Жеке гистология
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ
МИНИСТРЛІГІ
“МЕДИЦИНА БІЛІМІ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР РЕСПУБЛИКАЛЫҚ
ОРТАЛЫҒЫ”ЖШС
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖҰМАШОВ С.Н
Жеке гистология
(оқу құралы)
Түркістан,2010
УДК 611-018 (075)
ББК 28.86+74.58я73
ISBN 9965-856-03-6
Жұмашов Сайдулла Нұрахұлы – медицина ғылымдарының докторы.
Жеке гистология (оқу құралы)
Пікір жазғандар:
Мейрамов Г.Г. – Е. Букетов атындағы КарМУ-нің м.ғ.д., профессор, ҚР
Жоғарғы мектеп академиясының корреспондент
мүшесі
Сисабеков Қ.Е. – Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика
академиясының, морфология пәндері
кафедрасының
меңгерушісі, м.ғ.д., профессор.
Ә.Н. Темірбеков – Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
Университеті, оқу-клиникалық базасының,
морфология
және физиология кафедрасының доценті
Бұл оқу құралында студенттер организмнің гистологиялық құрылысын
түсінуін, үйренуін жеңілдетуге арналған. Оқу құралы ҚР Денсаулық сақтау
министрлігі бекіткен типтік бағдарламаға сәйкес түзілген.
Оқу құралы медициналық жоғары оқу орындарында барлық факуль-теттердің
студенттеріне, аспиранттардың, интерндердің, клиникалық ордина-торлардың,
университет, педагогика институттарының биология факульте-тінің студенттері
және әртүрлі маман дәрігерлерінің гистология, цитология, эмбриология курсын
жоғары деңгейде үйренуіне арналған ғылыми зерттеуші мамандарға арналған.
ББК 28.86+74.58я73
“Медицина білімі мен ғылымының инновациялық технологиялар
республикалық орталығы”ЖШС жұмыс комиссия мүшелерінің шешімімен
оқулық
ретінде бекітілді және басылымға рұқсат берілді.
№___ Хаттама “____”________2010ж.
©Жұмашов С.Н.
Екінші басылымға алғы сөз
Гистология анатомия, физиология және басқа фундаменталь пәндермен
бірге медицина пәнінің негізін құрайды. Бұл пәндерді терең үйрену үшін
болашақ дәрігерлердің жан-жақты білікті маман болып жетілуін тағайындаушы
үлкен факторлардың бірі болып есептелінеді.
Оқулықтың 2000 жылғы баспадан шығарылғандығы, осы күнге дейін
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медицина академиясының студенттері үшін
әдістемелік нұсқау болып қолданып келеді. Бірақ ғылымның дамуы тоқтап
тұрмайды. Мысалы, өткен жылдары кезеңінде биопсия әдісінің кең дамуының
себебінен гистология пәні байытылды. Тірі адам организмі және оның
құрылысы, қызметі туралы кейбір жаңа мәліметтер алынды. Бұл оқулықтың
қайтадан басылуы және толықтырылған басылымы соңғы ғылымның жетістіктерімен
байытылып, ағзалар жүйесіне толық сипаттама берілді. Сондай-ақ,
қанның түзілуі және иммундық қорғаныс организмдердің иммуноморфологиялық
тарау болып бөлінді. Иммундық ағзалардың толық микроскопиялық құрылымына,
ішкі секреция бездері қазіргі заман талаптарына сәйкес, олардың толық
гистологиялық құрылымынтүсті суреттермен, ситуациялық есептер және тест
сурауларымен толықтырылды.
Оқулықты қайта басылымға дайындауда Ташкент мемлекеттік медицина
институтының гистология кафедрасының меңгерушісі, проф К.А.Зуфаровтың, проф
М. Рысұлының оқу құралдарынан пайдаланылып, студенттерге түсінікті болу
үшін кейбір медициналық терминдер қазақшаға аударылды.
Сондай-ақ оқулықтың қайта өңдеп шығарылуына ОҚММА гистология және
микробиология кафедрасының қызметкерлеріне және аға оқытушы
Н.Ж. Қалменовке, Ж.С. Айтжановаға өз алғысымды білдіремін.
Автор
Микроскопиялық техника.
Гистологиялық зерттеулер техникасы.
Аспаптар
Гистологиялық микропрепараттарды сәулелі микроскоптың көмегімен сәулені
дұрыс түсіріп көруден бастайды. Ол үшін айнаның ойыс жағымен жарық сәулесін
бұйым үстелшесіне қойылған микропрепаратқа бағыттайды Зерттелетін
микропрепаратты зерттеуде микроскоп объективінің (х8) кіші ұлғайтқышымен
көруден бастайды. Кіші ұлғайту объективінің линзасымен жапқыш әйнек
арақашықтығы 1 см-дей болады. Микропрепаратты анық көру микробұранда
көмегімен жүзеге асырылады. Өте ұсақ гистологиялық микроқұрылымдарды үйрену
үшін иммерсиялық объективті (х90) қолданады. Бұл жағдайда препараттың
жапқыш айнасына 1 тамшы иммерсиялық майды тамызып, микробұранданы
қолданып препараттың анық көрінуін қамтамасыз етеміз. Жұмысты аяқтағаннан
кейін объектив және жапқыш айнадағы майды дәкемен сүртіп тазалайды.
Микроскоп. Студенттердің тәжірибелік сабақта күнделікті қолданатын
негізгі аспабы сәулелі микроскопты пайдалану. Ол обьектінің үлкейтілген
және сырт бейнесін алуға мүмкіндік береді. Микроскопта оптикалық және
механикалық бөлімдері ерекшелінеді.
Оптикалық бөлімі. Бұл бөлімге микроскоп мойнының револьвер
қондырғысына орнатылған объективтер, дүрбі (окуляр) және сәулемен
жарықталатын құрылғы жатады. Объектив – линзалардың күрделі жүйесі.
Көбінесе х8, х20, х40, х90 объективтерін қолданады. Қолдану және
конструкция ерекшеліктері бойынша объективтер құрғақ (х8, х20, х40) және
иммерсиялық (х90) болып бөлінеді. Дүрбі объектив берген бейнені ұлғайтады.
Көбінесе х5, х7, х10, х15 дүрбілерін қолданады.
Объективтің негізгі техникалық сипаты шешуші қабілеті, яғни ең аз
ара қашықтық, онда объектінің екі жақын орналасқан нүктелері бөлек
беріледі. Жарық микроскобында ол негізінен сәуле толқынының ұзындығымен
анықталады және оның үштен бір бөлігіне сәйкес келеді.
Оптикалық бөліміне, яғни жарық беретін құрылымына: айна (бір жағы
ойыс, оны сәуле шашатын жарық кезінде қолданады, екінші жағы – тегіс);
конденсор, оның көмегімен жарық шоғыры препаратта орталықтандырылады.
Айнаның көмегімен жарық шоғыры конденсорға жіберіліп, сол арқылы
зерттелетін микропрепаратқа бағытталады.
Механикалық бөлім. Микроскоптың оптикалық бөлімі механикалық
бөліммен қосылған. Оған штатив, микро- және макробұрандалары бар құрылым
микроскоп мойны (тубус) жатады.
Микроскопта алынатын ұлғаюларды объективті дүрбіге үлкейту арқылы
анықтайды. Біздің елімізде кең таралған “МБН” және “Биолам”
микроскоптары 2000 ретке дейін үлкейтеді.
Микроскопиялық тексеру техникасы. Гистологиялық препаратты
микроскопиялық тексеруді сәулемен анық жарық түсіруден бастайды. Ол үшін
жарық шоғырын жинайтын ойыс айна мен конденсор көмегімен түсетін жерге
біркелкі жарық бөлінеді. Зерттелетін препаратты заттық үстел үстіне қойып,
зерттеу барысында кішкене ұлғайтқышпен қарап бақылайды, ол кезде линза
мен зерттеу үстелшесінің арасы 1 см шамасындай болуы керек. Препаратты
кішкене ұлғайтқышпен бақылап, препараттың зерттелетін жерін анықтап, оны
көру аймағының ортасына орналастырады. Орталықтандырылған жарықты өзгертпей
револьвердің көмегімен үлкен ұлғайтқышқа қояды. Дүрбіге қарап отырып,
шағын микробұранданы препараттың қажетті жері анық көрінгенге дейін
ептеп қозғайды. Үлкен ұлғайтқышпен препаратты қараған кезде, оның анық
көріністе болуы микробұрандамен реттеледі. Өте кіші гистологиялық микро
құрылымдарды зерттеу үшін иммерсиялық объективті (х90) қолданады. Иммерсия
майы тамшысы тамызылған гистопрепаратты объективтің линзасы майға жанасу
үшін тубусты түсіреді. Микробұранданы қолдана отырып, айқын бейнені алады.
Жұмыс аяқталғаннан кейін майды объективтен және шыны үстінен дәкемен
тазалап тастайды.
Гистологиялық техника. Гистологиялық препараттарды, әдетте бұл арнайы
гистологиялық бояғыштармен боялған ағзалар, тіндер немесе жасушалар
кесінділері дайындаудың негізгі кезеңдері мыналар:
1. Материалды алу және бекіту;
2. Тығыздау;
3. Кесінділерді микротом жәрдемімен кесіп алу.
4. Бояу;
5. Консервілейтін орталыққа енгізу.
Гистологиялық препараттар зерттеу мақсатына байланысты уақытша (бір
рет зерттеу үшін дайындалады) және тұрақты (ұзақ уақыт бойы сақталып
қолданылады) болып бөлінеді. Уақытша препаратты салатын орта ретінде
глицерин немесе суды қолданады.
Бекіту. Бекіту мақсаты тірі организмді тұрақтандыруда, яғни тіршілік
процесін тоқтатуда болып отыр. Бұл кезде зерттелетін ағзаның тірі
кезіндегі құрылымын сақтап қалуға ұмтылу қажет. Бекіткіштер (фиксаторлар)
қарапайым және күрделі болады. Қарапайым бекіткіштерге: формалин (әдетте,
10-12( ерітіндісі), метил спирті, осмий тетраоксиді және т.б.
Күрделі бекіткіштер бірнеше компоненттерден тұрады. Мысалы, Буэн
қоспасының құрамына формалин, спирт, пикрин қышқылы және Ценкер сұйығының
құрамына – сілті қышқылы, сулема, калий бихроматы, натрий сульфаты.
Бекіту ұзақтығы, зерттелетін заттың мөлшері мен қалыңдығына байланысты
2-24 сағат аралығында болуы мүмкін. Материалды жылдам бекіту үшін ағзалар
мен тіндердің кішірек үлгілерін алады (0,5 – 2 см). Бекіту мөлшері
бекітілетін материалдың мөлшерінен 20-30 рет жоғары болуы керек. Бекітудің
көптеген тәсілдерінен кейін зерттелген микропрепаратты сумен жуады.
Бекіткіштер әсерінің салдарынан зерттелетін үлгінің мөлшері біршама
азайып, тығыздалады.
Тығыздау. Гистологиялық препаратты дайындаудың мақсаты зерттелетін
материалға қажетті қалыңдығы бар жұқа кесінділерді алуға мүмкіндік
жасайтын тығыздық беру болып табылады. Мұны екі тәсілмен жүзеге
асырылады: үлгіні қатыру немесе тығыздалған ортамен сіңіру (парафин,
целлоидин және т.б.).
Парафин немесе целлоидинге салу үшін бекітілген үлгілерді құрғатады,
өйткені бекіткіштердің көпшілігі сулы ерітінділер болып табылады және су
тығыздалатын ортамен араласпайды.
Парафинге құю. Парафин қалыпты температурада қатады, сондықтан
сіңіру алдында оны термостатта 52-56оС дейін ысытады. Парафин спиртпен
араласа алмайтындықтан, аралық орта (ксилол, толуол және т.б.) қолданады.
Үлгіні спиртте дегидратациялағаннан кейін, оны ксилол мен абсолют
спирттің теңдей қоспасына, кейінен таза ксилолға ауыстырады. Одан әрі
материалды бірнеше сағатқа парафин мен ксилол қоспасына (37оС-та ),
содан соң 1-2 сағат таза ерітілген парафинге салып, (52-56оС температура
кезінде), соңынан формаларға (қағаз немесе метал) ауыстырады. Үлгілер бар
бекітілген парафиннен тік бұрышты блоктарды кеседі, оны ағаш кубикке
ерітілген парафинмен бекітеді. Осындай түрде материал кесуге дайын.
Целлоидинге құю. Целлоидин – арнайы дайындалған целлюлоза.
Дегидратациядан кейін үлгіні абсолютті спиртпен сусыз эфирдің теңдей
қоспасына, ал содан соң целлоидиннің 2,4 және 8( ерітіндісіне бірнеше
тәулікке ауыстырады. Одан әрі материалды хлороформ буында тығыздайтын
қою целлоидинге ауыстырады. Бекітілген целлоидиннен блокаторды кеседі,
ағаш кубиктерге желімдейді және сақтау үшін 70(-ті спиртке салады. Бұл
құюдың кемшілігі тығыздалудың ұзақтығы (10-15 тәулік), кесінділерді 7-8
мкм-ден жіңішке етіп алу мүмкін еместігі.
Жарық микроскоп және микроскоптағы сәуле жолы.
(M. Ross және E. Reith бойынша)
Жарықтандыру жүйесі: 1-жарық көзі; 2-айна; 3-диафрагма; 4-
конденсор.
Оптикалық жүйе: 5-объектив; 6-окуляр.
Механикалық жүйе: 7-тубус; 8-штатив; 9-колонка; 10- заттық
үстелше.
(П. Казымбет, М. Рысұлы, Ж.Б. Ахметов.)
Электронды микроскоптың жалпы көрінісі.
Жарық (сол жақта) және электрондық (оң жақта) микроскоптардағы сәуле
жолы.
(M. Ross және E. Reith бойынша)
Электронды микроскоптың компоненттері: 1-катод; 2-анод; 3-конденсор-
электромагнитті катушка; 4-үлгі; 5-объектив электромагнитті катушка;
6-окуляр-электромагнитті катушка; 7-люминесцентті экран (қалқан).
(П. Казымбет, М. Рысұлы, Ж.Б.
Ахметов.)
Кескіндерді дайындау. Кескіндерді дайындау үшін арнайы аспап –
микротомды қолданады. Оның үш негізгі бөлігі бар: объектіні ұстаушы (ағаш
кубикті блокқа қатайту үшін); микрометриялық механикалық жүйе (объекті
ұстағышты берілген шамаға беру үшін); микротомдық пышақты ұстаушы.
Микротомның әртүрлі конструкциясы бар. (Микротомдар). Арнайы суытатын
үстелдермен жабдықталған микротомдарды бекіткіштер әсерінен құтылу керек
болған жағдайда қолданады, мысалы гистохимиялық зерттеулер кезінде. Осы
микротомдарда 10-20 мкм және одан да үлкен қалыңдықтағы кескіндерді алады.
Кескіндерді бояу. Гистологиялық практикада қолданылатын бояғыштар
химиялық қасиеттеріне байланысты үш топқа бөлінеді: негізді, қышқылды
және бейтарап. Негізді бояғыштар (азур, гематоксилин, кармин және т.б.)
боялатын негіздің тұздары болып табылады. Негізді бояғыштармен
таңдамалы боялатын гистологиялық құрылымдар базофильді деп аталады.
Негізді бояғыштартармен жасуша ядроларын бояйды. Қышқылды бояулармен
(эозин, қышқыл фуксин) әдетте цитоплазмалық құрылымдарды бояйды. Қышқыл
бояумен боялатын гистологиялық құрылымдар оксофильді деп аталады.
Бейтарап бояғыштар боялатын негіздермен қышқылдың тұздары болады.
Микротом (кесінді жасауға арналған аспап).
(R. V. Kristic бойынша)
1-пышақ; 2-үлгі отырғызылған парафинді блок (шығыр); 3-кесінді; 4-беру
құрылғысы
Жүйке жүйесі
Жүйке жүйесі өте күрделі құрылым, организмдегі барлық тіршіліктің
негізін реттеп басқарады, сондай-ақ, ағзаның сыртқы ортамен өзара
байланысын қамтамасыз етеді. Олар эндокринді жүйемен тығыз байланысып,
біртұтас жүйке-гуморальды басқару орталығын құрайды. Болашақ дәрігерлерге
ми жүйесінің құрылысын білудің маңызы зор, себебі организмдегі барлық
өмірге маңызды процестер бас миы мен жұлынның реттеушілік қасиеті арқылы
басқарылады.
Жұлын
Екі симметриялық жартыдан құралған: алдыңғы жағынан терең орталықты
қуыстық, артқы жағынан дәнекер тінді тосқауылмен екі жартысы бөлініп
тұрады. Жұлынның ішкі бөлігі – сұр зат, сыртқы бөлігі - ақ заттардан
құралады. Сұр зат- Н құрылысы көбелек тәріздес, өсінділері мүйіздерден:
а) алдыңғы вентральды; б) артқы (дорзальды); в) бүйірлі (латеральды)
болады. Сұр затында нейрондар, миелинсіз жүйке талшықтары, жұқа миелинді
талшықтар және нейроглийлері болады.
Сұр зат нейриттері жұлыннан шығып вентральды мүйіздеріндегі
мультиполярлық жасушалары, өсінділері сұр заттан шықпай синапстарды құраушы
ішкі жасушалар және аксондары, жұлынның басқа сегменттерінің ақ затына және
бас мидың кейбір бөлімдеріне қарай өткізуші жолдарды құраушы шумақты
(тұтамды) жасушалардан тұрады. Сондай-ақ, мультиполярлық жүйке жасушалары
сұр заттың құрамдық бөлігі болып саналады. Дорзальды мүйіз орналасқан жерде
жұлынға шеткеріден әр түрлі импульстарды тасушы артқы өсінді енеді.
Дорзальды мүйізінде әсерлерді өткізуші жасуша денелері орналасқан.
Вентральды мүйізінде шеттік қоздырушы нейрондардың денелері ірі
жасушалар орналасқан, олардың аксондары алдыңғы өсінділерін құрайды (жасуша
денесі, жұлын бүйіріндегі вегетативті нейрондардың аксондарынан тұрады).
Дорзальды мүйіздің артқы өсінділері сезуші қызметін орындаушы жүйке
талшықтары шумақтарынан (тұтамдарынан) құралған, алдыңғы өсінділері
негізінен қозғаушы болып, олардың құрамына вегетативтік талшықтар кіреді.
Дорзальды мүйізде қуыс қабат, желімді (желатинді) заттар, жұлынның
меншікті ядросы және дорзальды (Кларк) ядролары болады. Қуыс қабатта
глиалды, көп мөлшерде ұсақ өсінділі жасушалар бар. Желімді заттарда жүйке
жасушалары аз болып, глиоциттер көп болады. Меншікті ядролар өсінділі
жасушалардан құралған, аксондары жұлынның қарама-қарсы жағына өтіп, ол
жерде жұлын-мишық және жұлын- таламикалық жол құрап мишыққа және көру
төмпешігіне қарай бағытталады.
Дорзальды (Кларк) ядро ірі өсінділі нейрондардан құралған. Аксондары
мүйізді дендриттерімен бірге сұр затты кесіп өтіп, ақ заттың бүйірлі
тізбегіне енеді және дорзальды жұлын - мишық өткізу жолы құрамына мишыққа
көтеріледі (Флеминг жолы).
Жұлынның аралық аймағында медиальды және латеральды аралық ядролары
орналасады. Медиальды ядро нейрондарының нейриттері вентральды жұлын-мишық
өткізу жолы құрамына кіреді. Латеральды ядролар бүйір мүйіздерінде
орналасып ассоциативтік симпатикалық нейрондар жиынтығынан құралған.
Вентральды мүйіздерінде ең ірі мультиполярлық нейрондары (100-140 мкм),
медиальды және латеральды қоздырғыш нейрондары бар. Медиальды нейрондарды
дене мен омыртқа жотасы бұлшық еттері қызметтерін реттейді, латеральдылар
мидың мойын және бел бөліміндегі бүршіктерінде орналасып, қол мен аяқ
бұлшық еттерінің қан тамырларымен қамтамасыз етілуін реттейді. Бұл аталған
қоздырушы нейрондар ірі және ұсақ мотонейрондарға бөлінеді. Ірі-
мотонейрондар шеміршек бұлшықеттерінің кенеттен тез қысқаруын, ұсақ –
мотонейрондар, олардың тонусының сақталуын қамтамасыз етеді.
Мотонейрондардың аксондары бұлшықет талшықтарының баяу қысқару
процестерінде қатынасады.
Жұлынның ақ заты шеттік бөлімінде орналасып, миелинді қабықпен оралған
көтеруші және төмен түсуші жүйке талшықтарының бөлімінде үш бөлік болады,
олар алдыңғы мүйіз арасында орналасады. Жұлынның меншікті аппаратында қысқа
өткізуші жолдар және жұлынды бас мимен байланыстырушы ұзын өткізуші жолдар
болады.
Жұлынның сұр затының негізін нейроглийдің ұзын және қысқа өсінділі
астроциттері құрайды. Олигодендроглиоциттер жүйке талшықтарының қабығының
қалыптасуына қатынасады. Эпендимоциттер жұлынның сұйықтығы өтуші канал
қабырғаларын құрап, сұйықтықтың мөлшері мен құрамының тұрақты болуын
қамтамасыз етеді. Микроглийлер (макрофагтар) қан арқылы
енген моноциттерден дамиды және де олар сұр затпен ақ заттарда бір
тегіс орналасады.
Вегетативті (автономды) жүйке жүйесі. Организмнің висцеральды
қызметтерін (ас қорыту жүйесі секрециясы, қан қысымы, терлеу, дене
температурасы, зат алмасуы, т.б.) бақылаушы жүйке жүйесінің бөлігі
вегетативті (автономды) жүйке жүйесі деп аталады. Олар физиологиялық,
морфологиялық белгілеріне байланысты симпатикалық және парасимпатикалық
деп аталады. Олар ағзалардың жүйкемен қамтамасыз етілуіне
(иннервациясына) қатысады. Вегетативті жүйке жүйесі орталық бөлім (бас
миы ядросы мен жұлын ядросы) және шеттік бөлімнен, жүйке өзектері түйіндері
(ганглийлер) және оралымдардан құралады.
Вегетативті жүйке жүйесінің орталық бөлім ядросы орталық ми және
сопақша мида орналасады, одан басқада жұлынның сегізкөз бөлімінде
(сегменті), бел бөлімінде және көкіректің бүйірлі мүйіздерінде кездеседі.
Вегетативті жүйенің эфферентті талшықтары, екі симпатикалық және
парасимпатикалық бөлімдерден құралады, олардың әрқайсысы организмдерге
эфферентті талшықтарды жолдайды. Әрбір бөлімнің эфферентті талшықтарының
ағзаға әсері ерекшелікке ие болады. Мысалы, тегіс бұлшықетке, 1-ші бөлім
талшығы импульсы, қысқарушы әсер етсе, 2-ші бөлім эфферент талшығының
импульсы, бұлшықеттің кейбір бөліктерін босаңсытады. Эфферентті талшық
импульсы гипоталамус арқылы реттеліп басқарылады. Кейбір тіндерде (мыс.,
тегіс бірыңғай салалы бұлшықет және секретті бездер жасушалар)
жүйкеленуінде бір бөлімнің эфферентті талшығы қатысады.
Вегетативті жүйенің екі бөлімі: симпатикалық және парасимпатикалық
орталық жүйке жүйесінен басталады (бірақ әртүрлі бөліктен).
Екі бөлімде орталық жүйке жүйесінен бұлшықет және бездерге баратын
эфферентті жол екі нейроннан құралады. Бұл нейрондардың 1-шісінің денесі
эфферент тізбегіндегі орталық жүйке жүйесінде, 2-шісінің денесі орталық
жүйке жүйесінен сыртта орналасады. Біріншісі ганглий алды, денесі орталық
жүйке жүйесінен сыртта орналасады, 2-шісі- ганглионнан кейінгі деп аталады.
Симпатикалық бөлім. Жұлынның көкірек және сегізкөз үсті бөлігінен сұр
заттың интермедиолатеральдық бағанасы, алдыңғы және артқы бағанасы өтеді.
Интрамедиолатеральдық бағананың жүйке жасушалары денесі кішкентай,
аксондары миелинсіз, жұлынның алдыңғы мүйізі жүйкелері құрамына шығады,
алдыңғы мүйіздің қысқа бөлімін қамтиды (ақ дәнекер тіндер бұтағын).
Симпатикалық бөлімнің жүйке түйіндері (ганглийлері) орналасуына қарай:
паравертебральды, превертебральды және терминальды болып ерекшеленеді.
Парасимпатикалық бөлім. Олардың талшықтары бездер мен бұлшықет
бөлімдерін жүйкелендіреді (симпатикалық бөлім бұларға қарама-қарсы 2-ші
бөлігіне әсер етеді), екі эфферентті нейрон тізбегі болады.
Нейрон тізбектерінің екеуі де бір-бірінен ұзақтау болған орталық жүйке
жүйесі бөліктерінен басталады. Ганглий алды талшықтан тарайтын нейрон
денесі сопақша ми және орталық ми сұр затының ядросына орналасады, бұл
талшықтар орталық жүйке жүйесінің 3-7-9-10- жұп бас жүйкелерінен басталады.
Ганглий алды талшықтың қалған жұптары жамбас бөлімнің 2-3 және 4-ші жұлын
миы жүйкелері құрамында, одан соң, олардың бұтақтарында ішкі ағзаларды
жүйкелендіреді.
Ганглий алды талшықтар бас және жамбас бөлімі жүйкелерінен
тарайтындықтан краниосакральды бөлім деп аталады. Ганглий алды талшықтар
терминальды ганглийлерде (бұлшықет және бездерге жанасушы) аяқталады.
Вегетативті жүйке жүйесі орталық бөлімнің мультиполярлық нейрон
ядролары вегетативті жүйке жүйесінің рефлекторлық доғасында ассоциялық
нейрондар құрайды. Олардың нейриттері жұлынның алдыңғы мүйіздері арқылы
немесе бас сүйегі жүйкелері арқылы орталық жүйке жүйесінен алыстап,
нәтижесінде шеттік вегетативті ганглийлердің бірінің нейрондарында синапс
құрайды. Олар вегетативті жүйке жүйесінің – ганглий алды талшықтары болып
есептелінеді (көбінесе миелинді болады), оларды холинергиялық синапс деп
атайды, құрамында ұсақ мөлдір синапстық көпіршіктер мен аз мөлшерде қара
түсті везикулалары бар (көпіршік мөлшері 40-60 нм; везикулаларда 60-150
нм).
Вегетативтік жүйке жүйесінің шеттік түйіндері (симпатикалық пара-
және превертебральды ганглийлер және бастың парасимпатикалық түйіндері)
ағзалардан тыс, ағзалар қабырғаларында (асқорыту жолы, жүрек, қуық, т. б.)
интрамуральды жүйке оралымдары құрамында кездеседі.
Паравертебральды ганглийлер омыртқаның екі бүйірінде, өздерінің
байланыстырушы өзегімен симпатикалық тізбек құрайды.
Превертебральды ганглийл қарын аортасында және оның басты бұтақтарында
қарын оралымдарының ганглийлерін құрайды.
Вегетативті ганглийлерді дәнекер тінді капсулалар қаптайды, дәнекер тін
қыртыстары түйін паренхималарына еніп, өсінді (ост) құрайды. Түйіндер
мультиполярлық жүйке жасушаларынан құралған. Нейрон дендриттері көп, күшті
бұтақталған, аксондары постганглионарлық (миелинсіз) талшықтар құрамына
сәйкес келуші ішкі организмдерге жетеді. Әрбір нейрон оның базальды
мембранасын қоршайды, оның сыртында жұқа дәнекер тінді қабық орналасқан.
Симпатикалық ганглийлер құрамына ұсақ түйіршікті қарқынды (интенсивті)
флюоресцирлеуші жасушалар (ҰТҚФЖ) болады. Олардың өсінділері қысқа,
цитоплазмасында түйіршікті көпіршіктері болады. ҰТҚФ- жасушалар глиалды
қабықпен қоршалған, жасуша денесінде және оның өсінділерінде холинергиялық
синапстар (ганглий алды талшық терминальдарынан құралған) кездеседі, олар
ішкі ганглийлік тежеуші жүйесін құрайды. Оларға ганглий алды холинергиялық
талшықтар қоздырушы ретінде әсер етеді, соның нәтижесінде катехоламиндер
(ұсақ түйіршікті көпіршіктер күйінде) өндіріледі. Катехоламиндер диффузия
жолымен тарайды (ганглий тамырлары бойымен), ганглий алды талшықтардан
ганглийдің шеттік нейрондарына өтетін синапстық тасымалдануын тежейді.
Парасимпатикалық бөлімінің:
а) ганглий алды талшықтары нейрон денесінде, ал оның дендриттерінде
холинергиялық синапстармен қосылып орналасады;
б) ганглийден кейінгі талшықтардың аксондары бұлшық ет тіндерінде
миожүйкелі синапстар құрайды, олардағы жұқа варикозды кеңістіктерде
холинергиялық синапстық көпіршіктер болады.
Интрамуральдық өрімдер - организмдердегі жүйке өрімдері нейрондары
(асқорыту жолында, жүректе, қуықта, т.б.) интрамуральдық өрілімдерді
құрайды, олардың ганглийлерінде эфферентті нейрондардан басқа, жергілікті
рефлекторлық доғаның рецепторлық және ассоциялық жасушалары болады.
Жасушалар морфологиялық (құрылысы) сипатына сәйкес: 1) ұзын аксонды
эфферентті нейрондарда (бірінші реттегі жасуша типтері): қысқа, бұтақталушы
дендриттері, ганглийден шығып кетуші ұзын нейриттері болады; 2) тең
өсінділі афференттік нейрондар (2-ші реттегі жасуша типтері) өсінділерге
ие, олардың аксондары 1-ші типтегі жасуша синапс құрайды; 3) ассоциялық (3-
ші реттегі жасуша типтері) нейрондар, олардың өсінділері маңындағы
ганглийлерге жанасады, олардың нейрондарының дендриттерінде аяқталады.
Интрамуральды жүйкенің арнаулы ерекшеліктерін асқорыту жолының
интрамуральды жүйкені көруге болады (энтеральды жүйе). Асқорыту түтігі
қабырғасында үш түрлі жүйке өрілімдері бар: кілегей үсті; бұлшық ет аралық;
кілегейасты, оларда жүйке талшықтары шоғырымен байланысқан жүйке
жасушаларының жинақталып, топтасуын көруге болады.
Бұлшықет аралық жүйкелі өрілімдер ұзына бойына және циркулярлық
орналасқан бұлшықет қабаттары аралығында жатады. Бұлшықет аралық
өрілімдерінде холинергиялық нейрондар болады, олар ішектің қозғаушы
белсенділігін қоздырады және тежеуші адренергиялық және пуринергиялық
нейроциттер кездеседі. Пуринергиялық нейроциттер перикарионында және
өсінділерінде ірі түйіршіктер (мөлшері 80-120 нм) болады. Интрамуральдық
вегетативті ганглийлер құрамында пептидергиялық нейрондары да болады, олар
белсенді вазоинтестинальды пептид, белсенді биологиялық заттарын,
соматостатин гормонын, т.б. заттарды өндіреді. Сол себептен, бұл нейрондар
жүйкелі және эндокринді қызмет атқарады, сондай-ақ әртүрлі ағзалардағы
эндокринді жүйелер қызметтерінің қалыптасуына қатысады.
Интрамуральды өрілімдер нейрондарының ганглийден кейінгі талшықтары
бұлшықет тіндерінде терминальдық өрілімдер құрайды, олардың жұқа
өзектерінде бірнеше варикозды кеңістікке ие (диаметрі – 0,52-2 мкм)
аксондары бар, ол кеңістікте синапстық көпіршіктері мен митохондриялары
орналасады.
Варикоздар аралық бөлімдер (кеңдігі 0,1-0,5 мкм) нейротүтікше мен
нейрофиламенттерге толған.
Жұлын ганглиінің көлденең кесіндісі сопақша пішінді дене. Ганглийдің
сыртынан жіңішке дәнекер тінді капсула қоршайды. Капсула астында жұлынның
қабығы орналасады. Қабық дорсальді бөлімінде қалың және көп мөлшерде жүйке
жасушаларынан тұрады. Вентральді бөлімінде жұқа және бір ғана жүйке
талшығынан тұрады, олар бір-біріне параллель орналасқан. Осылай жұлын
ганглиінің көлденең кесіндісінен мыналарды анықтайды: 1) жүйке будасының
көлденең кесіндісі, 2) жүйке жасушаларының құрылысы. Жүйке будасының
вентральді тамырлары жүйке талшықтарынан тұрады, олар жұлынның шеткі
аймақтарын бойлай орналасады. Мұнда жүйке жасушалары жоқ. Қабықтың
дорсальді бөлімінде жүйке будалары жүйке талшығынан, яғни псевдоуниполярлы
жасушалардың өсінділерінен тұрады, бұл өсінділер екеу. Бірі - шеткі аймаққа
бағытталған, екіншісі - жұлынға қарай бағытталған.
Препарат №1. Жұлын түйіні.
Бояуы: гематоксилин - эозин. Үлкейтуі об.8, ок. 10.
1-дорсальді түбір; 2-жұлын түйіні: а-жүйке жасушасы; б-жүйке
талшықтары; в-қабық; 3-вентральді түбір; 4-жұлын жүйкесі (В.Г.Елисеев,
Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлын ганглиі өзара байланысқан сезімтал жүйке жасушаларынан тұрады. Бұл
жалған униполярлы жасушалар. Бұларды арнайы бояусыз ажырату қиын. Жасушалар
үлкен, домалақ, ядросы ірі және қою түсті ядрошығы бар. Әрбір жүйке
жасушасының маңында жіңішке, майда-сателлит жасушалары орналасқан. Оларды
дәнекер тінді жасушаларынан ажыратуға болады, жұлын ганглийінде көп
мөлшерде кездеседі.
Сателлит - жасушаларын мантий жасушасы деп те атайды, жүйке жасушасының
капсуласында орналасады, ал ішінде дәнекер тінді жасуша бар. Сателлит -
жасушасының ядросы дөңгелек, әрі ашық түстес.
Дәнекер тінді жасушаның ядросы шығыңқы, әрі қою түстес.
Құрсақ өрімі (солнечное сплетение).
Құрсақ өрімінің препаратын вегетативті ганглийдің құрылысымен танысу үшін
қолданады. Мұнда жұлын ганглийі препараты сияқты, жүйке жасушалары және
жүйке талшықтары көрініп тұрады. Жүйке жасушалары бұл жерде өте көп
мөлшерде кездеседі. Олар жүйке өсінділерінен тұрады. Бұл өсінділер жіңішке,
нәзік болады, оларды күміс импрегнаты жетіспеген жағдайда ажырату қиын.
Мұнда орналасқан жүйке жасушаларынан басқа препаратта ганглий алды жүйке
талшықтарын көруге болады. Бұл жұмсақ емес жүйке талшығын жіңішке қара
түсті жіпше құрайды. Талшықты жұмсақ емес мүшеден Шванн ядросын
кездестіруге болады. Жүйке элементтерінің арасынан көптеген қан
капиллярлары өтеді.
Препарат № 2
Құрсақ өрімі (солнечное сплетение).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 7.
1-мультиполярлық нейрон; 2-жүйке талшықтары; 3-глиальды жасуша; 4-
дәнекер ұлпалық қабық. (В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша)
Препарат № 3
Жұлын (мойын бөлігі).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі х 10.
1-жұмсақ қабық; 2-артқы орталық тосқауыл; 3-ағза: а-артқы арқаншалар; б-
бүйірлі арқаншалар; в-алдыңғы арқаншалар; 4-сұр зат; г-артқы мүйіз; д-
бүйірлі мүйіз; е-алдыңғы мүйіз; ж-ми тосқауылдары; з,и-ортаңғы аралық зат;
5-орталық канал; 6-алдыңғы орталық ойыс (В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев,
Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлынның мойын бөлігіндегі көлденең кесіндісі сопақша пішінді. Жұлын
симметриялы екі жарты бөліктерден тұрады. Бұл бөліктерді вентральды
аймағында вентральды қуыс бөледі, ал дорсальды бөлігінде орталық дорсальды
перде бөледі, бірақ ол кез келген сәтте айқын көрінбейді. Жұлында басқа да
ми бөліктеріндегі сияқты сұр заты мен ақ заты бар. Ақ заты жұлынның
шеткісінде, сұр заты ортасында орналасады. Сұр заты көбелек пішінді. Сұр
затының екі жарты бөліктері сұр байламмен қосылған. Осы сұр байламның
ортасынан жұлын каналы өтеді.
Көлденең кесіндісінде қуыс түтікше күйінде, бір қабатты биік цилиндрлі
жасушалармен қоршалған. Олар эпендима жасушалары.
Ақ заты көптеген жұмсақ жүйке жасушалары шоғырынан тұрады. Көлденең
кесіндіде жұмсақ талшықтар сақина тәрізді, осы сақина ортасында көк
нүктелер бар, олар біліктік цилиндрдің көлденең кесіндісінің көрінісі.
Кей жерлерінде Шванн жасушаларының ядролары байқалады. Сұр заты алдыңғы
және ұзынырақ келген артқы мүйіздерден тұрады. Алдыңғы мүйіздерде үлкен
мультиполярлы жүйке жасушалары орналасады.
Бұл жасушалардың ядролары ашық түсті, көпіршікті, кішкене қара
қошқылдау ядрошығы бар. Бұл жасушалардың өсінділері гематоксилин -эозинмен
боялғанда анық көрінбейді. Дәлірек айтсақ, бұл әдіспен бояғанда жұлынның
тек ортақ көрінісін ғана бақылай аламыз. Ал бөлшектеп зерттеу үшін арнайы
бояу әдістері қажет. Ол үшін күміспен бояу әдісі қолданылады.
Препарат № 4
Жұлын (мойынның қалыңдаған бөлігі).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 10.
1-соматомоторлық ядроның мультиполярлық түбірлі нейроны; 2-ақ зат: а-
миеленді жүйке талшықтары; 3-глиальды қатпарлар (В.Г.Елисеев,
Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлынның көлденең кесіндісі әр бөлігінде әртүрлі пішінді және құрылысы
да әртүрлі. Бірақ құрылысының ортақ көрінісі сақталған. Оқу тәжірибелік
зерттеуге мойын бөлігіндегі кесіндісін аламыз. Бұл кесінді пішіні жағынан
сопақша болып келеді. Әдеттегідей ақ заты шетінде, ал ортасында сұр заты
орналасады. Оның пішіні көбелек тәрізді немесе Н әрпіне ұқсас келеді. Сұр
заты мынадай бөліктерден тұрады: 1) мықты алдынғы мүйіздерден, шамамен
домалақтау келген пішінді. 2) әлдеқайда жіңішке, ұзын мүйізі, артқы
бөлігіне ауысады, бірақ жұлыннан сыртқары кетеді 3) жобамен алдынғы және
артқы мүйіздер аралығында шығыңқы келген бөлігі бар. Бұл құрылымдар
жұлынның оң бөлігінде де сол бөлігінде де бірдей. Сұр затының екі жартысы
өзіндік байлам (спайка) арқылы байланысқан. Осы бөліктің ортасында қуыс
болады, бұл қуыс жұлын өзегі. Олар эпендима жасушаларымен қоршалған.
Алдыңғы мүйіздерінде мультиполярлы қозғатушы жүйке жасушалары анық
байқалады. Оларды ертеректен бері Дейтерс жасушалары деп атайды. Бұл
жасушалар жұлынның қозғатушы ядроларын құрап, бөлек шоғырланған күйінде
біріншілік мүйіздерде орналасады. Әдетте оларды медиальды, латеральды,
орталық ядролар деп бөледі. Бұл ядролар алдыңғы мүйіздердің вентральды
бөлігінде орналасқан. Алдыңғы мүйіздердің орта бөлімінде шеттік ядролар
орналасқан. Мұнда майда жүйке жасушаларының жиынтығын көруге болады. Осы
жүйке жасушаларынан: 1) аралық ядролар; 2) латеральды вегетативті ядролар
қалыптасады. Сұр заттың дорсальді бөлімінде, яғни артқы мүйіздерінде ұсақ
жүйке жасушалары көптеп орналасады. Олар жинақталған, шоғырланған
жасушалар. Жасуша өсінділері жұлынның ақ затына кіреді, сосын
жұлын мен ми қыртысын жалғастырушы шоғырланған өткізуші талшықтар түзеді.
Басқа жасуша шоғырларының өсінділері жұлыннан шығып мидың ассоциялық
аппараты қызметін атқарады. Мидың сұр затының құрылысы осы.
Жұлынның ақ заты біріншіден жұмсақ жүйке талшықтарынан тұрады. Жұмсақ
жүйке талшықтарында, көлденең кесіндіде сақина пішінді құрылым көрінеді. Ол
меншікті жұмсақ қабаты. Сақинаның ортасында қара нүкте бар, ол біліктік
цилиндрдің көлденең кесіндісі.
Жұмсақ жүйке талшықтары ақ затта бөлек шоғырланған көрінісінде болады.
Олар мидың өткізгіш шоғырлары. Жұлынның өткізгіш жүйесі білікке радиальды
бағытталған. Жұлынның радиальды бағытында жеке жүйке талшықтары өтеді. Олар
өткізгіш жолдарды бірнеше аймаққа бөледі. Бұл радиальды талшықтар сұр
заттан бастама алады. Жұлында меншікті элементтерден басқа көптеген
жасушалар, айтарлық нейроглиальды талшықтары болады. Бірақ арнайы
зерттеусіз оларды айқындау қиын. Жұлынның сыртын жұлын қабаттары қоршап
тұрады.
Препарат № 5
Мишық.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 10.
1-молекулярлық қабат: а-жұлдыз тәрізді жасуша; б-себет тәрізді жасуша;
в-ганглиозды жүйке жасушасының дендриті; 2-ганглиоздық жүйке жасушалары; г-
ганглиоздық жүйке жасушалар денесі; д-себет тәрізді жасушаның нейритінің
тармақтары; 3- дәнді қабат
(В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Мишық сыртынан жұмсақ ми қабықшасымен қапталған. Бұл көптеген қан
тамырлары капиллярларынан тұратын дәнекер тінді қабат. Жұмсақ қабат мишықты
сыртынан қаптаумен қатар, мишық қатпарларын бір-бірінен ажыратып тұратын
ойыстарға еніп тұрады. Мишық қатпарлары екі бөлімнен тұрады. Мишықтың сұр
заты сыртқы аймақтарында орналасқан, ал ішкі жағында ақ зат орналасқан. Ақ
зат жүйке талшықтарының жиынтығынан түзілген. Сұр зат бұл негізінен жүйке
жасушаларының жиынтығы болып есептелінеді. Мишықтың сұр затында келесі үш
қабатты ажыратамыз: 1) молекулярлы, 2) ганглиозды, 3) дәнді қабаттар.
Молекулярлы қабат мишық қатпарларының аймақтарында орналасқан. Бұл
қабат басқа қабаттарға қарағанда күміспен импрегнацияланған ашық сұрғылт
түске боялады. Молекулярлы қабат басқа қабаттармен салыстырғанда енді болып
келеді. Бұл қабат негізінен глиалды және жүйке жасушаларынан ажыралып
тұратын жүйке талшықтарынан тұрады. Ядролар аз мөлшерде болады. Тек үлкен
үлкейткіш арқылы осы ядролардың ерекшелігін айқындауға болады, яғни
глиальды жасушалардың ядролары ұсақ, қаралау боялған, жүйке жасушаларының
ядролары ірі, домалақ және ақшыл түсті. Ал жүйке жасушалары екі типте
болады: а) ірі себет тәрізді жасушалар; б) ұсақ жұлдызша тәрізді жасушалар.
Арнайы өңделмеген препараттарда бұл жасушаларды ажырату мүмкін емес.
Молекулярлы қабат арқылы көптеген қан тамырлар өтеді.
Ганглиозды қабат ірі Пуркинье жасушаларының бір қатарынан құралған. Бұл
жасушалар алмұрт пішінді, барлық жасушалардың ұшы аймақтарға бағытталған.
Жасушаның ұшынан күшті екі дендрит тармақталған. Бұл дендриттер бұғының
мүйіздері тәрізді көптеген тармақтарға бөлінеді. Бұл тармақтардың барлығы
мишықтың молекулярлы қабатында орналасқан. Пуркинье жасушаларының аксондары
жасуша негізінен ішке бағытталып, алдымен төмендегі дәнді қабатқа, кейін ақ
затқа енеді. Осы аксондар әрқашанда айқындала бермейді. Күміс препараттарда
Пуркинье жасушаларының денесінде нәзік себеттерді байқауға болады. Олар
молекулярлы қабаттағы себет тәрізді жасушалардың нейриттерінің торын
құрайды.
Дәнді қабат едәуір қалыңдау болады. Бұл қабат көптеген мөлшердегі
тығыз орналасқан ұсақ дәнді жасушалардың жинақталуынан түзілген. Жасушалар
цитоплазманың жіңішке белбеуімен оралған домалақ ядролардан құралған. Дәнді
жасушалардың екі түрін ажыратамыз: 1) ұсақ жасушалар 2) ірі жасушалар.
Үлкен үлкейткіш арқылы жасушалардың өсінділерін анықтау өте қиын. Тек
арнайы өңдеу арқылы, ұсақ дәнді жасушалардың өсінділері молекулярлы қабатқа
бағытталады, ал ірі дәнді жасушалардың өсінділері дәнді қабатта орналасады
деп айта аламыз. Мишық ақ заты мишықтың ішкі бөлімінде орналасқан. Ақ зат
көп мөлшердегі миелинді және миелинсіз жүйке талшықтарынан түзілген.
Препарат № 5
Бас миының қыртысты қабаты.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі х 100.
1-мидың қабығы; 2-ми қыртысының сұр заты; 3-молекулярлық пластинканың
горизонтальды нейроциттері; 4-пирамидалық нейроциттер; 5-ганглиозды
қабаттың ірі пирамидалық нейроциттері; 6-полиморфты нейроциттер; 7-
полиморфты жасушалар пластинкасы (А.В.Рычко бойынша).
Ми қыртысының қалыңдығы, үлкендігі және жүйке талшықтарының шоғыры,
құрылысы әр бөлігінде әр түрлі.
Оқу тәжірибелік зерттеу мақсатында мидың алдыңғы орталық иірімдерінің
вертикальды кесіндісін алған ыңғайлы. Мұнда мидың басқа да бөліктеріндегі
сияқты сұр заты болады, ол шетте орналасады және ақ заты миға тереңірек
орналасады. Сұр заты жүйке талшықтарынан тұрады. Гематоксилин - эозинмен
бояу кезінде сұр заттың жеке қабаттарынан анық жиектелуін байқау қиын.
Мұндай жағдайда мынаны аңғаруға болады. Қыртысты қабаттың шеттік бөлігінде
молекулалық қабат орналасады. Ол ашық қызғылт түске және көк түске боялған
бірнеше ядролы болады. Кейбір аймағында бұл қабатта қан тасушы капиллярлар
өтеді. Бұл қабаттың құрылысын зерттеу айтарлықтай қиындықты талап етеді.
Оның астында пирамидалы жасушалардың қалың қабаты бар. Бұл жасушалар
анық көрінбейді, олардың үлкендігін байқау қиын. Оны ядросына қарап білуге
болады. Сонда ғана осы ми қабатында әр түрлі үлкендіктегі пирамидалы
жасушалардың (мысалы: үлкен, орташа, кіші) орналасқанын білеміз.
Содан соң полиморфты жасушалардың жұқа қабаты орналасады. Тереңірек ақ
заты жатады, ол жүйке жіпшелерінен құралған. Жіпшелердің құрылысы әдетте
түсініксіз. Осыған орай ми қыртысының қабығын гематоксилин - эозинмен бояп
нақты зерттей алмаймыз, жүйке жасушалары анық емес, олардың ішкі құрылысы
ажыратылмаған, жасуша өсінділері тіпті көрінбейді.
Сол себептен ми қыртысының қабаттарын зерттеуде гематоксилин - эозин
бояуымен боялған препараттар жеткіліксіз. Ол үшін азот қышқылды күміспен
боялған ми кесінділері міндетті түрде қажет. Тек осы жағдайда ми қыртысының
қабаттарының құрылысы жөнінде толық мәлімет алуға болады.
Препарат № 6
Бас ми үлкен жартышарлары қыртысының қабаттары.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.8, ок. 15.
1-молекулярлы қабат; 2-сыртқы дәнді қабат (дәнді және кіші пирамидалық
жасушалар); 3-пирамидалық қабат: а-орташа және кіші пирамидалық жасушалар
қабаты; б- үлкен пирамидалық жасушалар қабаты; 4- ішкі дәнді қабат (жұлдыз
тәрізді және дән тәрізді жасушалар); 5-ганглиозды қабат (үлкен және алып
пирамидалық жасушалар); 6-полиморфты жасушалар қабаты; 7-қан тамырлары
(А.В.Рычко бойынша).
Бас ми үлкен жартышарлары қыртысы сыртынан жұмсақ қабықпен қапталған,
онда қан тасымалдаушы капилярлары көп. Бас ми қыртысының сұр затында 6
қабаты ерекшеленеді:
1) Молекулалық қабат. Түсі ашық-сұр, тереңірек жатқан қаралау
қабаттардан айқын ажыратылады. Молекулалық қабат жүйке талшықтарынан
құралады, олар тангенциальды бағытталған. Сол себепті көлденең кескенде
жүйке талшықтарының қиылып қалғанын көреміз, ол дәнге немесе кішкене
сызыққа ұқсайды. Тангенциальды өрім де осында келеді, ол тереңірек жатқан
жүйке жасушаларының талшықтарының шоғырынан пайда болады. Бұл жасушалар
мөлшері өте кіші. Осы қабатта қан тасушы капиллярлар болады, олардың
кейбіреулері бос, ал кейбіреулері қанға толы болады.
2)Сыртқы дәнді қабат. Бұл қабат майда пирамидалы жасушалар
жинақталуынан құралған. Пирамидалы жасушалардың төбешігі осы қабатта
және басқа қабаттарда мидың сырқы қабатына қараған. Пирамида төбешігінен
дендриттер шығады, олар молекулалы қабатқа тангенциальды өрімдері
бағытталады. Аксондары пирамида негізінен алшақ болады.
3) Орташа пирамидалы қабат. Бұл қабаттың қалыңдығы айтарлықтай.
Көптеген пирамидалы жасушалардан тұрады, бірақ пішіні жағынан үлкендеу
келеді.
4) Іішкі дәнді қабат. Ол ұсақ жасушалардан құралған, бір бөлігі
пирамидалы, бір бөлігі жұлдыз пішінді жасушалар.
5) Үлкен пирамидалы қабат. Жүйке талшықтарының көлемі үлкендеу, бірақ
алшақ орналасқан. Аксондары мидың ақ затына бағытталған.
6) Полиморфты жасушалы қабат, жұқа әр түрлі жүйке жасушаларының
шоғырынан құралған, кейбірі домалақ, пирамидалы және көпқырлы, жүйке
жасушалары жүйке талшықтарында әртүрлі бағытта орналасқан.
7) Қан тамырлары
Сол себепті препаратта олар дән немесе қысқа сызықша пішінді көрінеді.
Тереңірек мидың ақ заты жатады, ол жұмсақ жүйке талшықтарынан құралған.
Мидың жұмсақ қабығы.
Мидың жұмсақ қабығы миға жанасып жататын жұқа пластинка болып табылады.
Қабық өте нәзік, борпылдақ талшықты дәнекер тіндерден құрылған. Оның
құрылысы мынадай:
Жұмсақ қабатта: 1) шеттік глиалды жарғақ. Бұл қабықтың ең ішкі бөлігі,
ол мимен жанасады. Осы бөлім өте жіңішке жазық глиалды эпителиймен
қапталған, тығыз талшықты дәнекер тіндерден құралған.
2) жұмсақ қабықтың негізгі бөлімі орналасқан. Ол борпылдақ дәнекер
тіндерден түзілген. Бұл жерде көп мөлшерде түрлі бағыттағы және кей
жерлерде өрімделген коллаген талшықтары байқалады. Арнайы боялғанда осы
жерден көптеген ретикулярлы талшықтар айқындалады.
Жұмсақ қабықтың құрамында көптеген өзара қатынастағы саңылау аралықтар
орналасқан. Бұл гиалды лимфалық аралық.
Мидың жұмсақ қабығы арқылы ұсақ қан тамырлар капиллярлар, артериолалар,
венулалар өтеді.
Жұмсақ қабықтың құрамында көптеген өзара қатынастағы саңылау аралықтар
орналасқан. Бұл гиалды лимфалық аралық.
Мидың жұмсақ қабығы арқылы ұсақ қан тамырлар капиллярлар, артериолалар,
венулалар өтеді.
Арнайы дайындалған препараттарда мидың жұмсақ қабығында төрт қабатты
ажыратамыз: 1) торлы коллагенді қабат, торлы қабықтың осындай қабығымен
жанасады; 2) бойлық (вертикальды) коллагенді-эластикалық қабат; 3) торлы
(торсүйек) қабық; 4) терең вертикальды коллагенді қабат. Жай препараттарда
бұл қабаттар айқындалмайды.
Препарат № 9
Мидың жұмсақ қабығы.
Бояуы: гематоксилин- эозин. Үлкейтуі об.8, ок. 10.
1- иірімдер арасындағы жүйке саңылауы және ондағы: тамырлары бар мидың
жұмсақ
қабығы; І-молекулярлық қабат: жасушалары аз (майда тежегіш жасушалар),
талшықтары көп, ІІ-сыртқы дәнді қабат, ІІІ-пирамидті қабат, ІҮ-ішкі
дәнді қабат, Ү- ірі
пирамидті жасушалардың ганглионарлы қабаты, ҮІ-полиморфты жасушалар
қабаты
(В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жүйке жүйесі бойынша сұрақтар:
1. Ганглионарлық жүйке талшықтарының құрамына қандай нейроциттердің
қай өсінділері кіреді?
2. Жұлын түйіні және оның нейроциттері қандай құрылысқа ие? Олардың
рефлекторлық доғадағы орны қандай?
3. Құрсақ өрімінің құрамында қандай нейрондар кездеседі?
4. Жұлын түйіні және оның нейроциттері қандай құрылысқа ие? Олардың
рефлекторлық доғадағы орны қандай?
5. Бас миы үлкен жарты шар қыртысының цито және миелоархитектонкасы
қандай?
6. Жұлынның артқы мүйізіндегі миелинді талшықтар қай жерден басталады?
Олардың өзегін қандай нейрондардың өсінділері құрайды?
7. Үлкен жарты шар қыртысы қабаттарында қандай нейроцит түрі бар?
8. Мишықтың қызметтері қандай?
9. Мишық қыртысының қабаттары мен оның негізгі нейроциттерінің түрлерін
атаңдар?
10. Мишық қыртысына импульс әкелуші афферентті жүйке талшықтары қалай
басталады және қайда аяқталады?
11. Мидың жұмсақ қабығының құрылысы қандай?
12. Мидың жұмсақ қабығының қызметі қандай?
13. Нерв тінінің даму тегі.
14. Нерв түтігі неден қалыптасады?
15. Қандай нейрондар сезімтал болып табылады?
16. Нейрондардың өсінділерінің санына қарай жіктелуіне нелер жатпайды?
17. Көп өсінділі нейроциттер қалай аталады?
18. Мишық қыртысында неше қабат болады?
19. Мишық қыртысының алмұрт тәрізді нейроциттері орналасатын
қабаты қалай аталады?
Жүйке жүйесі бойынша есептер:
1. Екі микросуретте мультиполярлық нейрондардан құралған интрамуральды
және экстраорганизмді жүйке ганглийлері берілген. Бұл қандай
ганглийлер және оларда қызметіне байланысты қандай нейрондар
кездеседі?
2. Зерттеушінің алдына шеттік жүйке жүйесінің сезімтал нейрондарын
зерттеу мақсаты қойылған.Олар шеттік жүйке жүйесінің қай
ағзаларында кездеседі? Оларды қандай белгілеріне қарап қозғатушы
нейрондардан ажыратуға болады?
3. Жұлын препаратының алдыңғы мүйізінде жүйке талшықтары көрінеді. Осы
талшықтарды құраушы нейрондардың денесі қай жерде орналасқан?
4. Зерттеуші алдына аяқ-қолдардың бұлшықеттерін иннервациялаушы
қозғатушы нейрондарды зерттеу қойылған. Бұл нейрондар қайда
орналасқан? Олар қай морфологиялық типке жатады?
5. Кестеде 1 өсінді жұлынға, ал дендрит деп аталатын өсіндісі бұлшықет
талшығына баратын нейроцит берілген. Бұл нейроциттің қызметтері
қандай?
6. Жұлын препаратының алдыңғы мүйізінде жүйке талшықтары көрінеді. Осы
талшықтарды құраушы нейрондардың денесі қайда орналасқан?
7. Жұлынның артқы мүйізіндегі миелинді талшықтар қай жерден басталады?
Олардың өзегін қандай нейрондардың өсінділері құрайды?
8. Үлкен жарты шар қыртысының қандай қабаттарында афферентті жолдар
аяқталады, қандай эфферентті жолдар басталады?
9. Екі микросуретте бас миы қыртыстары берілген, бірақ олардың
мишықтың неден үлкен жарты шарлардың қайсы бөлімінен екендігі
көрсетілген. Мишық қыртысы мен үлкен жарты шар қыртыстарына қандай
пішінді нейроциттер тән?
10. Бас миы қыртысының әртүрлі аймақтарының микросуреттерінің арасынан
қыртыстың қозғатушы аймағын табу керек. Қыртыстың осы аймақ
цитоархитектоникасына қандай ерекшеліктер тән?
11. Препаратта үлкен жарты шар қыртысының ІІ және ІV қабаттары жақсы
дамыған бөлімдер берілген. Бұл қабат қалай аталады?
12. Микросуретте негізінен нейрит шығатын мөлшері 120 мкм-ге жуық
пирамидалы жасуша берілген. Бас миының қай аймағына жатады және
аксоны қандай өткеруші жолдар құрамына кіреді, жұлында қай жерде
аяқталады?
13. Мишық қыртысының құрлысы кестесіне майда жасуша түйіршіктері бір
түске, ал басқа нейроциттерді басқа түске боялған. Мишықтағы жасуша
түйіршіктерінің басқа нейроциттерден қандай айырмашылығы бар?
14. Зерттеушіге мишықтың аксодендриттік синапсын зерттеу керек, оның
пресинаптикалық бөлімі көк пішінді талшықтармен түзілген. Осы
синапстың постсинаптикалық бөлімі неден құралған?
15. Мишықтың алмұрт пішінді жасушаларының дендриттерінде көптеген
әртүрлі синапстар анықталған. Бұл синапстардың пресинаптикалық
бөлімі неден түзілген?
16. Екі микросуретте бас миы қыртыстары берілген, бірақ олардың
мишықтың немесе үлкен жарты шарлардың қайсы бөлімінен екендігі
көрсетілмеген. Мишық қыртысы мен үлкен жарты шар қыртыстарына
қандай пішінді нейроциттер тән?
Жүйке жүйесі бойынша тестілер:
1. Жүйке тінінің даму тегі.
А. эктодерма
B. жүйке пластинкасы
C. мезодерма
D. энтодерма
E. мезенхима
2. Жүйке түтігі қалыптасады.
А. эктодермадан
B. мезодермадан
C. энтодермадан
D. мезенхимадан
E. дермотомнан
3. Нейрондар сезімтал болып табылады.
А. рецепторлық
B. эффекторлық
C. ассоциативтік
D .қондырма
E. униполярлық
4. Нейрондардың өсінділерінің санына қарай жіктелуіне жатпайды.
А. пирамидалық
B. униполярлық
C. биполярлық
D. мультиполярлық
E. жалған униполярлық
5. Көп өсінділі нейроцит деп аталады.
А. мультиполярлық
B. биполярлық
C. униполярлық
D. жалған униполярлық
Е. қозғалтқыш
6. Мишық қыртысында. болады.
А. үш қабат
B. екі қабат
C. бір қабат
D. төрт қабат
E. бес қабат
7. Мишық қыртысының алмұрт тәрізді нейроциттері орналасатын қабат деп
аталады.
А. ганглиоздық
B. молекулярлық
C. дәнді
D. пирамидалық
E. полиморфты
8. Мишық қызметі жағынан. орталығына жатады.
А. қозғалуды реттеу және тепе-теңдік сақтау
B. көру және иіс сезу
C. есту және тыныс алу
D. жазу және оқу
E. дәм сезу және секрет бөлу
9. Мишық қыртысының жоғарғы қабаты деп аталады.
А. молекулярлық
B. полимофтық
C. пирамидалық
D. ганглиоздық
E. дәнді
10. Жұлынның артқы мүйізінде болмайды.
А. аркуатты ядро
B. меншікті ядро
C. көкірек ядросы
D. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
“МЕДИЦИНА БІЛІМІ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР РЕСПУБЛИКАЛЫҚ
ОРТАЛЫҒЫ”ЖШС
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖҰМАШОВ С.Н
Жеке гистология
(оқу құралы)
Түркістан,2010
УДК 611-018 (075)
ББК 28.86+74.58я73
ISBN 9965-856-03-6
Жұмашов Сайдулла Нұрахұлы – медицина ғылымдарының докторы.
Жеке гистология (оқу құралы)
Пікір жазғандар:
Мейрамов Г.Г. – Е. Букетов атындағы КарМУ-нің м.ғ.д., профессор, ҚР
Жоғарғы мектеп академиясының корреспондент
мүшесі
Сисабеков Қ.Е. – Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика
академиясының, морфология пәндері
кафедрасының
меңгерушісі, м.ғ.д., профессор.
Ә.Н. Темірбеков – Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
Университеті, оқу-клиникалық базасының,
морфология
және физиология кафедрасының доценті
Бұл оқу құралында студенттер организмнің гистологиялық құрылысын
түсінуін, үйренуін жеңілдетуге арналған. Оқу құралы ҚР Денсаулық сақтау
министрлігі бекіткен типтік бағдарламаға сәйкес түзілген.
Оқу құралы медициналық жоғары оқу орындарында барлық факуль-теттердің
студенттеріне, аспиранттардың, интерндердің, клиникалық ордина-торлардың,
университет, педагогика институттарының биология факульте-тінің студенттері
және әртүрлі маман дәрігерлерінің гистология, цитология, эмбриология курсын
жоғары деңгейде үйренуіне арналған ғылыми зерттеуші мамандарға арналған.
ББК 28.86+74.58я73
“Медицина білімі мен ғылымының инновациялық технологиялар
республикалық орталығы”ЖШС жұмыс комиссия мүшелерінің шешімімен
оқулық
ретінде бекітілді және басылымға рұқсат берілді.
№___ Хаттама “____”________2010ж.
©Жұмашов С.Н.
Екінші басылымға алғы сөз
Гистология анатомия, физиология және басқа фундаменталь пәндермен
бірге медицина пәнінің негізін құрайды. Бұл пәндерді терең үйрену үшін
болашақ дәрігерлердің жан-жақты білікті маман болып жетілуін тағайындаушы
үлкен факторлардың бірі болып есептелінеді.
Оқулықтың 2000 жылғы баспадан шығарылғандығы, осы күнге дейін
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медицина академиясының студенттері үшін
әдістемелік нұсқау болып қолданып келеді. Бірақ ғылымның дамуы тоқтап
тұрмайды. Мысалы, өткен жылдары кезеңінде биопсия әдісінің кең дамуының
себебінен гистология пәні байытылды. Тірі адам организмі және оның
құрылысы, қызметі туралы кейбір жаңа мәліметтер алынды. Бұл оқулықтың
қайтадан басылуы және толықтырылған басылымы соңғы ғылымның жетістіктерімен
байытылып, ағзалар жүйесіне толық сипаттама берілді. Сондай-ақ,
қанның түзілуі және иммундық қорғаныс организмдердің иммуноморфологиялық
тарау болып бөлінді. Иммундық ағзалардың толық микроскопиялық құрылымына,
ішкі секреция бездері қазіргі заман талаптарына сәйкес, олардың толық
гистологиялық құрылымынтүсті суреттермен, ситуациялық есептер және тест
сурауларымен толықтырылды.
Оқулықты қайта басылымға дайындауда Ташкент мемлекеттік медицина
институтының гистология кафедрасының меңгерушісі, проф К.А.Зуфаровтың, проф
М. Рысұлының оқу құралдарынан пайдаланылып, студенттерге түсінікті болу
үшін кейбір медициналық терминдер қазақшаға аударылды.
Сондай-ақ оқулықтың қайта өңдеп шығарылуына ОҚММА гистология және
микробиология кафедрасының қызметкерлеріне және аға оқытушы
Н.Ж. Қалменовке, Ж.С. Айтжановаға өз алғысымды білдіремін.
Автор
Микроскопиялық техника.
Гистологиялық зерттеулер техникасы.
Аспаптар
Гистологиялық микропрепараттарды сәулелі микроскоптың көмегімен сәулені
дұрыс түсіріп көруден бастайды. Ол үшін айнаның ойыс жағымен жарық сәулесін
бұйым үстелшесіне қойылған микропрепаратқа бағыттайды Зерттелетін
микропрепаратты зерттеуде микроскоп объективінің (х8) кіші ұлғайтқышымен
көруден бастайды. Кіші ұлғайту объективінің линзасымен жапқыш әйнек
арақашықтығы 1 см-дей болады. Микропрепаратты анық көру микробұранда
көмегімен жүзеге асырылады. Өте ұсақ гистологиялық микроқұрылымдарды үйрену
үшін иммерсиялық объективті (х90) қолданады. Бұл жағдайда препараттың
жапқыш айнасына 1 тамшы иммерсиялық майды тамызып, микробұранданы
қолданып препараттың анық көрінуін қамтамасыз етеміз. Жұмысты аяқтағаннан
кейін объектив және жапқыш айнадағы майды дәкемен сүртіп тазалайды.
Микроскоп. Студенттердің тәжірибелік сабақта күнделікті қолданатын
негізгі аспабы сәулелі микроскопты пайдалану. Ол обьектінің үлкейтілген
және сырт бейнесін алуға мүмкіндік береді. Микроскопта оптикалық және
механикалық бөлімдері ерекшелінеді.
Оптикалық бөлімі. Бұл бөлімге микроскоп мойнының револьвер
қондырғысына орнатылған объективтер, дүрбі (окуляр) және сәулемен
жарықталатын құрылғы жатады. Объектив – линзалардың күрделі жүйесі.
Көбінесе х8, х20, х40, х90 объективтерін қолданады. Қолдану және
конструкция ерекшеліктері бойынша объективтер құрғақ (х8, х20, х40) және
иммерсиялық (х90) болып бөлінеді. Дүрбі объектив берген бейнені ұлғайтады.
Көбінесе х5, х7, х10, х15 дүрбілерін қолданады.
Объективтің негізгі техникалық сипаты шешуші қабілеті, яғни ең аз
ара қашықтық, онда объектінің екі жақын орналасқан нүктелері бөлек
беріледі. Жарық микроскобында ол негізінен сәуле толқынының ұзындығымен
анықталады және оның үштен бір бөлігіне сәйкес келеді.
Оптикалық бөліміне, яғни жарық беретін құрылымына: айна (бір жағы
ойыс, оны сәуле шашатын жарық кезінде қолданады, екінші жағы – тегіс);
конденсор, оның көмегімен жарық шоғыры препаратта орталықтандырылады.
Айнаның көмегімен жарық шоғыры конденсорға жіберіліп, сол арқылы
зерттелетін микропрепаратқа бағытталады.
Механикалық бөлім. Микроскоптың оптикалық бөлімі механикалық
бөліммен қосылған. Оған штатив, микро- және макробұрандалары бар құрылым
микроскоп мойны (тубус) жатады.
Микроскопта алынатын ұлғаюларды объективті дүрбіге үлкейту арқылы
анықтайды. Біздің елімізде кең таралған “МБН” және “Биолам”
микроскоптары 2000 ретке дейін үлкейтеді.
Микроскопиялық тексеру техникасы. Гистологиялық препаратты
микроскопиялық тексеруді сәулемен анық жарық түсіруден бастайды. Ол үшін
жарық шоғырын жинайтын ойыс айна мен конденсор көмегімен түсетін жерге
біркелкі жарық бөлінеді. Зерттелетін препаратты заттық үстел үстіне қойып,
зерттеу барысында кішкене ұлғайтқышпен қарап бақылайды, ол кезде линза
мен зерттеу үстелшесінің арасы 1 см шамасындай болуы керек. Препаратты
кішкене ұлғайтқышпен бақылап, препараттың зерттелетін жерін анықтап, оны
көру аймағының ортасына орналастырады. Орталықтандырылған жарықты өзгертпей
револьвердің көмегімен үлкен ұлғайтқышқа қояды. Дүрбіге қарап отырып,
шағын микробұранданы препараттың қажетті жері анық көрінгенге дейін
ептеп қозғайды. Үлкен ұлғайтқышпен препаратты қараған кезде, оның анық
көріністе болуы микробұрандамен реттеледі. Өте кіші гистологиялық микро
құрылымдарды зерттеу үшін иммерсиялық объективті (х90) қолданады. Иммерсия
майы тамшысы тамызылған гистопрепаратты объективтің линзасы майға жанасу
үшін тубусты түсіреді. Микробұранданы қолдана отырып, айқын бейнені алады.
Жұмыс аяқталғаннан кейін майды объективтен және шыны үстінен дәкемен
тазалап тастайды.
Гистологиялық техника. Гистологиялық препараттарды, әдетте бұл арнайы
гистологиялық бояғыштармен боялған ағзалар, тіндер немесе жасушалар
кесінділері дайындаудың негізгі кезеңдері мыналар:
1. Материалды алу және бекіту;
2. Тығыздау;
3. Кесінділерді микротом жәрдемімен кесіп алу.
4. Бояу;
5. Консервілейтін орталыққа енгізу.
Гистологиялық препараттар зерттеу мақсатына байланысты уақытша (бір
рет зерттеу үшін дайындалады) және тұрақты (ұзақ уақыт бойы сақталып
қолданылады) болып бөлінеді. Уақытша препаратты салатын орта ретінде
глицерин немесе суды қолданады.
Бекіту. Бекіту мақсаты тірі организмді тұрақтандыруда, яғни тіршілік
процесін тоқтатуда болып отыр. Бұл кезде зерттелетін ағзаның тірі
кезіндегі құрылымын сақтап қалуға ұмтылу қажет. Бекіткіштер (фиксаторлар)
қарапайым және күрделі болады. Қарапайым бекіткіштерге: формалин (әдетте,
10-12( ерітіндісі), метил спирті, осмий тетраоксиді және т.б.
Күрделі бекіткіштер бірнеше компоненттерден тұрады. Мысалы, Буэн
қоспасының құрамына формалин, спирт, пикрин қышқылы және Ценкер сұйығының
құрамына – сілті қышқылы, сулема, калий бихроматы, натрий сульфаты.
Бекіту ұзақтығы, зерттелетін заттың мөлшері мен қалыңдығына байланысты
2-24 сағат аралығында болуы мүмкін. Материалды жылдам бекіту үшін ағзалар
мен тіндердің кішірек үлгілерін алады (0,5 – 2 см). Бекіту мөлшері
бекітілетін материалдың мөлшерінен 20-30 рет жоғары болуы керек. Бекітудің
көптеген тәсілдерінен кейін зерттелген микропрепаратты сумен жуады.
Бекіткіштер әсерінің салдарынан зерттелетін үлгінің мөлшері біршама
азайып, тығыздалады.
Тығыздау. Гистологиялық препаратты дайындаудың мақсаты зерттелетін
материалға қажетті қалыңдығы бар жұқа кесінділерді алуға мүмкіндік
жасайтын тығыздық беру болып табылады. Мұны екі тәсілмен жүзеге
асырылады: үлгіні қатыру немесе тығыздалған ортамен сіңіру (парафин,
целлоидин және т.б.).
Парафин немесе целлоидинге салу үшін бекітілген үлгілерді құрғатады,
өйткені бекіткіштердің көпшілігі сулы ерітінділер болып табылады және су
тығыздалатын ортамен араласпайды.
Парафинге құю. Парафин қалыпты температурада қатады, сондықтан
сіңіру алдында оны термостатта 52-56оС дейін ысытады. Парафин спиртпен
араласа алмайтындықтан, аралық орта (ксилол, толуол және т.б.) қолданады.
Үлгіні спиртте дегидратациялағаннан кейін, оны ксилол мен абсолют
спирттің теңдей қоспасына, кейінен таза ксилолға ауыстырады. Одан әрі
материалды бірнеше сағатқа парафин мен ксилол қоспасына (37оС-та ),
содан соң 1-2 сағат таза ерітілген парафинге салып, (52-56оС температура
кезінде), соңынан формаларға (қағаз немесе метал) ауыстырады. Үлгілер бар
бекітілген парафиннен тік бұрышты блоктарды кеседі, оны ағаш кубикке
ерітілген парафинмен бекітеді. Осындай түрде материал кесуге дайын.
Целлоидинге құю. Целлоидин – арнайы дайындалған целлюлоза.
Дегидратациядан кейін үлгіні абсолютті спиртпен сусыз эфирдің теңдей
қоспасына, ал содан соң целлоидиннің 2,4 және 8( ерітіндісіне бірнеше
тәулікке ауыстырады. Одан әрі материалды хлороформ буында тығыздайтын
қою целлоидинге ауыстырады. Бекітілген целлоидиннен блокаторды кеседі,
ағаш кубиктерге желімдейді және сақтау үшін 70(-ті спиртке салады. Бұл
құюдың кемшілігі тығыздалудың ұзақтығы (10-15 тәулік), кесінділерді 7-8
мкм-ден жіңішке етіп алу мүмкін еместігі.
Жарық микроскоп және микроскоптағы сәуле жолы.
(M. Ross және E. Reith бойынша)
Жарықтандыру жүйесі: 1-жарық көзі; 2-айна; 3-диафрагма; 4-
конденсор.
Оптикалық жүйе: 5-объектив; 6-окуляр.
Механикалық жүйе: 7-тубус; 8-штатив; 9-колонка; 10- заттық
үстелше.
(П. Казымбет, М. Рысұлы, Ж.Б. Ахметов.)
Электронды микроскоптың жалпы көрінісі.
Жарық (сол жақта) және электрондық (оң жақта) микроскоптардағы сәуле
жолы.
(M. Ross және E. Reith бойынша)
Электронды микроскоптың компоненттері: 1-катод; 2-анод; 3-конденсор-
электромагнитті катушка; 4-үлгі; 5-объектив электромагнитті катушка;
6-окуляр-электромагнитті катушка; 7-люминесцентті экран (қалқан).
(П. Казымбет, М. Рысұлы, Ж.Б.
Ахметов.)
Кескіндерді дайындау. Кескіндерді дайындау үшін арнайы аспап –
микротомды қолданады. Оның үш негізгі бөлігі бар: объектіні ұстаушы (ағаш
кубикті блокқа қатайту үшін); микрометриялық механикалық жүйе (объекті
ұстағышты берілген шамаға беру үшін); микротомдық пышақты ұстаушы.
Микротомның әртүрлі конструкциясы бар. (Микротомдар). Арнайы суытатын
үстелдермен жабдықталған микротомдарды бекіткіштер әсерінен құтылу керек
болған жағдайда қолданады, мысалы гистохимиялық зерттеулер кезінде. Осы
микротомдарда 10-20 мкм және одан да үлкен қалыңдықтағы кескіндерді алады.
Кескіндерді бояу. Гистологиялық практикада қолданылатын бояғыштар
химиялық қасиеттеріне байланысты үш топқа бөлінеді: негізді, қышқылды
және бейтарап. Негізді бояғыштар (азур, гематоксилин, кармин және т.б.)
боялатын негіздің тұздары болып табылады. Негізді бояғыштармен
таңдамалы боялатын гистологиялық құрылымдар базофильді деп аталады.
Негізді бояғыштартармен жасуша ядроларын бояйды. Қышқылды бояулармен
(эозин, қышқыл фуксин) әдетте цитоплазмалық құрылымдарды бояйды. Қышқыл
бояумен боялатын гистологиялық құрылымдар оксофильді деп аталады.
Бейтарап бояғыштар боялатын негіздермен қышқылдың тұздары болады.
Микротом (кесінді жасауға арналған аспап).
(R. V. Kristic бойынша)
1-пышақ; 2-үлгі отырғызылған парафинді блок (шығыр); 3-кесінді; 4-беру
құрылғысы
Жүйке жүйесі
Жүйке жүйесі өте күрделі құрылым, организмдегі барлық тіршіліктің
негізін реттеп басқарады, сондай-ақ, ағзаның сыртқы ортамен өзара
байланысын қамтамасыз етеді. Олар эндокринді жүйемен тығыз байланысып,
біртұтас жүйке-гуморальды басқару орталығын құрайды. Болашақ дәрігерлерге
ми жүйесінің құрылысын білудің маңызы зор, себебі организмдегі барлық
өмірге маңызды процестер бас миы мен жұлынның реттеушілік қасиеті арқылы
басқарылады.
Жұлын
Екі симметриялық жартыдан құралған: алдыңғы жағынан терең орталықты
қуыстық, артқы жағынан дәнекер тінді тосқауылмен екі жартысы бөлініп
тұрады. Жұлынның ішкі бөлігі – сұр зат, сыртқы бөлігі - ақ заттардан
құралады. Сұр зат- Н құрылысы көбелек тәріздес, өсінділері мүйіздерден:
а) алдыңғы вентральды; б) артқы (дорзальды); в) бүйірлі (латеральды)
болады. Сұр затында нейрондар, миелинсіз жүйке талшықтары, жұқа миелинді
талшықтар және нейроглийлері болады.
Сұр зат нейриттері жұлыннан шығып вентральды мүйіздеріндегі
мультиполярлық жасушалары, өсінділері сұр заттан шықпай синапстарды құраушы
ішкі жасушалар және аксондары, жұлынның басқа сегменттерінің ақ затына және
бас мидың кейбір бөлімдеріне қарай өткізуші жолдарды құраушы шумақты
(тұтамды) жасушалардан тұрады. Сондай-ақ, мультиполярлық жүйке жасушалары
сұр заттың құрамдық бөлігі болып саналады. Дорзальды мүйіз орналасқан жерде
жұлынға шеткеріден әр түрлі импульстарды тасушы артқы өсінді енеді.
Дорзальды мүйізінде әсерлерді өткізуші жасуша денелері орналасқан.
Вентральды мүйізінде шеттік қоздырушы нейрондардың денелері ірі
жасушалар орналасқан, олардың аксондары алдыңғы өсінділерін құрайды (жасуша
денесі, жұлын бүйіріндегі вегетативті нейрондардың аксондарынан тұрады).
Дорзальды мүйіздің артқы өсінділері сезуші қызметін орындаушы жүйке
талшықтары шумақтарынан (тұтамдарынан) құралған, алдыңғы өсінділері
негізінен қозғаушы болып, олардың құрамына вегетативтік талшықтар кіреді.
Дорзальды мүйізде қуыс қабат, желімді (желатинді) заттар, жұлынның
меншікті ядросы және дорзальды (Кларк) ядролары болады. Қуыс қабатта
глиалды, көп мөлшерде ұсақ өсінділі жасушалар бар. Желімді заттарда жүйке
жасушалары аз болып, глиоциттер көп болады. Меншікті ядролар өсінділі
жасушалардан құралған, аксондары жұлынның қарама-қарсы жағына өтіп, ол
жерде жұлын-мишық және жұлын- таламикалық жол құрап мишыққа және көру
төмпешігіне қарай бағытталады.
Дорзальды (Кларк) ядро ірі өсінділі нейрондардан құралған. Аксондары
мүйізді дендриттерімен бірге сұр затты кесіп өтіп, ақ заттың бүйірлі
тізбегіне енеді және дорзальды жұлын - мишық өткізу жолы құрамына мишыққа
көтеріледі (Флеминг жолы).
Жұлынның аралық аймағында медиальды және латеральды аралық ядролары
орналасады. Медиальды ядро нейрондарының нейриттері вентральды жұлын-мишық
өткізу жолы құрамына кіреді. Латеральды ядролар бүйір мүйіздерінде
орналасып ассоциативтік симпатикалық нейрондар жиынтығынан құралған.
Вентральды мүйіздерінде ең ірі мультиполярлық нейрондары (100-140 мкм),
медиальды және латеральды қоздырғыш нейрондары бар. Медиальды нейрондарды
дене мен омыртқа жотасы бұлшық еттері қызметтерін реттейді, латеральдылар
мидың мойын және бел бөліміндегі бүршіктерінде орналасып, қол мен аяқ
бұлшық еттерінің қан тамырларымен қамтамасыз етілуін реттейді. Бұл аталған
қоздырушы нейрондар ірі және ұсақ мотонейрондарға бөлінеді. Ірі-
мотонейрондар шеміршек бұлшықеттерінің кенеттен тез қысқаруын, ұсақ –
мотонейрондар, олардың тонусының сақталуын қамтамасыз етеді.
Мотонейрондардың аксондары бұлшықет талшықтарының баяу қысқару
процестерінде қатынасады.
Жұлынның ақ заты шеттік бөлімінде орналасып, миелинді қабықпен оралған
көтеруші және төмен түсуші жүйке талшықтарының бөлімінде үш бөлік болады,
олар алдыңғы мүйіз арасында орналасады. Жұлынның меншікті аппаратында қысқа
өткізуші жолдар және жұлынды бас мимен байланыстырушы ұзын өткізуші жолдар
болады.
Жұлынның сұр затының негізін нейроглийдің ұзын және қысқа өсінділі
астроциттері құрайды. Олигодендроглиоциттер жүйке талшықтарының қабығының
қалыптасуына қатынасады. Эпендимоциттер жұлынның сұйықтығы өтуші канал
қабырғаларын құрап, сұйықтықтың мөлшері мен құрамының тұрақты болуын
қамтамасыз етеді. Микроглийлер (макрофагтар) қан арқылы
енген моноциттерден дамиды және де олар сұр затпен ақ заттарда бір
тегіс орналасады.
Вегетативті (автономды) жүйке жүйесі. Организмнің висцеральды
қызметтерін (ас қорыту жүйесі секрециясы, қан қысымы, терлеу, дене
температурасы, зат алмасуы, т.б.) бақылаушы жүйке жүйесінің бөлігі
вегетативті (автономды) жүйке жүйесі деп аталады. Олар физиологиялық,
морфологиялық белгілеріне байланысты симпатикалық және парасимпатикалық
деп аталады. Олар ағзалардың жүйкемен қамтамасыз етілуіне
(иннервациясына) қатысады. Вегетативті жүйке жүйесі орталық бөлім (бас
миы ядросы мен жұлын ядросы) және шеттік бөлімнен, жүйке өзектері түйіндері
(ганглийлер) және оралымдардан құралады.
Вегетативті жүйке жүйесінің орталық бөлім ядросы орталық ми және
сопақша мида орналасады, одан басқада жұлынның сегізкөз бөлімінде
(сегменті), бел бөлімінде және көкіректің бүйірлі мүйіздерінде кездеседі.
Вегетативті жүйенің эфферентті талшықтары, екі симпатикалық және
парасимпатикалық бөлімдерден құралады, олардың әрқайсысы организмдерге
эфферентті талшықтарды жолдайды. Әрбір бөлімнің эфферентті талшықтарының
ағзаға әсері ерекшелікке ие болады. Мысалы, тегіс бұлшықетке, 1-ші бөлім
талшығы импульсы, қысқарушы әсер етсе, 2-ші бөлім эфферент талшығының
импульсы, бұлшықеттің кейбір бөліктерін босаңсытады. Эфферентті талшық
импульсы гипоталамус арқылы реттеліп басқарылады. Кейбір тіндерде (мыс.,
тегіс бірыңғай салалы бұлшықет және секретті бездер жасушалар)
жүйкеленуінде бір бөлімнің эфферентті талшығы қатысады.
Вегетативті жүйенің екі бөлімі: симпатикалық және парасимпатикалық
орталық жүйке жүйесінен басталады (бірақ әртүрлі бөліктен).
Екі бөлімде орталық жүйке жүйесінен бұлшықет және бездерге баратын
эфферентті жол екі нейроннан құралады. Бұл нейрондардың 1-шісінің денесі
эфферент тізбегіндегі орталық жүйке жүйесінде, 2-шісінің денесі орталық
жүйке жүйесінен сыртта орналасады. Біріншісі ганглий алды, денесі орталық
жүйке жүйесінен сыртта орналасады, 2-шісі- ганглионнан кейінгі деп аталады.
Симпатикалық бөлім. Жұлынның көкірек және сегізкөз үсті бөлігінен сұр
заттың интермедиолатеральдық бағанасы, алдыңғы және артқы бағанасы өтеді.
Интрамедиолатеральдық бағананың жүйке жасушалары денесі кішкентай,
аксондары миелинсіз, жұлынның алдыңғы мүйізі жүйкелері құрамына шығады,
алдыңғы мүйіздің қысқа бөлімін қамтиды (ақ дәнекер тіндер бұтағын).
Симпатикалық бөлімнің жүйке түйіндері (ганглийлері) орналасуына қарай:
паравертебральды, превертебральды және терминальды болып ерекшеленеді.
Парасимпатикалық бөлім. Олардың талшықтары бездер мен бұлшықет
бөлімдерін жүйкелендіреді (симпатикалық бөлім бұларға қарама-қарсы 2-ші
бөлігіне әсер етеді), екі эфферентті нейрон тізбегі болады.
Нейрон тізбектерінің екеуі де бір-бірінен ұзақтау болған орталық жүйке
жүйесі бөліктерінен басталады. Ганглий алды талшықтан тарайтын нейрон
денесі сопақша ми және орталық ми сұр затының ядросына орналасады, бұл
талшықтар орталық жүйке жүйесінің 3-7-9-10- жұп бас жүйкелерінен басталады.
Ганглий алды талшықтың қалған жұптары жамбас бөлімнің 2-3 және 4-ші жұлын
миы жүйкелері құрамында, одан соң, олардың бұтақтарында ішкі ағзаларды
жүйкелендіреді.
Ганглий алды талшықтар бас және жамбас бөлімі жүйкелерінен
тарайтындықтан краниосакральды бөлім деп аталады. Ганглий алды талшықтар
терминальды ганглийлерде (бұлшықет және бездерге жанасушы) аяқталады.
Вегетативті жүйке жүйесі орталық бөлімнің мультиполярлық нейрон
ядролары вегетативті жүйке жүйесінің рефлекторлық доғасында ассоциялық
нейрондар құрайды. Олардың нейриттері жұлынның алдыңғы мүйіздері арқылы
немесе бас сүйегі жүйкелері арқылы орталық жүйке жүйесінен алыстап,
нәтижесінде шеттік вегетативті ганглийлердің бірінің нейрондарында синапс
құрайды. Олар вегетативті жүйке жүйесінің – ганглий алды талшықтары болып
есептелінеді (көбінесе миелинді болады), оларды холинергиялық синапс деп
атайды, құрамында ұсақ мөлдір синапстық көпіршіктер мен аз мөлшерде қара
түсті везикулалары бар (көпіршік мөлшері 40-60 нм; везикулаларда 60-150
нм).
Вегетативтік жүйке жүйесінің шеттік түйіндері (симпатикалық пара-
және превертебральды ганглийлер және бастың парасимпатикалық түйіндері)
ағзалардан тыс, ағзалар қабырғаларында (асқорыту жолы, жүрек, қуық, т. б.)
интрамуральды жүйке оралымдары құрамында кездеседі.
Паравертебральды ганглийлер омыртқаның екі бүйірінде, өздерінің
байланыстырушы өзегімен симпатикалық тізбек құрайды.
Превертебральды ганглийл қарын аортасында және оның басты бұтақтарында
қарын оралымдарының ганглийлерін құрайды.
Вегетативті ганглийлерді дәнекер тінді капсулалар қаптайды, дәнекер тін
қыртыстары түйін паренхималарына еніп, өсінді (ост) құрайды. Түйіндер
мультиполярлық жүйке жасушаларынан құралған. Нейрон дендриттері көп, күшті
бұтақталған, аксондары постганглионарлық (миелинсіз) талшықтар құрамына
сәйкес келуші ішкі организмдерге жетеді. Әрбір нейрон оның базальды
мембранасын қоршайды, оның сыртында жұқа дәнекер тінді қабық орналасқан.
Симпатикалық ганглийлер құрамына ұсақ түйіршікті қарқынды (интенсивті)
флюоресцирлеуші жасушалар (ҰТҚФЖ) болады. Олардың өсінділері қысқа,
цитоплазмасында түйіршікті көпіршіктері болады. ҰТҚФ- жасушалар глиалды
қабықпен қоршалған, жасуша денесінде және оның өсінділерінде холинергиялық
синапстар (ганглий алды талшық терминальдарынан құралған) кездеседі, олар
ішкі ганглийлік тежеуші жүйесін құрайды. Оларға ганглий алды холинергиялық
талшықтар қоздырушы ретінде әсер етеді, соның нәтижесінде катехоламиндер
(ұсақ түйіршікті көпіршіктер күйінде) өндіріледі. Катехоламиндер диффузия
жолымен тарайды (ганглий тамырлары бойымен), ганглий алды талшықтардан
ганглийдің шеттік нейрондарына өтетін синапстық тасымалдануын тежейді.
Парасимпатикалық бөлімінің:
а) ганглий алды талшықтары нейрон денесінде, ал оның дендриттерінде
холинергиялық синапстармен қосылып орналасады;
б) ганглийден кейінгі талшықтардың аксондары бұлшық ет тіндерінде
миожүйкелі синапстар құрайды, олардағы жұқа варикозды кеңістіктерде
холинергиялық синапстық көпіршіктер болады.
Интрамуральдық өрімдер - организмдердегі жүйке өрімдері нейрондары
(асқорыту жолында, жүректе, қуықта, т.б.) интрамуральдық өрілімдерді
құрайды, олардың ганглийлерінде эфферентті нейрондардан басқа, жергілікті
рефлекторлық доғаның рецепторлық және ассоциялық жасушалары болады.
Жасушалар морфологиялық (құрылысы) сипатына сәйкес: 1) ұзын аксонды
эфферентті нейрондарда (бірінші реттегі жасуша типтері): қысқа, бұтақталушы
дендриттері, ганглийден шығып кетуші ұзын нейриттері болады; 2) тең
өсінділі афференттік нейрондар (2-ші реттегі жасуша типтері) өсінділерге
ие, олардың аксондары 1-ші типтегі жасуша синапс құрайды; 3) ассоциялық (3-
ші реттегі жасуша типтері) нейрондар, олардың өсінділері маңындағы
ганглийлерге жанасады, олардың нейрондарының дендриттерінде аяқталады.
Интрамуральды жүйкенің арнаулы ерекшеліктерін асқорыту жолының
интрамуральды жүйкені көруге болады (энтеральды жүйе). Асқорыту түтігі
қабырғасында үш түрлі жүйке өрілімдері бар: кілегей үсті; бұлшық ет аралық;
кілегейасты, оларда жүйке талшықтары шоғырымен байланысқан жүйке
жасушаларының жинақталып, топтасуын көруге болады.
Бұлшықет аралық жүйкелі өрілімдер ұзына бойына және циркулярлық
орналасқан бұлшықет қабаттары аралығында жатады. Бұлшықет аралық
өрілімдерінде холинергиялық нейрондар болады, олар ішектің қозғаушы
белсенділігін қоздырады және тежеуші адренергиялық және пуринергиялық
нейроциттер кездеседі. Пуринергиялық нейроциттер перикарионында және
өсінділерінде ірі түйіршіктер (мөлшері 80-120 нм) болады. Интрамуральдық
вегетативті ганглийлер құрамында пептидергиялық нейрондары да болады, олар
белсенді вазоинтестинальды пептид, белсенді биологиялық заттарын,
соматостатин гормонын, т.б. заттарды өндіреді. Сол себептен, бұл нейрондар
жүйкелі және эндокринді қызмет атқарады, сондай-ақ әртүрлі ағзалардағы
эндокринді жүйелер қызметтерінің қалыптасуына қатысады.
Интрамуральды өрілімдер нейрондарының ганглийден кейінгі талшықтары
бұлшықет тіндерінде терминальдық өрілімдер құрайды, олардың жұқа
өзектерінде бірнеше варикозды кеңістікке ие (диаметрі – 0,52-2 мкм)
аксондары бар, ол кеңістікте синапстық көпіршіктері мен митохондриялары
орналасады.
Варикоздар аралық бөлімдер (кеңдігі 0,1-0,5 мкм) нейротүтікше мен
нейрофиламенттерге толған.
Жұлын ганглиінің көлденең кесіндісі сопақша пішінді дене. Ганглийдің
сыртынан жіңішке дәнекер тінді капсула қоршайды. Капсула астында жұлынның
қабығы орналасады. Қабық дорсальді бөлімінде қалың және көп мөлшерде жүйке
жасушаларынан тұрады. Вентральді бөлімінде жұқа және бір ғана жүйке
талшығынан тұрады, олар бір-біріне параллель орналасқан. Осылай жұлын
ганглиінің көлденең кесіндісінен мыналарды анықтайды: 1) жүйке будасының
көлденең кесіндісі, 2) жүйке жасушаларының құрылысы. Жүйке будасының
вентральді тамырлары жүйке талшықтарынан тұрады, олар жұлынның шеткі
аймақтарын бойлай орналасады. Мұнда жүйке жасушалары жоқ. Қабықтың
дорсальді бөлімінде жүйке будалары жүйке талшығынан, яғни псевдоуниполярлы
жасушалардың өсінділерінен тұрады, бұл өсінділер екеу. Бірі - шеткі аймаққа
бағытталған, екіншісі - жұлынға қарай бағытталған.
Препарат №1. Жұлын түйіні.
Бояуы: гематоксилин - эозин. Үлкейтуі об.8, ок. 10.
1-дорсальді түбір; 2-жұлын түйіні: а-жүйке жасушасы; б-жүйке
талшықтары; в-қабық; 3-вентральді түбір; 4-жұлын жүйкесі (В.Г.Елисеев,
Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлын ганглиі өзара байланысқан сезімтал жүйке жасушаларынан тұрады. Бұл
жалған униполярлы жасушалар. Бұларды арнайы бояусыз ажырату қиын. Жасушалар
үлкен, домалақ, ядросы ірі және қою түсті ядрошығы бар. Әрбір жүйке
жасушасының маңында жіңішке, майда-сателлит жасушалары орналасқан. Оларды
дәнекер тінді жасушаларынан ажыратуға болады, жұлын ганглийінде көп
мөлшерде кездеседі.
Сателлит - жасушаларын мантий жасушасы деп те атайды, жүйке жасушасының
капсуласында орналасады, ал ішінде дәнекер тінді жасуша бар. Сателлит -
жасушасының ядросы дөңгелек, әрі ашық түстес.
Дәнекер тінді жасушаның ядросы шығыңқы, әрі қою түстес.
Құрсақ өрімі (солнечное сплетение).
Құрсақ өрімінің препаратын вегетативті ганглийдің құрылысымен танысу үшін
қолданады. Мұнда жұлын ганглийі препараты сияқты, жүйке жасушалары және
жүйке талшықтары көрініп тұрады. Жүйке жасушалары бұл жерде өте көп
мөлшерде кездеседі. Олар жүйке өсінділерінен тұрады. Бұл өсінділер жіңішке,
нәзік болады, оларды күміс импрегнаты жетіспеген жағдайда ажырату қиын.
Мұнда орналасқан жүйке жасушаларынан басқа препаратта ганглий алды жүйке
талшықтарын көруге болады. Бұл жұмсақ емес жүйке талшығын жіңішке қара
түсті жіпше құрайды. Талшықты жұмсақ емес мүшеден Шванн ядросын
кездестіруге болады. Жүйке элементтерінің арасынан көптеген қан
капиллярлары өтеді.
Препарат № 2
Құрсақ өрімі (солнечное сплетение).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 7.
1-мультиполярлық нейрон; 2-жүйке талшықтары; 3-глиальды жасуша; 4-
дәнекер ұлпалық қабық. (В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша)
Препарат № 3
Жұлын (мойын бөлігі).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі х 10.
1-жұмсақ қабық; 2-артқы орталық тосқауыл; 3-ағза: а-артқы арқаншалар; б-
бүйірлі арқаншалар; в-алдыңғы арқаншалар; 4-сұр зат; г-артқы мүйіз; д-
бүйірлі мүйіз; е-алдыңғы мүйіз; ж-ми тосқауылдары; з,и-ортаңғы аралық зат;
5-орталық канал; 6-алдыңғы орталық ойыс (В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев,
Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлынның мойын бөлігіндегі көлденең кесіндісі сопақша пішінді. Жұлын
симметриялы екі жарты бөліктерден тұрады. Бұл бөліктерді вентральды
аймағында вентральды қуыс бөледі, ал дорсальды бөлігінде орталық дорсальды
перде бөледі, бірақ ол кез келген сәтте айқын көрінбейді. Жұлында басқа да
ми бөліктеріндегі сияқты сұр заты мен ақ заты бар. Ақ заты жұлынның
шеткісінде, сұр заты ортасында орналасады. Сұр заты көбелек пішінді. Сұр
затының екі жарты бөліктері сұр байламмен қосылған. Осы сұр байламның
ортасынан жұлын каналы өтеді.
Көлденең кесіндісінде қуыс түтікше күйінде, бір қабатты биік цилиндрлі
жасушалармен қоршалған. Олар эпендима жасушалары.
Ақ заты көптеген жұмсақ жүйке жасушалары шоғырынан тұрады. Көлденең
кесіндіде жұмсақ талшықтар сақина тәрізді, осы сақина ортасында көк
нүктелер бар, олар біліктік цилиндрдің көлденең кесіндісінің көрінісі.
Кей жерлерінде Шванн жасушаларының ядролары байқалады. Сұр заты алдыңғы
және ұзынырақ келген артқы мүйіздерден тұрады. Алдыңғы мүйіздерде үлкен
мультиполярлы жүйке жасушалары орналасады.
Бұл жасушалардың ядролары ашық түсті, көпіршікті, кішкене қара
қошқылдау ядрошығы бар. Бұл жасушалардың өсінділері гематоксилин -эозинмен
боялғанда анық көрінбейді. Дәлірек айтсақ, бұл әдіспен бояғанда жұлынның
тек ортақ көрінісін ғана бақылай аламыз. Ал бөлшектеп зерттеу үшін арнайы
бояу әдістері қажет. Ол үшін күміспен бояу әдісі қолданылады.
Препарат № 4
Жұлын (мойынның қалыңдаған бөлігі).
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 10.
1-соматомоторлық ядроның мультиполярлық түбірлі нейроны; 2-ақ зат: а-
миеленді жүйке талшықтары; 3-глиальды қатпарлар (В.Г.Елисеев,
Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жұлынның көлденең кесіндісі әр бөлігінде әртүрлі пішінді және құрылысы
да әртүрлі. Бірақ құрылысының ортақ көрінісі сақталған. Оқу тәжірибелік
зерттеуге мойын бөлігіндегі кесіндісін аламыз. Бұл кесінді пішіні жағынан
сопақша болып келеді. Әдеттегідей ақ заты шетінде, ал ортасында сұр заты
орналасады. Оның пішіні көбелек тәрізді немесе Н әрпіне ұқсас келеді. Сұр
заты мынадай бөліктерден тұрады: 1) мықты алдынғы мүйіздерден, шамамен
домалақтау келген пішінді. 2) әлдеқайда жіңішке, ұзын мүйізі, артқы
бөлігіне ауысады, бірақ жұлыннан сыртқары кетеді 3) жобамен алдынғы және
артқы мүйіздер аралығында шығыңқы келген бөлігі бар. Бұл құрылымдар
жұлынның оң бөлігінде де сол бөлігінде де бірдей. Сұр затының екі жартысы
өзіндік байлам (спайка) арқылы байланысқан. Осы бөліктің ортасында қуыс
болады, бұл қуыс жұлын өзегі. Олар эпендима жасушаларымен қоршалған.
Алдыңғы мүйіздерінде мультиполярлы қозғатушы жүйке жасушалары анық
байқалады. Оларды ертеректен бері Дейтерс жасушалары деп атайды. Бұл
жасушалар жұлынның қозғатушы ядроларын құрап, бөлек шоғырланған күйінде
біріншілік мүйіздерде орналасады. Әдетте оларды медиальды, латеральды,
орталық ядролар деп бөледі. Бұл ядролар алдыңғы мүйіздердің вентральды
бөлігінде орналасқан. Алдыңғы мүйіздердің орта бөлімінде шеттік ядролар
орналасқан. Мұнда майда жүйке жасушаларының жиынтығын көруге болады. Осы
жүйке жасушаларынан: 1) аралық ядролар; 2) латеральды вегетативті ядролар
қалыптасады. Сұр заттың дорсальді бөлімінде, яғни артқы мүйіздерінде ұсақ
жүйке жасушалары көптеп орналасады. Олар жинақталған, шоғырланған
жасушалар. Жасуша өсінділері жұлынның ақ затына кіреді, сосын
жұлын мен ми қыртысын жалғастырушы шоғырланған өткізуші талшықтар түзеді.
Басқа жасуша шоғырларының өсінділері жұлыннан шығып мидың ассоциялық
аппараты қызметін атқарады. Мидың сұр затының құрылысы осы.
Жұлынның ақ заты біріншіден жұмсақ жүйке талшықтарынан тұрады. Жұмсақ
жүйке талшықтарында, көлденең кесіндіде сақина пішінді құрылым көрінеді. Ол
меншікті жұмсақ қабаты. Сақинаның ортасында қара нүкте бар, ол біліктік
цилиндрдің көлденең кесіндісі.
Жұмсақ жүйке талшықтары ақ затта бөлек шоғырланған көрінісінде болады.
Олар мидың өткізгіш шоғырлары. Жұлынның өткізгіш жүйесі білікке радиальды
бағытталған. Жұлынның радиальды бағытында жеке жүйке талшықтары өтеді. Олар
өткізгіш жолдарды бірнеше аймаққа бөледі. Бұл радиальды талшықтар сұр
заттан бастама алады. Жұлында меншікті элементтерден басқа көптеген
жасушалар, айтарлық нейроглиальды талшықтары болады. Бірақ арнайы
зерттеусіз оларды айқындау қиын. Жұлынның сыртын жұлын қабаттары қоршап
тұрады.
Препарат № 5
Мишық.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.40, ок. 10.
1-молекулярлық қабат: а-жұлдыз тәрізді жасуша; б-себет тәрізді жасуша;
в-ганглиозды жүйке жасушасының дендриті; 2-ганглиоздық жүйке жасушалары; г-
ганглиоздық жүйке жасушалар денесі; д-себет тәрізді жасушаның нейритінің
тармақтары; 3- дәнді қабат
(В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Мишық сыртынан жұмсақ ми қабықшасымен қапталған. Бұл көптеген қан
тамырлары капиллярларынан тұратын дәнекер тінді қабат. Жұмсақ қабат мишықты
сыртынан қаптаумен қатар, мишық қатпарларын бір-бірінен ажыратып тұратын
ойыстарға еніп тұрады. Мишық қатпарлары екі бөлімнен тұрады. Мишықтың сұр
заты сыртқы аймақтарында орналасқан, ал ішкі жағында ақ зат орналасқан. Ақ
зат жүйке талшықтарының жиынтығынан түзілген. Сұр зат бұл негізінен жүйке
жасушаларының жиынтығы болып есептелінеді. Мишықтың сұр затында келесі үш
қабатты ажыратамыз: 1) молекулярлы, 2) ганглиозды, 3) дәнді қабаттар.
Молекулярлы қабат мишық қатпарларының аймақтарында орналасқан. Бұл
қабат басқа қабаттарға қарағанда күміспен импрегнацияланған ашық сұрғылт
түске боялады. Молекулярлы қабат басқа қабаттармен салыстырғанда енді болып
келеді. Бұл қабат негізінен глиалды және жүйке жасушаларынан ажыралып
тұратын жүйке талшықтарынан тұрады. Ядролар аз мөлшерде болады. Тек үлкен
үлкейткіш арқылы осы ядролардың ерекшелігін айқындауға болады, яғни
глиальды жасушалардың ядролары ұсақ, қаралау боялған, жүйке жасушаларының
ядролары ірі, домалақ және ақшыл түсті. Ал жүйке жасушалары екі типте
болады: а) ірі себет тәрізді жасушалар; б) ұсақ жұлдызша тәрізді жасушалар.
Арнайы өңделмеген препараттарда бұл жасушаларды ажырату мүмкін емес.
Молекулярлы қабат арқылы көптеген қан тамырлар өтеді.
Ганглиозды қабат ірі Пуркинье жасушаларының бір қатарынан құралған. Бұл
жасушалар алмұрт пішінді, барлық жасушалардың ұшы аймақтарға бағытталған.
Жасушаның ұшынан күшті екі дендрит тармақталған. Бұл дендриттер бұғының
мүйіздері тәрізді көптеген тармақтарға бөлінеді. Бұл тармақтардың барлығы
мишықтың молекулярлы қабатында орналасқан. Пуркинье жасушаларының аксондары
жасуша негізінен ішке бағытталып, алдымен төмендегі дәнді қабатқа, кейін ақ
затқа енеді. Осы аксондар әрқашанда айқындала бермейді. Күміс препараттарда
Пуркинье жасушаларының денесінде нәзік себеттерді байқауға болады. Олар
молекулярлы қабаттағы себет тәрізді жасушалардың нейриттерінің торын
құрайды.
Дәнді қабат едәуір қалыңдау болады. Бұл қабат көптеген мөлшердегі
тығыз орналасқан ұсақ дәнді жасушалардың жинақталуынан түзілген. Жасушалар
цитоплазманың жіңішке белбеуімен оралған домалақ ядролардан құралған. Дәнді
жасушалардың екі түрін ажыратамыз: 1) ұсақ жасушалар 2) ірі жасушалар.
Үлкен үлкейткіш арқылы жасушалардың өсінділерін анықтау өте қиын. Тек
арнайы өңдеу арқылы, ұсақ дәнді жасушалардың өсінділері молекулярлы қабатқа
бағытталады, ал ірі дәнді жасушалардың өсінділері дәнді қабатта орналасады
деп айта аламыз. Мишық ақ заты мишықтың ішкі бөлімінде орналасқан. Ақ зат
көп мөлшердегі миелинді және миелинсіз жүйке талшықтарынан түзілген.
Препарат № 5
Бас миының қыртысты қабаты.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі х 100.
1-мидың қабығы; 2-ми қыртысының сұр заты; 3-молекулярлық пластинканың
горизонтальды нейроциттері; 4-пирамидалық нейроциттер; 5-ганглиозды
қабаттың ірі пирамидалық нейроциттері; 6-полиморфты нейроциттер; 7-
полиморфты жасушалар пластинкасы (А.В.Рычко бойынша).
Ми қыртысының қалыңдығы, үлкендігі және жүйке талшықтарының шоғыры,
құрылысы әр бөлігінде әр түрлі.
Оқу тәжірибелік зерттеу мақсатында мидың алдыңғы орталық иірімдерінің
вертикальды кесіндісін алған ыңғайлы. Мұнда мидың басқа да бөліктеріндегі
сияқты сұр заты болады, ол шетте орналасады және ақ заты миға тереңірек
орналасады. Сұр заты жүйке талшықтарынан тұрады. Гематоксилин - эозинмен
бояу кезінде сұр заттың жеке қабаттарынан анық жиектелуін байқау қиын.
Мұндай жағдайда мынаны аңғаруға болады. Қыртысты қабаттың шеттік бөлігінде
молекулалық қабат орналасады. Ол ашық қызғылт түске және көк түске боялған
бірнеше ядролы болады. Кейбір аймағында бұл қабатта қан тасушы капиллярлар
өтеді. Бұл қабаттың құрылысын зерттеу айтарлықтай қиындықты талап етеді.
Оның астында пирамидалы жасушалардың қалың қабаты бар. Бұл жасушалар
анық көрінбейді, олардың үлкендігін байқау қиын. Оны ядросына қарап білуге
болады. Сонда ғана осы ми қабатында әр түрлі үлкендіктегі пирамидалы
жасушалардың (мысалы: үлкен, орташа, кіші) орналасқанын білеміз.
Содан соң полиморфты жасушалардың жұқа қабаты орналасады. Тереңірек ақ
заты жатады, ол жүйке жіпшелерінен құралған. Жіпшелердің құрылысы әдетте
түсініксіз. Осыған орай ми қыртысының қабығын гематоксилин - эозинмен бояп
нақты зерттей алмаймыз, жүйке жасушалары анық емес, олардың ішкі құрылысы
ажыратылмаған, жасуша өсінділері тіпті көрінбейді.
Сол себептен ми қыртысының қабаттарын зерттеуде гематоксилин - эозин
бояуымен боялған препараттар жеткіліксіз. Ол үшін азот қышқылды күміспен
боялған ми кесінділері міндетті түрде қажет. Тек осы жағдайда ми қыртысының
қабаттарының құрылысы жөнінде толық мәлімет алуға болады.
Препарат № 6
Бас ми үлкен жартышарлары қыртысының қабаттары.
Бояуы: күміспен өңдеу. Үлкейтуі об.8, ок. 15.
1-молекулярлы қабат; 2-сыртқы дәнді қабат (дәнді және кіші пирамидалық
жасушалар); 3-пирамидалық қабат: а-орташа және кіші пирамидалық жасушалар
қабаты; б- үлкен пирамидалық жасушалар қабаты; 4- ішкі дәнді қабат (жұлдыз
тәрізді және дән тәрізді жасушалар); 5-ганглиозды қабат (үлкен және алып
пирамидалық жасушалар); 6-полиморфты жасушалар қабаты; 7-қан тамырлары
(А.В.Рычко бойынша).
Бас ми үлкен жартышарлары қыртысы сыртынан жұмсақ қабықпен қапталған,
онда қан тасымалдаушы капилярлары көп. Бас ми қыртысының сұр затында 6
қабаты ерекшеленеді:
1) Молекулалық қабат. Түсі ашық-сұр, тереңірек жатқан қаралау
қабаттардан айқын ажыратылады. Молекулалық қабат жүйке талшықтарынан
құралады, олар тангенциальды бағытталған. Сол себепті көлденең кескенде
жүйке талшықтарының қиылып қалғанын көреміз, ол дәнге немесе кішкене
сызыққа ұқсайды. Тангенциальды өрім де осында келеді, ол тереңірек жатқан
жүйке жасушаларының талшықтарының шоғырынан пайда болады. Бұл жасушалар
мөлшері өте кіші. Осы қабатта қан тасушы капиллярлар болады, олардың
кейбіреулері бос, ал кейбіреулері қанға толы болады.
2)Сыртқы дәнді қабат. Бұл қабат майда пирамидалы жасушалар
жинақталуынан құралған. Пирамидалы жасушалардың төбешігі осы қабатта
және басқа қабаттарда мидың сырқы қабатына қараған. Пирамида төбешігінен
дендриттер шығады, олар молекулалы қабатқа тангенциальды өрімдері
бағытталады. Аксондары пирамида негізінен алшақ болады.
3) Орташа пирамидалы қабат. Бұл қабаттың қалыңдығы айтарлықтай.
Көптеген пирамидалы жасушалардан тұрады, бірақ пішіні жағынан үлкендеу
келеді.
4) Іішкі дәнді қабат. Ол ұсақ жасушалардан құралған, бір бөлігі
пирамидалы, бір бөлігі жұлдыз пішінді жасушалар.
5) Үлкен пирамидалы қабат. Жүйке талшықтарының көлемі үлкендеу, бірақ
алшақ орналасқан. Аксондары мидың ақ затына бағытталған.
6) Полиморфты жасушалы қабат, жұқа әр түрлі жүйке жасушаларының
шоғырынан құралған, кейбірі домалақ, пирамидалы және көпқырлы, жүйке
жасушалары жүйке талшықтарында әртүрлі бағытта орналасқан.
7) Қан тамырлары
Сол себепті препаратта олар дән немесе қысқа сызықша пішінді көрінеді.
Тереңірек мидың ақ заты жатады, ол жұмсақ жүйке талшықтарынан құралған.
Мидың жұмсақ қабығы.
Мидың жұмсақ қабығы миға жанасып жататын жұқа пластинка болып табылады.
Қабық өте нәзік, борпылдақ талшықты дәнекер тіндерден құрылған. Оның
құрылысы мынадай:
Жұмсақ қабатта: 1) шеттік глиалды жарғақ. Бұл қабықтың ең ішкі бөлігі,
ол мимен жанасады. Осы бөлім өте жіңішке жазық глиалды эпителиймен
қапталған, тығыз талшықты дәнекер тіндерден құралған.
2) жұмсақ қабықтың негізгі бөлімі орналасқан. Ол борпылдақ дәнекер
тіндерден түзілген. Бұл жерде көп мөлшерде түрлі бағыттағы және кей
жерлерде өрімделген коллаген талшықтары байқалады. Арнайы боялғанда осы
жерден көптеген ретикулярлы талшықтар айқындалады.
Жұмсақ қабықтың құрамында көптеген өзара қатынастағы саңылау аралықтар
орналасқан. Бұл гиалды лимфалық аралық.
Мидың жұмсақ қабығы арқылы ұсақ қан тамырлар капиллярлар, артериолалар,
венулалар өтеді.
Жұмсақ қабықтың құрамында көптеген өзара қатынастағы саңылау аралықтар
орналасқан. Бұл гиалды лимфалық аралық.
Мидың жұмсақ қабығы арқылы ұсақ қан тамырлар капиллярлар, артериолалар,
венулалар өтеді.
Арнайы дайындалған препараттарда мидың жұмсақ қабығында төрт қабатты
ажыратамыз: 1) торлы коллагенді қабат, торлы қабықтың осындай қабығымен
жанасады; 2) бойлық (вертикальды) коллагенді-эластикалық қабат; 3) торлы
(торсүйек) қабық; 4) терең вертикальды коллагенді қабат. Жай препараттарда
бұл қабаттар айқындалмайды.
Препарат № 9
Мидың жұмсақ қабығы.
Бояуы: гематоксилин- эозин. Үлкейтуі об.8, ок. 10.
1- иірімдер арасындағы жүйке саңылауы және ондағы: тамырлары бар мидың
жұмсақ
қабығы; І-молекулярлық қабат: жасушалары аз (майда тежегіш жасушалар),
талшықтары көп, ІІ-сыртқы дәнді қабат, ІІІ-пирамидті қабат, ІҮ-ішкі
дәнді қабат, Ү- ірі
пирамидті жасушалардың ганглионарлы қабаты, ҮІ-полиморфты жасушалар
қабаты
(В.Г.Елисеев, Ю.И.Афанасьев, Е.Ф.Котовский бойынша).
Жүйке жүйесі бойынша сұрақтар:
1. Ганглионарлық жүйке талшықтарының құрамына қандай нейроциттердің
қай өсінділері кіреді?
2. Жұлын түйіні және оның нейроциттері қандай құрылысқа ие? Олардың
рефлекторлық доғадағы орны қандай?
3. Құрсақ өрімінің құрамында қандай нейрондар кездеседі?
4. Жұлын түйіні және оның нейроциттері қандай құрылысқа ие? Олардың
рефлекторлық доғадағы орны қандай?
5. Бас миы үлкен жарты шар қыртысының цито және миелоархитектонкасы
қандай?
6. Жұлынның артқы мүйізіндегі миелинді талшықтар қай жерден басталады?
Олардың өзегін қандай нейрондардың өсінділері құрайды?
7. Үлкен жарты шар қыртысы қабаттарында қандай нейроцит түрі бар?
8. Мишықтың қызметтері қандай?
9. Мишық қыртысының қабаттары мен оның негізгі нейроциттерінің түрлерін
атаңдар?
10. Мишық қыртысына импульс әкелуші афферентті жүйке талшықтары қалай
басталады және қайда аяқталады?
11. Мидың жұмсақ қабығының құрылысы қандай?
12. Мидың жұмсақ қабығының қызметі қандай?
13. Нерв тінінің даму тегі.
14. Нерв түтігі неден қалыптасады?
15. Қандай нейрондар сезімтал болып табылады?
16. Нейрондардың өсінділерінің санына қарай жіктелуіне нелер жатпайды?
17. Көп өсінділі нейроциттер қалай аталады?
18. Мишық қыртысында неше қабат болады?
19. Мишық қыртысының алмұрт тәрізді нейроциттері орналасатын
қабаты қалай аталады?
Жүйке жүйесі бойынша есептер:
1. Екі микросуретте мультиполярлық нейрондардан құралған интрамуральды
және экстраорганизмді жүйке ганглийлері берілген. Бұл қандай
ганглийлер және оларда қызметіне байланысты қандай нейрондар
кездеседі?
2. Зерттеушінің алдына шеттік жүйке жүйесінің сезімтал нейрондарын
зерттеу мақсаты қойылған.Олар шеттік жүйке жүйесінің қай
ағзаларында кездеседі? Оларды қандай белгілеріне қарап қозғатушы
нейрондардан ажыратуға болады?
3. Жұлын препаратының алдыңғы мүйізінде жүйке талшықтары көрінеді. Осы
талшықтарды құраушы нейрондардың денесі қай жерде орналасқан?
4. Зерттеуші алдына аяқ-қолдардың бұлшықеттерін иннервациялаушы
қозғатушы нейрондарды зерттеу қойылған. Бұл нейрондар қайда
орналасқан? Олар қай морфологиялық типке жатады?
5. Кестеде 1 өсінді жұлынға, ал дендрит деп аталатын өсіндісі бұлшықет
талшығына баратын нейроцит берілген. Бұл нейроциттің қызметтері
қандай?
6. Жұлын препаратының алдыңғы мүйізінде жүйке талшықтары көрінеді. Осы
талшықтарды құраушы нейрондардың денесі қайда орналасқан?
7. Жұлынның артқы мүйізіндегі миелинді талшықтар қай жерден басталады?
Олардың өзегін қандай нейрондардың өсінділері құрайды?
8. Үлкен жарты шар қыртысының қандай қабаттарында афферентті жолдар
аяқталады, қандай эфферентті жолдар басталады?
9. Екі микросуретте бас миы қыртыстары берілген, бірақ олардың
мишықтың неден үлкен жарты шарлардың қайсы бөлімінен екендігі
көрсетілген. Мишық қыртысы мен үлкен жарты шар қыртыстарына қандай
пішінді нейроциттер тән?
10. Бас миы қыртысының әртүрлі аймақтарының микросуреттерінің арасынан
қыртыстың қозғатушы аймағын табу керек. Қыртыстың осы аймақ
цитоархитектоникасына қандай ерекшеліктер тән?
11. Препаратта үлкен жарты шар қыртысының ІІ және ІV қабаттары жақсы
дамыған бөлімдер берілген. Бұл қабат қалай аталады?
12. Микросуретте негізінен нейрит шығатын мөлшері 120 мкм-ге жуық
пирамидалы жасуша берілген. Бас миының қай аймағына жатады және
аксоны қандай өткеруші жолдар құрамына кіреді, жұлында қай жерде
аяқталады?
13. Мишық қыртысының құрлысы кестесіне майда жасуша түйіршіктері бір
түске, ал басқа нейроциттерді басқа түске боялған. Мишықтағы жасуша
түйіршіктерінің басқа нейроциттерден қандай айырмашылығы бар?
14. Зерттеушіге мишықтың аксодендриттік синапсын зерттеу керек, оның
пресинаптикалық бөлімі көк пішінді талшықтармен түзілген. Осы
синапстың постсинаптикалық бөлімі неден құралған?
15. Мишықтың алмұрт пішінді жасушаларының дендриттерінде көптеген
әртүрлі синапстар анықталған. Бұл синапстардың пресинаптикалық
бөлімі неден түзілген?
16. Екі микросуретте бас миы қыртыстары берілген, бірақ олардың
мишықтың немесе үлкен жарты шарлардың қайсы бөлімінен екендігі
көрсетілмеген. Мишық қыртысы мен үлкен жарты шар қыртыстарына
қандай пішінді нейроциттер тән?
Жүйке жүйесі бойынша тестілер:
1. Жүйке тінінің даму тегі.
А. эктодерма
B. жүйке пластинкасы
C. мезодерма
D. энтодерма
E. мезенхима
2. Жүйке түтігі қалыптасады.
А. эктодермадан
B. мезодермадан
C. энтодермадан
D. мезенхимадан
E. дермотомнан
3. Нейрондар сезімтал болып табылады.
А. рецепторлық
B. эффекторлық
C. ассоциативтік
D .қондырма
E. униполярлық
4. Нейрондардың өсінділерінің санына қарай жіктелуіне жатпайды.
А. пирамидалық
B. униполярлық
C. биполярлық
D. мультиполярлық
E. жалған униполярлық
5. Көп өсінділі нейроцит деп аталады.
А. мультиполярлық
B. биполярлық
C. униполярлық
D. жалған униполярлық
Е. қозғалтқыш
6. Мишық қыртысында. болады.
А. үш қабат
B. екі қабат
C. бір қабат
D. төрт қабат
E. бес қабат
7. Мишық қыртысының алмұрт тәрізді нейроциттері орналасатын қабат деп
аталады.
А. ганглиоздық
B. молекулярлық
C. дәнді
D. пирамидалық
E. полиморфты
8. Мишық қызметі жағынан. орталығына жатады.
А. қозғалуды реттеу және тепе-теңдік сақтау
B. көру және иіс сезу
C. есту және тыныс алу
D. жазу және оқу
E. дәм сезу және секрет бөлу
9. Мишық қыртысының жоғарғы қабаты деп аталады.
А. молекулярлық
B. полимофтық
C. пирамидалық
D. ганглиоздық
E. дәнді
10. Жұлынның артқы мүйізінде болмайды.
А. аркуатты ядро
B. меншікті ядро
C. көкірек ядросы
D. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz