Гравирлеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Танирбергенов Медеубек ЖҰматайұлы
Гравирлеу
Оқу - әдістемелік құрал
Шымкент 2005
УДК 372.8:76.01
ББК 85.15 л 73
Т 18
Танирбергенов М.Ж.
Гравирлеу (Көркем сурет, графика факультетінің студенттеріне арналған
оқу құралы) – Шымкент, М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ 2005 г. 64 ст.
ISBN 9965 – 667 – 19 – 5
Оқу - әдістемелік құрал бейнелеу өнері бойынша үйірме жетекшілеріне
Пікір берушілер : Педагогика ғылымының докторы,
профессор Ералин К.Е.
Педагогика ғылымының кандидаты,
доцент Кемешев Д.А.
Университеттің оқу - әдістемелік кеңесінен баспаға ұсынылған
Хаттама № 3 22.01. 2005 ж.
С М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
КІРІСПЕ
Осы жұмыстың мақсаты – көптеген кәсіби және әуесқой суретшілерді
жаңадан шығарылған материалдарға гравюра салу әдістерімен таныстыру.
Жаңа материалдарда жаңадан шығарылып, тексерілген гравюра жасау
әдістері сияқты, оқырманды қызықтыруы мүмкін, өйткені оларды оңай өндіруге
болады.
Қазіргі гравюраның екі түрі – биік және терең – тақтада ойылу әдісімен
және эстамп суреттеу әдісімен айыруға болады.
Биік гравюрада сызықтар, сызықшалар, нүктелер тақта бетінде анық
көрсетіледі (рельеф). Олардың үстіне бояу біртұтас болып жағылады да, одан
қағазға бастырылады. Биік гравюрның ойылуы маманнан үлкен шеберлікті талап
етеді.
Терең гравюра техникасы одан оңайлау. Терең гравюрада барлық сызықтар
тақта бетінде ішіне қарай ойылады. Бояу ойылған жерлерге әртүрлі мөлшерде,
кесіктердің енділігіне және тереңдігіне қарай жағылады және қағаз бетіне
әртүрлі болып сызықшалар, нүктелер түрінде түседі.
Терең гравюраның оңайлығын және көп бейнелеу мүмкіндігін ескере отырып,
автор ең анық және жалпыға түсінікті әдістер ізденісінде осы техниканы жаңа
материалдармен жұмыс істегенде пайдалануды жөн көрді.
Осы кезге дейін терең гравюра жасауға металл пайдаланып келді. Бірақ
металл өңдеу зиянды қышқылдарды пайдалануды және арнайы кәсіби базаны талап
етеді.
Соңғы жылдары гравердың жұмысын жеңілдететін басқа материалдарды
пайдалану мүмкіншілігі пайда болды. Гравюралаумен кәдімгі суретшінің
шеберханасында немесе үйдегі жұмыс столында айналысуға болады.
Мысалға, сол материалдардың бірі – гравердың инесіне оңай берілетін
органикалық шыны (плексиглас-акрилат), мөлдір зат. Ол – гравюра жасауда өте
маңызды роль ойнайды.
Органикалық шыныны 1944-1949 жылдары сәулет жобаларын және ғылыми
еңбектерді суреттеуде пайдаланған. 1945 жылы көбейтуге арналған эстамптар
осындай шыныдан жасалған формаларда басылған.
Органикалық мөлдір шыныны пайдалану тәжірибесі 1953 жылдан бастап
әртүрлі мөлдір қағаздарды – кальканы, пергаментті, т.б. пайдалануға негіз
болды.
Жыл сайын өткізілетін көрмелерде, оның ішінде 1957 ж. Бүкілодақтық
көрмеде және дүниежүзлік жастар мен студенттер фестиваліндегі көрмеде
органикалық шыныда және қағаз формаларында жасалған жұмыстар көрсетілді.
Қағаз тақталарында гравюра орындалғанда оны көбейту мақсаты қойылмаған.
Гравюра жасау шеберлілігіне басты мән берілді. Өйткені қазіргі кезде
көбейтуге арналған әртүрлі техника көп, қолдан көбейту өз маңыздылығын
жоғалтқан.
Үйрету мақсатында жұмыстың әртүрлі кезіндегі шамасын көбейту
мүмкіншілігі кеңінен пайдаланылған. Ондай баспалар суретшінің жұмысының әр
қадамын зерттеп, оның жетістіктері мен кемшіліктерін байқау үшін өте
маңызды.
Терең гравюраның жаңа түрлері бойынша жұмыс істегенде классикалық
әдістер пайдаланылады; формалардан бастырылып алынған эстамп классикалық
әдіспен орындалғаннан айнымайды.
Келесі тараудан оқырман осы өнерде пайдаланылатын әртүрлі әдістермен
таныса алады.
І. Гравированиенің (ойма жасаудың) классикалық әдістері
Мыста кесіп істелінетін гравюра
XV ғасырдың орталығында пайда болған мысты кесіп істейтін терең
гравюраның алдында бойлап тілінген тақтада орындалған кескін ағаш гравюрасы
еді.
Биік гравюраның әр сызығы екі жағынан пышақпен ойылып, тақтай бетінде
көрсетілетін.
Бұл жұмыс күрделі болғандықтан суретші берген суретке қарап ағаш ұстасы
кесетін. Осы еңбекті бөліп істеу жұмыстың құндылығын нәтижесінде
жоғалтатын.
Қолөнершілер жасаған гравюралар өздерінің схемалылығымен ерекшеленеді,
ал Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері әр суреттін анық түсіріп, ақырын қара
түстен ақ түске өткіп отырған. Бұндай сурет жасау үшін икемді техника
қажет, сөйтіп, граверлар зергерлік аспаптарды – ине, пунсон, кескішті
пайдалана отырып (1,2,3 сурет), оларды ағашта емес, мыста қолданды.
Терең гравюраның бірінші пайда болған кезеңінде (1440 ж) суретшілер
өздері жұмыста кескішпен орындайтын екен. Бірақ кейін гравюра өнері күрделі
жолдармен дамып, жаңа түрлері пайда болып, орындау барысы қиындаған соң,
онымен тек қана маман суретші-граверлар айналысатын болды.
Суретші-граверлар үлкен шеберлік танытып, көптеген қиындықтарды жеңіп,
кескішпен жұмыс істеуді үйренді (4,5 сурет).
Кескішті басып, гравер сызықшыларды әртүрлі енділігімен, тереңділігімен
оятын, бірақ суретті ойдағыдай түсіре алмайтын. Түзу қатарлармен орналасып,
сызықтар нүктеден нүктеге дейін немесе жатық иректермен түсірілген.
Кескішпен ойылған сызықтар, XVIII ғ. Францияда жасалынған көптеген ең жақсы
мысқа түсірілген классикалық кескін грювюра шығармаларының өз дәрежесінде
орындалмай қалған сияқты.
Осы кезеңде кескіндік гравюраның көп еңбек талап ететіндігі оның
жойылуына себеп болды.
Классикалық кескіндік гравюра балғамен соғылған 2,5-4 мм қызыл мыс
тақтайшаларда орындалатын. Кейде тілімділігін арттыру үшін мысқа латунь
қосылатын.
Әбден жақсы дайындалған тақтайлардың бетіне шайырлы алғашқа бояу
жағылып, арнайы қағаз арқылы сурет түсірілетін. Суретті инемен түсіреді, ол
кезде бояу оңай сызылып, мыста сызылады.
Гравюралау қолайлы болуы үшін сызықтарға азот қышқылының әлсіз
ерітіндісін жағып, кейінгі жұмыстарын кескішпен орындалған екен.
Гравюра өнерінде жаңа материалдарды қолдану кескішті пайдалануда жаңа
мүмкіндіктерге ие болды. Осыған байланысты классикалық дәстүрлерді зерттеу
үлкен мағыналы болып тұр.
Офорт
XVI ғ. ортасында қатал пластикалық сурет өзгеріп, еркін бейнелер пайда
болды. Өңнің мағынасы өсті.
Суреттердің жаңа бағыттарының пайда болуы суретшілерді жаңа гравюралау
әдістерін іздеуге мәжбүр етті, тек қана пластикалық формаларын емес, жарық
пен ауаны да көрсету керек болды. Осы талапқа сай офорт болды, оны
орындауға ине пайдаланды.
Офорт – мыста жасалған терең гравюра, тек оның кескіндік гравюрадан
айырмашылығы, ол кесілмейді, ал химиялық жолмен ойылып жасалады. Әбден
тегістелгеннен кейін тақтаның бетіне қышқылға төзімді бояу қабаты жағылады.
Оның құрамында асфальт, канифоль, балауыз, т.б. шайырлар бар. Сурет еркін
қозғалатын инемен салынады. Ине мысты сызбай, тек бояуға түседі де,
пайда болған сызықтар қышқыл әсеріне түседі. Қышқылдың күштілігіне
және химиялау ұзақтығына байланысты тақтада әртүрлі тереңдікті және
енділікті сызықтар пайда болады.
Офорттың басқа гравюра түрлерінің алдындағы басымдылығы - ол еркін
қимылды инемен икемді бояуға түсірілуі (6 сурет).
Суреттің анық түсуіне сызықшалардың еркін тығыздықпен орналасуы
әсер етеді; қағазға басылған сурет жоғары көркемділігімен ерекшеленеді.
Офорт өнері ең биік шыңына XVII ғасырда голланд суретшісі Рембрандт
ван Рейн (1606–1669) жетті. Ол офорт дамуын бірнеше жыл алға ілгерілетті.
Орыс мәдениетінде офорт кескіндік мыста орындалған гравюрамен қатар
Петр реформаларында маңызды ролін атқарды. XVIII ғасырда офорт
техникасы Россияда ғылыми және техникалық кітаптарда суреттеуде және
көрем әдебиет шығармаларын көбейтуде кеңінен пайдаланды.
Жұмсақ лак ( жабысқақ бояу қабаты )
Офорт жасау үшін жеңіл әдіс – ол жұмсақ лак пайдалану. Оны тақта
бетіне тампонмен жағады. Боялған тақтаның үстіне суретші жұқа бұдыр
қағаз қойып, қаламмен сурет салады.
Қалам жүргізілген жерде бояу қағазға жабысып, жұмыс біткен соң
қағазбен бірге тақта бетінен алынады. Қағазға жабысқан бояу болашақ
басылған суретті бейнелейді. Тақта бетінде бояу көшкен сызықшалар
суретті көрсетеді.
Кейінгі суреттің химиялық өңдеуі қышқылдың әсерімен металлға
тереңдетіледі. Қаламның батуына байланысты қышқыл металлға көп немесе аз
әсер етеді ( әртүрлі тереңдікке).
Жұмсақ бояу қабатты тақтадан жасалынған көшірме қағаз бетінде
қаламмен салынған суретке ұқсайды.
Офортта пайдаланылатын жұмсақ лак жеке өзі де, түрлі бояумен де
жағылады. Ол акватинта.
Акватинта
XVIII ғасырда әсіресе Францияда акватинта әдісі кеңінен
пайдаланылады. Ол орындалу әдісмен перомен салынған, сепиямен
толықтырылған.
Акватинта техникасының ерекшелігі – тақта бетін ұсақ шайыр, канифоль
немесе асфалть нүктелерімен жабатын түрлі бояу қолданылды. Ол тақтаға
жабысу үшін баспа формасын жылытады.
Түрлі бояумен боялған металл әлсіз қышқыл ерітіндісімен
химияландырылады. Химияландыру ұзақтылығына байланысты тақтада көптеген
майда нүктелері бар дақтар пайда болады.
Химияландыру ұзақтығын жайлап соза беріп, суреттің ашық жерлеріне
қорғайтын лак жағып тұрса, түрлі түсті гравюра жасауға болады.
Түрлі бояуды ірі немесе ұсақ түйіршікті шайыр қосу арқылы
дайындауға болады. Түйіршіктердің ірілігі суреттің композициясына
байланысты. Сызықтарды алдын ала құрғақ инемен ойып, жұмсақ лакқа
қаламмен салуға болады. Акватинтаны бірнеше тақтадан түрлі түсті эстамп
жасауға пайдалануға болады.
Бірнеше тақтадан көшірілген түрлі түсті акватинта үлгілері өте аз,
өйткені ол өте көп қиындықтарды жеңуді талап етеді.
Бір тақтаны қолдан бояп жасау көбірек пайдаланылады. Ең жақсы
акватинта түрлі түсті суреттер болып табылады.
Қалам үлгісі ( көркемдеуі )
Қалам үлгісінің мақсаты – қалам боямасы Офорт бояуына тақта үстіне
тиісті рулеткамен (7 сурет) нүктелер түсіріледі, кейін олар
химияландырыла
ды. Қалам үлгісінде жасалынған гравюралардан істелінген көшірмелер
түсті бояулармен басылып, эстамптың суретпен ұқсастығы жоғары дәрежеде
болған.
Пунктир сызықты гравюра
Сызықшалы суретті гравюраны топпен толықтыру ұмтылысында XV ғ. пунктир
сызықты гравюра кеңінен таралады. Тегістелген мыс тақташасында көптеген
нүктелер түсірілетін. Ол үшін пунсон пайдаланатын – зергерлік аспап. Ол
үшкір құрыш инесіне немесе кішкентай балтаға ұқсайды.
Пунсон пайдаланғанда, гравюралар тушьпен салынған суретке ұқсата алмаған,
өйткені жекелеген нүктелер ылғи көрінетін. Пунсонмен гравюра жасау көбінесе
сызықшалы суретте (кескішпен тақтайда немесе офорт әдісімен) пайдаланылған.
Қара үлгі – меццио-тинто
Қара үлгі, немесе меццо-тинто XVII ғ. Пайда болып, ағылшын майлы
кескіндемесіне ұқсас кеңінен тараған.
Меццо-тинто Голландияда, әсіресе Англияда кеңінен тараған. Бұл үлгіде
көбіне қара біртүсті гравюра жасалған., ал Англияда түрлі-түсті
көшірмелерде жасалынған, олар үшін көптеген трафареттер қолданылған. Қара
үлгі техникасы тақтаны ерекше өңдеуді талап етеді. Ауыр өткір тісті
күрекшемен (8 сурет) және матурамен – домалақ көптікенекті аспаппен. Оларды
пайдалану арқылы тақташаның үстінде көптеген майда сызықшалар пайда болып,
құрғақ инемен жасалынған сияқты (9 сурет).
Тақтайдың ашық жерлерін шұңқырларды тегістеп (үшжүзді өткір пышақпен –
шабермен, үтіктегішпен және ворониламен) жасайды (10 сурет).
Әр түстің бір-біріне өтуі мыс тақтасының беті неғұрлым көп өңделсе,
солғұрлым әдемі болып түседі. Бір суретпен 15-20 көшірме жасауға болады.
Ұзын сызықшалар қара үлгіде, тек кейде құрғақ инемен жасаса, сызықшалар
пайда болады.
Құрғақ ине
Ине ең қарапайым және көп кездесетін, пайдаланылатын құрал. Тегістеліп,
боялмаған мыс тақтасының бетінде өткір ине із қалдырады. Жай басып істеген
кезде иненің ізі таза, бүдірсіз, химияландырылған офорт немесе кескішпен
жүргізген сияқты болып көрінеді.
Қатты басып істеген кезде ине материалға кіріп кетіп, терең және шеттері
жыртылған сияқты, көтеріліп тұратын із қалдырады. Әртүрлі күшпен басылып
инемен ойылған суреттер жіңішке қылқаламмен жағылған бояу сияқты көрінеді.
Құрғақ ине сызықтары ерекше болып көріну себебі – ине іздерінің және
шептерінің боялғанында.
Инені гравюра жасау үшін әртүрлі материалдарда пайдалануға болады. Мыс
тақтайына инемен жасалынған гарвюра көп көшірме жасауға жарамайды. Мыстың
сапасына қарай, оны 50-70 рет қана істеуге болады.
Литография қаламының сызықшаларына ұқсас дақтар және сызықшалар кальканы
ұстарамен немесе басқа өткір құралмен қырған кезде пайда болады. Ал баспа
формасының әртүрлі беті планшеттің әртүрлі өңдеуі арқылы істелінеді –
калка, қағаз, картон. Осындай фактураның өңделуі эстампты байытады. Жеңіл
ашық түс калькада болады, одан қаралау - қағазда, ал қою қара – картонда.
Қағаздың ашық беті картон сияқты бояуды сорып алады да оны жеңіл
көшірмеге береді. Калька мен қағаздың бетін тырнау арқылы тақта бетін
әртүрлі жасауға болады. Оны инемен қосымша өңдесе, әртүрлі фактуралы
көшірмелер жасауға болады,. Басылым формасы көп болса, көшірме түрлері де
көп болады.
Пунсонмен, рулеткамен жасалынған қосымша сызықтар, сызықшалар әртүрлі
тереңдікте және үлкендікте жасалынады. Олар және ірітүйірлі түйіншіктер,
қабықшалар керекті жерлерге тақтай бетіне қойылады және балғамен соғылады.
Енді бастап жатқан граверға айтылар кеңес – гравюра жасау алдында бірнеше
сынақ жұмыстарын калькаға инемен және пышақпен әртүрлі енділікті және
тереңдікті сызықтар жүргізіп, әртүрлі түсті дақтар жасау.
Лакка қосылған түсті қабат
Суретші А.И.Корепцов ұсынған тақтаны бояу жаққан жаққышпен жуу әдісі
ерекше нәтиже береді.
Баспа формасының керекті жерлеріне қараша боялған, ішіне майда құм
қосылған нитролак жағылады.
Әбден құм ұнтағымен араласқан лак баспа формасының үстіне керекті
қалындықта жағылады. Нитролак түйіршіктері тақта бетінде қалай
орналасатынын қара түс жақсы көрсетеді. Негізгі бояумен байланысып, ұнтақ
баспа формасының бетін түйіршікті көрсетіп, көшірме жасаған кезде бояуды
ұстап қалады.
Көшірмеде бояу жаққыштың іздері жақсы көрінеді. Градацияның түсі әртүрлі
болуы мүмкін – қою қарадан мөлдірге дейін. Егер гравюраға өзгерістер енгізу
керек болса, онда керекті жерлерін қырып, кейін үстіне лак жағуға болады.
Осы әдісті біртүсті гравюрада, түрлі-түсті гравюрада да пайдалануға
болады.
Фотоқағазға немесе фотокартонға жасалынған гравюра
Терең гравюраның баспа формасы ретінде бетіне фотосезімді эмульсия қабаты
жағылған фотокартон немесе фотоқағаз пайдалануға болады.
Суреттің оригиналы баспа формасына фотосурет әдісімен түсіру полиграфияда
және ағаш гравюрасында кеңінен қолданылады. Бұл жерде суреттің көлемі
өзгертіліп, айна бейнесімен түсірілуі мүмкін. Айна бейнесін жасау үшін
негативтің жылтыр бетін объективке қарай қою керек.
Эмульсия жағылған фотоқағаз калькада қолданылғандай, ине мен пышық
қолдану мүмкіншілігін туғызады. Баспада құрғақ (суланбаған) қағаз
пайдаланылады, көшірме тиражы 50-ден асады. Гравюра жасауға тек оригинал
суреттерді пайдаланған жөн.
Органикалық шыныда және қағаз формаларында басылған гравюралар
Тақтадағы гравюра көшірмемен бітеді. Жаман, сапасыз басылған гравюра өз
көркемдік сапасын жоғалтады, ал жақсы орындалған басылым өз сапалылығын
эстампта көрсетеді.
Терең гравюра жасаушы гравер өзі бояуды дайындап, сынақ көшірмелерін
жасай білуі тиіс. Баспашы көмегін ол тек қана көп тиражды басылым жасаған
кезде сұрау керек.
Органикалық шыныда және қағаз формаларында жұмыс істеу офорттың алдындағы
артықшылығы, онда гравюра жасау және сынақ көшірмелеу параллель жүргізуге
болады, бояуды жуу, кептіру, майсыздандыру сөйтіп қайта бояудың қажеті жоқ.
Жұмыстың күйін білуі үшін (гравюра жасалған кезде), тікелей немесе
керісінше көшірме жасау керек болады.
Тікелей сынақ көшірмесін – тақтаның айналы бейнесін беру үшін –
жасылынған жұмысты тексеру керек. Керісінше көшірмеде сурет гравюрамен дәл
түседі. Осындай көшірмеде барлық қателерді түзулеп, тақтаға түсіруге
болады.
Станоктың талеріне қойылған жаңа тіке көшірмеге жұқа қағаз жапсырылып,
оның үстінен картон қойылып екі валдың арасынан қатты қысыммен жүргізіледі.
ІІ. Гравюралардың жаңа түрлері
Органикалық шыныдағы терең гравюра
Жоғарыда айтылған классикалық гравюралау әдістері терең гравюра да бес
ғасыр бойы металл бетінде жасалынып келді: мыста, құрышта, цинкте, т.б.
Барлық гравюралау техникасына енгізілген жаңалықтар қаламмен, перомен сурет
салудың жасалу әдістерін көбейтуге және жеңілдетуге бағытталған.
Біздің алдымызда жаңа мақсат тұр. Гравюра жасау өнерін суретшілер көбірек
меңгерсе екен,– осы біздің мақсатымыз.
Біздің ізденістеріміз әр суретші тез үйреніп, қолданатын арзан материал
табу. Ондай ізденістер бұрын кеңес суретшілері де жасаған, бірақ практикаға
енбеген еді.
Ондай ізденістер туралы біз тек әңгімелерден ғана білуімізге болады.
Мысалға, суретші В.Д.Замирайло баспа формасы ретінде лак жағылған картон
пайдаланған екен. Ал шебер П.Н.Староносов терең гравюраны инемен және
кескішпен линолеумге жасаған.
Суретші К.В.Кузнецов өз жұмысында кеңінен тараған картонға түскен
гравюралау әдісін жемісті қолданған. Кейбір суретшілер гравированиеде
целлулоид пайдаланған, бірақ ол көп таралмады, өйткені целлулоид тез
жанатын зат.
1940 жылы кеңес Одағында өнеркәсіпте пластмасса пайда болып, металлдың
орнына қолданылды. Бұл жұмыс жасауға өте қолайлы.
Еліміздегі шикізаттардан жасалынған пластмассалардың құрамында
байланыстыратын заттары шайыр, битум, целлюлоза эфирлері т.б. және
толтырғыштар – кварц және ағаш ұны т.б. бар. Пластамассалар жылуға еритін
және жылуға иілетіндер болады. Бірінші түрі қыздырғанда еріп, кейін, қатып
қалады, екіншілері ыстыққа еріп, суыққа қатады. Біріншілер кейін өз
формасын өзгертпейді. Гравюраға пайдаланылған органикалық шыны мөлдір
термопластик сияқты, кәдімгі терезе шишасынан айнымайды. Органикалық шыны
сынбайды, қатты, химиялық қышқылдарға және сілтіге төзімді, майға, суға,
бензинге шыдамды, оңай престенеді, ысытқан кезде тесіледі және кесіледі.
Органикалық шыны пластмасса заводтарында 2-3 мм жуандықта болып шығады.
Органикалық шыны мөлдір болғандықтан гравердың жұмысын өте жеңілдетеді,
өйткені оған айна бейнелуін жасау керегі жоқ. Осы суретшінің жұмысын өте
жеңілдетеді. Өзнің бірыңғайлылығы және серпінділігіне байланысты
органикалық шыны бұзылып жарылмайды.
Органикалық шыны үйкеліске шыдамды, осы мүмкіншілігін эстамп баспасын
жасаған кезде цинк пен мыста жасағандай, қатты баспа станок валының
қысымына салса болады. Органикалық шынының жеңілдігі де (1,18-1,19) суретші
үшін қолайлы.
Органикалық шыны ацетонда және дихлорэтанда ерітілу ерекшілігі суретшінің
тақтада жіберген қатесін түзелту үшін өте ыңғайлы қызмет етеді. Ал оның
әртүрлі атмосфера құбылыстарына төзімділігі ашық ауада істей беру
мүмкіншілігін туғызады.
Органикалық шыны таңдаған кезде оның өте мөлдірін, сызықшасыз,
жарылмағанын алу керек.
Тақтаны дайындау. Гравюра жасалынатын тақта фаска мен рантаның (тақта
шетіндегі бос орын) енділігін ескере отырып қойылады (11 сурет).
12 – сурет. Конус тәріздес қашалған инемен
органикалық шыныға із түсіру.
13 – сурет. Органикалық шыныны кесуге ыңғайландырылған тақта.
Соңғы көлемі байқау көшірмесін жасаған соң анықталады да, ранта өзгеріп
немесе жоюға болады, ал фасканы жаңадан істеуге болады. Фаска жақ тақта
станокта басуға жіберілмейді, өйткені өнделмеген шыны шептері қысымға
түскенде, эстамп жасалатын қағаз жартылып кетеді. Тақта 3-4 мм болса,
фасканың ені 7 мм аз болмау керек. Ал жұқа, 2 мм тақтаны фаскасыз қолдануға
болады, тек шеттерін өңдеу керек.
Тақтаны листтен кесіп алу. Тақтаның көлемін анықтап, оны үлкен листтен
жуан құрыш инемен кесуге болады. Иненің қимылына қарай ұстау керек. (12,13
сурет). Листте бірінші ұзынынан кесіп, бірнеше тақта дайындауға болады.
Кейін әр тақтаны кесуге болады. Сызғышпен 5-6 рет қатты кесу және фанер
арасына салу арқылы бөлуге болады. Осы жерде шеттерінің кесілуін көру
керек, өйткені ол сызықтың соңын кеспей қалуы мүмкін.
Фаска жасаудан бұрын, шынының шеттерін көріп, түзу емес жерлерін түзулеу
керек. (14 сурет).
Фаска өткір пышақпен немесе шабермен (15 сурет) орындалады (жонылады).
Шыны беті тазаланады, ол жылтырайды, оны тегістеудің керегі жоқ.
Фасканың бұрыштарын 2 мм тақта 1-1,5 см радиуспен тегістеу керек. Одан
жұқа тақтада бұрыштарын ғана жонса болды, өйткені үшкір бұрыштарға ілініп
су эстамп қағазы жыртылуы мүмкін.
Фаскалар түзу болу үшін, оның сызықшаларын әуелі инемен, сызғышпен шектеу
керек.
Тақтаға сурет салу
1 әдіс. Сурет шыныға қаламмен, перомен немесе тушьпен салынады. Тушь пен
қалам ізі шыныға жақсы түсу үшін, шынының бір жағын су құммен сүртуге
болады. Шыны өз мөлдірлігін жоғалтпайды. Суреттің үстіне қойып, шыны
бетінде рейсшина мен угольникті пайдаланып, қаламмен сыза беруге болады.
Қағазға орындалып, шыны бетіне түсірілген оригинал жылтыр шыны бетінде
жақсы көрінеді. Егер осы шыныны ақ қағаздың үстіне қойса, салынған сурет
өте анық көрінеді. Гравюраны жасай беруге болады. Көшірмеде оригиналдың өзі
түседі.
Деректі суреттерді, мысалға, сәулет ескерткіштерін немесе сәулет пейзажын
түсірген кезде көшірме тікелей болу керек. Басқа кезде олай болу міндетті
емес.
2 әдіс. Сурет, композиция немесе оригинал көшірмесі калькада орындалады.
Керісінше бейнелеу жасау үшін калька суретімен төмен қаратып ақ қағазға
қойылады, сөйтіп органикалық шынымен жабылады. Осындай күйде керісінше
сурет гравюрасын жасауға болады. Осы нәтижеге кәдімгі қағазды жарыққа ұстап
жетуге болады.
Бірінші әдістең ыңғайлылығы – оған не калька, не басқа құрал керек емес,
оны кез-келген жерде істеуге болады. Бұл әдістің кемшілігі – оның гравюра
жасаған кезіндегі оригинал суреттің жойылуы. Кейбір граверлар оригиналын
матаға орындап, кейін жасаған гравюра эстампымен салыстырады.
Екінші әдістің артықшылығы, қағаз бетінде жасалған суреттің кейбір
кемшіліктерін жөндеуге болады. Бұл әдісте бірінші сурет жойылмайды,
суретшілерге бұл бірінші әсері сақталғаны құнды.
Органикалық шыныда заттың өзіне қарап сурет салу
Болашақ гравюраны жасау үшін алғашқы затқа қарап сурет нобайын жасауда
кейде тез-тез және дәл күрделі сәулет ансамблін, көп нүктелі және формалы
панораманы түсіру қажет болады. Одан басқа қозғалыстың қызық сәрттерін,
өзгеріп тұратын жарықты түсіру, т.б. Осындай кездерде өте ұтымды алдын-ала
суреттеу әдісін қолдану – мөлдір органикалық шыныда көрсету.
Ол үшін керекті көлемді шыны мольбертке бекітіледі (16 сурет). Суретші
керекті суретін тауып, фокус қашықтығын бекітіп, екі-үш нүктесін белгілеп
қояды. (17 сурет).
Бұл әдісті XVI ғ. А.Дюрер кәдімгі шиша арқылы қолданғаны белгілі. Ол
кезде шиша оған тек экран ретінде керек болған, суретті кейін қағазға
орындайды екен. Ал қазір біз органикалық шыныны осы мақсатпен қолдана
отырып, оны әрі баспа формасы ретінде, бір бетіне гравюра салуда да қолдана
береміз.
Сурет түсірген кезде міндетті түрде шыны бетіне барлық заттың детальдарын
түсіру қажет емес, ең бастысы негізгі сызықтары, тіке және горизонталь
бөлшектері көрсетілсе, қалған жұмыстарын ақ қағазға қойып шыны суретті
аяқтауға болады.
Шынының жылтыр бетіне майлы Стеклограф қаламымен, перомен (тушь),
құрғақ бояу жаққышпен (гуашь) немесе қаламсап сиясымен салуға болады.
Шыныда жасалған нобай калькада немесе қағазда аяқталады. Ол үшін шыныға
түсірілген суреттің үстіне мөлдір калька қойылып немесе жартылай ватман
қойылады.
Калькада салынған суреттен айырмашылығы, қағазға жасалынған суреттен
акварель нобайын жасау мүмкіншілігі туады. Ол гравюра жасауға түстер
оригиналы керектігі. Осы мақсатпен калькада түрлі түсті қаламдарды
пайдаланады.
Шыныдан калькаға суретті тез түсіріп алу үшін, шыны көлемінде планшет
дайындап қоюға болады. Оның бетіне үш жерінен кальканы жабыстырып қою
керек, ал сурет енді калька бетінде салынады. Алдын-ала дайындалған шыны
көлеміндегі қағаз шеттері қайырылып шыны бетіне қойылып, үш жерінен
бекітіледі.
Шыныдан алынып жасалынатын суретті жасауда фокустық қашықтықтың ролі
үлкен. Суретшінің көзі қаншалықты суреттен алыс болса, соншалықты сурет дәл
түседі. Сондықтан бұл жұмысты ұзын қалам, сабы ұзын бояу жаққыш
пайдаланылған жөн.
Алдын-ала тақтада қаламмен немесе перомен негізгі нүтелерін қойып,
суретті органикалық шыныда инемен жасай беруге болады.
Сурет аяқталар кезде шыныны сұр қағазға немесе картонға қою керек.
Өйткені инемен сызылған жолдар жақсы, анық көрінеді.
Дайын суреттен айна бейнелі көшірме алуға болады. Онда суретші алған
бірінші әсер сақталады.
Көшірмеде тікелей бейнелеу пайда болу үшін, сызықшаларға бояу жағу керек,
суретті ақ қағазға қойып, қайтадан шынының екінші бетіне суретті түсіру
керек. Қайта гравюралау суретінің тек керекті композициясын түсіру
мүмкіндігін туғызады.
Затқа қарап фотосурет салу. XVIII ғ. суретшілері қала көріністерін салу
үшін қараңғы камера пайдаланады екен, осылайша Италия суретшісі
Дж.Ант.Каналетто (1697-1768) істеген. Ол Венеция көріністерін салған.
Осындай камера-обскурантты (қараңғы-камера) XVIII ғ. орыстың граверы, қала
көріністерін бейнелейтін суретші М.И.Махаев (1716-1770) пайдаланған. Оның
көрініс суреттері Петербургтың, Нева өзенінің көріністері әдемі
бейнеленген. Ағаш тақтайлардан жасалған қарапайым камераның ішінде отырып,
Махаев оның артқы қабырғасында сарайлардың, үйлердің бейнелерін салып,
сызықшаларын түсіріп болған соң, шеберханаға әкеліп, дұрыстап сызып,
тушьпен жазады екен.
Осылайша салынған оригиналдар кейін Ғылым Академиясына өткізіліп,
олардан көшірмелер алынатын. Кейін көшірмелер мыс тақтайларға түсіріледі
екен (офорт гравюрасы). Осы өте қиын жұмысты белгілі гравер Иван Соколов
(1717-1757) бастаған суретшілер тобы орындаған.
Қазіргі фотоаппараттар суретшіге өте үлкен көмегін тигізеді.
Фотосуреттер әр затты дәл түсіреді де суретші зерттеуіне қолайлы болады.
Гравюра жасауға пайдаланылатын аспап-құралдар
Ине. Органикалық шыныда гравюра жасау барысында пайдаланылатын ең
негізгі құрал – ине. (18 сурет). Әртүрлі түрде үшкірлеу мүмкіншілігіне ие
ине ең қолайлы аспап болып табылады. Кәдімгі тігіс инесі, түзу бігіз
гравюра жасауға өте қолайлы. Майыспайтын және сынбайтын инелер ең жақсы
болып табылады. Ағаш тұтқыштың ішінде ине қозғалмай тұру үшін оның соңына
обойма қойылады. Иненің бос ұшы 15-20 мм ұзын болмау керек, әйтпесе ине
қимылдай бастайды. Ине домалақ надфильден де жасалынуы мүмкін – екі шетін
үшкірлеу керек. Жұмысты тек үшкір инемен жасау керк, сондықтан гравердың
қол астында қайрақ тұру керек. Гравюра сапасы көбінесе аспаптың жақсылығына
байланысты.
Инеұстағыш болса, патефон инесін де пайдалануға болады. Оның инесін,
өтпей қалса, жиі-жиі ауыстырып тұруға болады. Келте инелер үшін сағат
жөндеушілер қолданатын қыстырғышты пайдалануға болады. Одан басқа цанга
қалам салатын футлярды да қолдану қолайлы (20 сурет).
Құрыш иненің орнына алмаздан немесе лағылдан жасалған инені арнайы
сапқа салып, пайдалануға болады.
Ағаш саптың ішіне салынып істелінген, ұшы үшкір, өзі үшбұрышты құрыштан
жасалған аспапты шабер дейді. Онымен артық ойылған жерлерін және дұрыс
жасалмаған сызықшаларын жоюға болады.
Үлкен тақталарды үстелдің үстіне бекітіп қойып, оның жан-жағында жүріп,
сызықшаларды керекті бағыттарда сыза берсе болады.
Инемен жұмыс істеу техникасы
Ақ сызықпен жасалған сурет. Суретті қаламмен шынының күңгірт жағына
салған соң, тақтаны ыңғайлы болу үшін жантайған үстел үстіне орналастырады.
(23,24 сурет).
Иненің ақ сызықшалары және суреттің қара сызықтары сұр фонда жақсы
көріну үшін, шынының астына қоңыр-сұр қағаз немесе картон қойылады. Иненің
іздері анық көріну үшін жарық сол жақтан кесілген жерге түсу керек, ал
тақтаның беті көлеңкеленіп тұру керек. (25 сурет).
Қара сызықпен сызылған сурет. Суретшілердің көбісі ақ фонға түскен қара
сызықпен жұмыс істейді. Ол үшін шыны астына ақ қағаз қойылып, инемен
жасалған сызықтар артынша қара бояумен немесе көмір ұнтағы қосылған маймен
боялады. Артық бояу тақта бетінен сүріліп тасталады. Осы мақсатпен Қытай
тушінің әлсіз ерітіндісін немесе қара акварель пайдаланып, гравюра
сызықтарына бояу жаққышпен жағылады.
Айнамен жұмыс. Тақта бетінде керісінше сурет пайда болу үшін айнаны
пайдалануға болады. Оригиналды шыны бетіне түсірілуі тұрғысынан көру үшін
парақтың жоғарғы шетін өзіне қарай аударып, төменгі жағына айнаны қою
керек. Айнаны пайдалану гравюралауды әлдеқайда жеңілдетті.
Тақта бетінде заттың өзіне қарап сурет салған кезде де айна қолданса
болады. Ол үшін суретші түсіріліп жатқан затқа артқарап тұрып, оның
айнадағы бейнесін тақтаға түсіреді.
Мысалға, француз суретшісі Мерион (1825-1865) Париж көрісітерін айна
арқылы түсірген екен. Дж.А.Пиранези де (1720-1778) боялған тақталарға Рим
көріністерін түсірген кезде айна қолданған.
Барбы. Маста, гравюра жасаған кезде, органикалық шыны бетінде гравюра
салу кезінде де, кескішпен кескен кезде де сарықшалардың шетінде
төмпешектер пайда болады. Бірақ олар мыстан әлсіздеу. Он көшірме жасаған
соң барбылар жойылып кетеді.
Барбылар болмаған кезде оларды гравюра ойғаннан кейін артынша қатты
үлдірекпен немесе тұз суда ұсталған көмір кесегімен сүртіп тастайды.
Гравюра әдісі
Суретші тақтада істеген кезде ол өз жұмысының қорытынды нәтижесінде
қалай болатынын, оның көшірмесін, басқан кезде қағазға түскен сызықшалар
қалай түсетінін анық елестету керек. Осыны ескере отырып, сызықшаларады
перомен салған әртүрлі тонды штриховкадай емес, сиректей қылып салу керек.
Терең гравюраның ашық және қара түрлері белгілі. Анығында негізгі
рольді қағаздың ақ түсі атқарады. Оның бетіне көбінесе сызықшалар
түсірілмейді. Мысалға, Дж.Ват.Тьенолоның (1693-1770) офорттарындағыдай. Ал
қара гравюраларда тақтаның беті көптеген сызықшалармен заттарда ғана
қалған, мысалға, Рембрандтың офорттары сияқты.
Органикалық шыны бетіндегі гравюраның офорттан артықшылығы, бақылау
көшірмесін әр сызықша салынғаннан кейін жасауға болады, ал ою жұмысын оның
артынша жалғастырып кетуге болады. Ал өңдеуден кейін тақтаны қайтадан
бояумен сырлап тұру керек, ол жұмыстың өнімділігін түсіреді.
Гравюраны тек жаңы сызықшылырмен толықтыру ғана емес, сызылғандарды
күшейтуге де болады. Ол үшін кескішті немесе енді ұшты инені пайдаланады.
Суретті бөлшектеп те гравюралауға болады. Оны алдын-ала дайындалған
күрделі композиция жасалынған кезде істейді. Күрделі композицияны
гравюралау оның эскизін мұқият дайындауды талап етеді, өйткені қатені
түзулеу тақта бетінде қарағанда, мата немесе қағаз бетінде оңайлау. Артық
жұмыс істеу үшін және эстамптың тазалығын сақтап қалу үшін, барлық
композиция гравюрасының сұрақтарын шешіп, суретті баспа материалының бетіне
түсіргенге дейін анықтап алу керек. Суреттің қағаз жүзіне түсірілуі, оның
пропорцияларын, шеттерін ің көлемі, қағаз түсі, бояу – оның барлығы –
композиция элементтері.
Жұмысын енді бастап келе жатқан гравёр материалмен және аспаппен
жұмысын бастар кезде сасқалақтайды. Тәжірибе жоқтығынан ол оригинал
суретті қайта бастырып сызып шығып ( қаламммен немесе перомен ),
көшірмесін жасаған кезде әр сызықшасын материалға да түсіреді. Қорқақтап,
шырмалған қимылмен ұсталған инемен істелінген жұмыс нәтижеде сапасы
төмен эстамп болып шығады. Терең гравюраның өз ерекшеліктері бар,
сондықтан баспа формасын ойған кезде оригинал суреттен дәл көшіру міндет
емес, қайта сәл өзгертіп жасалынса жақсы.
Гравердің тәжірбиесі молайғансоң сонсын, жұмыстарын бірден
материалға бастырып түсіреді.
Тәжірибесіз суретті – гравёр алдын – ала ойлап қалыптасқан композиция
бойынша істейді, ал композицияны материалда жасаған кезде бейнелеу
әдісін тақырыптың мазмұнымен байланыстыру қажет.
Пейзаждың немесе портреттің түріде гравюрадағы сызықтар мен
сызықшаларға әсерін тигізеді. Кейбір композицияларда сызықтар жұмсық,
бұлдыр, тон доғамен араласады. Бұл кезде ең қолайлысы барбылы
сызықшаларды құрғақ инемен жасау. Басқа кезде көркемдік ойды жүзеге асыру
үшін ойғанда ақ қағазбен және түрлі дақтармен жасауға болады. Сызықтар
мен дақ араласпай, бірін бірі толықтырады.
Жас гравёр гравюрада көп сызықшалар жасап, бір нәрсені естен
шығарады: терең гравюрада сызықшалар мен сызықтардан басқа негізгі
тонның да ролі зор.
Сызықтардың және сызықшалардың қарқындығы, рельеф сияқты, кесілу
тереңділігімен байланысып, гравюра үшін үлкен маңызы тудырады.
Тәжірбиесіз гравёр, тақтада сызықшаларды бірыңғайлы жасап, кейін
көшірмесіне үңіле қарайды. Ал гравюра сызықшалары, ою тереңділігіне
байланысты, көшірмеде әртүрлі болып түседі: қара, пәс қара, сұр, ашық
сұр түсті.
Өз сызықшаларының қырлы болуы арқылы терең гравюраның бедері, қалам
мен немесе перомен салынғаннан ерекше және биік гравюра мен литографиядан
басқа болады.
Баспа формасындағы сызықшалардың қиылысуы дайын көшірмеде кеңістік
тереңдігін көрсетеді.
Сызықты гравюрада түс пен жарық және көлеңке жоқ, бірақ контур
сызықшасы, өз жуандығын және жарықтығын өзгерте тұрып, заттың формасын
және көлемділігін көрсетеді. Осындай пластикалық сызықтар плассирум
дәуірінде көп гравюрада, суреттерде, сәулет жобаларында қолданылған.
Терең гравюра өнерінде ( әсіресе офортта ), сызықтың орнына дақ
пайдалану енгізілді, бірақ ірі шеберлер бұл әдістен тез бас тартты.
Сызық гравюрасы органикалық шыныда жақсы орындалады; әсіресе сәулет
жобаларын, ғылыми суреттерін жасағанда қағазға жақсы түседі.
Кейбір гравюрада сызықшалар сәндік көрініске мінезге ие болып, заттың
формаларын анық көрсетеді. Вертикаль түрде сызылған параллель сызықшалар
арқылы суреттің тереңге кетуін көрсетеді. Ал параллельді дірілдеп
тұрған сызықтар заттың төңірегіндегі ауаны бейнелейді.
Кейбір гравюрада аралары үзік – үзік параллель сызықшаларды байқауға
болады. Осындай, және осы сияқты үзік сызықтар, форма шеттерін анықтап,
заттың жан – жағындағы кеңістікті көрсетеді.
Штрихтар (сызықшалар) Гравюрада форма көлемділігі, суреттегідей, тонның
түрлі түстері жасалғанын сызықшалармен көрсетіледі. Бояу бояғышпен
жүргізгендей, әртүрлі ұзындықтығы және қысқа сызықшаларды пайдаланып,
форманы жоспарлауға болады.
Композицияның көлеміне байланысты, қысқа немесе өте ұзын сызықшаларды
параллель түсіруге болады. Ұшына таман жіңішкеленген сызықшаларды XVII,
XVIII ғасыр кескін гравюра шеберлерінің жұмыстарынан байқауға болады.
Жарық түскен формалардың шеттерінде үзілетін сызықшалар контур
сызықшалары жоқ кезде жарық әсерін көрсетеді. Терең және анық көлеңкені
тығыз майда сызықтар арқылы ғана емес, түсін, енділігі әртүрлі
сызықшалармен жасалынады.
Үлкен гравюраларда сызықшаларды жиі майда жасаған көлемге сай
болмайды.
Гравюра қаншалықты үлкен болса, гравюра жасау әдісін таңдау соншалықты
қиын.
Бұл кезде инемен жасалынған жұмысты басқа әдіспен, форманы өңдеу,
тақтаны қыру, қабықшалар қолдану т.б. істеуге болады.
Бұл әдістер силуэт түсірген кезде қолданылады, кейін ол сызықтар
инемен немесе басқа аспаппен қашалады. Үлкен сәндік гравюрада тон ерекше
маңызды. Сонымен байланысты бастыру әдістеріде маңызды болады.
Үлкен тиражға арналған гравюра жақсы ойылу керек, өйткені
көшірмеге барлық сызықшалар, дақтар түсу қажет.
Түзулеу және қосу. Органикалық шыныда жұмыс істеу барысында қате
жіберілу мүмкін. Сол үшін өте мұқият болу керек, әйтпесе кейінгі көшірме
өз ерекшелігін жоғалтады. Егер қатені түзулеуге толық сенім болмаса,
онда гравюраны қайта жасауға тура келеді.
Жұмысты енді бастаған гравёрлер белгілі шеберлерден үлгі алғаны жөн,
мысалға, Рембрандтан. Мыста жасалған офортты түзулеу өте қиын
болғанымен, суреттен өте жақсы нәтиже алу үшін бірнеше рет жұмысын
түзулейді екен. Жұмыс барысында кейде ол гравюраның кейбір жерлерін
қырып тазалап, қайтадан оюға болады
Жіберілген қатені түзулеу мүмкіншілігі болмаған жағдайда қатесі бар
жерді тақтадан ойып шығарып , орнына дәл сондай жаңа ойықты салып,
жабыстыру керек. Ол үшін 3 – 5 % органикалық шыны мен құмырысқа
қышқылының ерітіндісін, аустон немесе дихлорэтан пайдалану керек.
Терең ойылған сызықшаларды түзулеу үшін, оларды бояу жаққышпен органикалық
шыны мен аустон ерітіндісін жағу керек немесе БФ желімін жағуға болады,
ал үстінен пелуамен немесе көшірмен түзулейді.
Түйіршіктеу ағаш сатыда жасалынады екен. Бірнеше минутта көлемі 350
х 450 тақтаның беті әр түрлі түйіршікті құммен жабылып түйіршіктенеді.
Егер құмды елеуіштен өткізсе, түйірлер бір түрлі болады.
Құмды шашатын аппараттан тақтадан қашықтығына байланысты,
түійіршіктелену эффекті әртүрлі болады.
Жақын қашықтықтан қатты күшпен шашса, шыны бетінің 0,5 – 1 мм
жойылады. Осы әдіспен бұрын боялған тақта бетін тазалап, меццо – тинтоға
дайындауға болады.
Бір метр қашықтықтан шашылса, тақта беті бірыңғайлы негіз құммен
жабылады. Тақтаны суретшінің өзі өңдесе, ол болашақ композицияның
керекті жерлерін құм әсеріне алдын ала қорған қояды, түйіршіктеу
терңдігін және тығыздығын бақылайды.
Қорғалған және ашық тақта бетінің аралары қатты шектелмейді,
өйткені құм шашылған кезде таза жеріне де сәл шашылады.
Қыру және тегістеу. Дайындалған тақта суретке қойылады, ал сурет
түйіршіктелген шыны бетінен көрінеді.
Егер түйіршіктелген тақтаны бояп, одан көшірме алса, қағазда
бірыңғайлы қара дақ болады. Кейбір жерлерін ағарту үшін тақтаның
түйіршікті фактурасын жою керек, онда бастырған кезде бояу сол
жерлерінде қалмайды. Тақтаның беті шабермен тазаланып, гладилкамен
тегістеледі.
Тақтаны шабермен және гладилкамен өңдеу өте мұқият жасалыну қажет,
өйткені тақта бетінде терңдіктер пайда болуы мүмкін. Гладилканы отқа
қыздырып жұмыс істеген ыңғайлы органикалық шыны жақсы тегістеледі.
Қыру мен тегістеу арқылы өңделген тақтадан алынған көшірмеде жарық
пен көлеңкелі жерлері анық көрінеді, ал тазартылған жерлерінде құм
түйіршіктерінің іздері қалады.
Келесі жұмыс – гравюраның ашық жерлеріне сұйық органикалық шыны құю (
дихлорэтанда немесе аустонды ерітілген ). Ол бояу жаққышпен жағылады. Құю
арқылы тақта бетінде қара түстен аққа өте бояу өтуге болады,
әсіресе, бояу жаққаннан кейін тақтаның ашық жерлерін тегістесе.
Қара манерамен жасалған гравюрада сызықтар жоқ, ал егер оны қосымша
құрғақ инемен өңдесе, эстамп өте жақсы болып шығады.
Фотоплёнкада жасалған гравюра
Кішкентай гравюраға материал ретінде жаңа немесе қолданылған
фотоплёнканы қолдануға болады. Жылы сумен қолданылған пленкадан сурет
жуылып, оны бірнеше минутқа ыстық суға салады. Сөйтіп пленканың
бетіндегі желатинді ерітеді.
Дайындалған планшеттің ( алдын ала сурет салынған ) үстіне ыстық
судан шығарылған плёнка желімденеді. Планшет бетіне суретті қаламмен,
перомен немесе тушьпен алдын ала салады.
Еріген желатин желімі плёнканы планшет бетіне жақсы жабыстырады.
Пленка жабыстырылған соң, оның бетіне гравюраны инемен органикалық
шыны бетіне түсіргендей, түсіреді.
Органикалық шыны бетіндегі биік гравюра
Пальма самшит, алмұрт т.б. ағаштардан жасалған тақта орнына биік
тон гравюрасында органикалық шыныны қолдануға болады.
Органикалық шынының ағаштан артықшылығы, одан үлкен көлемді тақталар
кесіп алуға болады, ал ағаштан болмайды, ол үшін бөлшектерді желімдейді.
Ағаш тақталарын дайындау үлкен шеберлікті, ұзақ өңдеуді талап етеді және
қымбатқа түседі.
Жоғарыда айтылғандай, пластмассалар әр түрлі қаттылықты болады.
Қазіргі кезде пластмассаның кейбір түрлерін полиграфияда қолданады, олар
машина баспасында қолданылып, миллиондаған тираждарға шыдайды.
Биік гравюраны істегенде ыңғайлы болу үшін қара пластмассаны
пайдаланады, оның беті өте жұқа ақ пластмассамен жабылған. Беті дөңбек
төселген ағаш тақтасына бар бояудың орнына осы жұқа пластмасс қабатын
қолданса, өте қолайлы.
1945 жылы суретші Н.П. Пискарёв биік гравюраны органикалық шыныда
орындады. Дайындалған баспа формаларынан гальванокөшірмелер жасалынған
еді. Олар біртүсті және көптүсті гравюра суреттерін Детгиз баспаханасы
шығаратын балаларға арналған кітаптарды суреттеуге арналған еді. Қазіргі
кезде көп суретшілер биік гравюра техникасын станок эстампында
пайдаланып, органикалық шыныны қолданды ( 26 сурет ).
Қағаз формаларындағы гравюра
Органикалық шыныны терең гравюрада пайдалану тәжірибесі мөлдір,
табылуы оңай материалдарды іздеу эксперименттік жұмыстарын жүргізуге
мүмкіншілік туғызды.
1953 жылы осы жұмыстың авторы қағаз формаларында гравюра жасауды
ұсынды. Олар үшін ол калька, фотокартон, бетіне лак жағылған қағаз
қолданды.
Гравюра жасау тәжірбиесін зерттеген кезде бізге 1930 жылдарда
суретші – график К. Кузнецов ертегілерді суреттеу үшін картон
қалданғаны белгілі болды.
Картонға инемен ойылған суретті ол бояп, ерекше түрлі көшірме ала
алады. Алынған көшірмелерді К. Кузнецов түрлі түсті қаламдармен,
акварельмен немесе темперомен қосымша түрлеп, оригиналды гравюра
орындайтын.
Осылайша жаңа эстамп түрі өмір сүруге құқық алды.
Картон
Баспа материалы ретінде пайдалану үшін картон тиімділігі аз, өйткені
бірнеше көшірме жасаған соң ол жойылады, бірақ әскез жасау үшін суретшіге
өте керекті нәрсе.
Картонның кемшіліктері: сызықтардың анық, таза түсуіге бөгет жасайтын
және бастырған кезде түсін пәсейтетін жұмсақтығы; бояуды ішіне сіңіруі
және үйкеліске қарсы әлсіздігі. Одан басқа, эстамп басылған кезде
қағаздак картонның фактурасы басылады, ал ол суретшынің жоспарына
кірмейді. Картонға суретті айна бейнесімен түсіру қажет болғанда да
гравердың жұмысы күрделенеді.
Картон туралы жалпы мәлімет. Тұрмыста картон деп папка
машиналарында құйылып жасалынған қлың қағазды айтады. Ондай қағаз түрі
өнеркәсіпте папка деп атайды; ал картон деп жұқа бірнеше қабат қағазды
бір – біріне жабыстыру арқылы жасалған тұтас қағазды атайды.
Картон папкадан иілімді.
Картонның гравюра үшін мына түрлерін пайдалану қолайлы.
1. Сұр ағаш картоны. Оның бір жағы жылтыр. Парақтарының көлемі 720 х
900 мм және 800 х 1100 мм.
2. Өте жоғары шыдамды сүр мата картон. Көлемі 1000 х 1000 мм
3. Прессшпан - қалыңдығы әр түрлі арнайы қатты картон беті жылтыр.
Түсі де әр түрлі болады: қоңыр – сары, кейде көк, жасыл т.б. Беті теп –
тегіс, дақсыз, кемшіліксіз. Стандарнтты көлемі 614 х 860 мм және 700 х 900
мм
4. Матрица папкасы - өте шыдамды және пластикалы папка, Матрица
папкасында ойылған нәрсе өте жақсы сақталынады, папка жоғары
иімділікті, түзу беті, бірыңғайлы структуралы және төзімді. Жұмсақ картон
түрлеріде гравюра жасауға жарайды. Бұл материалда жасалынған көшірмелер
ірі түйіршікті акватинтаға ұқсайды, бірақ оның тиражы шектелген.
Картонды бастыруға дайындау. Үлкен формат картон пышақпен ойылып
алынады. Тақта болашақ гравюра суретінен үлкен болуы тиіс. Ол үшін
тақтаны екі жағынан және жоғары жағынан 1 – 2 см енділікті рант, ал
төменгі жағынан 3 – 4 см рант қалдырылады, гравюраның үлкендігімен және
композициямен байланысты. Рант гравюра жасаған кезде суретті қорғайды.
Көшірме жасаған кезде рант рамка сияқты болып көрінеді. Тақтаның
бұрыштарын домалақ жасауға, немесе, егер картон 2 см қалың болса, тік
қалдыруға болады. Бақылау көшірмелер алынған соң тақтаны қайтадан
жаңартуға болады, ал рантты кесіп тастауға болады.
Егер гравюрадан алынған көшірме тікелей суреттеуді қажет етсе,
оригиналдан калькаға көшіріледі де көшіргіш қағазбен картон бетіне
айна бейнесімен түсіріледі.
Суретті керісінше түсіру үшін қаламмен калькаға көшірген жөн Суланған
калька суретімен картонға қойылады, олда суланған. Осылай түрінде сурет
станоктан вал қысылымынан өтеді.
Таза картонды гравюра жасау. Жұмыс ыңғайлы болу үшін картонды
қиғаш қойылған үстелге немесе мольбертке бекітеді.
Картон бетінде сызықтарды барбылы немесе барбысыз кескіш немесе
ойғыш затпен істеуге болады. Пышақпен жасалған жіңішке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Танирбергенов Медеубек ЖҰматайұлы
Гравирлеу
Оқу - әдістемелік құрал
Шымкент 2005
УДК 372.8:76.01
ББК 85.15 л 73
Т 18
Танирбергенов М.Ж.
Гравирлеу (Көркем сурет, графика факультетінің студенттеріне арналған
оқу құралы) – Шымкент, М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ 2005 г. 64 ст.
ISBN 9965 – 667 – 19 – 5
Оқу - әдістемелік құрал бейнелеу өнері бойынша үйірме жетекшілеріне
Пікір берушілер : Педагогика ғылымының докторы,
профессор Ералин К.Е.
Педагогика ғылымының кандидаты,
доцент Кемешев Д.А.
Университеттің оқу - әдістемелік кеңесінен баспаға ұсынылған
Хаттама № 3 22.01. 2005 ж.
С М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
КІРІСПЕ
Осы жұмыстың мақсаты – көптеген кәсіби және әуесқой суретшілерді
жаңадан шығарылған материалдарға гравюра салу әдістерімен таныстыру.
Жаңа материалдарда жаңадан шығарылып, тексерілген гравюра жасау
әдістері сияқты, оқырманды қызықтыруы мүмкін, өйткені оларды оңай өндіруге
болады.
Қазіргі гравюраның екі түрі – биік және терең – тақтада ойылу әдісімен
және эстамп суреттеу әдісімен айыруға болады.
Биік гравюрада сызықтар, сызықшалар, нүктелер тақта бетінде анық
көрсетіледі (рельеф). Олардың үстіне бояу біртұтас болып жағылады да, одан
қағазға бастырылады. Биік гравюрның ойылуы маманнан үлкен шеберлікті талап
етеді.
Терең гравюра техникасы одан оңайлау. Терең гравюрада барлық сызықтар
тақта бетінде ішіне қарай ойылады. Бояу ойылған жерлерге әртүрлі мөлшерде,
кесіктердің енділігіне және тереңдігіне қарай жағылады және қағаз бетіне
әртүрлі болып сызықшалар, нүктелер түрінде түседі.
Терең гравюраның оңайлығын және көп бейнелеу мүмкіндігін ескере отырып,
автор ең анық және жалпыға түсінікті әдістер ізденісінде осы техниканы жаңа
материалдармен жұмыс істегенде пайдалануды жөн көрді.
Осы кезге дейін терең гравюра жасауға металл пайдаланып келді. Бірақ
металл өңдеу зиянды қышқылдарды пайдалануды және арнайы кәсіби базаны талап
етеді.
Соңғы жылдары гравердың жұмысын жеңілдететін басқа материалдарды
пайдалану мүмкіншілігі пайда болды. Гравюралаумен кәдімгі суретшінің
шеберханасында немесе үйдегі жұмыс столында айналысуға болады.
Мысалға, сол материалдардың бірі – гравердың инесіне оңай берілетін
органикалық шыны (плексиглас-акрилат), мөлдір зат. Ол – гравюра жасауда өте
маңызды роль ойнайды.
Органикалық шыныны 1944-1949 жылдары сәулет жобаларын және ғылыми
еңбектерді суреттеуде пайдаланған. 1945 жылы көбейтуге арналған эстамптар
осындай шыныдан жасалған формаларда басылған.
Органикалық мөлдір шыныны пайдалану тәжірибесі 1953 жылдан бастап
әртүрлі мөлдір қағаздарды – кальканы, пергаментті, т.б. пайдалануға негіз
болды.
Жыл сайын өткізілетін көрмелерде, оның ішінде 1957 ж. Бүкілодақтық
көрмеде және дүниежүзлік жастар мен студенттер фестиваліндегі көрмеде
органикалық шыныда және қағаз формаларында жасалған жұмыстар көрсетілді.
Қағаз тақталарында гравюра орындалғанда оны көбейту мақсаты қойылмаған.
Гравюра жасау шеберлілігіне басты мән берілді. Өйткені қазіргі кезде
көбейтуге арналған әртүрлі техника көп, қолдан көбейту өз маңыздылығын
жоғалтқан.
Үйрету мақсатында жұмыстың әртүрлі кезіндегі шамасын көбейту
мүмкіншілігі кеңінен пайдаланылған. Ондай баспалар суретшінің жұмысының әр
қадамын зерттеп, оның жетістіктері мен кемшіліктерін байқау үшін өте
маңызды.
Терең гравюраның жаңа түрлері бойынша жұмыс істегенде классикалық
әдістер пайдаланылады; формалардан бастырылып алынған эстамп классикалық
әдіспен орындалғаннан айнымайды.
Келесі тараудан оқырман осы өнерде пайдаланылатын әртүрлі әдістермен
таныса алады.
І. Гравированиенің (ойма жасаудың) классикалық әдістері
Мыста кесіп істелінетін гравюра
XV ғасырдың орталығында пайда болған мысты кесіп істейтін терең
гравюраның алдында бойлап тілінген тақтада орындалған кескін ағаш гравюрасы
еді.
Биік гравюраның әр сызығы екі жағынан пышақпен ойылып, тақтай бетінде
көрсетілетін.
Бұл жұмыс күрделі болғандықтан суретші берген суретке қарап ағаш ұстасы
кесетін. Осы еңбекті бөліп істеу жұмыстың құндылығын нәтижесінде
жоғалтатын.
Қолөнершілер жасаған гравюралар өздерінің схемалылығымен ерекшеленеді,
ал Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері әр суреттін анық түсіріп, ақырын қара
түстен ақ түске өткіп отырған. Бұндай сурет жасау үшін икемді техника
қажет, сөйтіп, граверлар зергерлік аспаптарды – ине, пунсон, кескішті
пайдалана отырып (1,2,3 сурет), оларды ағашта емес, мыста қолданды.
Терең гравюраның бірінші пайда болған кезеңінде (1440 ж) суретшілер
өздері жұмыста кескішпен орындайтын екен. Бірақ кейін гравюра өнері күрделі
жолдармен дамып, жаңа түрлері пайда болып, орындау барысы қиындаған соң,
онымен тек қана маман суретші-граверлар айналысатын болды.
Суретші-граверлар үлкен шеберлік танытып, көптеген қиындықтарды жеңіп,
кескішпен жұмыс істеуді үйренді (4,5 сурет).
Кескішті басып, гравер сызықшыларды әртүрлі енділігімен, тереңділігімен
оятын, бірақ суретті ойдағыдай түсіре алмайтын. Түзу қатарлармен орналасып,
сызықтар нүктеден нүктеге дейін немесе жатық иректермен түсірілген.
Кескішпен ойылған сызықтар, XVIII ғ. Францияда жасалынған көптеген ең жақсы
мысқа түсірілген классикалық кескін грювюра шығармаларының өз дәрежесінде
орындалмай қалған сияқты.
Осы кезеңде кескіндік гравюраның көп еңбек талап ететіндігі оның
жойылуына себеп болды.
Классикалық кескіндік гравюра балғамен соғылған 2,5-4 мм қызыл мыс
тақтайшаларда орындалатын. Кейде тілімділігін арттыру үшін мысқа латунь
қосылатын.
Әбден жақсы дайындалған тақтайлардың бетіне шайырлы алғашқа бояу
жағылып, арнайы қағаз арқылы сурет түсірілетін. Суретті инемен түсіреді, ол
кезде бояу оңай сызылып, мыста сызылады.
Гравюралау қолайлы болуы үшін сызықтарға азот қышқылының әлсіз
ерітіндісін жағып, кейінгі жұмыстарын кескішпен орындалған екен.
Гравюра өнерінде жаңа материалдарды қолдану кескішті пайдалануда жаңа
мүмкіндіктерге ие болды. Осыған байланысты классикалық дәстүрлерді зерттеу
үлкен мағыналы болып тұр.
Офорт
XVI ғ. ортасында қатал пластикалық сурет өзгеріп, еркін бейнелер пайда
болды. Өңнің мағынасы өсті.
Суреттердің жаңа бағыттарының пайда болуы суретшілерді жаңа гравюралау
әдістерін іздеуге мәжбүр етті, тек қана пластикалық формаларын емес, жарық
пен ауаны да көрсету керек болды. Осы талапқа сай офорт болды, оны
орындауға ине пайдаланды.
Офорт – мыста жасалған терең гравюра, тек оның кескіндік гравюрадан
айырмашылығы, ол кесілмейді, ал химиялық жолмен ойылып жасалады. Әбден
тегістелгеннен кейін тақтаның бетіне қышқылға төзімді бояу қабаты жағылады.
Оның құрамында асфальт, канифоль, балауыз, т.б. шайырлар бар. Сурет еркін
қозғалатын инемен салынады. Ине мысты сызбай, тек бояуға түседі де,
пайда болған сызықтар қышқыл әсеріне түседі. Қышқылдың күштілігіне
және химиялау ұзақтығына байланысты тақтада әртүрлі тереңдікті және
енділікті сызықтар пайда болады.
Офорттың басқа гравюра түрлерінің алдындағы басымдылығы - ол еркін
қимылды инемен икемді бояуға түсірілуі (6 сурет).
Суреттің анық түсуіне сызықшалардың еркін тығыздықпен орналасуы
әсер етеді; қағазға басылған сурет жоғары көркемділігімен ерекшеленеді.
Офорт өнері ең биік шыңына XVII ғасырда голланд суретшісі Рембрандт
ван Рейн (1606–1669) жетті. Ол офорт дамуын бірнеше жыл алға ілгерілетті.
Орыс мәдениетінде офорт кескіндік мыста орындалған гравюрамен қатар
Петр реформаларында маңызды ролін атқарды. XVIII ғасырда офорт
техникасы Россияда ғылыми және техникалық кітаптарда суреттеуде және
көрем әдебиет шығармаларын көбейтуде кеңінен пайдаланды.
Жұмсақ лак ( жабысқақ бояу қабаты )
Офорт жасау үшін жеңіл әдіс – ол жұмсақ лак пайдалану. Оны тақта
бетіне тампонмен жағады. Боялған тақтаның үстіне суретші жұқа бұдыр
қағаз қойып, қаламмен сурет салады.
Қалам жүргізілген жерде бояу қағазға жабысып, жұмыс біткен соң
қағазбен бірге тақта бетінен алынады. Қағазға жабысқан бояу болашақ
басылған суретті бейнелейді. Тақта бетінде бояу көшкен сызықшалар
суретті көрсетеді.
Кейінгі суреттің химиялық өңдеуі қышқылдың әсерімен металлға
тереңдетіледі. Қаламның батуына байланысты қышқыл металлға көп немесе аз
әсер етеді ( әртүрлі тереңдікке).
Жұмсақ бояу қабатты тақтадан жасалынған көшірме қағаз бетінде
қаламмен салынған суретке ұқсайды.
Офортта пайдаланылатын жұмсақ лак жеке өзі де, түрлі бояумен де
жағылады. Ол акватинта.
Акватинта
XVIII ғасырда әсіресе Францияда акватинта әдісі кеңінен
пайдаланылады. Ол орындалу әдісмен перомен салынған, сепиямен
толықтырылған.
Акватинта техникасының ерекшелігі – тақта бетін ұсақ шайыр, канифоль
немесе асфалть нүктелерімен жабатын түрлі бояу қолданылды. Ол тақтаға
жабысу үшін баспа формасын жылытады.
Түрлі бояумен боялған металл әлсіз қышқыл ерітіндісімен
химияландырылады. Химияландыру ұзақтылығына байланысты тақтада көптеген
майда нүктелері бар дақтар пайда болады.
Химияландыру ұзақтығын жайлап соза беріп, суреттің ашық жерлеріне
қорғайтын лак жағып тұрса, түрлі түсті гравюра жасауға болады.
Түрлі бояуды ірі немесе ұсақ түйіршікті шайыр қосу арқылы
дайындауға болады. Түйіршіктердің ірілігі суреттің композициясына
байланысты. Сызықтарды алдын ала құрғақ инемен ойып, жұмсақ лакқа
қаламмен салуға болады. Акватинтаны бірнеше тақтадан түрлі түсті эстамп
жасауға пайдалануға болады.
Бірнеше тақтадан көшірілген түрлі түсті акватинта үлгілері өте аз,
өйткені ол өте көп қиындықтарды жеңуді талап етеді.
Бір тақтаны қолдан бояп жасау көбірек пайдаланылады. Ең жақсы
акватинта түрлі түсті суреттер болып табылады.
Қалам үлгісі ( көркемдеуі )
Қалам үлгісінің мақсаты – қалам боямасы Офорт бояуына тақта үстіне
тиісті рулеткамен (7 сурет) нүктелер түсіріледі, кейін олар
химияландырыла
ды. Қалам үлгісінде жасалынған гравюралардан істелінген көшірмелер
түсті бояулармен басылып, эстамптың суретпен ұқсастығы жоғары дәрежеде
болған.
Пунктир сызықты гравюра
Сызықшалы суретті гравюраны топпен толықтыру ұмтылысында XV ғ. пунктир
сызықты гравюра кеңінен таралады. Тегістелген мыс тақташасында көптеген
нүктелер түсірілетін. Ол үшін пунсон пайдаланатын – зергерлік аспап. Ол
үшкір құрыш инесіне немесе кішкентай балтаға ұқсайды.
Пунсон пайдаланғанда, гравюралар тушьпен салынған суретке ұқсата алмаған,
өйткені жекелеген нүктелер ылғи көрінетін. Пунсонмен гравюра жасау көбінесе
сызықшалы суретте (кескішпен тақтайда немесе офорт әдісімен) пайдаланылған.
Қара үлгі – меццио-тинто
Қара үлгі, немесе меццо-тинто XVII ғ. Пайда болып, ағылшын майлы
кескіндемесіне ұқсас кеңінен тараған.
Меццо-тинто Голландияда, әсіресе Англияда кеңінен тараған. Бұл үлгіде
көбіне қара біртүсті гравюра жасалған., ал Англияда түрлі-түсті
көшірмелерде жасалынған, олар үшін көптеген трафареттер қолданылған. Қара
үлгі техникасы тақтаны ерекше өңдеуді талап етеді. Ауыр өткір тісті
күрекшемен (8 сурет) және матурамен – домалақ көптікенекті аспаппен. Оларды
пайдалану арқылы тақташаның үстінде көптеген майда сызықшалар пайда болып,
құрғақ инемен жасалынған сияқты (9 сурет).
Тақтайдың ашық жерлерін шұңқырларды тегістеп (үшжүзді өткір пышақпен –
шабермен, үтіктегішпен және ворониламен) жасайды (10 сурет).
Әр түстің бір-біріне өтуі мыс тақтасының беті неғұрлым көп өңделсе,
солғұрлым әдемі болып түседі. Бір суретпен 15-20 көшірме жасауға болады.
Ұзын сызықшалар қара үлгіде, тек кейде құрғақ инемен жасаса, сызықшалар
пайда болады.
Құрғақ ине
Ине ең қарапайым және көп кездесетін, пайдаланылатын құрал. Тегістеліп,
боялмаған мыс тақтасының бетінде өткір ине із қалдырады. Жай басып істеген
кезде иненің ізі таза, бүдірсіз, химияландырылған офорт немесе кескішпен
жүргізген сияқты болып көрінеді.
Қатты басып істеген кезде ине материалға кіріп кетіп, терең және шеттері
жыртылған сияқты, көтеріліп тұратын із қалдырады. Әртүрлі күшпен басылып
инемен ойылған суреттер жіңішке қылқаламмен жағылған бояу сияқты көрінеді.
Құрғақ ине сызықтары ерекше болып көріну себебі – ине іздерінің және
шептерінің боялғанында.
Инені гравюра жасау үшін әртүрлі материалдарда пайдалануға болады. Мыс
тақтайына инемен жасалынған гарвюра көп көшірме жасауға жарамайды. Мыстың
сапасына қарай, оны 50-70 рет қана істеуге болады.
Литография қаламының сызықшаларына ұқсас дақтар және сызықшалар кальканы
ұстарамен немесе басқа өткір құралмен қырған кезде пайда болады. Ал баспа
формасының әртүрлі беті планшеттің әртүрлі өңдеуі арқылы істелінеді –
калка, қағаз, картон. Осындай фактураның өңделуі эстампты байытады. Жеңіл
ашық түс калькада болады, одан қаралау - қағазда, ал қою қара – картонда.
Қағаздың ашық беті картон сияқты бояуды сорып алады да оны жеңіл
көшірмеге береді. Калька мен қағаздың бетін тырнау арқылы тақта бетін
әртүрлі жасауға болады. Оны инемен қосымша өңдесе, әртүрлі фактуралы
көшірмелер жасауға болады,. Басылым формасы көп болса, көшірме түрлері де
көп болады.
Пунсонмен, рулеткамен жасалынған қосымша сызықтар, сызықшалар әртүрлі
тереңдікте және үлкендікте жасалынады. Олар және ірітүйірлі түйіншіктер,
қабықшалар керекті жерлерге тақтай бетіне қойылады және балғамен соғылады.
Енді бастап жатқан граверға айтылар кеңес – гравюра жасау алдында бірнеше
сынақ жұмыстарын калькаға инемен және пышақпен әртүрлі енділікті және
тереңдікті сызықтар жүргізіп, әртүрлі түсті дақтар жасау.
Лакка қосылған түсті қабат
Суретші А.И.Корепцов ұсынған тақтаны бояу жаққан жаққышпен жуу әдісі
ерекше нәтиже береді.
Баспа формасының керекті жерлеріне қараша боялған, ішіне майда құм
қосылған нитролак жағылады.
Әбден құм ұнтағымен араласқан лак баспа формасының үстіне керекті
қалындықта жағылады. Нитролак түйіршіктері тақта бетінде қалай
орналасатынын қара түс жақсы көрсетеді. Негізгі бояумен байланысып, ұнтақ
баспа формасының бетін түйіршікті көрсетіп, көшірме жасаған кезде бояуды
ұстап қалады.
Көшірмеде бояу жаққыштың іздері жақсы көрінеді. Градацияның түсі әртүрлі
болуы мүмкін – қою қарадан мөлдірге дейін. Егер гравюраға өзгерістер енгізу
керек болса, онда керекті жерлерін қырып, кейін үстіне лак жағуға болады.
Осы әдісті біртүсті гравюрада, түрлі-түсті гравюрада да пайдалануға
болады.
Фотоқағазға немесе фотокартонға жасалынған гравюра
Терең гравюраның баспа формасы ретінде бетіне фотосезімді эмульсия қабаты
жағылған фотокартон немесе фотоқағаз пайдалануға болады.
Суреттің оригиналы баспа формасына фотосурет әдісімен түсіру полиграфияда
және ағаш гравюрасында кеңінен қолданылады. Бұл жерде суреттің көлемі
өзгертіліп, айна бейнесімен түсірілуі мүмкін. Айна бейнесін жасау үшін
негативтің жылтыр бетін объективке қарай қою керек.
Эмульсия жағылған фотоқағаз калькада қолданылғандай, ине мен пышық
қолдану мүмкіншілігін туғызады. Баспада құрғақ (суланбаған) қағаз
пайдаланылады, көшірме тиражы 50-ден асады. Гравюра жасауға тек оригинал
суреттерді пайдаланған жөн.
Органикалық шыныда және қағаз формаларында басылған гравюралар
Тақтадағы гравюра көшірмемен бітеді. Жаман, сапасыз басылған гравюра өз
көркемдік сапасын жоғалтады, ал жақсы орындалған басылым өз сапалылығын
эстампта көрсетеді.
Терең гравюра жасаушы гравер өзі бояуды дайындап, сынақ көшірмелерін
жасай білуі тиіс. Баспашы көмегін ол тек қана көп тиражды басылым жасаған
кезде сұрау керек.
Органикалық шыныда және қағаз формаларында жұмыс істеу офорттың алдындағы
артықшылығы, онда гравюра жасау және сынақ көшірмелеу параллель жүргізуге
болады, бояуды жуу, кептіру, майсыздандыру сөйтіп қайта бояудың қажеті жоқ.
Жұмыстың күйін білуі үшін (гравюра жасалған кезде), тікелей немесе
керісінше көшірме жасау керек болады.
Тікелей сынақ көшірмесін – тақтаның айналы бейнесін беру үшін –
жасылынған жұмысты тексеру керек. Керісінше көшірмеде сурет гравюрамен дәл
түседі. Осындай көшірмеде барлық қателерді түзулеп, тақтаға түсіруге
болады.
Станоктың талеріне қойылған жаңа тіке көшірмеге жұқа қағаз жапсырылып,
оның үстінен картон қойылып екі валдың арасынан қатты қысыммен жүргізіледі.
ІІ. Гравюралардың жаңа түрлері
Органикалық шыныдағы терең гравюра
Жоғарыда айтылған классикалық гравюралау әдістері терең гравюра да бес
ғасыр бойы металл бетінде жасалынып келді: мыста, құрышта, цинкте, т.б.
Барлық гравюралау техникасына енгізілген жаңалықтар қаламмен, перомен сурет
салудың жасалу әдістерін көбейтуге және жеңілдетуге бағытталған.
Біздің алдымызда жаңа мақсат тұр. Гравюра жасау өнерін суретшілер көбірек
меңгерсе екен,– осы біздің мақсатымыз.
Біздің ізденістеріміз әр суретші тез үйреніп, қолданатын арзан материал
табу. Ондай ізденістер бұрын кеңес суретшілері де жасаған, бірақ практикаға
енбеген еді.
Ондай ізденістер туралы біз тек әңгімелерден ғана білуімізге болады.
Мысалға, суретші В.Д.Замирайло баспа формасы ретінде лак жағылған картон
пайдаланған екен. Ал шебер П.Н.Староносов терең гравюраны инемен және
кескішпен линолеумге жасаған.
Суретші К.В.Кузнецов өз жұмысында кеңінен тараған картонға түскен
гравюралау әдісін жемісті қолданған. Кейбір суретшілер гравированиеде
целлулоид пайдаланған, бірақ ол көп таралмады, өйткені целлулоид тез
жанатын зат.
1940 жылы кеңес Одағында өнеркәсіпте пластмасса пайда болып, металлдың
орнына қолданылды. Бұл жұмыс жасауға өте қолайлы.
Еліміздегі шикізаттардан жасалынған пластмассалардың құрамында
байланыстыратын заттары шайыр, битум, целлюлоза эфирлері т.б. және
толтырғыштар – кварц және ағаш ұны т.б. бар. Пластамассалар жылуға еритін
және жылуға иілетіндер болады. Бірінші түрі қыздырғанда еріп, кейін, қатып
қалады, екіншілері ыстыққа еріп, суыққа қатады. Біріншілер кейін өз
формасын өзгертпейді. Гравюраға пайдаланылған органикалық шыны мөлдір
термопластик сияқты, кәдімгі терезе шишасынан айнымайды. Органикалық шыны
сынбайды, қатты, химиялық қышқылдарға және сілтіге төзімді, майға, суға,
бензинге шыдамды, оңай престенеді, ысытқан кезде тесіледі және кесіледі.
Органикалық шыны пластмасса заводтарында 2-3 мм жуандықта болып шығады.
Органикалық шыны мөлдір болғандықтан гравердың жұмысын өте жеңілдетеді,
өйткені оған айна бейнелуін жасау керегі жоқ. Осы суретшінің жұмысын өте
жеңілдетеді. Өзнің бірыңғайлылығы және серпінділігіне байланысты
органикалық шыны бұзылып жарылмайды.
Органикалық шыны үйкеліске шыдамды, осы мүмкіншілігін эстамп баспасын
жасаған кезде цинк пен мыста жасағандай, қатты баспа станок валының
қысымына салса болады. Органикалық шынының жеңілдігі де (1,18-1,19) суретші
үшін қолайлы.
Органикалық шыны ацетонда және дихлорэтанда ерітілу ерекшілігі суретшінің
тақтада жіберген қатесін түзелту үшін өте ыңғайлы қызмет етеді. Ал оның
әртүрлі атмосфера құбылыстарына төзімділігі ашық ауада істей беру
мүмкіншілігін туғызады.
Органикалық шыны таңдаған кезде оның өте мөлдірін, сызықшасыз,
жарылмағанын алу керек.
Тақтаны дайындау. Гравюра жасалынатын тақта фаска мен рантаның (тақта
шетіндегі бос орын) енділігін ескере отырып қойылады (11 сурет).
12 – сурет. Конус тәріздес қашалған инемен
органикалық шыныға із түсіру.
13 – сурет. Органикалық шыныны кесуге ыңғайландырылған тақта.
Соңғы көлемі байқау көшірмесін жасаған соң анықталады да, ранта өзгеріп
немесе жоюға болады, ал фасканы жаңадан істеуге болады. Фаска жақ тақта
станокта басуға жіберілмейді, өйткені өнделмеген шыны шептері қысымға
түскенде, эстамп жасалатын қағаз жартылып кетеді. Тақта 3-4 мм болса,
фасканың ені 7 мм аз болмау керек. Ал жұқа, 2 мм тақтаны фаскасыз қолдануға
болады, тек шеттерін өңдеу керек.
Тақтаны листтен кесіп алу. Тақтаның көлемін анықтап, оны үлкен листтен
жуан құрыш инемен кесуге болады. Иненің қимылына қарай ұстау керек. (12,13
сурет). Листте бірінші ұзынынан кесіп, бірнеше тақта дайындауға болады.
Кейін әр тақтаны кесуге болады. Сызғышпен 5-6 рет қатты кесу және фанер
арасына салу арқылы бөлуге болады. Осы жерде шеттерінің кесілуін көру
керек, өйткені ол сызықтың соңын кеспей қалуы мүмкін.
Фаска жасаудан бұрын, шынының шеттерін көріп, түзу емес жерлерін түзулеу
керек. (14 сурет).
Фаска өткір пышақпен немесе шабермен (15 сурет) орындалады (жонылады).
Шыны беті тазаланады, ол жылтырайды, оны тегістеудің керегі жоқ.
Фасканың бұрыштарын 2 мм тақта 1-1,5 см радиуспен тегістеу керек. Одан
жұқа тақтада бұрыштарын ғана жонса болды, өйткені үшкір бұрыштарға ілініп
су эстамп қағазы жыртылуы мүмкін.
Фаскалар түзу болу үшін, оның сызықшаларын әуелі инемен, сызғышпен шектеу
керек.
Тақтаға сурет салу
1 әдіс. Сурет шыныға қаламмен, перомен немесе тушьпен салынады. Тушь пен
қалам ізі шыныға жақсы түсу үшін, шынының бір жағын су құммен сүртуге
болады. Шыны өз мөлдірлігін жоғалтпайды. Суреттің үстіне қойып, шыны
бетінде рейсшина мен угольникті пайдаланып, қаламмен сыза беруге болады.
Қағазға орындалып, шыны бетіне түсірілген оригинал жылтыр шыны бетінде
жақсы көрінеді. Егер осы шыныны ақ қағаздың үстіне қойса, салынған сурет
өте анық көрінеді. Гравюраны жасай беруге болады. Көшірмеде оригиналдың өзі
түседі.
Деректі суреттерді, мысалға, сәулет ескерткіштерін немесе сәулет пейзажын
түсірген кезде көшірме тікелей болу керек. Басқа кезде олай болу міндетті
емес.
2 әдіс. Сурет, композиция немесе оригинал көшірмесі калькада орындалады.
Керісінше бейнелеу жасау үшін калька суретімен төмен қаратып ақ қағазға
қойылады, сөйтіп органикалық шынымен жабылады. Осындай күйде керісінше
сурет гравюрасын жасауға болады. Осы нәтижеге кәдімгі қағазды жарыққа ұстап
жетуге болады.
Бірінші әдістең ыңғайлылығы – оған не калька, не басқа құрал керек емес,
оны кез-келген жерде істеуге болады. Бұл әдістің кемшілігі – оның гравюра
жасаған кезіндегі оригинал суреттің жойылуы. Кейбір граверлар оригиналын
матаға орындап, кейін жасаған гравюра эстампымен салыстырады.
Екінші әдістің артықшылығы, қағаз бетінде жасалған суреттің кейбір
кемшіліктерін жөндеуге болады. Бұл әдісте бірінші сурет жойылмайды,
суретшілерге бұл бірінші әсері сақталғаны құнды.
Органикалық шыныда заттың өзіне қарап сурет салу
Болашақ гравюраны жасау үшін алғашқы затқа қарап сурет нобайын жасауда
кейде тез-тез және дәл күрделі сәулет ансамблін, көп нүктелі және формалы
панораманы түсіру қажет болады. Одан басқа қозғалыстың қызық сәрттерін,
өзгеріп тұратын жарықты түсіру, т.б. Осындай кездерде өте ұтымды алдын-ала
суреттеу әдісін қолдану – мөлдір органикалық шыныда көрсету.
Ол үшін керекті көлемді шыны мольбертке бекітіледі (16 сурет). Суретші
керекті суретін тауып, фокус қашықтығын бекітіп, екі-үш нүктесін белгілеп
қояды. (17 сурет).
Бұл әдісті XVI ғ. А.Дюрер кәдімгі шиша арқылы қолданғаны белгілі. Ол
кезде шиша оған тек экран ретінде керек болған, суретті кейін қағазға
орындайды екен. Ал қазір біз органикалық шыныны осы мақсатпен қолдана
отырып, оны әрі баспа формасы ретінде, бір бетіне гравюра салуда да қолдана
береміз.
Сурет түсірген кезде міндетті түрде шыны бетіне барлық заттың детальдарын
түсіру қажет емес, ең бастысы негізгі сызықтары, тіке және горизонталь
бөлшектері көрсетілсе, қалған жұмыстарын ақ қағазға қойып шыны суретті
аяқтауға болады.
Шынының жылтыр бетіне майлы Стеклограф қаламымен, перомен (тушь),
құрғақ бояу жаққышпен (гуашь) немесе қаламсап сиясымен салуға болады.
Шыныда жасалған нобай калькада немесе қағазда аяқталады. Ол үшін шыныға
түсірілген суреттің үстіне мөлдір калька қойылып немесе жартылай ватман
қойылады.
Калькада салынған суреттен айырмашылығы, қағазға жасалынған суреттен
акварель нобайын жасау мүмкіншілігі туады. Ол гравюра жасауға түстер
оригиналы керектігі. Осы мақсатпен калькада түрлі түсті қаламдарды
пайдаланады.
Шыныдан калькаға суретті тез түсіріп алу үшін, шыны көлемінде планшет
дайындап қоюға болады. Оның бетіне үш жерінен кальканы жабыстырып қою
керек, ал сурет енді калька бетінде салынады. Алдын-ала дайындалған шыны
көлеміндегі қағаз шеттері қайырылып шыны бетіне қойылып, үш жерінен
бекітіледі.
Шыныдан алынып жасалынатын суретті жасауда фокустық қашықтықтың ролі
үлкен. Суретшінің көзі қаншалықты суреттен алыс болса, соншалықты сурет дәл
түседі. Сондықтан бұл жұмысты ұзын қалам, сабы ұзын бояу жаққыш
пайдаланылған жөн.
Алдын-ала тақтада қаламмен немесе перомен негізгі нүтелерін қойып,
суретті органикалық шыныда инемен жасай беруге болады.
Сурет аяқталар кезде шыныны сұр қағазға немесе картонға қою керек.
Өйткені инемен сызылған жолдар жақсы, анық көрінеді.
Дайын суреттен айна бейнелі көшірме алуға болады. Онда суретші алған
бірінші әсер сақталады.
Көшірмеде тікелей бейнелеу пайда болу үшін, сызықшаларға бояу жағу керек,
суретті ақ қағазға қойып, қайтадан шынының екінші бетіне суретті түсіру
керек. Қайта гравюралау суретінің тек керекті композициясын түсіру
мүмкіндігін туғызады.
Затқа қарап фотосурет салу. XVIII ғ. суретшілері қала көріністерін салу
үшін қараңғы камера пайдаланады екен, осылайша Италия суретшісі
Дж.Ант.Каналетто (1697-1768) істеген. Ол Венеция көріністерін салған.
Осындай камера-обскурантты (қараңғы-камера) XVIII ғ. орыстың граверы, қала
көріністерін бейнелейтін суретші М.И.Махаев (1716-1770) пайдаланған. Оның
көрініс суреттері Петербургтың, Нева өзенінің көріністері әдемі
бейнеленген. Ағаш тақтайлардан жасалған қарапайым камераның ішінде отырып,
Махаев оның артқы қабырғасында сарайлардың, үйлердің бейнелерін салып,
сызықшаларын түсіріп болған соң, шеберханаға әкеліп, дұрыстап сызып,
тушьпен жазады екен.
Осылайша салынған оригиналдар кейін Ғылым Академиясына өткізіліп,
олардан көшірмелер алынатын. Кейін көшірмелер мыс тақтайларға түсіріледі
екен (офорт гравюрасы). Осы өте қиын жұмысты белгілі гравер Иван Соколов
(1717-1757) бастаған суретшілер тобы орындаған.
Қазіргі фотоаппараттар суретшіге өте үлкен көмегін тигізеді.
Фотосуреттер әр затты дәл түсіреді де суретші зерттеуіне қолайлы болады.
Гравюра жасауға пайдаланылатын аспап-құралдар
Ине. Органикалық шыныда гравюра жасау барысында пайдаланылатын ең
негізгі құрал – ине. (18 сурет). Әртүрлі түрде үшкірлеу мүмкіншілігіне ие
ине ең қолайлы аспап болып табылады. Кәдімгі тігіс инесі, түзу бігіз
гравюра жасауға өте қолайлы. Майыспайтын және сынбайтын инелер ең жақсы
болып табылады. Ағаш тұтқыштың ішінде ине қозғалмай тұру үшін оның соңына
обойма қойылады. Иненің бос ұшы 15-20 мм ұзын болмау керек, әйтпесе ине
қимылдай бастайды. Ине домалақ надфильден де жасалынуы мүмкін – екі шетін
үшкірлеу керек. Жұмысты тек үшкір инемен жасау керк, сондықтан гравердың
қол астында қайрақ тұру керек. Гравюра сапасы көбінесе аспаптың жақсылығына
байланысты.
Инеұстағыш болса, патефон инесін де пайдалануға болады. Оның инесін,
өтпей қалса, жиі-жиі ауыстырып тұруға болады. Келте инелер үшін сағат
жөндеушілер қолданатын қыстырғышты пайдалануға болады. Одан басқа цанга
қалам салатын футлярды да қолдану қолайлы (20 сурет).
Құрыш иненің орнына алмаздан немесе лағылдан жасалған инені арнайы
сапқа салып, пайдалануға болады.
Ағаш саптың ішіне салынып істелінген, ұшы үшкір, өзі үшбұрышты құрыштан
жасалған аспапты шабер дейді. Онымен артық ойылған жерлерін және дұрыс
жасалмаған сызықшаларын жоюға болады.
Үлкен тақталарды үстелдің үстіне бекітіп қойып, оның жан-жағында жүріп,
сызықшаларды керекті бағыттарда сыза берсе болады.
Инемен жұмыс істеу техникасы
Ақ сызықпен жасалған сурет. Суретті қаламмен шынының күңгірт жағына
салған соң, тақтаны ыңғайлы болу үшін жантайған үстел үстіне орналастырады.
(23,24 сурет).
Иненің ақ сызықшалары және суреттің қара сызықтары сұр фонда жақсы
көріну үшін, шынының астына қоңыр-сұр қағаз немесе картон қойылады. Иненің
іздері анық көріну үшін жарық сол жақтан кесілген жерге түсу керек, ал
тақтаның беті көлеңкеленіп тұру керек. (25 сурет).
Қара сызықпен сызылған сурет. Суретшілердің көбісі ақ фонға түскен қара
сызықпен жұмыс істейді. Ол үшін шыны астына ақ қағаз қойылып, инемен
жасалған сызықтар артынша қара бояумен немесе көмір ұнтағы қосылған маймен
боялады. Артық бояу тақта бетінен сүріліп тасталады. Осы мақсатпен Қытай
тушінің әлсіз ерітіндісін немесе қара акварель пайдаланып, гравюра
сызықтарына бояу жаққышпен жағылады.
Айнамен жұмыс. Тақта бетінде керісінше сурет пайда болу үшін айнаны
пайдалануға болады. Оригиналды шыны бетіне түсірілуі тұрғысынан көру үшін
парақтың жоғарғы шетін өзіне қарай аударып, төменгі жағына айнаны қою
керек. Айнаны пайдалану гравюралауды әлдеқайда жеңілдетті.
Тақта бетінде заттың өзіне қарап сурет салған кезде де айна қолданса
болады. Ол үшін суретші түсіріліп жатқан затқа артқарап тұрып, оның
айнадағы бейнесін тақтаға түсіреді.
Мысалға, француз суретшісі Мерион (1825-1865) Париж көрісітерін айна
арқылы түсірген екен. Дж.А.Пиранези де (1720-1778) боялған тақталарға Рим
көріністерін түсірген кезде айна қолданған.
Барбы. Маста, гравюра жасаған кезде, органикалық шыны бетінде гравюра
салу кезінде де, кескішпен кескен кезде де сарықшалардың шетінде
төмпешектер пайда болады. Бірақ олар мыстан әлсіздеу. Он көшірме жасаған
соң барбылар жойылып кетеді.
Барбылар болмаған кезде оларды гравюра ойғаннан кейін артынша қатты
үлдірекпен немесе тұз суда ұсталған көмір кесегімен сүртіп тастайды.
Гравюра әдісі
Суретші тақтада істеген кезде ол өз жұмысының қорытынды нәтижесінде
қалай болатынын, оның көшірмесін, басқан кезде қағазға түскен сызықшалар
қалай түсетінін анық елестету керек. Осыны ескере отырып, сызықшаларады
перомен салған әртүрлі тонды штриховкадай емес, сиректей қылып салу керек.
Терең гравюраның ашық және қара түрлері белгілі. Анығында негізгі
рольді қағаздың ақ түсі атқарады. Оның бетіне көбінесе сызықшалар
түсірілмейді. Мысалға, Дж.Ват.Тьенолоның (1693-1770) офорттарындағыдай. Ал
қара гравюраларда тақтаның беті көптеген сызықшалармен заттарда ғана
қалған, мысалға, Рембрандтың офорттары сияқты.
Органикалық шыны бетіндегі гравюраның офорттан артықшылығы, бақылау
көшірмесін әр сызықша салынғаннан кейін жасауға болады, ал ою жұмысын оның
артынша жалғастырып кетуге болады. Ал өңдеуден кейін тақтаны қайтадан
бояумен сырлап тұру керек, ол жұмыстың өнімділігін түсіреді.
Гравюраны тек жаңы сызықшылырмен толықтыру ғана емес, сызылғандарды
күшейтуге де болады. Ол үшін кескішті немесе енді ұшты инені пайдаланады.
Суретті бөлшектеп те гравюралауға болады. Оны алдын-ала дайындалған
күрделі композиция жасалынған кезде істейді. Күрделі композицияны
гравюралау оның эскизін мұқият дайындауды талап етеді, өйткені қатені
түзулеу тақта бетінде қарағанда, мата немесе қағаз бетінде оңайлау. Артық
жұмыс істеу үшін және эстамптың тазалығын сақтап қалу үшін, барлық
композиция гравюрасының сұрақтарын шешіп, суретті баспа материалының бетіне
түсіргенге дейін анықтап алу керек. Суреттің қағаз жүзіне түсірілуі, оның
пропорцияларын, шеттерін ің көлемі, қағаз түсі, бояу – оның барлығы –
композиция элементтері.
Жұмысын енді бастап келе жатқан гравёр материалмен және аспаппен
жұмысын бастар кезде сасқалақтайды. Тәжірибе жоқтығынан ол оригинал
суретті қайта бастырып сызып шығып ( қаламммен немесе перомен ),
көшірмесін жасаған кезде әр сызықшасын материалға да түсіреді. Қорқақтап,
шырмалған қимылмен ұсталған инемен істелінген жұмыс нәтижеде сапасы
төмен эстамп болып шығады. Терең гравюраның өз ерекшеліктері бар,
сондықтан баспа формасын ойған кезде оригинал суреттен дәл көшіру міндет
емес, қайта сәл өзгертіп жасалынса жақсы.
Гравердің тәжірбиесі молайғансоң сонсын, жұмыстарын бірден
материалға бастырып түсіреді.
Тәжірибесіз суретті – гравёр алдын – ала ойлап қалыптасқан композиция
бойынша істейді, ал композицияны материалда жасаған кезде бейнелеу
әдісін тақырыптың мазмұнымен байланыстыру қажет.
Пейзаждың немесе портреттің түріде гравюрадағы сызықтар мен
сызықшаларға әсерін тигізеді. Кейбір композицияларда сызықтар жұмсық,
бұлдыр, тон доғамен араласады. Бұл кезде ең қолайлысы барбылы
сызықшаларды құрғақ инемен жасау. Басқа кезде көркемдік ойды жүзеге асыру
үшін ойғанда ақ қағазбен және түрлі дақтармен жасауға болады. Сызықтар
мен дақ араласпай, бірін бірі толықтырады.
Жас гравёр гравюрада көп сызықшалар жасап, бір нәрсені естен
шығарады: терең гравюрада сызықшалар мен сызықтардан басқа негізгі
тонның да ролі зор.
Сызықтардың және сызықшалардың қарқындығы, рельеф сияқты, кесілу
тереңділігімен байланысып, гравюра үшін үлкен маңызы тудырады.
Тәжірбиесіз гравёр, тақтада сызықшаларды бірыңғайлы жасап, кейін
көшірмесіне үңіле қарайды. Ал гравюра сызықшалары, ою тереңділігіне
байланысты, көшірмеде әртүрлі болып түседі: қара, пәс қара, сұр, ашық
сұр түсті.
Өз сызықшаларының қырлы болуы арқылы терең гравюраның бедері, қалам
мен немесе перомен салынғаннан ерекше және биік гравюра мен литографиядан
басқа болады.
Баспа формасындағы сызықшалардың қиылысуы дайын көшірмеде кеңістік
тереңдігін көрсетеді.
Сызықты гравюрада түс пен жарық және көлеңке жоқ, бірақ контур
сызықшасы, өз жуандығын және жарықтығын өзгерте тұрып, заттың формасын
және көлемділігін көрсетеді. Осындай пластикалық сызықтар плассирум
дәуірінде көп гравюрада, суреттерде, сәулет жобаларында қолданылған.
Терең гравюра өнерінде ( әсіресе офортта ), сызықтың орнына дақ
пайдалану енгізілді, бірақ ірі шеберлер бұл әдістен тез бас тартты.
Сызық гравюрасы органикалық шыныда жақсы орындалады; әсіресе сәулет
жобаларын, ғылыми суреттерін жасағанда қағазға жақсы түседі.
Кейбір гравюрада сызықшалар сәндік көрініске мінезге ие болып, заттың
формаларын анық көрсетеді. Вертикаль түрде сызылған параллель сызықшалар
арқылы суреттің тереңге кетуін көрсетеді. Ал параллельді дірілдеп
тұрған сызықтар заттың төңірегіндегі ауаны бейнелейді.
Кейбір гравюрада аралары үзік – үзік параллель сызықшаларды байқауға
болады. Осындай, және осы сияқты үзік сызықтар, форма шеттерін анықтап,
заттың жан – жағындағы кеңістікті көрсетеді.
Штрихтар (сызықшалар) Гравюрада форма көлемділігі, суреттегідей, тонның
түрлі түстері жасалғанын сызықшалармен көрсетіледі. Бояу бояғышпен
жүргізгендей, әртүрлі ұзындықтығы және қысқа сызықшаларды пайдаланып,
форманы жоспарлауға болады.
Композицияның көлеміне байланысты, қысқа немесе өте ұзын сызықшаларды
параллель түсіруге болады. Ұшына таман жіңішкеленген сызықшаларды XVII,
XVIII ғасыр кескін гравюра шеберлерінің жұмыстарынан байқауға болады.
Жарық түскен формалардың шеттерінде үзілетін сызықшалар контур
сызықшалары жоқ кезде жарық әсерін көрсетеді. Терең және анық көлеңкені
тығыз майда сызықтар арқылы ғана емес, түсін, енділігі әртүрлі
сызықшалармен жасалынады.
Үлкен гравюраларда сызықшаларды жиі майда жасаған көлемге сай
болмайды.
Гравюра қаншалықты үлкен болса, гравюра жасау әдісін таңдау соншалықты
қиын.
Бұл кезде инемен жасалынған жұмысты басқа әдіспен, форманы өңдеу,
тақтаны қыру, қабықшалар қолдану т.б. істеуге болады.
Бұл әдістер силуэт түсірген кезде қолданылады, кейін ол сызықтар
инемен немесе басқа аспаппен қашалады. Үлкен сәндік гравюрада тон ерекше
маңызды. Сонымен байланысты бастыру әдістеріде маңызды болады.
Үлкен тиражға арналған гравюра жақсы ойылу керек, өйткені
көшірмеге барлық сызықшалар, дақтар түсу қажет.
Түзулеу және қосу. Органикалық шыныда жұмыс істеу барысында қате
жіберілу мүмкін. Сол үшін өте мұқият болу керек, әйтпесе кейінгі көшірме
өз ерекшелігін жоғалтады. Егер қатені түзулеуге толық сенім болмаса,
онда гравюраны қайта жасауға тура келеді.
Жұмысты енді бастаған гравёрлер белгілі шеберлерден үлгі алғаны жөн,
мысалға, Рембрандтан. Мыста жасалған офортты түзулеу өте қиын
болғанымен, суреттен өте жақсы нәтиже алу үшін бірнеше рет жұмысын
түзулейді екен. Жұмыс барысында кейде ол гравюраның кейбір жерлерін
қырып тазалап, қайтадан оюға болады
Жіберілген қатені түзулеу мүмкіншілігі болмаған жағдайда қатесі бар
жерді тақтадан ойып шығарып , орнына дәл сондай жаңа ойықты салып,
жабыстыру керек. Ол үшін 3 – 5 % органикалық шыны мен құмырысқа
қышқылының ерітіндісін, аустон немесе дихлорэтан пайдалану керек.
Терең ойылған сызықшаларды түзулеу үшін, оларды бояу жаққышпен органикалық
шыны мен аустон ерітіндісін жағу керек немесе БФ желімін жағуға болады,
ал үстінен пелуамен немесе көшірмен түзулейді.
Түйіршіктеу ағаш сатыда жасалынады екен. Бірнеше минутта көлемі 350
х 450 тақтаның беті әр түрлі түйіршікті құммен жабылып түйіршіктенеді.
Егер құмды елеуіштен өткізсе, түйірлер бір түрлі болады.
Құмды шашатын аппараттан тақтадан қашықтығына байланысты,
түійіршіктелену эффекті әртүрлі болады.
Жақын қашықтықтан қатты күшпен шашса, шыны бетінің 0,5 – 1 мм
жойылады. Осы әдіспен бұрын боялған тақта бетін тазалап, меццо – тинтоға
дайындауға болады.
Бір метр қашықтықтан шашылса, тақта беті бірыңғайлы негіз құммен
жабылады. Тақтаны суретшінің өзі өңдесе, ол болашақ композицияның
керекті жерлерін құм әсеріне алдын ала қорған қояды, түйіршіктеу
терңдігін және тығыздығын бақылайды.
Қорғалған және ашық тақта бетінің аралары қатты шектелмейді,
өйткені құм шашылған кезде таза жеріне де сәл шашылады.
Қыру және тегістеу. Дайындалған тақта суретке қойылады, ал сурет
түйіршіктелген шыны бетінен көрінеді.
Егер түйіршіктелген тақтаны бояп, одан көшірме алса, қағазда
бірыңғайлы қара дақ болады. Кейбір жерлерін ағарту үшін тақтаның
түйіршікті фактурасын жою керек, онда бастырған кезде бояу сол
жерлерінде қалмайды. Тақтаның беті шабермен тазаланып, гладилкамен
тегістеледі.
Тақтаны шабермен және гладилкамен өңдеу өте мұқият жасалыну қажет,
өйткені тақта бетінде терңдіктер пайда болуы мүмкін. Гладилканы отқа
қыздырып жұмыс істеген ыңғайлы органикалық шыны жақсы тегістеледі.
Қыру мен тегістеу арқылы өңделген тақтадан алынған көшірмеде жарық
пен көлеңкелі жерлері анық көрінеді, ал тазартылған жерлерінде құм
түйіршіктерінің іздері қалады.
Келесі жұмыс – гравюраның ашық жерлеріне сұйық органикалық шыны құю (
дихлорэтанда немесе аустонды ерітілген ). Ол бояу жаққышпен жағылады. Құю
арқылы тақта бетінде қара түстен аққа өте бояу өтуге болады,
әсіресе, бояу жаққаннан кейін тақтаның ашық жерлерін тегістесе.
Қара манерамен жасалған гравюрада сызықтар жоқ, ал егер оны қосымша
құрғақ инемен өңдесе, эстамп өте жақсы болып шығады.
Фотоплёнкада жасалған гравюра
Кішкентай гравюраға материал ретінде жаңа немесе қолданылған
фотоплёнканы қолдануға болады. Жылы сумен қолданылған пленкадан сурет
жуылып, оны бірнеше минутқа ыстық суға салады. Сөйтіп пленканың
бетіндегі желатинді ерітеді.
Дайындалған планшеттің ( алдын ала сурет салынған ) үстіне ыстық
судан шығарылған плёнка желімденеді. Планшет бетіне суретті қаламмен,
перомен немесе тушьпен алдын ала салады.
Еріген желатин желімі плёнканы планшет бетіне жақсы жабыстырады.
Пленка жабыстырылған соң, оның бетіне гравюраны инемен органикалық
шыны бетіне түсіргендей, түсіреді.
Органикалық шыны бетіндегі биік гравюра
Пальма самшит, алмұрт т.б. ағаштардан жасалған тақта орнына биік
тон гравюрасында органикалық шыныны қолдануға болады.
Органикалық шынының ағаштан артықшылығы, одан үлкен көлемді тақталар
кесіп алуға болады, ал ағаштан болмайды, ол үшін бөлшектерді желімдейді.
Ағаш тақталарын дайындау үлкен шеберлікті, ұзақ өңдеуді талап етеді және
қымбатқа түседі.
Жоғарыда айтылғандай, пластмассалар әр түрлі қаттылықты болады.
Қазіргі кезде пластмассаның кейбір түрлерін полиграфияда қолданады, олар
машина баспасында қолданылып, миллиондаған тираждарға шыдайды.
Биік гравюраны істегенде ыңғайлы болу үшін қара пластмассаны
пайдаланады, оның беті өте жұқа ақ пластмассамен жабылған. Беті дөңбек
төселген ағаш тақтасына бар бояудың орнына осы жұқа пластмасс қабатын
қолданса, өте қолайлы.
1945 жылы суретші Н.П. Пискарёв биік гравюраны органикалық шыныда
орындады. Дайындалған баспа формаларынан гальванокөшірмелер жасалынған
еді. Олар біртүсті және көптүсті гравюра суреттерін Детгиз баспаханасы
шығаратын балаларға арналған кітаптарды суреттеуге арналған еді. Қазіргі
кезде көп суретшілер биік гравюра техникасын станок эстампында
пайдаланып, органикалық шыныны қолданды ( 26 сурет ).
Қағаз формаларындағы гравюра
Органикалық шыныны терең гравюрада пайдалану тәжірибесі мөлдір,
табылуы оңай материалдарды іздеу эксперименттік жұмыстарын жүргізуге
мүмкіншілік туғызды.
1953 жылы осы жұмыстың авторы қағаз формаларында гравюра жасауды
ұсынды. Олар үшін ол калька, фотокартон, бетіне лак жағылған қағаз
қолданды.
Гравюра жасау тәжірбиесін зерттеген кезде бізге 1930 жылдарда
суретші – график К. Кузнецов ертегілерді суреттеу үшін картон
қалданғаны белгілі болды.
Картонға инемен ойылған суретті ол бояп, ерекше түрлі көшірме ала
алады. Алынған көшірмелерді К. Кузнецов түрлі түсті қаламдармен,
акварельмен немесе темперомен қосымша түрлеп, оригиналды гравюра
орындайтын.
Осылайша жаңа эстамп түрі өмір сүруге құқық алды.
Картон
Баспа материалы ретінде пайдалану үшін картон тиімділігі аз, өйткені
бірнеше көшірме жасаған соң ол жойылады, бірақ әскез жасау үшін суретшіге
өте керекті нәрсе.
Картонның кемшіліктері: сызықтардың анық, таза түсуіге бөгет жасайтын
және бастырған кезде түсін пәсейтетін жұмсақтығы; бояуды ішіне сіңіруі
және үйкеліске қарсы әлсіздігі. Одан басқа, эстамп басылған кезде
қағаздак картонның фактурасы басылады, ал ол суретшынің жоспарына
кірмейді. Картонға суретті айна бейнесімен түсіру қажет болғанда да
гравердың жұмысы күрделенеді.
Картон туралы жалпы мәлімет. Тұрмыста картон деп папка
машиналарында құйылып жасалынған қлың қағазды айтады. Ондай қағаз түрі
өнеркәсіпте папка деп атайды; ал картон деп жұқа бірнеше қабат қағазды
бір – біріне жабыстыру арқылы жасалған тұтас қағазды атайды.
Картон папкадан иілімді.
Картонның гравюра үшін мына түрлерін пайдалану қолайлы.
1. Сұр ағаш картоны. Оның бір жағы жылтыр. Парақтарының көлемі 720 х
900 мм және 800 х 1100 мм.
2. Өте жоғары шыдамды сүр мата картон. Көлемі 1000 х 1000 мм
3. Прессшпан - қалыңдығы әр түрлі арнайы қатты картон беті жылтыр.
Түсі де әр түрлі болады: қоңыр – сары, кейде көк, жасыл т.б. Беті теп –
тегіс, дақсыз, кемшіліксіз. Стандарнтты көлемі 614 х 860 мм және 700 х 900
мм
4. Матрица папкасы - өте шыдамды және пластикалы папка, Матрица
папкасында ойылған нәрсе өте жақсы сақталынады, папка жоғары
иімділікті, түзу беті, бірыңғайлы структуралы және төзімді. Жұмсақ картон
түрлеріде гравюра жасауға жарайды. Бұл материалда жасалынған көшірмелер
ірі түйіршікті акватинтаға ұқсайды, бірақ оның тиражы шектелген.
Картонды бастыруға дайындау. Үлкен формат картон пышақпен ойылып
алынады. Тақта болашақ гравюра суретінен үлкен болуы тиіс. Ол үшін
тақтаны екі жағынан және жоғары жағынан 1 – 2 см енділікті рант, ал
төменгі жағынан 3 – 4 см рант қалдырылады, гравюраның үлкендігімен және
композициямен байланысты. Рант гравюра жасаған кезде суретті қорғайды.
Көшірме жасаған кезде рант рамка сияқты болып көрінеді. Тақтаның
бұрыштарын домалақ жасауға, немесе, егер картон 2 см қалың болса, тік
қалдыруға болады. Бақылау көшірмелер алынған соң тақтаны қайтадан
жаңартуға болады, ал рантты кесіп тастауға болады.
Егер гравюрадан алынған көшірме тікелей суреттеуді қажет етсе,
оригиналдан калькаға көшіріледі де көшіргіш қағазбен картон бетіне
айна бейнесімен түсіріледі.
Суретті керісінше түсіру үшін қаламмен калькаға көшірген жөн Суланған
калька суретімен картонға қойылады, олда суланған. Осылай түрінде сурет
станоктан вал қысылымынан өтеді.
Таза картонды гравюра жасау. Жұмыс ыңғайлы болу үшін картонды
қиғаш қойылған үстелге немесе мольбертке бекітеді.
Картон бетінде сызықтарды барбылы немесе барбысыз кескіш немесе
ойғыш затпен істеуге болады. Пышақпен жасалған жіңішке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz