниетанымның қалыптасуына бейнелену арқылы дүниедегі құбылыстар,
процестердің мәндері мен заңдылықтарының ашылуы тікелей ықпал жасайтындығы
нақты көрсетіледі.
Егеменді қазақ жеріндегі өскелең ұрпақ өкілдеріне, яғни, бастауыш
мектеп оқушыларына туған халқының дүниетанымымен сабақтастыру, ұлттық
мақтаныш пен ұлттық рухты көтеру, ел тарихы мен өнерін қадірлеп, салт-
дәстүр мен мәдениетін сіңіру сияқты күрделі мәселелерді шешу де қазіргі
өмір талабына жатады.
Көшпенді өмір тіршілігінен, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүр,
әдет-ғұрыптар мен ұлттық мәдениет көздерінен халқымыздың ұлттық
дүниетанымының негізгі белгілері жасалған. Осыларға сәйкес наным-сенім,
дүниеге көзқарас сипаты да анықталады. Философ Д.Кішібековтың осыған сәйкес
тұжырымында қазақ халқының мінез-құлқы оны қоршаған ортаға – кең далалық
кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға, оның шаруашылығына
байланысты қалыптасатындығы айтылады.
Осындай жоғарыдағы философиялық пікірлерді талдай келе, дүниетаным –
адам санасындағы дүниенің сыртқы бейнесі ғана емес, оның сол дүниеге,
қоғамдық өмірге қарым-қатынасы, адамдардың философиялық, саяси, құқықтық,
адамгершілік және эстетикалық идеалдары мен сенімдерінің жиынтығы деген
қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар, дүниетаным адамның мінез-құлқы мен
іс-әрекетінің жалпы бағытын анықтайды.
Адамның дамуы мен қалыптасуы педагогикалық-психологиялық тұрғыдағы
тәжірибелерден дәлелденген негізгі үш факторға сүйенеді, яғни биологиялық
немесе тұқым қуалаушылық, әлеуметтік орта және тәрбиенің негізінде
қалыптасып, жүреді. Дегенмен, ежелгі грек философтары Аристотель, Платон
адамның дамуын тұқым қуалаушылық табиғатымен байланысты болатындығын
дәлелдеп, тұжырымдар жазды.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, балалардағы тәжірибенің аздығы
олардың қиялына ықпал жасайды, яғни оның тарлығына себепші болады. Ол:
Егер керемет, ұлы жаңалық ашудың тарихына жүгінсек, онда барлық жағдайда
бұл жаңалықтар орасан зор, жинақталған тәжірибелер нәтижесінде табылғандығы
анықталады. Барлық қиял нақты осы тәжірибенің жинақталуынан басталады.
Тәжірибе неғұрлым бай болса, онда осындай басқа жағдайларда да қиял бай
болуы қажет,- деп түсіндіреді [99; 10-б.].
Адамды жеке тұлға ретінде қарастырып, оның құрылымы туралы мәселелерге
көптеген психологиялық пікірлер мен талдаулар жасалынды. Белгілі бір топ
психологтар - В.В.Богословский, А.Степанов, А.Г.Ковалев, С.П.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаны үш жағынан қарауды ұсынады, яғни бағыттылық
(бағдары, қызығуы, қажеттіліктері), қабілеттері, темперамент пен мінездік
жағынан зерттейді.
В.В.Богословский, А.Степанов, А.Г.Ковалев жеке тұлғаның дүниетанымдық
сапасын оның ғылымилығы мен мазмұндығы, мақсаттылығы мен жүйелілігі,
логикалық дәлелділігі, іс-әрекет және мінез-құлықпен байланыстарының
белгілері бойынша анықтайды.
А.Г.Ковалев жеке тұлғаның дүниетанымын қоғамдық болмыстың бейнеленуі
ретінде қарастырып, оның қалыптасуының бірден-бір факторы деп тәрбиені
көрсетті. А.Г.Ковалев жеке тұлға мәселесін қарастыра келіп, жеке тұлға
дүниетанымының сапалық ерекшеліктерін көрсетті, яғни бағыттылық, ғылымилық,
сенімділік, оның іс-әрекет пен мінез-құлықпен байланысы деп анықтап берді.
Еліміздегі психология ғылымының дамуына көп еңбек сіңірген психолог
ғалым Т.Тәжібаев жеке тұлғаны әлеуметтік қатынастар мен сапалы іс-әрекетті
жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін,
өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі екендігін жазды.
Қ.Жарықбаев дүниетаным мен сенімді, мотивтер мен қажеттерді,
бейімділік пен қызығуларды, мұрат пен талғамды жеке тұлғаның өмірлік
бағытын көрсетуші компоненттер екендігін тұжырымдайды.
Психологтар жеке тұлғаны қалыптастыруда әлеуметтік жағдайлар мен
оқушылардың дербес ерекшеліктері негізге алынатындығын баяндап, дәлелдейді.
Бұл пікірлер Р.С.Немов, А.Петровский, А.С.Асмолов, С.М.Жакупов,
Ж.И.Намазбаева, Қ.Шерьязданова т.б. еңбектерінде айтылады. Дүниетанымның
интеллектуалдық, тұлғалық, практикалық сипатын ашуда жеке тұлға
қалыптасуындағы өзіндік мен мазмұнын айқындауда психологтардың еңбектері
зор.
Педагогикалық тұжырымдамаларда дүниетаным жеке тұлғаның қалыптасуы
мен дамуының анықтаушы факторы ретінде түсіндіріледі. Дүниетаным, оның жеке
тұлғаның дамуымен өзара байланысы, дүниетаным құрылымының компоненттері
туралы Б.Лихачев, Ю.Бабанский, В.Беспалько, И.П.Подласый т.б. еңбектерінде
баяндалған. Дүниетанымның дамумен байланыста өрбитіндігін, яғни әрдайым
дамып отыратын, қоршаған орта, өмір, тіршілік етумен қатар жүретіндігін
анықтаған педагогтар дамуды жеке тұлғаны жетілдіріп, кемелдендірудің өте
күрделі диалектикалық үрдісі екендігін көрсетті.
Жеке адамның дамуы дегеніміз - оның жүйке жүйесіндегі қызметтік
мүмкіншіліктерінің, психикалық үдерістерінің, адамгершілік қасиеттерінің,
білімінің, көзқарастарының, оқу қабілетінің адам баласы жасаған материалдық
жеке рухани байлықты игерудің және сол байлықты келешекте жасаудың даму
тарихын айтамыз.
Педагогика тәрбиені, әлеуметтік ортаны және тұқым қуалаушылықты бала
дамуына, жеке адамның дамуына ықпал етуші факторлар ретінде танытады.
Оқушылардың ғылым негіздерінен терең, берік білім алу қажеттілігінің
маңыздылығын анықтаймыз.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасу деңгейін анықтауда көптеген зерттеу
жұмыстарындағы дүниетаным қалыптастыру өлшемдері жөнінде тұжырымдарды
аңғардық. Соған сәйкес дүниетанымды қалыптастырудың жалпы өлшемдеріне
мыналар жататындығын көрсетуге болады:
- ғылыми білімнің тереңдігі;
- шындықты диалектикалық тұрғыда ұғыну қабілеті;
- әлеуметтік белсенділіктің көрінуі;
Оқушылар дүниетанымын қалыптастыру деңгейі мынадай көрсеткіштермен
өлшенеді:
- дүниетанымды қалыптастыру және қоғам мен табиғаттың даму үрдісінің
ғылыми мәнін түсіну үшін нақты мағынасы бар теориялық қорытындыларды,
ұғымдар мен заңдылықтарды оқушылардың білуі;
- оқушылардың сенімдері мен көзқарастарының беріктігі;
- оқушылардың дүниетанымдық ұстанымдарының нақты қоғамдық істерде,
өздерінің мінез-құлқы мен әрекеттерінде көрінуі.
Адамды жер бетіндегі құдайдың ең жоғарғы жаратушысы екендігін атап
көрсеткен педагогиканың көрнекті өкілі, чех педагогі Ян Амос Коменский 6
жастан 12 жас аралығындағы балалардың дүниені тануда шаршауды
білмейтіндігін, себебі шаршау туралы ойламайтындығын ерекше назар аудара
жазған. Дж.Локк баланың дүниетанымын қалыптастыруда тәрбиенің маңызды әрі
шешуші ролін айқындап, баланы тәрбиелеу барысында таза тақтаға баламалайды,
яғни тәрбие бала дамуының бірден-бір көзі екендігін, баланы тәрбиелеудің
деңгейі оның келешектегі дүниетанымының да сапасын көрсететіндігін
тұжырымдайды. И.Подласый адамның жеке тұлға болуы үшін өзінің ішкі
қасиеттерін ашуға талпынуы тиіс екендігін айта келе, жеке тұлға ұғымын
адамның әлеуметтік сипаттамасы деп анықтайды. Ғалым бастауыш мектепте
тұлғалық қасиеттердің негізі қаланатындығын да ерекше атап көрсетеді.
Қазақстандағы ғылыми-педагогикалық еңбектерде оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыруда тәрбие мәселелері айтыла келе, дүниетанымның
негізгі төрт түрлі құрылымдық компоненттері, яғни білім, сенім, адам
мұраты, дүниетаным көрсетіледі. Осы мәселе бойынша мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктеріне, күрделі дүниетанымдық білім қалыптастыру қабілеттеріне
қарай саралай отырып, БСО дүние, қоршаған орта, табиғат, қоғамдағы оның іс-
әрекеті туралы ғылыми білімнің алғашқы негіздерін игеретінін, сонымен
қатар, оқыту-тәрбиелеу барысында Отан, халық, бейбітшілік, болашақ т.б.
туралы түсініктері қалыптасатындығын айқындалған.
БСО-ның дүниетанымы да ғылыми білімдердің жүйесіне топтастырылып,
негізделеді. Сондықтан олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың ең
маңызды алғы шарттарының, талаптарының негізі - нақты деректерге
негізделген білімдермен қаруландыру. Яғни, ғылыми дүниетаным ғылымы
білімге негізделуі қажет. Нақты айтқанда, ғылыми білім - жеке тұлғаны
қалыптастырудың, дүниені терең танудың тірегі деп есептеледі. Берілетін
білім неғұрлым терең, нақты әрі ғылыми деректерге негізделетін болса, онда
соғұрлым оқушының бүкіл объективті дүние құбылыстарын ғылыми тұрғыдан
түсінуіне мүмкіндік туады. Білім арқылы оқушы дүниені бейнелейтін мол
тәжірибе жинақтау үшін қоғам құбылыстарының, табиғаттағы құбылыстардың,
адам өміріндегі саналуан құбылыстардың объективті жақтарын зерттеп,
түйсініп, түсінеді.
Дүниетаным қалыптастыру жас ұрпақты тәрбиелеудің, қиындықтарды жеңіп,
алдыға ұмтылуға тәрбиелеудің қазіргі кездегі өте қажетті шарты болып
табылады. Дүниетаным қалыптастыру, оны қазіргі даму сатысына қарай бағыттау
– бастауыш мектепте білім берудің көкейкесті мәселелерінің бірі.
БСО-ның өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес олардың дерексіз ойлау
қабілетіне қарағанда нақты көру қабілетінің деңгейі жоғары болады.
Сондықтан олар өздерін қоршаған ортасындағы заттарды ұстап, көріп, сипап,
салыстырып барып, нақты дүниеге көзқарастарын толықтырып, білім көздерімен
сусынданады. Қарапайым білімдер – БСО-ның дүниетаным қалыптастыруындағы
бастапқы боспалдақ болып табылады.
Ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тек шынайы дүние туралы
білімдердің саналы игерілуі нәтижесінде жүзеге асырылады. Яғни, оқушылардың
игеріп жатқан құбылыстардың мәнін, олардың даму заңдылықтарын түсінген
кезде, алынған білімді алдыдағы оқу және практикалық міндеттерді шешуде
шығармашылықпен қолдануды білген кезде ғана мүмкін болады.
Ғалымдардың дүниетанымды адамдардың қоғам, қоршаған орта туралы
ғылыми, философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарастардың және адам
іс-әрекетінің бағыт-бағдарын анықтайтын біртұтас жүйе ретінде қарастыратын
ойлары мен пікірлері, тұжырымдары бір арнаға келіп түйіседі. Осылардан
кейінгі дүниетаным мәселелерін ғылыми зерттеудің философиялық,
психологиялық, педагогикалық, қорытынды нәтижелері мынадай тұжырымдарды
анықтайды:
1. Еліміздегі және алыс жақын шетелдердегі философтардың және
ойшылдарының ой-пікірлері бойынша дүниетанымды қалыптастыратын себептерге
мыналар жатады:
а) дүниетаным адамның қажеттіліктері мен мұқтаждарын қозғаушы және
қоршаған ортадағы іс-әрекетті, бағыт-бағдарды реттеуші қызмет атқарады.
Дүниетаным адамның жас ерекшеліктеріне, психологиялық өзіндік
ерекшеліктеріне, оның өмірлік ұстанымдарына байланысты болады;
ә) дүниетаным адамның іс-әрекетін, мінез-құлқын реттеушісі, сенім
мен мұратының тірегі әрі көрсеткіші болып саналады;
б) дүниетаным жеке адамды, тұлғаны дамытудың басты факторы болып
табылады;
в) дүниетаным білім берудің қажетті іргетасы болғандықтан, ғылыми
дүниетанымды қалыптастырудың ең маңызды шарттарының бірі - бұл ғылыми білім
беру болып саналады.
2. Дүниетанымды қалыптастыру - күрделі әрі ұзақ жүргізілетін үрдіс
ретінде саналады, сондықтан адамдағы дүниетаным қалыптастыру барысында
бастауыш мектеп кезеңі үлкен, маңызды роль атқарады.
3. БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруда пәндер интеграциясының
мүмкіншілігі зор. Әсіресе бастауыш мектептегі бейнелеу өнеріндегі пәндер
интеграциясы материалдары дүниетаным қалыптастыру ерекшеліктерін анықтауға
көп көмегін тигізеді.
Пәндер интеграциясы - бастауыш мектепте оқыту-тәрбиелеу
барысындағы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың аса маңызды
шарттарының бірі болып табылады.
Келешек ұрпақты оқытып, тәрбиелеудің мәселелерін қарастыру
барысында, педагогикалық ой-пікірлердің, идеялардың, тұжырымдар мен
теориялардың дамуында, ғасырлар бойындағы мектеп тәжірибесінің тарихында
пәндер интеграциясы мәселелері көптеген ойшылдардың, ағартушылардың
еңбектерінде орын алған.
Ұлы ақынымыз Абайдың дүниені, адамды тану мәселесіне келгенде
табиғаттың, қоршаған ортаның, адамның ішкі сырын білуде ғылым мен білімнің
маңыздылығын анық көрсетеді. Ғылыми білімнің жеке тұлғаны жан-жақты
қалыптастырудың және дүниені танып-білудің ең негізгі тірегі екендігін
айқындайды. Меселен, Абайдың қара сөздері - кейінгі ұрпақты тәрбиелеуге зор
арна болып құйылған педагогикалық тұжырымдар. Оның Отыз екінші сөзінде
ғылым мен білімді күн көріс үшін ғана емес, ғылымды үйренгенде, ақиқат
мақсатпен білу, үйрену керектігін айтып, жетінші сөзінде баланы тәрбиелеу
кезінде жан азығы болып табылатын білім, өнер, әсемдікке ерекше көңіл бөлу
керектігін ескертіп, баланың дүниетанымдық іргетасын дұрыс қалауға жол
сілтейді.
Қазақтың ағартушы-педагогі Ыбырай Алтынсариннің бізге жеткен көптеген
еңбектерінде балалардың ойлауын, сөз саптауын, танымдық қабілетін,
дүниетанымын дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары, айналадағы
қоршаған тіршілік-тұрмыс көріністері туралы аңыз-ертегілер, суреттемелер,
мысалдар, әңгімелер пәндер интеграциясы негізіне сүйене отырып
жеткізілген. Оның әйгілі Қазақ хрестоматиясы, Қазақ мектептерінде орыс
тілін үйренуге басшылық атты еңбектерінде білім мазмұнын диалектикалық
қағидаларға сай құрған. Бұл шығармалардағы негізгі бағыт оқушылардың
қоршаған шындық дүниенің заңдылықтарын ашып, диалектикалық тұрғыдан
дүниетанымын дамытуға пәнаралық негізде келуді қамтыды. Мақал-мәтелдер,
аңыздар мен ертегілерді, жұмбақтарды мазмұнына қарай білім, еңбек, оқу,
табиғат, адам, жан-жануарлар т.б. сияқты тақырыптарға бөліп қарастыруы да
балалардың дүниетанымын жан-жақты дамытуға, әртүрлі ғылыми тұрғыдан
байланыс жасау арқылы ақыл-ойды кеңітуге зор ықпал жасады.
БСО-на сәндік сурет салуға үйрету сабақтары пәндер интеграциясы арқылы
олардың ұлттық дүниетаным элементтерін қалыптастыруға өте көп септігін
тигізеді, олардың патриоттық сезімін оятуға, халықтық тәрбиенің
бастауларынан сусындауына мол мүмкіндіктер береді.
Балалардағы ұлттық дүниетанымның қалыптасуына, оның дамуына Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сынды ағартушы, ойшылдары
қазақ балаларының дүниетанымын кеңейтуге ұмтылып, оларды өнер мен білімге,
Отанын, туған жері мен елін сүюге шақырып, ұлттық дүниетанымын аясын
кеңейтуге атсалысты. Бұл ғалымдардың, ойшылдардың еңбектері бейнелеу өнері
пәнінде негізінен ана тілі материалдары арқылы байланысында айқын көрінеді.
Шоқанның өзінің де тәп-тәуір суретші болуы, қажетті бейнелеу
іскерліктері мен қабілетінің болуы - оның дарынды ғалым, этнограф, ойшыл
болуына әсер етуші фактор деп білу керек, яғни оның сурет сала білуі
ғалымның ойындағы көптеген идеялар, тұжырымдардың, бойындағы ерік, күш-
жігердің, табандылықтың, ізденімпаздық пен шығармашылықтың, дүниетанымының
қалыптасуына әсер еткен.
Қазақтың демократ-ағартушысы Ы.Алтынсарин өзінің бүкіл өмірі мен
еңбегін халық ағарту ісі мен балалардың дүниетанымын қалыптастыруға, оны
жетілдіруге, дамытуға бағытталған. Ол әдебиетті бала санасына әсер етіп,
оның бүкіл дүниетанымын қалыптастыратын құрал деп есептеді. Атақты
педагогтің әйгілі: Қазақ хрестоматиясы еңбегіндегі өлеңдері,әңгіме-
навеллалары баланың тіліне лайықты, мазмұны қызықты да, тартымды, тілі
жеңіл келеді және бастауыш мектеп оқушыларының ой-өрісін, таным деңгейін
арттыруға, дүниетанымын кеңейтуге арналған. Оның бүкіл шығармалары
оқушыларды өнер-білімге, оқып-білуге, отаншылдық сезімге, еңбекті сүйе
білуге, талапты, кішіпейіл, табанды болуға шақырады.
Ыбырай Алтынсариннің көптеген мысалдары, әңгіме-новеллалары БСО-ның
табиғат пен қоршаған дүниеге терең оймен көз жіберуге, табиғат сұлулығын,
әсемдігі мен құпияларын тануға үйретіп, бейнелі ой іскерліктерін дамытуға
үйретеді. Мәселен, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш атты әңгімесі балалардың
түрлі жәндіктердің тіршілігін бейнелі қабылдауға, сурет салуға қажетті қиял
мен шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал жасап, эстетикалық-шығармашылық
қабілетін арттыруға көмектеседі.
Адам мәселесі, оның дүниетанымы, айналасындағылармен қарым-қатынасы,
адам өмірі мен тұрмыс-тіршілігінің мәні философияның негізгі өзегін
құрайды.
Қазақтың ақыны Абайдың бүкіл еңбектеріндегі зерттеу нысаны да - адам.
Адам және сана мәселелерінің көптеген баға жетпес тұжырымдарын жасаған
ойшылдардың бірі де Абай болып саналады. Ол өзінің көзқарастарында сананың
адам сезімін, көңіл-күйдегі ерікті қадағалай алатындығын, сондықтан адам өз
табиғатының шырмауында қалмай, оның шегінен шығып, өз табиғатынан
жоғары тұруы тиістігін көрсетіп, білім мен өнеге, мәдениет арқылы адам
өзінің табиғи қасиеттерін жоғары сатыға көтеруі қажет екендігін атап кетті.
Абай: Адамның ғылымы мен білімі ақиқатқа, растыққа құмар болып, әр
нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтығу,- деп табиғат құбылыстарының
жұмбақ болып көрініп, адам санасына елеулі әсер тигізетіндігін түсіндіреді.
Адамзат ұрпағын бір-бірімен сабақтастырып, жаратылыстың тізбегі ретіндегі
кешегі мен бүгінгі өмір жалғасын оның Дүние - үлкен көл, заман – соққан
жел, алдыңғы толқын - ағалар, кейінгі толқын - інілер, кезекпенен өлінер,
баяғыдай көрінер деген отыз жетінші қара сөзіндегі философиялық дана
ойларынан да көруге болады. БСО-ның сурет салу арқылы бейнелеу өнері
пәнінде салыстыру, талдау, абстракциялау сияқты күрделі ой операцияларымен
қатар, шығармашылық бейнелі ойларын, елестету, қиялдау әрекеттерін
дамытуда, дүниетанымын кеңейтуде Абай шығармаларының ана тілі
материалдарының пәндер интеграциясы негізінде қолданылуының маңызы орасан
зор.
Абай шығармаларындағы эстетикалық тәрбиеге толы, саналуан теңеулер мен
салыстырулары, суреттеулері мол кездесетін өлеңдері мен мысалдары, қара
сөздері - бейнелеу өнеріне үйретуге қажетті құнды әдеби материалдар болып
табылады.
Қорыта айтқанда, оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге бағытталған
Шоқан, Ыбырай және Абай шығармалары бейнелеу өнері пәнін оқытуда пәндер
интеграциясында, негізінен ана тілі материалдары бойынша, балалардың
қоршаған дүние, табиғат, өмір туралы ұғымдарын кеңейтіп, қазақ халқының
тарихын, салт-дәстүрін, болмысын тануға, кең көлемді дүниетанымдық
көзқарастар мен ұстанымдар қалыптастыруға және ақыл-ойы, тәртібі мен
тәрбиесіне оң ықпал жасап, бейнелі ойы мен шығармашылығын арттыруға
көмектеседі.
БСО-ның дүниетанымын қалыптастыруға пәндер интеграциясының тікелей
ықпалын анықтау алдында, оның педагогикадағы қалыптасқан идеясының қысқаша
тарихына тоқталамыз.
Дж.Локк сонымен бірге, оқыту барысында бір пән басқа пәндер
элементтерімен толықтырылып отырылуы керектігін анықтайды.
И.Г.Песталоцци бастауыш мектептегі оқу пәндерінің әр қилы
байланыстарын аша отырып, ол пәндердің бір-бірінен бөлінуінің қауіпті
екендігін атап көрсетеді.
ХІХ ғ. екінші жартысындағы Ресейдегі педагогикалық идеяларды
дамытушылардың ішінде К.Д.Ушинский (1824-1870), Л.Н.Толстой (1828-1910),
Н.Г.Чернышевский (1828-1889), А.И.Герцен (1812-1870) т.б. ғылыми
еңбектерінде пәндер интеграциясы мәселелері қарастырылып, көптеген
тұжырымдамалар жасалынды. Әсіресе К.Д.Ушинскийдің Педагогикалық
антропология, Адам - тәрбие жемісі, Балалар әлемі еңбектерінде пәндер
интеграциясының дидактикалық тұрғыдағы маңыздылығы ерекше дәлелденеді.
К.Д.Ушинский пәндер интеграциясы мәселесінің психологиялық негіздерін
айқындай келе, әрқилы байланыстардың қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт
және оны реті жағынан еске салу, пайымдаушылық байланыс, өркендеу немесе
ұғыну байланысы, жүрек сезімі бойынша байланыс сияқты жеті түрін көрсетті.
Ол пәндер интеграциясының қоршаған дүние, өмір туралы нақты, толық әрі
біртұтас ұғымдарды қалыптастыруға қажетті аса маңызды фактор екендігін
айқындап береді.
К.Д.Ушинский XIX ғасыр басындағы мектептердегі оқу пәндерінің
көбейіп, оқу бағдарламаларының ауырлауына әкелген көптеген себептердің
негізіне оқу пәндерінің өзара байланыстарының болмауын жатқызды. Ғалым
алғашқылардың бірі болып, пәндер интеграциясына кең көлемдегі психологиялық-
педагогикалық негіздеме жасады. Ол қандайда бір ғылым арқылы шыққан білім
мен идеялардың дүниеге, өмірге кең тұрғыдағы көзқарас негізінде құрылуы
тиіс екендігін тұжырымдап, әрбір сыныпта, ең кіші сыныптан бастап БСО-ның
жасына қолайлы өзінің жинақталған көзқарасы болуы керектігін, әрбір жыл
сайын бұл көзқарастың тереңдетілуі, кеңеюі, толықтырылуы тиістігін
көрсетіп, нақтылайды.
Кеңес мектептерінің алғашқы жылдарында пәндер интеграциясы
оқытудың оқушылар өмірімен және өндірістік еңбекпен біріктіру үшін
қолданылды. Сол кездегі білім беру жүйесіндегі кешенді бағдарламаларда
(1923) білімдер үш бөлімді, яғни табиғат, қоғам, еңбек бөлімдерін
пәнаралық жүйесі ретінде біріктіру жүргізілді. Дегенмен, бұл әдістің
жалпылама болуынан тәжірибе жүзінде оның үзік білімдерге, оқу пәндерін
толық мойындамауға әкелді. Дегенмен кешенді бағдарлама сынға алынып, онда
өмірде болып жатқан байланыстан гөрі жасанды байланыстардың көптігі
айтылды. Сөйтіп, білімдердің диалектикалық әдіс негізінде біртұтас болуы
керектігі көрсетілді.
Қазақ елінің біртуар ұлдары, ХХ ғ. басындағы қазақ ұлттық
мектептерінің қалыптасып, дамуына үлес қосқан, жас ұрпақтың бойында ұлттық
сана, дүниетаным құруға бүкіл еңбектерін бағыттаған Мағжан Жұмабаев (1893-
1938), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931),
Міржақып Дулатов (1885-1935), Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931) т.б.
ғылымаралық, пәндер интеграциясы идеяларына өзіндік үлес қосқан тұлғалар
ретінде танылады.
Ж.Аймауытов өзінің Тәрбиеге жетекші еңбегінде оқушыларға білім
беруде мектепте жүретін әр пәннің өзара байланыста оқытылуын, әсіресе ана
тілі мен шетел тілдерін меңгере отырып, жаратылыс (дүниетану) пәндеріндегі
табиғат құбылыстары мен заңдылықтарын танып, білуді, оларды әрдайым
байланыстыруды көздейді. Басқа пәндерден тіл оқуы айырым болмасын: қайта
өзге пәндер тіл үйренуге керек болсын,- дей келе, ана тілін оқытудың
негізі, халық болып жасағаннан бергі жан-дүниенің айнасы деп тарихи,
ұлттық-психологиялық, халықтық дүниетаным тұрғысынан түсіндіреді.
Мағжан Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде адамның тұлғалық
дамуындағы, дүниетанымын құрудағы тәрбие мәселелерін педагогика,
психология, тарих, физиология, әдебиет, тәнтану ғылымдарының өзара
байланысы негізінде қарастырған.
Өз халқының білімді, саналы, дүниетанымы кең болуын аңсаған қазақтың
көрнекті ақыны, ойшылы Шәкәрім Құдайбердиевтің (1858-1931) шығармаларында,
адам тағдыры, білімінің, ішкі жан дүниенің сырын біліп, тануға бағытталған
толғаныстарында пәндер интеграциясы идеясы кең етек алады. Оның терең
сырлары педагогикалық ой-пікірдің дамуына мол ықпал жасады.
БМО-ның дүниетанымын қалыптастыру мәселесін қарастырғанда бейнелеу
өнері сабақтарында пәндер интеграциясы материалдары ретінде М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердіұлының еңбектерін кең
пайдаланудың маңыздылығы ерекше. Себебі олардың шығармалары білім мен
тәрбиеге, өсиет пен қағидаларға, ой мен тұжырымдарға толы әрі ұлттық
дүниетаным қалыптастырудың бірден-бір көздері деп есептеледі.
Ұлттық дүниетанымның қалыптасуына және оның дамуына үлес қосқан дарын
иесінің бірі Мағжан Жұмабаев болып табылады. Оның еңбектері педагогикалық,
психологиялық тұжырымдарға бай және бастауыш мектеп оқушыларының жалпы
дамуын жүзеге асырудың негізгі жолдарын көрсетті. Атақты педагогтің
Педагогика (1922), Сауатты бол (1926), Бастауыш мектептегі ана тілі
(1928) т.б. еңбектері әлі күнге дейін мәні мен маңыздылығын кемітпеген,
оқушыларды тәрбиелеп, дамытудың жолындағы мұғалімдер үшін өте құнды
шығармаларға саналады. Атап айтқанда, оның Педагогика еңбегі – қазақ
жеріндегі бұл саладағы алғашқы кітап, яғни М.Жұмабаев - педагогика ғылымын
терең зерттеп, Абайдан кейін асыл сөздің аспанын биіктетумен қатар, қазақ
халқының ұлттық педагогикасының ғылыми іргетасын қалаған дарынды ағартушы-
педагог.
Ұлттық тәрбиенің ғылыми негіздерін жасаған ол: Әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиесі туралы ескіден
келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп
буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жоқ,
ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- дейді.
Сөйтіп, ол педагогика ғылымының негіздерін халықтық педагогикамен,
халық психологиясымен байланыстырып, бала тәрбиелеудің, оған дүние
танытудың жолдарын талдап көрсетіп берді. М.Жұмабаев бала тәрбиесіндегі,
дүниетаным қалыптастырудағы қиялдың алатын орнын дәлелдей келе: Фантазия -
өмірдің гүлді, көрікті болуының түпкі діңгегі, фантазиясыз (қиялсыз) адам -
тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір нәрсені
ойлап табуға мүмкін емес. Фантазия әдемілік сезімін тереңдетеді. Біз неше
түрлі әдеміліктерден фантазия арқылы ғана ләззат аламыз. Адам неғұрлым
білімді, тәжірибелі болса, қиялы да сонша бай болмақ,-дейді.
М.Жұмабаев балалардың сұлулық сезімдерін ояту, оны тәрбиелеу, дамыту
жолдарын да тоқталып, саралап өтеді. Баланың сұлулық арқылы дүниені танып-
білуіне мүмкіндігі ашылатындығын, оның бірден-бір құралы - табиғат,
табиғат сұлулығы деп біледі. Ол: Жаратылыстың һәм искусствоның сұлу
заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген
орман, сылдыраған су, былдыраған бұлақ..., міне, осылар сықылды
жаратылыстың сұлу заттары, көріністері яки искусствоның тылсымды жанды
билеп алып кететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу картина сықылды әсерлері адам
жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай қоймайды,
архитектура, сұлу сурет (живопись),скульптура сықылды пластикалық
искусствоның адамның көру сезімін сиқырлап барып, жанда сұлулық толқындарын
туғызады. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне, сұлу
нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық
сезімдері жақсы тәрбие қылынуға тиісті,-деп баланың эстетикалық
тәрбиесінің маңыздылығына, оның бейнелеу өнері, яғни суретпен байланысын
ашып береді.
Балалардың бейнелеу өнері арқылы көру, есту сезімдерін дамыту - бұл
қазіргі бейнелеу өнері пәнінің ең басты міндеттерінің бірі. М.Жұмабаев
барлық білімнің төртпен үшін көру сезімі арқылы алатынымызды, ал есту
сезімі адамдарды сыртқы жаратылыспен таныстырып, көру сезіміне көмек
көрсететінін айта келе, балаға қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыруда
абайлы, яғни зейінді болуды тәрбиелеу қажеттілігін тұжырымдайды. Сөйтіп
балалардағы эстетикалық тәрбиенің маңыздылығын бейнелеу өнерінің балаға
танымдық әсерін арттыруға ән мен әдебиеттің ықпалын былай қорытады:
Баланы сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу
үндерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер,
сұлу өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет
салып үйренсін. Ән салып, музыка құралдарында ойнап үйренсін. Міне,
осыларды істесе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек, топас
адам – тірі өлік.
М.Жұмабаевтың ой-тұжырымдарынан шығатын қорытынды, БСО-на бейнелеу
өнері пәнін оқытуда пәндер интеграциясының ауқымды болуы керектігі, яғни
ана тілі, ән, дүниетану, еңбек пәндерінің бейнелеу өнеріндегі байланысының
маңыздылығы туралы тұжырым жасауға болады. Сонымен бірге, бейнелеу
өнерінде пәндер интеграциясының бала дүниетанымын қалыптастыруға
қажеттілігі зор екендігі анықталады. Сондықтан, көрнекті педагог
М.Жұмабаевтың педагогикалық, психологиялық, дүниетанымдық ой-тұжырымдарын
БСО-н тәрбиелеп, дамытуда және кіші мектеп жасындағы оқушыларды бейнелеу
өнері т.б. пәндерді оқыту арқылы дүниетаным қалыптастыру үрдісінде кеңінен
қолданудың маңызы зор.
Қорыта айтқанда, ұлттық дүниетаным – халқымыздың ежелгі заманнан
бүгінге жеткізіп берген танымы мен білімін, сенімі мен көзқарасын, өлшемі
мен түсінігін білу арқылы шындық дүниені тану жүйесі. Сонымен бірге ұлттық
келбет, дүниені қабылдаудың, танудың ұлттық ерекшеліктері өнерде өте жарқын
көрініс береді.
Қазақтың ою-өрнектері - қазақ халқының ғасырлар бойы тұрмыс-
тіршілігін, шаруашылық түрлерін, ой-санасын, дүниетанымын білдіретін
күрделі өнер түрі және келешек ұрпаққа қалдырған мәдени мұрасы.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі биік, сан-
салалы өскелең мәдениетіне, өнеріне бір күнде немесе бір ғасырда жеткен
жоқ. Бізге дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет
мұралары, қол өнер туындылары, ою-өрнектері т.б. қазақтың ұлттық өнерінде
айрықша орын алады. Қазақ өнеріндегі ою-өрнекке толы қол өнерінің
туындылары - жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің, ой-өрісін кеңейтіп,
көркем дүниетаным қалыптастыруға көмектесетін мол қазыналарының бірі деп
есептеуге болады.
Ою-өрнектердің жалпы тарихына қысқаша тоқтасақ, олардың әртүрлі
халықтарда әрқилы мақсатта қолданылып, дамыған. Мәселен, Грецияда ою-
өрнектерді пайдаланғанда заттың негізгі формасындағы ерекшелік қасиеттерді
көрсетуге, жалпы тұтастық заңдылықты қолданып, оны үлгі ретінде қалдырған.
Римдіктер ою-өрнектерді қолданудың пайдалы жағын іздеп, оларды
сымбаттылықтан гөрі жақсы жағдай мен байлықты көрсету үшін кең қолданған.
Қытайлықтар ою-өнек арқылы сәулет өнерін дамытуды мақсат етіп алған. Олар
ою-өрнектерді өнеркәсіпте қолданып, ұлттық живопись өнерінде әсіресе
фарфор ыдыстарын әшекейлеуде кең қолданған. Парсылар өрнектер мен оюларды
монументті құрылыста қолданып, өсімдіктер, жан-жануарлар сюжетін пайдалану
арқылы жасап, табиғатпен тілдесу мағынасында пайдаланды. Үндістер болса ою-
өрнектерді күміс немесе алтын фольгалардан жасап, қолданса, Шығыс Орта Азия
халықтары араб өнерінде курсив жазуын ою-өрнек ретінде әрі құранды
дәріптеу, насихаттау мақсатында қолданған.
Кейбір ою-өнектердің ерекшеліктері олардың түстерінде болды. Мысалы,
Ирландия ою-өнегінің ерекшелігі түстік шешімдерінің қара және жасыл түсті
болуында болды. Ирландия ою-өрнектері таспалық оралымда, геометриялық
фигуралармен, тузу немесе бір-бірімен байланыста көлбеу немесе спираль
түрінде көрініс береді.
Византия өнер стилі грек-латындық болып, көптеген халықтардың ең бай,
көркем ою-өрнектерінің тоғысқан стилін тудырады. Орыстардың ою-өрнек
живописі жіңішке иректер, үлкен жапырақтар және қанық түсті гүлдерге толы
әрі олар шығыстық түрткілерді, мақамды еске түсіріп тұрды.
Қазақстан жерінде қола дәуірде өмір сүрген тайпалар тұрмыстық
бұйымдар, қарулар, еңбек құралдары мен сәндік заттарды жасауда, сонымен
бірге құю, жону, өрнектеу сияқты техникалық тәсілдерді жақсы меңгеріп,
заттарға өрнек, оюлар салған. Ә.Марғұланның, Қ.Ақышевтың т.б. ғалымдардың
еңбектерінде қола дәуірдегі бұйымдарда бейнеленген белгілер мен таңбалардың
XVII-XIX ғ. қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас
екендігі дәлелденген. Сол сияқты Ө.Жәнібеков аспан әлеміне байланысты ою-
өрнектерді зерттеп, сақ дәуірінен келе жатқан дөңгелек, төрт құлақ, қосу,
шимай ою-өрнектің пайда болуына негіздеме беріп, шеңбердің - әлемдік
кеңістікті, төрт құлақ – төрт құбыланы, шимайдың - тынымсыз қозғалысты
білдіретіндігін т.б. анықтады. Қазақ халқында шимай өрнегі өмірдің дамуын
анықтап, оның ала түсті болуын қара қылды қақ жарған ақ әділеттің
белгісімен және күн мен түннің тоқтаусыз алмасып отыруымен теңеді.
Осыларға сәйкес кейбір белгілер мен символдардың анықтамасын беруде
мынадай мысалдар бар: шеңбер – ақыл, оның айнымалы-ойлау (Аристотель);
тіршілік - от ұшқыны (Әл-Фараби); үш бұрыштың белгісі, катеті - жер мен
күн, сүйір бұрышы – жұлдыз; Абай үшкілі - қайрат, ақыл, жүрек; ғаламда:
ауа, күн, су - тіршіліктің көзі; гүл өсімдіктер сюжеті - ауызбіршілік
белгісі; дүниені құраушы тектер - от, жел, су, жер, аспан, яғни дененің
қатты, сұйық, тас, плазма күйі т.б.
Қазақта суды ирек сызықтармен бейнелеген, сусыз тіршілік жоқ,
дүниенің төрт бұрышын су қоршап тұрғандығын бейнелегендей, заттардың шетін
иректеп әшекейлеген. Осылайша су өрнегі сәндік өнерде кеңінен
қолданылып, дүниені түсінудің бір элементі ретінде қабылданады. Қазақ
халқының мал шаруашылығымен шұғылданып, көшпелі өмір салтын құруы барлық
қазақ ою-өрнектерінің мазмұнында көрсетілген. Әйгілі Қошқар мүйіз оюының
нақты қошқардың мүйізінің бейнесін анықтап, қазақ ой-тұжырымында байлық-
берекенің дәулет пен ырыстың белгісін білдіруі де осыны дәлелдейді.
Сонымен, бейнелеу өнеріндегі ою-өрнектер БСО-ның дүниетанымының
маңызды буыны ретіндегі көркем дүниетанымын қалыптастыруға ықпалы орасан
зор. Көркем дүниетаным сұлулық пен жексұрындық, сатқындық пен ұждансыздық,
қуаныш пен қайғыға қатысты барлық қабылдаулардың, түсініктер мен
сезінулердің ықпалдасуын анықтайтын қоғамның эстетикалық санасының құрамдас
бөлігі болып табылады. Қоғамдық сананың осындай кең және қоғамдық-тарихи
тәжірибеде, өнерде, табиғатта көрінетін сұлулық заңдары, сұлулық түсінігі
мен сезімі туралы орталық бекет болып табылады. Көркем дүниетаным
адамдардың барлық тіршілік өміріне енеді. Көркем мәдениеттің барлық
мұрасымен байытылған көркем дүниетаным адамның жан-жақты дамуы ретінде,
дүниенің сұлулық заңдары арқылы қайта құрылуы ретінде өмір тәжірибесінде
белсенді және әрекетшілдікпен жүзеге асырылады.
Қорыта айтқанда, көркем дүниетаным – өнердегі бейнелі анықталатын
идеялар мен сезінулердің ықпалдасуы, өнер арқылы байқалып, ойланып-
толғанылған және эмоционалды түрде қабылданған шындық дүние; көрушінің,
тыңдаушының, оқырманның көркем қиялы, қабылдауы, талдау есі арқылы жасалған
дүниенің көркем көрінісі, картинасы.
Көркем дүниетанудың ғылыми дүниетанымнан ерекшелігі шындық өмірді
көркем көре білумен бірге дүниені бейнелік сезіну, туындату жүйесі болып
табылады. Соған сәйкес, дүниені тануда үлгі тұтарлық сұлу ұғымдар мен
түсініктерді, теорияларды және талғамдарды бойға сіңіруге бағытталады.
Пәндер интеграциясы оқу үдерісіне қосудың алғашқы кезеңдерінде стимул, оң
әсер туғызушы ролді атқарады. Пәндер интеграциясын игеру тәжірибесінде
алынған білімдер танымдық белсенділіктің реттеушісіне айналады. Пәндер
интеграциясы оқытудың кез-келген сатысында білімдердің ықпалдастығының
арқасында дамытушылық қызметті атқарады. Ал, білімнің ықпалдастығы
оқушыларда жүріп жатқан психикалық үдерістердің өнімділігін арттыруға зор
ықпал жасайды. Пәндер интеграциясында алынған білімдер жалпылама
әрекеттердің қорытындысы болып саналады, сөйтіп әрекеттердің жаңа тәсіліне
қосылады.
Адамның бағыттылығы мен тәжірибесіне негіз болатын құраушының бірі -
бұл оның білімі. М.Скаткин жалпы білім беретін пәндерге қатысты өзара
байланысты білімнің түрлерін былайша көрсетеді: негізгі ұғымдар мен
терминдер; әр түрлі нысандар мен болмыс құбылыстары арасындағы
байланыстарды және қатынастарды ашатын күнделікті болмыстық және ғылыми
дәйектер; берілген пәндік саланың құбылыстарын түсіндіру және болжау
нысандары мен әдістерінің жиынтығын анықтау жөніндегі ғылыми білімдер
жүйесін қамтитын теориялар; ғылыми және әлеуметтік идеялар; іс-әрекет
тәсілдері; таным тәсілдері және білімді алу тарихы, ғылым тарихы жөніндегі
білімдер; қоғамдағы белгіленген өмірлік әр түрлі құбылыстарға қатысты
нормалар жөніндегі білімдер.
Пәндер интеграциясы - оқыту мазмұнындағы білім мен іскерліктің
адамның ақыл-ой өрісін дамытудағы, ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі
жөніндегі ғылыми көзқарасты, дүниетанымды қалыптастырудағы, алған білімді
өмірмен, қоғамдық тәжірибемен байланыстырудағы маңызды құралдардың бірі.
Маңызды мәселенің бірі ретіндегі пәндер интеграциясы В.Краевский, И.Лернер,
И.Зверев, И.К.Фоменко, И.В.Кошмина, В.Максимова, Н.А.Сорокин,
Н.Ф.Лошкарева, П.Г.Кулагин, Г.Ф.Федорец т. б. еңбектерінде зерттеудің
жалғасын тапты. Бастауыш сынып оқушыларының пәндер интеграциясында
дүниетанымын қалыптастыру мәселесін қарастыру кезінде Н.А.Менчинская,
В.С.Мухина, М.Н.Скаткин, Э.Н.Моносзон, В.А.Сластенин, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина, Б.М.Неменский, А.А.Бейсенбаева, Қ.Ералин, В.С.Кузин,
Б.П.Юсов, Т.Я.Шпикалова, М.Абдирасилов т.б. еңбектері нәтижелі болып
табылады.
И.Зверев пәндер интеграциясын толық жүзеге асыру үшін оның
тәсілдерін, білім беру, дамыту және тәрбиелеу қызметтерінің өзара
байланыстарын ашу қажеттігін тұжырымдады. Пәндер интеграциясының жалпы
білім беретін қызметтері оқушыларды болмыс қозғалысының әр түрлі
формаларының өзара байланысын көрсететін қоршаған орта, дүние, әлем
жөніндегі жалпы білімдер жүйесін қалыптастыруды қарастырады. Тәрбиелеу
қызметі пәндер интеграциясында оқушыларда диалектикалық-материалистік
дүниетанымды, өнегелік-эстетикалық идеалдарды, жеке тұлғаның көңіл-күй-
еріктік қасиеттерін қалыптастыруды көздейді. Ал, пәндер интеграциясының
дамытушылық қызметі салалас пәндерді зерделеу кезінде талдап,
қорытындыланған іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыруда іске асырылады.
Н.А.Сорокиннің пәндер интеграциясында дидактикалық қағидаларды іске
асырудың қажетті шарты болуы керек деген идеясы, Г.Ф.Федорецтің пәндер
интеграциясын шындық өмірдің объектілері, құбылыстары және үдерістері
арасындағы біріктіруге, интеграциялауға ұшырайтын қарым-қатынасты
бейнелейтін педагогикалық категория екендігін анықтайтын тұжырымдамасы
әртүрлі идеялардың мазмұнын ашады. П.Г.Кулагиннің пәндер интеграциясын
мұғалім мен оқушылардың біріге отырып жүзеге асыратын жүйесі ретінде
түсіндіруі оқушылардың білімдерді игеру барысында ұқсас пәндердің мазмұны
қамтылу керектігін аңғартады.
Пәндер интеграциясы мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыдан жан-жақты
зерттелуі М.Д.Зверев және В.Н.Максимова еңбектерінде көрінеді. Олар пәндер
интеграциясының әдіснамалық негізін анықтап, оны әдіснамалық қағида ретінде
адамның ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп тұжырымдап, БСО-ның пәндік таным
аумағын кеңейтетіндігін анықтап көрсетеді.
М.Н.Скаткин мектепке дейінгі қалыптасқан қоршаған орта туралы
балалардың түсініктері бастауыш мектепте қоғам, табиғат құбылыстары мен
заңдылықтары туралы нақты білім қалыптастыруға бағытталатындығын, БСО-ның
бүкіл дүниетанымы көптеген ғылымдардың, пәндердің байланысы арқылы
қалыптасатындығын жазған.
И.К.Фоменко, И.В.Кошмина т.б. педагогтар пәндер арасындағы интеграция
мәселелеріне байланысты зерттеулерінде пәндер интеграциясының вертикальды
және горизонтальды типтерін, олардың өзіндік сипаты мен мазмұнын
қарастырады. Олар оқушылардың танымдық қабілетінің дамуына, түсініктерінің
мазмұнды қалыптасуына пәндер арасындағы кіріктірудің тигізер оң ықпалын,
біртұтас ойлауы мен дүниені тануына көмектесетіндігін тұжырымдайды.
Вертикальды пәндер интеграциясында ешқандай бағдарламаға,
тақырыптарға өзгерістер енбейді, вертикальды тақырып (пәндер интеграциясына
түсетін пәндер бағдарламаларына сәйкес) таңдалынып алынып, сол тақырып апта
көлеміндегі өткізілетін әртүрлі пәндерді өткізу барысында қолданылады. Ал,
горизонтальды пәндер интеграциясында таңдаған тақырып оқу материалымен
анағұрлым сәйкес келуіне байланысты бір апта алдыға немесе бір апта кейін
жылжытылып отырады, ал тақырыптың жылжуы барлық пән мұғалімдерімен келісіле
жасалады. Бұл пәндер интеграциясынжүзеге асыру кезінде бастауыш сынып
оқушыларының жас ерекшеліктері, зейіндерінің тұрақсыздығы, ұзақ қабылдауды
мойынсынбауы, қысқа мерзімдік қызығушылықтары есепке алынады.
А.А.Бейсенбаева оқушылардың танымдық дүниесінің қалыптасуы оқу
үдерісін ұйымдастырудағы пәндер интеграциясының нәтижелілігіне тікелей
сүйенетіндігін және оларға әрбір пәнді оқытуда басқа пәндер, ғылымдардың
қажетті элементтері, материалдары бірлесе игерілетіндігін көрсетті. Ол
пәндер интеграциясы ұғымының өз ішінде бөліктерін үшке бөліп қарастырады,
яғни: пәндер интеграциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz