Зоология пәні мен оның міндеттері
Ф-ӘД-001026
1.КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама:
Зоология (жануартану) – жануарлар туралы ғылым. Бұл ғылым жер
бетіндегі жануарлардың құрылысын, дамуын, тіршілігін, өмір сүру ортасын,
таралуын, шығу тегін зерттейді.
Зоология пәні жануарларды жан-жақты зерттеу, оның құрылысын, көп
түрлілігін, тіршілік әрекетін, таралуын және экологиясын, халық
шаруашылығындағы және адам өміріндегі маңызын оқытады. Зоология курсы
үлкен, әрі әртүрлі жануарлардың жалпы биологиялық заңдылықтарын қарайды.
Жануарларды үлкен екі топқа бөлеміз:
- омыртқасыздар
- омыртқалылар
Бұл бағдарлама бірінші үлкен топ омыртқасыз жануарлар тобына арнап
түзілді.
Университеттерде химия-биология, биология-психология бөлімдерінде
омыртқасыздар зоологиясын оқытуда төмендегі шарттарды негізге алу қажет:
омыртқасыздардың негізгі белгілерін салыстырмалы түрде жеткізу;
омыртқасыздардың алуан түрлілігін тіршілік орталарымен байланыстыру;
эволюциялық даму сатыларын көрсету; морфо-биологиялық бейімделушілігі;
тіршілік кезеңдеріне анализ жасау; пайдалы омыртқасыздарды көбейту,
қорғаудың негізгі шаралары.
Зиянды омыртқасыздарды жою, сақтану шаралары. Нерв системасы мен
сезім мүшелерінің эволюциясы т.б.
Студенттерге тіршілік-жоғары ұйымдасқан материя қозғалысының ерекше
формасы екендігі туралы түсінік беру.
Пәннің мақсаты:
Зоология пәнінің мақсаты: ол жануарлар құрылысын, тіршілік ету
тәсілдерін, биологиялық ерекшеліктерін, эволюциясын, сол сияқты табиғатта
және адам өміріндегі маңызын жан-жақты оқытып үйретеді.
Биология мамандандыру саласында зоология іргелі пәндердің біреуі
болып саналады. Жануарлар түрліше ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті
материалы болып келеді, сондықтан зоология көптеген биологилық ғылымдардың
негізгісі – систематиканың, салыстырмалы анатомияның, жануарлар
физиологиясының, цитологияның, гистологияның, экологияның, салыстырмалы
эмбриологияның, этиологияның, биоценологияның, зоогеографияның,
протозоологияның, гидробиологияның, паразитология т.б.
Жануарлардың алуан түрлілігінің дамуын, шығу тегін зерттей отырып
органикалық дүниенің эволюциясын, заңдалықтарын зерттеуге болады.
Жануарлардың алуан түрлілігін, құрылыстарының ерекшеліктерін,
тіршілік әрекетін, ортаға бейімдеушілігін, таралу заңдылықтарын зерттеу,
олардың өнімділігін арттыру, тиімді пайдалану мен оның табиғаттағы қорын
сақтау зоологияның негізгі мақсаттары болып саналады.
Пәннің міндеттері:
Жануарлардың негізгі типтерінің және кластарының өкілдерімен
таныстыру, олардың морфологиясын, физиологиясын, экологиясын, көбеюін,
дамуын, маңызын, филогениясын оқып білу.Халықаралық ғылыми терминдерді
меңгеру.
Лабораториялық құралдармен жұмыс істеуді үйреніп, тірі организмдерді
бақылап, объектілермен өз бетімен жұмыс істеуге дағдылану.
Жануарлар әлемінің көп түрлілігіне және оларды зерттегенде әрқайсысын
зерттеу методикасының әртүрлілігіне байланысты зоология екі бөлімге
бөлінеді: омыртқалылар зоологиясы – хордалылар типіне жататын жануарларды
және омыртқасыздар зоологиясы жануарлар дүниесінің қалған 22 типтерін
зерттеумен айналысады.
1.ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекция тақырыбы: Зоология пәні мен оның міндеттері.
2. Лекция жоспары:
1.Зоологияның қысқаша даму тарихы.
2.Бір клеткалы жәндіктер.
3.Фараминифералар отряды.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге зоология ғылымының даму тарихын, ондағы
еңбегі сіңген ғалымдардың еңбегімен таныстыру.
Лекция мазмұны: Зоология жануарлар дүниесінің көп түрлілігін, оның
эволюциялық дамуын тіршілік жағдайлары мен байланыста және табиғаттағы, әрі
адам өміріндегі маңызын зерттейтін негізгі пәндер: морфология, систематика,
физиология, эмбриология, экология, зоогеография, палеонтология,
филогенетика. Жануарлардың әр түрлі топтарын зерттейтін зоология тараулары:
протистология, гельминтология, энтомология, ихтиология, герпетология,
орнитология т,б . Зоология жаратылыстанудың басқа салаларымен байланысты.
1. Жануарлардың құрылысы мен тіршілік етуі туралы мәліметтер адамзат
баласына бұдан бірнеше ғасыр бұрын белгілі болған. Олар өздері аулаған
жануарлардың сырт пішінін паналайтын үңгірлер қабырғасындағы тастарға және
күркелерінде қалдырған сүйектерге ойып салып отырған.
Ал жануарларды ғылыми негізде зерттеп, зоологияның дамуына ең алғаш жол
ашқан гректің ұлы ғалымы және философы Аристотель болды. Аристотель
жануарлар классификациясын жасап, зоология систематикасының негізін салған.
Ол жануарлардың 500-ден астам түрлерін зерттеп оларды 2 топқа бөлген. 1)
энойма -қаны бар жануарлар: 2) анойма -қаны жоқ жануарлар.
Бірінші топқа қанды жануарларға 1) тірі туатындарды (аңдарды), 2) құстарды
3) бауырмен жорғалаушыларды, қосмекенділерді ,4) балықтарды жатқызды.
Екінші топқа , қансыздарға 1) басаяқты моллюскаларды, шаян тәрізділерді, 3)
насекомдарды, өрмекшілерді және құрттарды жатқызды.
Аристотель көптеген кітаптар жазған. Ол насекомдардың толық және шала
дамуын, құстардың көшу және қайту мерзімін, сүтқоректілердің зәршығару және
жыныс мүшелерін айқын бейнеледі, сүтқоректілерді жұптұяқтыларға, балықтарды
шеміршектілер мен қатты сүйектілерге бөлді.
Зологияны дамытуда үлкен үлес қосқан голланд ғалымы Антон Ван Левенгук және
ағылшын ғалымы Роберт Гук . А. Левенгук қарапайым құрылысты микроскоптарды
жасап, тұңғыш рет бір клеткалы тірі жәндіктерді ашты, ал Р. Гук өсімдіктің
құрылысын зерттеп, оның клеткадан тұратынын анықтады.
18-ғасырда швед ғалымы Карл Линнейдің жасаған системасын жұртшылық
мойындады. Ол өзінің Табиғат системасы деген үлкен еңбегінде өсімдіктер
мен жануарлардың негізгі ұқсастықтары мен айырмашылықтарына сүйене отырып,
ең кіші бірлікті түр деп атап, ұқсас түрлерді –туысқа, туыстарды-
отрядтарға, ал отрядтарды кластарға біріктірді. К. Линней өсімдіктердің
7540 түрін зерттеп, оларды 24 класқа бөлді, ал жануарлардың 4200 түрін
зерттеп, оларды 6 класқа бөлді. 1) сүтқоректілер, 2) құстар, 3) бауырымен
жорғалаушылар мен қосмекенділер, 4) балықтар 5) насекомдар 6) құрттар-
моллюскаларды жатқызған.
2. Қарапайымдылар-бір клеткалы, өте ұсақ, микроскоп арқылы көрінетін
жәндіктер. Морфологиялық жағынан қарағанда қарапайымдылар бір клеткалы
формалар, ал тіршілік қасиеттері жағынан алғанда дербес өмір сүретін жеке
организм, тірі организмге тән зат алмасу , қозғалу, тітіркену, ортаға
бейімделу , ас қорыту, зәр шығару, тыныс алу, даму т,б қызметтрін атқарады.
Қарапайымдыларда қозғалыс органойдтары жақсы жетілген. Олар жалған аяқтары
яғни псевдаподиялары және жіп тәрізді талшықтар мен кірпікшелер.
Қарапайымдылардың көпшілігі жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.
Жыныссыз көбеюінде клетканың негізгі бөліну тәсілі-митоз.
Жынысты көбеюі аталық және аналық жыныс клеткаларының бір-бірімен қосылуы
арқылы өтеді, осындай процесті –копуляция деп атайды. Копуляция нәтижесінде
ұрықтанған клеткадан –зигота пайда болады.
Қарапайымдылардың бір ерекшелігі –қолайсыз жағдайларда (су кеуіп қалса,
мұзға айналса, қорек жетпесе) клетка сыртына қалың қабық шығарып, цистаға
айналады. Циста күйінде қарапайым ұзақ уақыт тіршілік етеді. Қолайлы жағдай
болғанда клетка циста қабығын тастап әрекетті тіршілікке кіріседі.
Қоректену тәсіліне қарай қарапайымдылар екі топқа бөлінеді: автотрофты
және гетеротрофты. Автотрофты қарапайымдылар (жасыл эвглена, вольвокс т.б)
органикалық заттарды хлорофилл дәндерінің жәрдемімен синтездеу арқылы алады
немесе фотосинтез арқылы қоректенеді. Гетеротрофты қарапайымдылар дайын
органикалық заттармен қоректенеді. (бактериялармен, көк жасыл балдырлармен,
) Кейбір гетеротрофты қарапайымдылар және паразиттік тіршілік ететін
қарапайымдылар дайын органикалық заттарды осмос жолымен бойына сіңіру
арқылы қоректенеді. Мұндай қоректену тәсілін сапрофиттік қоректену деп
атайды. Қарапйымдылардың 70-мыңнан астам түрлері белгілі, тұшы суларда ,
теңіздерде, ылғалды топырақтарда кең тараған және жануарлар мен адамның
денесінде паразиттік тіршілік етеді.
Амебалар отряды –негізгі белгілері: денесінің тұрақты пішіні, қалың
қабыршағы , қаңқасының болмайтындығы. Денесінің кез-келген жерінен уақытша
цитоплазма өсінділерін-жалған аяқтарын шығаратын қасиеттері болады.
Амебалар тұщы суларда, шалшық сулардың түбінде , топырақтарда көп таралған.
Денесінің мөлшері әр түрлі 10-15 мкм-нан 2-3 мм-ге дейін. Амеба жалған
аяқтары немесе псевдаподиялары арқылы қозғалады. Амеба бактериялармен , көк
жасыл балдырлармен қоректенеді. Қорек заттарын жалған аяқтарымен орап алып,
цитоплазманың ішіне тартады, содан кейін асқорыту вакуолі түзіледі.
Вакуолдағы ферментер арқылы ас қорытылып, қорытылған зат амебаның
цитоплазмасына өтеді де, қорытылмаған зат қалдықтары сыртқа шығарылып
отырады. Амебалар қорек заттарын денесінің кез-келген жерінен ұстап алып,
қорытылмаған ас қалдықтарын денесінің кез-келген жерінен сыртқа шығарып
отрады. Цитоплазманың ішінде жиырылғыш вакуолі айқын көрінеді. Осы вакуоль
3 түрлі қызмет атқарады: зәр шығару, осмос қысымын реттеу, және тыныс алу.
Жиырылғыш вакуолі 5-8 минутта сұйық заттарғажәне суға толып жиырылып
тұрады. Амебалар тек жыныссыз жолмен көбейеді. Ядросы митоз жолмен
бөлінеді. Қолайсыз жағдайда амебалар цистаға айналады. Амебалар отрядына
еркін өмір сүретін түрлерінен басқа , паразитті өмір сүретін түрлері де
жатады. Мысалы, дизентериялық амеба. Денесінің мөлшері 20-30 мкм-адамның
тоқ ішегінде өмір сүреді,амебалық дизентерия немесе амебиаза деген ауруын
қоздырушы болып табылады.
3. Фораминифералар отряды. Фораминифералар отрядына теңізде тіршілік ететін
4000-нан аса түрлері жатады. Бұлардың дене құрылысы амебалардың құрылысына
өте ұқсас, негізгі айырмашылығы денесі сыртынан көп камералы қабыршақпен
немесе сауытпен қапталынған. Фораминифералардың қабыршақтары эктоплазмадан
бөлінген қалың органикалық ералы қабыршақпен немесе сауытпен қапталынған
заттан –псевдохитиннен құралған. Осы органикалық затқа көмірқышқыл ізбесті
сіңген ,сондықтан қабыршақтары жеңіл және берік болып келеді.
Фораминифералардың жалған аяқтары қабыршақтың тесігінен сыртқа шығып, жіп
тәрізді ұзын, бір-бірімен ұштасып түйінделіп тор жасайды. Бұларды ризоподия
деп атайды. Ризоподия негізінде қоректік заттарды ұстау және қозғалу
қызметін атқарады. Фораминифералар ұрпақ алмасуы жолымен яғни жыныссыз
көбеюі мен жынысты көбеюдің кезектесіп отыруын ұрпақ алмасуы деп атайды.
Сөйтіп Фораминифералардың макросфералық формалары клетканың жыныссыз жолмен
көбейген кезде пайда болады да, өздері жынысты жолмен көбейеді, ал
микросфералық формалары жынысты жолмен пайда болады да өздері жыныссыз
жолмен көбейеді.
5.Бақылау сұрақтары:
1. Жануарлар әлеміне жалпы сипаттама?
2. Зоологияның даму тарихы?
3.Жануарлар әлемінің жүйесі?
4.Қазіргі кезде жануарлар жүйесін қанша типке бөледі, аттарын атаңдар?.
5.Қарапайымдылар әлемі бір клеткалы жәндіктер?
6. Қарапайымдылардың көбеюі және таралуы?
7. Қарапайымдылардың систематикасы?
8. Тамыр аяқтылар класс тармағы?
2.Лекция тақырыбы: Талшықтылар класы –жасыл эвглена.
2.Лекция жоспары:
1.Жануартектес талшықтылар класс тармағы.
2. Көп талшықтылар отряды.
3. Паразиттік тіршілік ететін бір клеткалылар.
3. Лекция мақсаты: Қарапайымдылардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызын үйрену.Талшықтыларға жататын жәндіктердің тіршілігімен танысу.
4.Лекция мазмұны:Талшықтылар класы –Mastigophora. Талшықтылар класына 6000-
нан аса қарапайымдылардың түрлері жатады. Олар тұщы суларда, теңіздерде,
ылғалды топырақрақтарда және адамның, жануарлардың денесінде паразиттік
тіршілік етіп , қауіпті ауруларды туғызады. Талшықтылардың негзгі белгісі
бір немесе бірнеше талшықтарының болуында, бұлар денесінің алдыңғы жағында
орналасқан, қозғалу қызметін атқарады. Барлық өкілдерінің талшықтарының
құрылысы бірдей болып келеді. Талшықтың қозғалу жылдамдығы бір секундта 10-
нан 40-қа дейін айналымды жасайды.
Талшықтылардың клеткасы сыртынан мембранамен қапталған. Цитоплазмасы сыртқы
жұқа, мөлдір эктоплазма және ішкі түйіршікті эндоплазмаға бөлінеді.
Эктоплазма қабаты тығыздалып пелликула деп аталатын қабықша түзейді, осыған
байланысты талшықтылардың денесі өзгермей тұрақты болып келеді. Олар ұршық
тәрізді не ұзынша сопақтау цилиндр, шар, элипс пішіндес болып келеді.
Талшықтылардың басым көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді. Ядро митоз
әдісімен бөлінеді, содан кейін цитоплазма клетканың алдыңғы жағынан бастап
артқы жағына қарай ұзынынан бойлай екіге бөліне бастайды.
Талшықтылар класы қоректену тәсіліне қарай 2 класс тармағына бөлінеді:
фотосинтезге бейім, өсімдіктектес талшықтылар және гетеротрофты
жануартектес талшықтылар.
Эвгленалар отряды-Euglenoidea
Эвгленалар жасыл түсті, бір талшықты , автотровты және гетеротрофты жолымен
қоректенетін талшықтылар. Бұлар көбінесе органикалық заттары мол таза, тұщы
және ластанған таяз суларда, ылғалды топырақтарда тіршілік етеді.
ОЛардың негізгі өкілі –жасыл эвглена. Денесі ұршық тәрізді, екі ұшы
сүйірлеу болып келеді. Денесіінің алдыңғы жағында ұзын талшығы орналасқан,
осының көмегімен эвглена бұранда тәрізді қозғалыс жасайды. Денесінің
алдыңғы жағында жарық сезгіш көзшесі-стигма орналасқан, қызыл птгмент-
гематохромнан құралған. Зәр шығару және осмос қысымын реттеу жұмысын
жиырылғыш вакуолі атқарады. Оны бірнеше ұсақ вакуольдері қоршап жатады.
Ұзынынан бюойлай бөліну арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Қолайсыз
жағдайларда эвглена сыртына қалың қабық шығарып, соған қапталып цистаға
айналады.
1. Жануартектес талшықтылар класс тармағы.Гетеротрофты талшықтылар, еркін
немесе паразиттік тіршілік етеді. Олар құрылысы мен тіршілік әрекетіне
байланысты көптеген отрядқа бөлінеді. 1. Жағалы талшықтылар отряды-жеке
және колония түзіп тіршілік етеді. Талшығы біреу, оның түбін цитоплазмадан
құралған жұқа жаға қоршап жатады. Талшықтың қозғалу әсерінен ұсақ
органикалық қоректік заттар ( бактериялар, көк жасыл балдырлар т.б ) жағаға
жабысып, бірте-бірте цитоплазмаға және ас қорыту вакуоліне өтеді.
2. Тамыраяқты талшықтылар отряды-бір немесе бірнеше талшықтары болады. Олар
талшықтарымен қатар жалған аяқтарын да шығара алады, сондықтан да екі
кластың аралық иесі болып саналады. Бактериялармен, көк жасыл балдырлармен,
ұсақ қарапайымдылармен қоректенеді. Жыныссыз жолмен ғана көбейеді.
3. Гипермастигиналар отряды- көп талшықты, көп ядролы қарапайымдылар.
Күрделіленген базаль түіршіктері және жіпшелері болады. Өкілдері
тарақандардың ішегінде тіршілік етеді. Көп жағдайда гипермастигиналар мен
термиттер селбесіп тіршілік етеді.
4.Опалинина отряды- өкілдерінің енегізгі ерекшелігі көп ядролы, денесі
түгел кірпікшелермен қапталынған, осыған байланысты біраз уақыт бойы
опалининаларды кірпікшелілер класына жатқызған. Олардың кірпікшелі
инфузориялардан басты айырмашылығы ядролары бірдей болып келеді, жынысты
көбею кезінде ұсақ бір ядролы гаметалар пайда болып , копуляция процесі
жүреді. (инфузорияларда –коньюгация.Қосмекенділердің ішегінде тіршілік
етеді, сапрофитті жолымен қоректенеді.
2. Көпталшықтылар отряды- өкілдерінің 4-6 ,одан да көп талшықтары, кейде
толқын тәрізді жарғақ мембранасы және бүкіл денесін бойлап өтетін тығыз
тірек таяқша –аксостильдері блады. Көпталшықтылардың бәрі де паразиттік
тіршілік етуге бейімделген. Адамда трихомонас және ләмблия туысының
өкілдері кездеседі.
Трихомонос –адамның тоқ ішегіеде тіршілік ететін сопақша келген кішкене 5-
15 мкм-ді талшықтылар. Денесінің алдыңғы жағында 4 талшығы болады.
Лямблия-адамның ащы, он екі елі ішегінде және өт жолдарында тіршілік етеді.
Денесі екі жақты симметриялы, екі ядросы, 8 талшығы және парабазальді
түіршікрі болады. Лямблия ішек ауруын туғызады, кейбір жағдайларда өт
жолына, бауырға өтеді. Ауру циста арқылы жұғады.
Трипоносома туысының өкілдері 20-70 мкм-ді сопақша , ұшы сүірленіп келген
талшықтылар. Талшығы ұзын, артқы жағынан басталып денесінің алдыңғы жағына
келіп бос бітеді. Талшық пен клетка мембранасының арасында толқын тәрізді
жұқа жарғақ мембрана түзіледі, сол арқылы жылжиды. Трипанасомалар омыртқалы
жануарлар мен адамның қан клеткалары мен ұлпаларында паразиттік тіршілік
етеді. Трипанасома адамда болатын ұйқы ауруын қоздырушы. Бұл ауру
Африкада көп тараған. Трипанасоманы ауру адамнан сау адамға тасушы це-це
шыбыны.
Лейшмания-туысының өкілдері ұсақ, көлемі 2-4 мкм, адамның клеткаларының
ішінде паразиттік тіршілік етуіне байланысты олардың талшықтары жойылған,
ал қолдан жасаған қоректік ортада және лейшманияларды тасымалдаушы
насекомдардың ішегінде олар өздерінің ұзын талшықтарын қайтадан шығарады.
Лейшмания ауруларын жұқтырушы –ұсақ насекомдар –москиттер болады.
Лейшманиоз аурулары Кавказда және Орта Азияда көп тараған. Адамды осы
ауруға шалдықтыратын негізгі өкілдері –тері ауруын туғызады. Бұл ауруға
шалдыққан адамның терісінде терең ойық жаралар пайда болады.
3. Паразиттік тіршілік ететін бір клеткалылар.
Адамның ішек амебасы –адамдардың ішегінде амебаның көптеген түрлері өмір
сүреді, бірақ олардың иесіне зияны жоқ, олар ішектегі бактериялармен
қоректенеді. Бірақ адам ішінде өмір сүретін зиянды тіршілік ететін
дизентерия амебасы кездеседі. Оның әсерінен адам ішек ауруына
ұшырайды.(дизентериоз ауруы) Зиянкес адамның ішегінің жұмсақ қабатына өтіп,
қан жасушаларымен қоректеніп, көбейеді. Нәтижесінде адамның іші өтуіне
апарып соғады. Аурудың таралу жолы циста арқылы, ол қалдық заттармен бірге
сыртқы ортаға шығып, тамақпен ,сумен қайта түссе даму қайталанып, адам
ауруға шалдығады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Талшықтылар класына жалпы сипаттама?
2.Талшықтылар қалай көбейеді?
3.Өсімдіктектес талшықтылар өкілі?
4.Сауыттылар отряды?
5.Жануартектес талшықтылар?
6. Тамыраяқты талшықтылар отряды?
3. Лекция тақырыбы: Споралылар типі
2.Лекция жоспары:
1 . Кокцидиялар
2. Қан споралылар отряды
3. Миксоспоридиялар класы
3.Лекция мақсаты: Студенттерге споралылардың тіршілік әрекеті мен
биологиясын түсіндіру. Споралылардың ағзаға тигізетін әсерін, олардан
сақтану жолдарымен таныстыру
Лекция мазмұны: Споралылар типі-Sporozoa
Споралылар буылтық құрттардың, моллюскалардың, буынаяқтылардың, омыртқалы
жануарлардың және адамдардың ішегінде, дене қуысында, қан клеткаларында
паразиттік тіршілік ететін бір клеткалы қарапайым жәндіктер.
Паразиттік тіршіліктін әсерінен ас қорыту, жиырылғыш вакуольдері жойылған
қоректік заттарды бүкіл денесі арқылы сіңіріп алады, ешқандай қозғалыс
органойдтары болмайды, тек жынысты клеткаларында – микрогаметаларында
-талшығы болады.
Cпоралылар жыныссыз, жынысты және спорагония жолымен көбейеді.
Жыныссыз көбеюі ядроның көпке бөлінуі арқылы жүзеге асады, бұны мизогония
процесі деп атайды, нәтижесінде мерозойдттар деп аталатын жас особьтар
шығады.
Жынысты жолы – гаметогония деп аталатын, гаметалардың пайда болуы.
Копуляция нәтижесінде түзілген зигота қалың қабықшамен қапталынып
ооцистаның ішінде, спорогонияның нәтижесінде, ең алдымен споробластар-
бұлардан майда спорозоиттар пайда болады және олар споралылардың ішінде
орналасады.
Споралылар типі 2 класқа бөлінеді: Грегариналар- Gregarinina және
кокцидиятәрізділер –Соссіdiomorpha.
1.Кокцидиялар-кокцидиялар қоянның, ірі қара малдың, ұй жануарлары мен
жабайы құстардың, насекомдардың ішек эпителий клеткаларында паразитті
тіршілік етеді. Кокцидиялардың денесі сопақша келген, алдыңғы жағы үшкір,
артқы жағы доғал пішінді болады, бұларды зойт деп атайды (споразойт,
мерозойт). Зойдтың сыртқы үш мембраналы қабық - пелликуламен
қапталынған.
Зойттың денесінің алдында екі айырша оргонойдтар орналасқан. Олар
спираль тәрізді фибрильді – конойд және қапшық тәрізді іші сілекей
затқа толған саны 2 ден 14-ке дейін – роптриялар. Осылар арқылы
паразит иесінің клеткаларының ішіні кіреді.Роптрия шыққан сұиық зат
иесінің эпителий клетка мембранасын ерітеді де, канойд зойт бұранда
арқылы клетканың ішіне кіреді.
Кокциялардың даму сатысы өте күрделі. Мысал ретінде қояндардың
паразиті – эймерия туысының даму сатысын қарастырайық.Эймерия
кезектесіп тұратын мизогония, гометогония және спорогония жолдарымен
дамиды.Ооцисталар су және шөп арқылы қоянның ішіне түсіп,
ооцистаның қабырғасы ішек сөлдерінің әсерінен жарылып ішінен
8спорозойт шығады.Спорозоиттар ары қарай даму үшін ішектің эпителий
ену керек.Конойт және роптриялар арқылы спорозойд клеткаға еніп,
денесі дөңгеленіп шизонтқа айналады. Шизонттың ядросы бірнеше
қайтара бөлінеді. Сол ядролардың бөлінуін шизогония дейді.
Бұл жыныссыз көбею кезеңі.
Шизогониядан кейін гаметогония кезеңі басталады.Бұл кезеңде
мерозойттар гамонттарға айналады, бұлардан гаметалар пайда болады.
Макрогамонттар бөлінбей өсіп макрогаметаларға айналады,
микрогамонттардың ядросы көпке бөлініп цитоплазмамен қапталынып, екі
талшығы бар майда микрогаметаларға айналады. Микрогаметалар жылжып
макрогаметолармен қосылады . Копуллция нәтижесінде пайда болған зигота
сыртынан тығыз қабықпен қапталып ооцистаға айналады. Ооцисталар
қоянның нәжістерімен бірге сыртқа шығарылады. Сыртқы ортада ооцистаның
ішіндегі спорогония кезеңі өтеді.
Ооцистаның ішіндегі ядро екі рет бөлініп, төрт ядро пайда болады.
Оларды цитоплазма қоршап, төрт споробласт деп аталатын клетка
түзіледі. Әрбір споробласт арнайы қабықпен қапталынып, спороға
айналады. Әрбір спораның ядросы екіге бөлініп – екі спорозойт түзілед.
Сөйтіп ооцистаның ішінде төрт спора пайда болып, олардан сегіз спорозойттар
түзіледі.Осындай ооцисталар сау қоянның ішегіне түскенде, оның қалың
қабықшасы ішек сөлдерінің әсерінің жарылып, ішіндегі 8 спорозоиттар
шығады да, иесінің ішек клеткаларында даму циклын бастайды.
2. Қан споралылар отряды – Haemosporidia.
Кең тараған паразиттік тіршілік ететін қарапайымдылар. Адамның,
омыртқалы жануарлардың қан клеткаларында тіршілік етеді.Бұлардың
кокцидиядан айырмашылығы спорогония кезеңі сыртқы ортада емес, қан
сорғыш насекомдардың яғни масалардың ішегінде өтеді және масалар
осы паразиттерді тасымалдаушылар болып табылады.
Безгек масасы адамды шаққанда сілекеймен бірге адам қанына
спорозойттар түседі. Спорозойттар өте майда 5-8 мкм, құрт тәрізді не-
месе орақ тәрізді.Олардың құрылысы кокцидиялардың зойт құрылысына
өте ұқсас, тек коноиды болмайды. Қанға түскен спорозойттар қан
тамырлары арқылы бауырға жиналады. Осы кезде шизогония көбеюі кезеңі
басталады.
Әрбір спорозоит бауыр клеткасына еніп, жұмырланып шизонтқа
аиналады. Шизонттың ядросы бірнеше қаитара бөлініп, бұлардан мерозоиттар
пайда болады.Осыдан кеиін шизогония екі жерде жүреді
:мерозоиттардың бір тобы қайтадан бауыр клеткаларына еніп,
жұмырланып шизонтқа айналып, олардың ядросы бірнеше қайтара бөлініп
(қайтадан) көптеген мерозоиттар пайда болады,ал мерозоиттардың екінші
тобы бауырдан қанға шығып эритроциттерге енеді,сол жерде жұмырланып
шизоитқа айналады. Шизоиттың ядросы бірнеше қакйтарабөлініп 10-20
мерозоиттар пайда болады. Бұлар эритроцитті зақындап қанға
шығадыда,жаңа эритроциттерге енеді,
сөйтіп шизогония бауыр клеткасында және эритроциттерде өтеді.
Шизогониядан кейін гаметогония кезеңі басталады.Бұл кезеңде
мерозойттар гамонттарға айналады.Гамонттар 2 түрлі болады: макро-
гамонттар немесе макрогаметоциталар пісіп-жетілмеген аналық жыныс
клеткалары және микрогамонттар немесе микрогаметоциттер пісіп-
жетілмеген аталық жыныс клеткалары.Осыдан кейін әрі қарай дамуы
адам қанында жүрмейді.Ендігі дамуы маса денесіне өтеді.
Безгек плазмодиясы адамның безгек ауруын қоздырушы.Безгекпен
ауырғанда безгек ұстауынан басқа анемия байқалады және плазмодиялар
қан плазмасына улы өнімдерін бөледі.Ауру адамның безгегі әр 72
сағат, немесе 48, немесе 24 сағат сайын қайталанып отырады .Безгек
ауруын адамнан адамға анофолес туысына жататын безгек масаларының
түрлері ғана таратады.Безгек ауруына қарсы шаралардың бірі-масалардың
сан мөлшерін азайтуға қолайлы тәсілдерін қолдану, ауырған адамды
дәрілермен емдеу.
3. Миксоспоридиялар класы –
Шырышты споралылардың 1000- ға жуық түрі белгілі, балықтардың,
Қосмекенділердің, бауырмен жорғалаушылардың паразиттері. Иесінің әр
түрлі мүшелерін зақымдайды: терісін, бұлшықетін, желбегезегін,
теміршектерін, нерв жүйесін,өт жолдарын, қуығын.Бұлар ұлпалық және қуыс
аралық паразиттері болып табылады.Денеқуысындағы миксоспоридиялар –
көп ядролы амеба тәрізді плазмодиялар, мөлшері 10 мкм- ден 2см-ге
дейін. Ткань(ұлпа) арасында тіршілік ететін миксоспоридиялар диамері 1-
2 см – ге дейін жететін циста түзіледі. Циста паразиттің
цитаплазмасына толған, ішінде көп ядролады болады.
Ядролар (ұлпа) өздерінің құрылысы мен атқаратын қызметінің
ерекшелігіне қарай 2 топқа бөлінеді: вегетативті және генеративті.
Вегетативті ядролар тіршілікке қажетті зат алмасу, ақуызды
синтездеу, өсу т.б қызметтерін атқарады. Генеративті ядролар көбею
процесіне қажетті екі спораларға бастама береді.Бұл күделі процестің
басында генаривті ядролардың сыртын цитоплазма қаптайды, соның
нәтижесінде генаративті клеткалар қалыптасады . Олар цистаның ішінде
еркін қозғалады.Миксоспоридия спораларының формалары әр түрлі
болғанымен, олардың құрылысы бірдей.Споралардың сырты қатты қабықпен
қапталынған.Оның қалыптасуына екі ядро қатысады,
Сондықтан екі қабық қақпақты болып келеді.Қабықтың іш жағында
жіпшесі бар атқыш капсуласы орналасқан, оның түзіленуі де екі ядро
қатысады, ал қалған екі ядро спораның ішінде орнатасқан екі ядролы
амеба тәрізді ұрықты түзейді.
Циста жарылған кезде ауру балықтың денесіндегі споролар суға
шығып, басқа балықтар оларды жұтады: ішекке түскен спораның қатты
қабығы ашылып, эпителиге жабысады. Соның салдарынан спораның қабығы
ашылып, екі ядролы амебатәрізді ұрық ішекке шығады да, қан арқылы
өзінің паразиттік тіршілік ететін мүшелеріне
жетеді.Сол жерде амеба тәрізді ұрықтың екі ядросы қосылып, содан
кейін бөлініп көп плазмодияға немесе цистаға айналады.Одан қайтадан
генеративті клеткалар түзіліп споролар қалыптасады.
Миксоспоридиялардың барлық ядролары диплойдты, тек спора
қалыптасқан кезде ядроның бөлінуі мейоз жолымен жүреді, соның
нәтижесінде спора түзетін ядролар гаплойдты болып келеді.Спорадан
шыққан екі ядролы, амебатәрізді ұрықтың екі ядросы қосылеп қайтадан
диплойдты түрге айналады.Жыныстық процестің осындай түрін автогамия
деп атайды.Сөйтіп книдоспоридиялардың барлық тіршілік кезендерінде
ядролары диплойдты болып келеді, тек қана спораның ішіндегі амеба
тәрізді ұрықтың екі ядросы гаплойдты. Книдоспоридиллардың
споралылардан ерекшілігі осында. Миксоспоридиялар балықтарды түрлі
ауруларға ұшыратады.Олар балықтың ісік ауруы және айналшақ деген
ауруды қоздырушылар.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Кокцидиялардың даму сатысы?
2. Қанспоралылардың кокцидиядан айырмашылығы?
3. Безгек ауруын таратушы паразит?
4.Миксоспоридиялардың көбеюі?
5.Безгек ауруының негізгі белгілері, және сақтану жолдары?
4. Лекция тақырыбы: Кірпікшелілер инфузория типі-Ciliorhora
2.Лекция жоспары:
1. Инфузориялар класы.
2. Сорғыш инфузориялар класы.
3. Қарапайымдылардың филогенетикасы.
3. Лекция мақсаты: Қарапайымдылардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызын үйрену.Кірпікшелілерге жататын жәндіктердің тіршілігімен танысу.
4.Лекция мазмұны:
Бұл типке көп ұсақ кірпікшелері бар қарапайым жәндіктер жатады, 7000-нан
астам түрі белгілі. Бұлардың ерекшелігі- денесінде екі түрлі ядросының
бодлуы- үлкен вегетативті ядро макронуклеус және кішкене – генеративті
–микронуклеус.
Инфузориялар типі екі класқа бөлінеді. Кірпікшелі и инфузориялар –ciliata
және сорғыш инфузориялар-suktoria. Кірпікшелі инфузориялардың кірпікшелері
тіршілік цикліның барлық кезеңдерінде болады, ал сорғыш инфузориялардың
даму циклының алғашқы кезеңінде ғана кірпікшелері болады да . содан кейін
жойылады.
А) Кірпікшелі инфузориялар класы.
Кірпікшелі инфузориялар тұщы суларда , теңіздерде ,су түбінде , су
өсімдіктерінде немесе теңіз жағасындадағы құмның арасында тіршілік
етеді.
Паразит инфузориялар да кездеседі. Денесінің ұзындығы 30-40 мкм-нан 1 мм-
ге дейін .
Кірпікшелі инфузориялардың денесін кірпікшелер қаптап тұрады. Кірпікшенің
құрылысы талшықтың құрылысынна өте ұқсас. Кірпікшелер жыныссыз және
жынысты –каньюгация жолымен көбейеді.
Инфузориялардың көп таралған белгілі түрлерінің біреуі – инфузория
туфелька .Ұзынша сопақтау болып келген, тұшы суларда өздігімен
қозғалыпжүретін күрделі құрылысты қарапайым жәндік.
Денесін кірпікшелер біртегіс жауып тұрады, тек артқы жағында кірпікшелері
ұзындау болады. Кірпікшелері қозғалу қызметімен бірге асты ауыз тесігіне
жеткізу қызметін де атқарады.
Ауыз ойықтың аиналасында толқын тәрізді әрдайым қозғалып тұратын
мембранелла орналасқан. Цитоплазмасы эктоплазма және эндоплазмаға
бөлінген. Эктоплазма қабаты сыртынан мықты майысқақ пелликуламен
қапталынған. Пелликула екі сыртқы және ішкі мембранадан құралған.
Пилликуланың астында бір-бірімен ұштасып жатқан фибрилл торы болады- олар
тірек қызметін атқарады. Эктоплазма қабанында қорғаныш қызменін атқаратын
қысқа тайақшалалар-трихоцисталар орналасқан. Олар тітіркенген кезде ұзын
серпімді жіпше түрінде сыртқа атылады. Инфузория денесінің алдынғы жағында
ауыз ойығы немесе перистомы болады. Периостомның түпжағында азыз тесігі
немесе цистом орналасқан, жұтқыншаққа жалғасады. Жұтқыншақ цитоплазмаға
ашылады. Инфузориялар ұсақ организімдермен қоректенеді( бактериялармен, көк-
жасыл балдырлармен).
Периостом айналасындағы кірпікшелердің қозғалу нәтижесінде қоректтік заттар
сумен бірге ауыз тесігіне және жұтқыншаққа түсіп жатады. Жұтқыншақтың
түбінде ас қорыту вакуолдері қоректтік затқа толып, цитоплазмаға ауысады.
Асқорыту вакуолдері дененің ас қорыту циклозы (айналымы) жолымен қозғалады,
ферменттер арқылы асты қорытып, плазмаға өткізіп тұрады. Сіңбеген
қалдықтары арнайы тесігі (қылаулатқыш) шығарып тастайды. Ас қорыту
вакуолдердің құрылуы сытрқы температураға байланысты. Қоршаған ортасы не
ғұрлым жылы болса вакуолдердің түзілуіде тез болады, инфузорияның
қоректенуіде жиілейді. Барлық инфузориялардың жиырылғыш вакуолдері
эктоплазма және эндоплазманың арасында орналасқан.Олардың қызметі амеба мен
ташықтылардың жиырылғыш вакуолдері сияқты үнемі жиырылып.осмостық қысымын
реттейді, зәршығарады және тыныс алады. Бірақ инфузориялар вакуолдерінің
құрылысы күрделі. Оларды вакуолдердің өзі немесе орталық резервуар және оны
қоршап жатқан жұлдыз тәрізді қосымша вакуолдер құраиды. Орталық резервуар
қосымша вакуолдермен түтіктер арқылы және қоршаған ортамен арнайы зәр
шығаратын тесік арқылы жағасады.
Цитоплазмадағы артық сұйық заттар қосымша вакуолдеріне жиналып, түтікшелер
арқылы орталық вакуолге немесе резервуарға құйылады. Резервуар жыиырылып
сұйыұқтарды арнайы тесікпен сырқа шығарады. Туелканың алдынғы және артқы
жағындағы орналасқан вакуолдері кезектесіп жиырылады. Цитоплазма екі ядрода
орналасқан. Үлкен –макронуклеус және кіші миконуклеус. Макронуклеус
хропатинге бай, үрме бұршақ дәні тәрізді, көбеюден басқа денедегі барлық
қызметті ретейді, сондықтанда маконуклеус вегатативті ядро деп аталады.
Макронуклеус тің ойыс жағында кішкене микронуклеус орналасқан, ол тек қана
көбею қызметін атқарады, сондықтан ол- генеративті ядро. Парамеция барлық
инфузориялар сияқты жыныссыз жолмен көлденең бөлініп, көбейеді. Жыныссыз
жолмен бірнеше рет бөлінген инфузория , енді жынысты жолмен көбейуге
көшеді. Жынысты көбею жолы конюгация деп аталады. Конюгатция кокуляциядан
айырмашылығы екі ядроның қосылуы. Инфузориялар конюгациядан басқа жынысты-
автогмия жолы мен дамиды. Авто гомия кеңі конюгацияға өте ұқсас, бірақ
инфузориялар бір-брімен жанаспай ядро құбылысы тек қана бір инфузорияда
өтеді. Авогамия кезеңінде бір инфузорияның макронуклеуісы ыдырай бастайды
да, түгел еріп кетеді. Осы кездемикониклеус 2рет бөлінеді. Бұл
микронуклекстың бөлінуі мейоз жолымен жүреді. Кірпікшелі инфузориялар
түрлерге өте бай, құрлысы күрделі, кең таралған қарапайымдылар. Бұл класқа
20-дан аса отядтар жатады. Мембранелла дегеніміз- бір-бірі мен желімдескен
бірнеше қатар кірпікшелерден құралған жұқа пластинка немесе мембрана.
Б) Сорғыш инфузориялар класы. Сорғыш инфузориялар класы тұшы суларда және
теңіздерде субстатқа сабақшашымен тіркеліп тіршілік етеді. Кірпікшелелері,
ауыз тесігі жұтқыншағы жоқ, тек дамуының алғашқы кезеңінде ғана
кірпікшелері болады, кейін олар жойылып кетеді. Денесінде сорғыш таяқшалары
немесе қармалауыштары болады, бұлар ұзын жиырылғыш қуыс түтіктер. Осы
таяқшалары арқылы басқакірпікшелі инфузорияларды ұстап қоректенеді.
Таяқшалары өте сезгіш. Егер кірпікшелі инфузория сорғыш таяқшаға
тиіпкетсе,олар сол сәтте оған жабысады. Ұсталған кірпікшелі инфузорияға
таяқшалардың бірнешеуі бұрылып келіп жабысқан жерінің пелликуласын ерітіп
жіберіп ішіндегі цитоплазманы сорып алады. Тяқшалары денесінде радиалды
түрінде шоғырланып немесе арнайы өсінділеріндетарамдалып орналасқан ұзын
немесе қысқа.Таяқшалардың осындай құрлысты болуына байланысты оларды сорғыш
және ұстағыш таяқшалар жемді ұстау өлтіру қызметін атқарады. Сорғыш
инфузориялардың 500-ге түрі бар. Субстратқа ұзын немесе қысқа сабақшасымен
бекініп тіршілік етеді. Дене пішінісопақша, шартәрізді немесе бұақталған.
Ядросы екеу вегетативті-макронукеус, көбеюден басқа денедегі барлық зат
алмасу қызметтерін реттейтін және генеративті-микронуклеус тек қана көбею
қызметін атқаратын. Тұшы суда тіршілік ететін сорқыш инфузорияларда
жиырылғыш вакуолі жақсы дамыған және ол зәр шығару, осмос қысымын реттеу,
тыныс алу қызметін атқарады. Срғыш инфузориялар жырқыштар кірпікшелі
инфузориялармен қоректенеді. Сорғыш инфузорияларды кірпікшелілер типіне
жатқызу себебі бұлардың маконуклеус, микронуклеусінің болуы, жынысты-
конюгатция жолы мен көбеюі және дамуының алғашқы кезеңінде кірпікшелердің
болуы. Сорғыш инфузориялардың жыныссыз көбеюі сырқы немесе ішкі бүршіктену
арқылы өтеді. Пайда болған бүршіктер анасының денесінен үзіліп, біраз уақыт
кірпікшелері арқылы суда еркін жүзіп содан кейін кірпікшелері жойылып
сабақша арқылы, судың түбіне бекініп сорғыш қармалағыштарын шығарып ересек
түріне айналады. Жынысты көбюі конюгатция жолымен өтеді, бірақ конюгатция
процесі жақсы зерттелмеген.
в) Қарапайыпдылардың филогенетикасы.
Эукариотты жануарлардың ішіндегі клетка деңгейіндегі организімдердің бірі-
қарапайымдылар. Олар жер бетінде бірінші пайда болып және күрделі
оргаизімдердің пайда болуына бастама береді.
Қарапайымдылардың құрылымын, даму ерекшкліктерін өзара салыстыра отырып,
олардың щығу тегі және филогенетикалық байланыстары жөнінде бірнеше жорамал
айтылған. Олардың бірі Пашер(1914). Пашердің көзқарасы бойынша ең алғашқы
пайда болған организімдер автотрофты жолмен қоректене алатын организімдер
болған деген. Осындай қоректену әдісі қарапайым жәндікдер арасында тек
талшықтыларда кездеседі. Бірақ та көне замандағы қоректену түрі деп санауға
болмайды.
Академик А И Опарин Тіршіліктің пайда болуы деген гипотезасында
органикалық заттар жер бетінде тірі органтзмдерден бұрын пайда болған ,
сол себептен алғашқы организмдердің қоректенуі гетеротрофты (дайын
органикалық заттармен қоректену) жолымен өтеді деп санаған. Бір клеткалы
жәндктер арасында қарапайым құрылысты саркодалылар (жалған аяқтылар)
гетеротрофты жолымен қоректенеді. Дегенмен -өте ерте кезде , қазбаларда
сақталмаған , бір клеткалы , қарапайым құрылысты , эукариотты гетеротрофты
организмдеьрдің топтарынан қарапайымдылардың саркодалылар мен
талшықтылар класы пайда болған деген жорамал дұрыс сияқты.
Инфузориялар көп таралвып қарқынды иэволюцияға ұшырап күрделі формаларға
қарай дамыған. Кірпікшелі инфузориялардан сорғыш инфузориялар дамыған
бұған дәле-сорғыш инфузориялар дамыған кезінде пайда болған жас
бүршіктерінде кірпікшелерінің болуы.
Споралылардың да арғы тегі талшықтылар болуы мүмкін, өйткені бұлардың
тіршілік циклындағы епекшеліктері де ұқсас(григариналар, кокцидиялардың
гаметаларының тұрақты болуы, талшықтың болуы талшықтылармен
жақындастырады)
Тұрақты колония құрып тіршілік ететін талшықтыларды эволюциялық тұрғыдан
қарағанда –олар көп клеткалы жануарлардың арғы тегі екендігі дәлелденген.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Трихоцисталар қандай роль атқарады?
2. Инфузориялар қалай қоректенеді?
3. Тыныс алу және бөлініп шығару процестері қалай жүреді?
4.Макро және микронуклеустер қандай қызмет атқарады?
5. Инфузориялардың паразитті және симбиотикалық түрлерін ата?
5.Лекция тақырыбы: Көп клеткалы жануарлар-Metazoa патшалық тармағы.
2.Лекция жоспары: 1.Көп клеткалы жануарлардың шығу тегі.
2.Губкалар типі.
3.Экологиясы және тәжірибелік
маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерді көп клеткалы жануарлардың шығу тегімен және
экологиялық маңызымен таныстыру.
4.Лекция мазмұны:
Жануарлар дүниесі-Зоа немесе Анималия-бір клеткалылар-Протозоа және көп
клеткалылар- метазоа деп аталатын екі тармаққа бөлінеді.Бір клеткалы-
протазоа морфологиялық жағынан бір клеткалы формалар бола тұрып,
физиологиялық жағынан әрқайсы өз алдына жеке организімдер, себебі тірі
организімге тән зат алмасу, қозғалу, қорегін ұстау, ас қорыту, зәр шығару,
тыныс алу, көбею, өсу, ортаға бейімделу қызметтерін дербес атқара алады.
Осыған байланысты бір клеткалыларда эволюциялық дамуының барысында
клетканың құрлысы мен атқаратын қызметі күрделіленген.Колонияның клеткалары
өзінің құрылымымен атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне қарай
соматикалық және генеративті клеткаларға бөлінеді. Генеративті клеткалардан
макро және микрогаметалар түзіледі, ал соматикалық клеткалар колонияның
барлық тіршілік қызметін атқарады. Осындай күрделенген бір клеткалылар,
әсіресе колониалды формалары көп клеткалыларға бастау жасайды. Эволюциялық
тұрғыдан қарағанда көп клеткалы жануарлардың арғы тегі колониялді бір
клеткалылар екндігіне күман жоқ. Көп клеткалылардың негізгі сипаты: денесі
дифференцяланған көп клеткалардан және үш ұрық жапырақшаларынан-эктодерма,
эндодерма, мезодермадан тұратындығы. Осындай үш жапырақшалар көп
клеткалылардың ұрығы дамыған кездінде қалыптасады. Ұрықтың дамуы барлық көп
клеткалы жануарларға тән. Ұрықтану кезінде аталық және аналық екі гаметалар
қосылып зиготаны түзейді, содан кейін организімнің жеке дамуы –онтогенезі
басталады.Зигота бөлшектеніп бір-біріне тығыз жанасқан бластомерлер деп
аталатын клеткалар тобын құрайды, ал осылардан бластула деген бір қабатты
ұрық түзіледі. Бластула шар тәрізді, ішкі қуысы бластоцел деп аталады, бұл
бірінші қуыс. Бластула түзіліп болғаннан кейін дамудың екінші кезеңі-
гаструляция немесе екі ұрықтың дамуы басталады. Гаструланың екі ұрық
жапырақшасының біреуі эктодерма сыртқы қабат, екіншісі-эндодерма ішкі
қабат. Осыдан кейін эктодерма және эндодерманың аралығынан клеткалардың
үшінші мезодерма қабаты түзіледі де, мүшелер құрала бастайды. Төменгі
сатыдағы көп клеткалы жануарлардың ересек формалары қос қабатты күйінде
қалған.
1.Көп клеткалы жануарлардың бір ерекшелігі-онтегенездік дамуында бластула
ұрығы бір клеткалылардың шар тәрізді колониясына ұқсас. Осындай ұқсас
белгілеріне сүйенсек, көп клеткалы жануарлардың ортақ арғы тегі бір
клеткалы колониалды талшықты қарапайымдылар екені анық. Бірақ алғашқы көп
клеткалылардың қандай болғандығы, олардың эволюциялық даму сатысында екінші
эндодерма қабаты қай жолмен қалыптасқаны жөнінде көптеген жорамал пікірлер
айтылған. Солардың ішінде Э.Геккелдің, И,И. Мечниковтың, Ивановтың
теориялары. Эгеккел 1874 жылы гастреа деген теориясын ұсынды. Э.Геккелдің
пікірі бойынша көп клеткалы жануарлардың арғы тегі бір қабатты бластула
тәрізді,колониялды талшықты қарапайымдылар.Олардың эволюциялық даму
процесінде бластула тәріздітегінің вегатативті полюсі, инвагинация әдісі
боиынша, шардың ішіне қарай тартылып екі қабатты организм пайда болған деп
жорамалдады. Э. Геккелдің гастреа теориясы төменгі сатыдағы көп клеткалы
жануарлардың шығу тегіне толық сәйкес келмейді.
2. Губкалар тұшы суларда, басым көпшілігі теңіздерде, су түбіндегі түрлі
заттарға табаншасымен бекініп, қозғалмай тіршілік ететін жәндіктердің бірі.
Олардың 5000-нан астам түрлері белгілі.Дене пішіні терең бакал, цилиндр,
шар тәрізді, ұзындығы 5-10мм-ден 1,5-2м-ге дейін, ақ, сары, қоңыр-сарғыш,
жасыл түсті болып келеді. Жасыл түсті-балдырлармен селбесіп тіршілік етуіне
байланысты.
Құрылысы және физиологиясы. Губкалардың денесі сыртқы дермалды-эктодерма
және ішкі гастралды-эндодерма қабатынан құралған. Екеуінің аралығында
мезоглея деп аталатын құрылымсыз, қоймалжың зат орналасқан.Денесінің
ішіндегі кең қуысты-парагастрал қуысы деп атайды. Парагастрал қуысы сыртқы
ортамен оскулум деп аталатын арнайы тесігі арқылы байланысады. Губкаларға
тән қасиет-денесінде көптеген саңлауларының болуы. Осыған байланысты
губкаларды-ұсақ саңлаулы жәндіктер деп атайды. Саңлаулары арқылы су
парагастрал қуысына еніп, оскулм арқылы қайтадан сыртқа шығады. Губкалардың
сыртқы эктодерма қабаты пинакоцит деп аталатын жалпақ клеткалардан
құралған. Олар эпителидің жабындық қызметін атқара отырып, губканың ішкі
ортасын сыртқы орта әсерлерінен қорғап тұрады. Эндодерма қабаты хоаноцит
деп аталатын талшықты жағалы клеткалардан құралған.Хоаноцит клеткаларының
талшықтары бір бағытта қозғалып, судың үнемі парагастрал қуысына қарай
өтуін қамтамасыз етеді Және сол талшықтары арқылы су түбімен бірге келген
ұсақ жәндіктерді, бактериаларды ұстап клетка ішінде қорытады немесе
ұсталған қорек заттарды мезоглеядағы амеба тәрізді клеткаларға жеткізеді.
Губкалардың мезоглея қабатында көптеген әр түрлі клеткалар кездеседі.
Губкаларда регенератциялық қабілеті күшті дамыған. Губкаларды мезоглея
қабатының қалыңдауына, талшықты жағалы клеткаларының орналасуына және осы
клеткалар арқылы қорегін ұстап, қорытуға байланысты, оларды морфологиялық
құрылысы жағынан- аксон, сикон, лейкон деп аталатын үш типке бөледі.Ең
қарапайым құрылысты-аксон. Аксонның мезоглея қабаты жұқа және талшықты
жағалы клеткалары бір қатар орналасып, парагастрал қуысын түгелімен
астарлап жатады. Денедегі саңлаулары тікелей парагастырал қуысына ашылады.
Осы қуысқа су арқылы түскен ұсақ коректік заттарды талшықты жағалы
клеткалары толығымен ұстап ала алмайды. Сикон құбылысы губкалардың
мезоглеясы қалың ішкі қабаты мезоглеяның ішіне ойысып, талшықты жағалы
клеткаларымен астарласып көптеген қалталар түзіледі.Осы қалталарды талшықты
қалталар деп атайды.Күрделенілген лейконында мезоглея қабаты әлде қайда
қалыңдап, оның ішінде талшықты жағалы клеткалармен астарланған көптеген
бірінші, екінші реттік камералар орналасады. Талшықты қалталармен камералар
сыртқы ортамен және парагастрал қуысымен , ал су алып келуші және су алып
кетуші түтіктері арқылы байланысады. Су арқылы камералрға, қалталарға
түскен қорек заттар толығымен ұсталынып қорытылады.
Көбеюі және дамуы. Губкалар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз
көбейуі бүршіктену арқылы жүреді. Денесінің сыртқы қабатында бүршік пайда
болады. Бүршіктің құрылысы губкның құрылысына ұқсас.Ол өсе келе аналық
губканың денесінен бөлініп, субстратқа бекініп жеке тіршілік ете бастайды.
Сырты бүршіктенуден басқа іштей бүршіктену дездеседі.
3.Губкалардың басым көпшілігі әлемдік мұхттың тропиктік және субтроптиктік
аймаймақтарында кең таралған, аз ғана түрлері тұщы суларда кездеседі. Олар
жағалаудан бастап, теңіздегі 500м-ге дейінгі аралықта жиі кездеседі, тек
шынылы губкалардың қаңқасы өте нәзәк болғандықтан олар теңіздің 7000м-ге
дейін тереңдігінде мекендейді. Губкалар көп жағдайда таза суларда тасты
топырақты жерлерде өмір сүреді, себебі лайлы су қоималарындағы өте ұсақ
шөгінді тұнбалар олардың саңлауларын бітеп тастап өмір сүруіне кедергі
жасайды. Олар суды денесі арқылы көп сүзетіндіктен оны механикалық және
органикалық ластанудан сақтайды. Мысалы 7см-лі ізбесті губка бір тәулікте
денесінен 22,5 л суды сүзіп өткізеді және тазалайды.Кейбір көп кылтанды
буылтық құртар, шаянтәрізділер, губкаларды жауынан жасыратын баспана
ретінде пайдаланады, ал өз кезегінде губкаларда бауыраяқты молюскалардың
бақалшағына қоныстанып тіршілік етеді. Гукалардың тәжірибелік маңызы онша
емес. Туалетті немесе грек губасының қаңқасын техтикалық мақсатта- өнер
кәсіпте және медицина саласына- қан ағысын тоқтататын тампон ренінде, зоб
ауруын емдемгеуге қолданады. Туалетті губкалар көбінесе Жерорт, Қызыл және
Кариб теңіздерінде, Үнді мұхытының Австралия жағалауында кездеседі. Шынылы
губкаларды сәнді бұйымдар,Сувенерлер жасау үшін пайдаланады. Одарды Жапония
жағалауында аулайды. Гукалардың жағымсыз ащы иісті заттары болғндықтан,
олармен қоректенетін жануарлар аз. Губкалар өте ертеде шыққан ежелгі
организімдер. Олардың қазба қалдықтары протерозой эрасындағы шөгінді
жыныстар арасынан табылған.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Гукардың систематикасы.
2.Көп клеткалылардың бір клеткалылардан айырмашылығы
3.Губкалардың шығу тегі.
4.Губкалардың көбейуі.
5.Губкалардың құрылысы және физиологиясы
6. .Лекция тақырыбы: Сәулелі симеттриялы-Radiata бөлімі
2.Лекция жоспары: 1.Ішек қуыстылар типі.
2.Гидроидтылар класс тармағы,
құрылысы мен физиологиясы
3.Ескектілер типі.
3. Лекция мақсаты: Студенттерді көп клеткалы жануарлардың түрлері мен және
ішек қуыстылардың филогениясымен,экологиялық маңызымен таныстыру.
4.Лекция мазмұны: Нағыз көп клеткалы жануарлардың басты ерекшелігі-дене
құрылысындағы клеткалары толық, бір-бірімен өзара байланысты ткандері, нерв
жүйесі жақсы дамыған.Жануарлардың бекініп тіршілік етуіне немесе суда
шарықтап жүзуіне және қоршап тұрған ортаның оған жан жағынан бір қалыпта
әсер етуіне орай мүшелері бір осьтің төңірегінде шашырыған сәулелер
сиақтанып орналасады да, дененің сәулелі симметриясын құрайды.
1.Ішек қуыстылардың басты белгілерінің бірі онтегенездік дамуы барысында
тек екі ұрық жапырақшалары қалыптасып және олар ересек особьтарында айқын
сақталып бір-бірінен мезоглея қабаты мен бөлінген эктодерма және эндодерма
қабаттарын құрайды. Ішек қуыстылардың ерекшелігі, атқыш және нерв
клеткаларының болуы. Ішек қуыстылардың басым көпшілігі теңіздерде, аз ғана
өкілдарі тұщы суларда мекендейді. Олардың 9000-ға жуық түрлері белгілі.
Дене пішіні цилиндр, шатыр, табақша, қоңырау тәрізді. Ұзындығы 1мм-ден
бірнеше сантиметрге дейін жетеді.Ішек қуыстылар жыныссыз жынысты және ұрпақ
алмасуы-метагонез арқылы дамиды. Ішек қуыстылар өте ертедегі жануарлар,
олардың ізбесті қаңқасы болғандықтан көпшілігі қазба күиінде жақсы
сақталынған.
2.Бұларға жеке немесе колония құрып тіршілік ететін гидроидты полиптер
жатады. Гидра қарапайып құрылысты полиптің бірі.Биіктігі 1см-ге жуық ұзына
бойы созылған қапшық тәрізді, табаны мен субстратқа бекініп өмір сүреді.
Өзендер мен щалшық суларда жиі кездеседі. Гидраның денесі зктодерма және
энтодерма қабатынан құралған. Олардың арасындағы мезоглея қабаты өте жұқа
құрылымсыз қоималжың заттан тұрады. Денесінің бас жағында 6-12
қармалауышпен қоршалған ауыз тесігі орналасқан. Ол, энтодермалық
клеткаларымен астарпанған гастральдық қуысына ашылады.
Гидраның эктодерма қабаты алты түрлі клеткалардан құралған. Олар:
жабынды эпителиальды клеткалары, эпителиальды-бұлшықет клеткалары,
интерстициальды немесе аралық, атқыш, жыныс және нерв клеткалары.
Эпителиальды –бұлшықет клеткалары цилиндр немесе призма тәрізді, өзінің
түбімен мезоглея қабатына бағытталып, сол жерде өскіншелер түрінде
созылады.Өскіншенің цитоплазмасы жіңішке жиырылғыш талшығын
құрайды.Осындай эпителиальды клетакаларының өскіншелері бірігіп бойлай
созылып орналасады, олар жиырылғанда гидраның денесі тартылып қысқарады.
Ал клеткалардың негізгі цилиндрлік бөлігі бір қабатты жабынды эпителиді
құрайды. Сонымен эпителиальды –бұлшықет клеткалары жабынды эпителидің және
жиырылу қызметін атқарады.
Эпителиальды –бұлшықет клеткалардың арасвында ұсақ аралық немесе
интерстициальды клеткалар орналасқан, олардан жыныс және атқыш клеткалар
пайда болады.
Атқыш немесе қалақай клеткалары алмұрт тәрізді, ішінде қатты қабықты
сопақша атпа капсуласы орналасқан.Капсуласы улы затқа толы және оның ішінде
қабықшасының өзгеруінен пайда болған, іші қуыс спираль тәрізді оралған
жіпше жатады. Атқыш клетканың сыртында қылтанақ тәрізді –книдоциль деп
аталатын сезгіш талшығы болады, оны ұсақ түктер айналады қоршаған. Егір
сезгіш талшыққа бір организм тиіп кетсе , онда ол ауытқып, клетканы
қоздырады да, капсула ішіндегі спираль тәрізді жіпше атылып денеге
шаншылады. Жіпшемен бірге капсуланың ішіндегі күйдіргіш немесе улы сұйық
затқа қоса бүркіледі.
Осындай құрылысты атқыш клеткалар қорғаныс және қорегін аулау қызметін
атқарады. Атқыш клеткалар көбінесе қармалауыштарда және ауыз тесігінің
айналасында шоғырланып орналасқан.
Гидраның эпителиальды –бұлшықет клеткаларының астында жұлдыз пішінді нерв
клеткалары жатады. Олар өздерінің тармақ ұштары арқылы бір-*бірімен
сабақтасып нерв торын түзеді.
Гидраның энтодерма клеткалары ауыз шетінен бастап гастральды қуысын
түгел іштей астарлап жатады. Энтодерманың негізін үш түрлі клеткалар
түзейді, олар эпителиальды-бұлшықет клеткаларына ұқсас, тек олардың
жиырылғыш өскіншелері сақина тәрізді көлденең орналасқан, олар
жиырвылғанда гидраның денесі жіңішкеріп созыладыв. Эпителиальды –бұлшықет
клеткаларының призмалық немесе цилиндрлік бөлігі гастральды қуысына
бағытталып, жалған аяқтарының немесе 2-3 талшығының жәрдемімен гастраль
қуысына түскен ұсақ жәндіктерді ұстап, клетканың іңщінде қорытады.
Гастральдық қуысқа түскен ірі қоректер энтодерманың безді клеткаларынан
бөлініп шыққан ас қорыту сөлдерінің әсерімен қорытылып, қорытылмаған
қалдықтар ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылып отырады.
Эктодерма және энтодерма қабатында орналасқан эпителиальды –бұлшықет
өскіншелерінің жиырылуына байланысты гидра бір қалыпты қадам басу
жолымен қозғалады.
Гупкаларда сияқты, гидраларда да регенерациялық қабілеттілігі күшті
дамыған.
Көбеюі мен дамуы. Гидралар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Жынысты
көбеюі бүршіктену арқылы жүзеге асады. Денесінің бүршіктену белдеушесінің
аймағында бірнеше бүршіктер пайда болып кейінен олар аналық особь денесінен
бөлініп субстратқа бекініп, дербес тіршілік ете бастайды. Күзге таман
гидралар жынысты жолмен көбейеді. Ұрықтанған жұмыртқа қатты қабықпен
қапталып, тыныштық күйде қыстап шығады да, көктемде олар болшектеніп,
бластуладан кейін қос қабатты гаструла сатысында ересек түріне айналады.
3.Ескектілер-тек теңіздерде еркін жүзіп, жорғалап немесе тіркеліп тіршілік
ететін, сәулелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама:
Зоология (жануартану) – жануарлар туралы ғылым. Бұл ғылым жер
бетіндегі жануарлардың құрылысын, дамуын, тіршілігін, өмір сүру ортасын,
таралуын, шығу тегін зерттейді.
Зоология пәні жануарларды жан-жақты зерттеу, оның құрылысын, көп
түрлілігін, тіршілік әрекетін, таралуын және экологиясын, халық
шаруашылығындағы және адам өміріндегі маңызын оқытады. Зоология курсы
үлкен, әрі әртүрлі жануарлардың жалпы биологиялық заңдылықтарын қарайды.
Жануарларды үлкен екі топқа бөлеміз:
- омыртқасыздар
- омыртқалылар
Бұл бағдарлама бірінші үлкен топ омыртқасыз жануарлар тобына арнап
түзілді.
Университеттерде химия-биология, биология-психология бөлімдерінде
омыртқасыздар зоологиясын оқытуда төмендегі шарттарды негізге алу қажет:
омыртқасыздардың негізгі белгілерін салыстырмалы түрде жеткізу;
омыртқасыздардың алуан түрлілігін тіршілік орталарымен байланыстыру;
эволюциялық даму сатыларын көрсету; морфо-биологиялық бейімделушілігі;
тіршілік кезеңдеріне анализ жасау; пайдалы омыртқасыздарды көбейту,
қорғаудың негізгі шаралары.
Зиянды омыртқасыздарды жою, сақтану шаралары. Нерв системасы мен
сезім мүшелерінің эволюциясы т.б.
Студенттерге тіршілік-жоғары ұйымдасқан материя қозғалысының ерекше
формасы екендігі туралы түсінік беру.
Пәннің мақсаты:
Зоология пәнінің мақсаты: ол жануарлар құрылысын, тіршілік ету
тәсілдерін, биологиялық ерекшеліктерін, эволюциясын, сол сияқты табиғатта
және адам өміріндегі маңызын жан-жақты оқытып үйретеді.
Биология мамандандыру саласында зоология іргелі пәндердің біреуі
болып саналады. Жануарлар түрліше ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті
материалы болып келеді, сондықтан зоология көптеген биологилық ғылымдардың
негізгісі – систематиканың, салыстырмалы анатомияның, жануарлар
физиологиясының, цитологияның, гистологияның, экологияның, салыстырмалы
эмбриологияның, этиологияның, биоценологияның, зоогеографияның,
протозоологияның, гидробиологияның, паразитология т.б.
Жануарлардың алуан түрлілігінің дамуын, шығу тегін зерттей отырып
органикалық дүниенің эволюциясын, заңдалықтарын зерттеуге болады.
Жануарлардың алуан түрлілігін, құрылыстарының ерекшеліктерін,
тіршілік әрекетін, ортаға бейімдеушілігін, таралу заңдылықтарын зерттеу,
олардың өнімділігін арттыру, тиімді пайдалану мен оның табиғаттағы қорын
сақтау зоологияның негізгі мақсаттары болып саналады.
Пәннің міндеттері:
Жануарлардың негізгі типтерінің және кластарының өкілдерімен
таныстыру, олардың морфологиясын, физиологиясын, экологиясын, көбеюін,
дамуын, маңызын, филогениясын оқып білу.Халықаралық ғылыми терминдерді
меңгеру.
Лабораториялық құралдармен жұмыс істеуді үйреніп, тірі организмдерді
бақылап, объектілермен өз бетімен жұмыс істеуге дағдылану.
Жануарлар әлемінің көп түрлілігіне және оларды зерттегенде әрқайсысын
зерттеу методикасының әртүрлілігіне байланысты зоология екі бөлімге
бөлінеді: омыртқалылар зоологиясы – хордалылар типіне жататын жануарларды
және омыртқасыздар зоологиясы жануарлар дүниесінің қалған 22 типтерін
зерттеумен айналысады.
1.ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекция тақырыбы: Зоология пәні мен оның міндеттері.
2. Лекция жоспары:
1.Зоологияның қысқаша даму тарихы.
2.Бір клеткалы жәндіктер.
3.Фараминифералар отряды.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге зоология ғылымының даму тарихын, ондағы
еңбегі сіңген ғалымдардың еңбегімен таныстыру.
Лекция мазмұны: Зоология жануарлар дүниесінің көп түрлілігін, оның
эволюциялық дамуын тіршілік жағдайлары мен байланыста және табиғаттағы, әрі
адам өміріндегі маңызын зерттейтін негізгі пәндер: морфология, систематика,
физиология, эмбриология, экология, зоогеография, палеонтология,
филогенетика. Жануарлардың әр түрлі топтарын зерттейтін зоология тараулары:
протистология, гельминтология, энтомология, ихтиология, герпетология,
орнитология т,б . Зоология жаратылыстанудың басқа салаларымен байланысты.
1. Жануарлардың құрылысы мен тіршілік етуі туралы мәліметтер адамзат
баласына бұдан бірнеше ғасыр бұрын белгілі болған. Олар өздері аулаған
жануарлардың сырт пішінін паналайтын үңгірлер қабырғасындағы тастарға және
күркелерінде қалдырған сүйектерге ойып салып отырған.
Ал жануарларды ғылыми негізде зерттеп, зоологияның дамуына ең алғаш жол
ашқан гректің ұлы ғалымы және философы Аристотель болды. Аристотель
жануарлар классификациясын жасап, зоология систематикасының негізін салған.
Ол жануарлардың 500-ден астам түрлерін зерттеп оларды 2 топқа бөлген. 1)
энойма -қаны бар жануарлар: 2) анойма -қаны жоқ жануарлар.
Бірінші топқа қанды жануарларға 1) тірі туатындарды (аңдарды), 2) құстарды
3) бауырмен жорғалаушыларды, қосмекенділерді ,4) балықтарды жатқызды.
Екінші топқа , қансыздарға 1) басаяқты моллюскаларды, шаян тәрізділерді, 3)
насекомдарды, өрмекшілерді және құрттарды жатқызды.
Аристотель көптеген кітаптар жазған. Ол насекомдардың толық және шала
дамуын, құстардың көшу және қайту мерзімін, сүтқоректілердің зәршығару және
жыныс мүшелерін айқын бейнеледі, сүтқоректілерді жұптұяқтыларға, балықтарды
шеміршектілер мен қатты сүйектілерге бөлді.
Зологияны дамытуда үлкен үлес қосқан голланд ғалымы Антон Ван Левенгук және
ағылшын ғалымы Роберт Гук . А. Левенгук қарапайым құрылысты микроскоптарды
жасап, тұңғыш рет бір клеткалы тірі жәндіктерді ашты, ал Р. Гук өсімдіктің
құрылысын зерттеп, оның клеткадан тұратынын анықтады.
18-ғасырда швед ғалымы Карл Линнейдің жасаған системасын жұртшылық
мойындады. Ол өзінің Табиғат системасы деген үлкен еңбегінде өсімдіктер
мен жануарлардың негізгі ұқсастықтары мен айырмашылықтарына сүйене отырып,
ең кіші бірлікті түр деп атап, ұқсас түрлерді –туысқа, туыстарды-
отрядтарға, ал отрядтарды кластарға біріктірді. К. Линней өсімдіктердің
7540 түрін зерттеп, оларды 24 класқа бөлді, ал жануарлардың 4200 түрін
зерттеп, оларды 6 класқа бөлді. 1) сүтқоректілер, 2) құстар, 3) бауырымен
жорғалаушылар мен қосмекенділер, 4) балықтар 5) насекомдар 6) құрттар-
моллюскаларды жатқызған.
2. Қарапайымдылар-бір клеткалы, өте ұсақ, микроскоп арқылы көрінетін
жәндіктер. Морфологиялық жағынан қарағанда қарапайымдылар бір клеткалы
формалар, ал тіршілік қасиеттері жағынан алғанда дербес өмір сүретін жеке
организм, тірі организмге тән зат алмасу , қозғалу, тітіркену, ортаға
бейімделу , ас қорыту, зәр шығару, тыныс алу, даму т,б қызметтрін атқарады.
Қарапайымдыларда қозғалыс органойдтары жақсы жетілген. Олар жалған аяқтары
яғни псевдаподиялары және жіп тәрізді талшықтар мен кірпікшелер.
Қарапайымдылардың көпшілігі жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.
Жыныссыз көбеюінде клетканың негізгі бөліну тәсілі-митоз.
Жынысты көбеюі аталық және аналық жыныс клеткаларының бір-бірімен қосылуы
арқылы өтеді, осындай процесті –копуляция деп атайды. Копуляция нәтижесінде
ұрықтанған клеткадан –зигота пайда болады.
Қарапайымдылардың бір ерекшелігі –қолайсыз жағдайларда (су кеуіп қалса,
мұзға айналса, қорек жетпесе) клетка сыртына қалың қабық шығарып, цистаға
айналады. Циста күйінде қарапайым ұзақ уақыт тіршілік етеді. Қолайлы жағдай
болғанда клетка циста қабығын тастап әрекетті тіршілікке кіріседі.
Қоректену тәсіліне қарай қарапайымдылар екі топқа бөлінеді: автотрофты
және гетеротрофты. Автотрофты қарапайымдылар (жасыл эвглена, вольвокс т.б)
органикалық заттарды хлорофилл дәндерінің жәрдемімен синтездеу арқылы алады
немесе фотосинтез арқылы қоректенеді. Гетеротрофты қарапайымдылар дайын
органикалық заттармен қоректенеді. (бактериялармен, көк жасыл балдырлармен,
) Кейбір гетеротрофты қарапайымдылар және паразиттік тіршілік ететін
қарапайымдылар дайын органикалық заттарды осмос жолымен бойына сіңіру
арқылы қоректенеді. Мұндай қоректену тәсілін сапрофиттік қоректену деп
атайды. Қарапйымдылардың 70-мыңнан астам түрлері белгілі, тұшы суларда ,
теңіздерде, ылғалды топырақтарда кең тараған және жануарлар мен адамның
денесінде паразиттік тіршілік етеді.
Амебалар отряды –негізгі белгілері: денесінің тұрақты пішіні, қалың
қабыршағы , қаңқасының болмайтындығы. Денесінің кез-келген жерінен уақытша
цитоплазма өсінділерін-жалған аяқтарын шығаратын қасиеттері болады.
Амебалар тұщы суларда, шалшық сулардың түбінде , топырақтарда көп таралған.
Денесінің мөлшері әр түрлі 10-15 мкм-нан 2-3 мм-ге дейін. Амеба жалған
аяқтары немесе псевдаподиялары арқылы қозғалады. Амеба бактериялармен , көк
жасыл балдырлармен қоректенеді. Қорек заттарын жалған аяқтарымен орап алып,
цитоплазманың ішіне тартады, содан кейін асқорыту вакуолі түзіледі.
Вакуолдағы ферментер арқылы ас қорытылып, қорытылған зат амебаның
цитоплазмасына өтеді де, қорытылмаған зат қалдықтары сыртқа шығарылып
отырады. Амебалар қорек заттарын денесінің кез-келген жерінен ұстап алып,
қорытылмаған ас қалдықтарын денесінің кез-келген жерінен сыртқа шығарып
отрады. Цитоплазманың ішінде жиырылғыш вакуолі айқын көрінеді. Осы вакуоль
3 түрлі қызмет атқарады: зәр шығару, осмос қысымын реттеу, және тыныс алу.
Жиырылғыш вакуолі 5-8 минутта сұйық заттарғажәне суға толып жиырылып
тұрады. Амебалар тек жыныссыз жолмен көбейеді. Ядросы митоз жолмен
бөлінеді. Қолайсыз жағдайда амебалар цистаға айналады. Амебалар отрядына
еркін өмір сүретін түрлерінен басқа , паразитті өмір сүретін түрлері де
жатады. Мысалы, дизентериялық амеба. Денесінің мөлшері 20-30 мкм-адамның
тоқ ішегінде өмір сүреді,амебалық дизентерия немесе амебиаза деген ауруын
қоздырушы болып табылады.
3. Фораминифералар отряды. Фораминифералар отрядына теңізде тіршілік ететін
4000-нан аса түрлері жатады. Бұлардың дене құрылысы амебалардың құрылысына
өте ұқсас, негізгі айырмашылығы денесі сыртынан көп камералы қабыршақпен
немесе сауытпен қапталынған. Фораминифералардың қабыршақтары эктоплазмадан
бөлінген қалың органикалық ералы қабыршақпен немесе сауытпен қапталынған
заттан –псевдохитиннен құралған. Осы органикалық затқа көмірқышқыл ізбесті
сіңген ,сондықтан қабыршақтары жеңіл және берік болып келеді.
Фораминифералардың жалған аяқтары қабыршақтың тесігінен сыртқа шығып, жіп
тәрізді ұзын, бір-бірімен ұштасып түйінделіп тор жасайды. Бұларды ризоподия
деп атайды. Ризоподия негізінде қоректік заттарды ұстау және қозғалу
қызметін атқарады. Фораминифералар ұрпақ алмасуы жолымен яғни жыныссыз
көбеюі мен жынысты көбеюдің кезектесіп отыруын ұрпақ алмасуы деп атайды.
Сөйтіп Фораминифералардың макросфералық формалары клетканың жыныссыз жолмен
көбейген кезде пайда болады да, өздері жынысты жолмен көбейеді, ал
микросфералық формалары жынысты жолмен пайда болады да өздері жыныссыз
жолмен көбейеді.
5.Бақылау сұрақтары:
1. Жануарлар әлеміне жалпы сипаттама?
2. Зоологияның даму тарихы?
3.Жануарлар әлемінің жүйесі?
4.Қазіргі кезде жануарлар жүйесін қанша типке бөледі, аттарын атаңдар?.
5.Қарапайымдылар әлемі бір клеткалы жәндіктер?
6. Қарапайымдылардың көбеюі және таралуы?
7. Қарапайымдылардың систематикасы?
8. Тамыр аяқтылар класс тармағы?
2.Лекция тақырыбы: Талшықтылар класы –жасыл эвглена.
2.Лекция жоспары:
1.Жануартектес талшықтылар класс тармағы.
2. Көп талшықтылар отряды.
3. Паразиттік тіршілік ететін бір клеткалылар.
3. Лекция мақсаты: Қарапайымдылардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызын үйрену.Талшықтыларға жататын жәндіктердің тіршілігімен танысу.
4.Лекция мазмұны:Талшықтылар класы –Mastigophora. Талшықтылар класына 6000-
нан аса қарапайымдылардың түрлері жатады. Олар тұщы суларда, теңіздерде,
ылғалды топырақрақтарда және адамның, жануарлардың денесінде паразиттік
тіршілік етіп , қауіпті ауруларды туғызады. Талшықтылардың негзгі белгісі
бір немесе бірнеше талшықтарының болуында, бұлар денесінің алдыңғы жағында
орналасқан, қозғалу қызметін атқарады. Барлық өкілдерінің талшықтарының
құрылысы бірдей болып келеді. Талшықтың қозғалу жылдамдығы бір секундта 10-
нан 40-қа дейін айналымды жасайды.
Талшықтылардың клеткасы сыртынан мембранамен қапталған. Цитоплазмасы сыртқы
жұқа, мөлдір эктоплазма және ішкі түйіршікті эндоплазмаға бөлінеді.
Эктоплазма қабаты тығыздалып пелликула деп аталатын қабықша түзейді, осыған
байланысты талшықтылардың денесі өзгермей тұрақты болып келеді. Олар ұршық
тәрізді не ұзынша сопақтау цилиндр, шар, элипс пішіндес болып келеді.
Талшықтылардың басым көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді. Ядро митоз
әдісімен бөлінеді, содан кейін цитоплазма клетканың алдыңғы жағынан бастап
артқы жағына қарай ұзынынан бойлай екіге бөліне бастайды.
Талшықтылар класы қоректену тәсіліне қарай 2 класс тармағына бөлінеді:
фотосинтезге бейім, өсімдіктектес талшықтылар және гетеротрофты
жануартектес талшықтылар.
Эвгленалар отряды-Euglenoidea
Эвгленалар жасыл түсті, бір талшықты , автотровты және гетеротрофты жолымен
қоректенетін талшықтылар. Бұлар көбінесе органикалық заттары мол таза, тұщы
және ластанған таяз суларда, ылғалды топырақтарда тіршілік етеді.
ОЛардың негізгі өкілі –жасыл эвглена. Денесі ұршық тәрізді, екі ұшы
сүйірлеу болып келеді. Денесіінің алдыңғы жағында ұзын талшығы орналасқан,
осының көмегімен эвглена бұранда тәрізді қозғалыс жасайды. Денесінің
алдыңғы жағында жарық сезгіш көзшесі-стигма орналасқан, қызыл птгмент-
гематохромнан құралған. Зәр шығару және осмос қысымын реттеу жұмысын
жиырылғыш вакуолі атқарады. Оны бірнеше ұсақ вакуольдері қоршап жатады.
Ұзынынан бюойлай бөліну арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Қолайсыз
жағдайларда эвглена сыртына қалың қабық шығарып, соған қапталып цистаға
айналады.
1. Жануартектес талшықтылар класс тармағы.Гетеротрофты талшықтылар, еркін
немесе паразиттік тіршілік етеді. Олар құрылысы мен тіршілік әрекетіне
байланысты көптеген отрядқа бөлінеді. 1. Жағалы талшықтылар отряды-жеке
және колония түзіп тіршілік етеді. Талшығы біреу, оның түбін цитоплазмадан
құралған жұқа жаға қоршап жатады. Талшықтың қозғалу әсерінен ұсақ
органикалық қоректік заттар ( бактериялар, көк жасыл балдырлар т.б ) жағаға
жабысып, бірте-бірте цитоплазмаға және ас қорыту вакуоліне өтеді.
2. Тамыраяқты талшықтылар отряды-бір немесе бірнеше талшықтары болады. Олар
талшықтарымен қатар жалған аяқтарын да шығара алады, сондықтан да екі
кластың аралық иесі болып саналады. Бактериялармен, көк жасыл балдырлармен,
ұсақ қарапайымдылармен қоректенеді. Жыныссыз жолмен ғана көбейеді.
3. Гипермастигиналар отряды- көп талшықты, көп ядролы қарапайымдылар.
Күрделіленген базаль түіршіктері және жіпшелері болады. Өкілдері
тарақандардың ішегінде тіршілік етеді. Көп жағдайда гипермастигиналар мен
термиттер селбесіп тіршілік етеді.
4.Опалинина отряды- өкілдерінің енегізгі ерекшелігі көп ядролы, денесі
түгел кірпікшелермен қапталынған, осыған байланысты біраз уақыт бойы
опалининаларды кірпікшелілер класына жатқызған. Олардың кірпікшелі
инфузориялардан басты айырмашылығы ядролары бірдей болып келеді, жынысты
көбею кезінде ұсақ бір ядролы гаметалар пайда болып , копуляция процесі
жүреді. (инфузорияларда –коньюгация.Қосмекенділердің ішегінде тіршілік
етеді, сапрофитті жолымен қоректенеді.
2. Көпталшықтылар отряды- өкілдерінің 4-6 ,одан да көп талшықтары, кейде
толқын тәрізді жарғақ мембранасы және бүкіл денесін бойлап өтетін тығыз
тірек таяқша –аксостильдері блады. Көпталшықтылардың бәрі де паразиттік
тіршілік етуге бейімделген. Адамда трихомонас және ләмблия туысының
өкілдері кездеседі.
Трихомонос –адамның тоқ ішегіеде тіршілік ететін сопақша келген кішкене 5-
15 мкм-ді талшықтылар. Денесінің алдыңғы жағында 4 талшығы болады.
Лямблия-адамның ащы, он екі елі ішегінде және өт жолдарында тіршілік етеді.
Денесі екі жақты симметриялы, екі ядросы, 8 талшығы және парабазальді
түіршікрі болады. Лямблия ішек ауруын туғызады, кейбір жағдайларда өт
жолына, бауырға өтеді. Ауру циста арқылы жұғады.
Трипоносома туысының өкілдері 20-70 мкм-ді сопақша , ұшы сүірленіп келген
талшықтылар. Талшығы ұзын, артқы жағынан басталып денесінің алдыңғы жағына
келіп бос бітеді. Талшық пен клетка мембранасының арасында толқын тәрізді
жұқа жарғақ мембрана түзіледі, сол арқылы жылжиды. Трипанасомалар омыртқалы
жануарлар мен адамның қан клеткалары мен ұлпаларында паразиттік тіршілік
етеді. Трипанасома адамда болатын ұйқы ауруын қоздырушы. Бұл ауру
Африкада көп тараған. Трипанасоманы ауру адамнан сау адамға тасушы це-це
шыбыны.
Лейшмания-туысының өкілдері ұсақ, көлемі 2-4 мкм, адамның клеткаларының
ішінде паразиттік тіршілік етуіне байланысты олардың талшықтары жойылған,
ал қолдан жасаған қоректік ортада және лейшманияларды тасымалдаушы
насекомдардың ішегінде олар өздерінің ұзын талшықтарын қайтадан шығарады.
Лейшмания ауруларын жұқтырушы –ұсақ насекомдар –москиттер болады.
Лейшманиоз аурулары Кавказда және Орта Азияда көп тараған. Адамды осы
ауруға шалдықтыратын негізгі өкілдері –тері ауруын туғызады. Бұл ауруға
шалдыққан адамның терісінде терең ойық жаралар пайда болады.
3. Паразиттік тіршілік ететін бір клеткалылар.
Адамның ішек амебасы –адамдардың ішегінде амебаның көптеген түрлері өмір
сүреді, бірақ олардың иесіне зияны жоқ, олар ішектегі бактериялармен
қоректенеді. Бірақ адам ішінде өмір сүретін зиянды тіршілік ететін
дизентерия амебасы кездеседі. Оның әсерінен адам ішек ауруына
ұшырайды.(дизентериоз ауруы) Зиянкес адамның ішегінің жұмсақ қабатына өтіп,
қан жасушаларымен қоректеніп, көбейеді. Нәтижесінде адамның іші өтуіне
апарып соғады. Аурудың таралу жолы циста арқылы, ол қалдық заттармен бірге
сыртқы ортаға шығып, тамақпен ,сумен қайта түссе даму қайталанып, адам
ауруға шалдығады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Талшықтылар класына жалпы сипаттама?
2.Талшықтылар қалай көбейеді?
3.Өсімдіктектес талшықтылар өкілі?
4.Сауыттылар отряды?
5.Жануартектес талшықтылар?
6. Тамыраяқты талшықтылар отряды?
3. Лекция тақырыбы: Споралылар типі
2.Лекция жоспары:
1 . Кокцидиялар
2. Қан споралылар отряды
3. Миксоспоридиялар класы
3.Лекция мақсаты: Студенттерге споралылардың тіршілік әрекеті мен
биологиясын түсіндіру. Споралылардың ағзаға тигізетін әсерін, олардан
сақтану жолдарымен таныстыру
Лекция мазмұны: Споралылар типі-Sporozoa
Споралылар буылтық құрттардың, моллюскалардың, буынаяқтылардың, омыртқалы
жануарлардың және адамдардың ішегінде, дене қуысында, қан клеткаларында
паразиттік тіршілік ететін бір клеткалы қарапайым жәндіктер.
Паразиттік тіршіліктін әсерінен ас қорыту, жиырылғыш вакуольдері жойылған
қоректік заттарды бүкіл денесі арқылы сіңіріп алады, ешқандай қозғалыс
органойдтары болмайды, тек жынысты клеткаларында – микрогаметаларында
-талшығы болады.
Cпоралылар жыныссыз, жынысты және спорагония жолымен көбейеді.
Жыныссыз көбеюі ядроның көпке бөлінуі арқылы жүзеге асады, бұны мизогония
процесі деп атайды, нәтижесінде мерозойдттар деп аталатын жас особьтар
шығады.
Жынысты жолы – гаметогония деп аталатын, гаметалардың пайда болуы.
Копуляция нәтижесінде түзілген зигота қалың қабықшамен қапталынып
ооцистаның ішінде, спорогонияның нәтижесінде, ең алдымен споробластар-
бұлардан майда спорозоиттар пайда болады және олар споралылардың ішінде
орналасады.
Споралылар типі 2 класқа бөлінеді: Грегариналар- Gregarinina және
кокцидиятәрізділер –Соссіdiomorpha.
1.Кокцидиялар-кокцидиялар қоянның, ірі қара малдың, ұй жануарлары мен
жабайы құстардың, насекомдардың ішек эпителий клеткаларында паразитті
тіршілік етеді. Кокцидиялардың денесі сопақша келген, алдыңғы жағы үшкір,
артқы жағы доғал пішінді болады, бұларды зойт деп атайды (споразойт,
мерозойт). Зойдтың сыртқы үш мембраналы қабық - пелликуламен
қапталынған.
Зойттың денесінің алдында екі айырша оргонойдтар орналасқан. Олар
спираль тәрізді фибрильді – конойд және қапшық тәрізді іші сілекей
затқа толған саны 2 ден 14-ке дейін – роптриялар. Осылар арқылы
паразит иесінің клеткаларының ішіні кіреді.Роптрия шыққан сұиық зат
иесінің эпителий клетка мембранасын ерітеді де, канойд зойт бұранда
арқылы клетканың ішіне кіреді.
Кокциялардың даму сатысы өте күрделі. Мысал ретінде қояндардың
паразиті – эймерия туысының даму сатысын қарастырайық.Эймерия
кезектесіп тұратын мизогония, гометогония және спорогония жолдарымен
дамиды.Ооцисталар су және шөп арқылы қоянның ішіне түсіп,
ооцистаның қабырғасы ішек сөлдерінің әсерінен жарылып ішінен
8спорозойт шығады.Спорозоиттар ары қарай даму үшін ішектің эпителий
ену керек.Конойт және роптриялар арқылы спорозойд клеткаға еніп,
денесі дөңгеленіп шизонтқа айналады. Шизонттың ядросы бірнеше
қайтара бөлінеді. Сол ядролардың бөлінуін шизогония дейді.
Бұл жыныссыз көбею кезеңі.
Шизогониядан кейін гаметогония кезеңі басталады.Бұл кезеңде
мерозойттар гамонттарға айналады, бұлардан гаметалар пайда болады.
Макрогамонттар бөлінбей өсіп макрогаметаларға айналады,
микрогамонттардың ядросы көпке бөлініп цитоплазмамен қапталынып, екі
талшығы бар майда микрогаметаларға айналады. Микрогаметалар жылжып
макрогаметолармен қосылады . Копуллция нәтижесінде пайда болған зигота
сыртынан тығыз қабықпен қапталып ооцистаға айналады. Ооцисталар
қоянның нәжістерімен бірге сыртқа шығарылады. Сыртқы ортада ооцистаның
ішіндегі спорогония кезеңі өтеді.
Ооцистаның ішіндегі ядро екі рет бөлініп, төрт ядро пайда болады.
Оларды цитоплазма қоршап, төрт споробласт деп аталатын клетка
түзіледі. Әрбір споробласт арнайы қабықпен қапталынып, спороға
айналады. Әрбір спораның ядросы екіге бөлініп – екі спорозойт түзілед.
Сөйтіп ооцистаның ішінде төрт спора пайда болып, олардан сегіз спорозойттар
түзіледі.Осындай ооцисталар сау қоянның ішегіне түскенде, оның қалың
қабықшасы ішек сөлдерінің әсерінің жарылып, ішіндегі 8 спорозоиттар
шығады да, иесінің ішек клеткаларында даму циклын бастайды.
2. Қан споралылар отряды – Haemosporidia.
Кең тараған паразиттік тіршілік ететін қарапайымдылар. Адамның,
омыртқалы жануарлардың қан клеткаларында тіршілік етеді.Бұлардың
кокцидиядан айырмашылығы спорогония кезеңі сыртқы ортада емес, қан
сорғыш насекомдардың яғни масалардың ішегінде өтеді және масалар
осы паразиттерді тасымалдаушылар болып табылады.
Безгек масасы адамды шаққанда сілекеймен бірге адам қанына
спорозойттар түседі. Спорозойттар өте майда 5-8 мкм, құрт тәрізді не-
месе орақ тәрізді.Олардың құрылысы кокцидиялардың зойт құрылысына
өте ұқсас, тек коноиды болмайды. Қанға түскен спорозойттар қан
тамырлары арқылы бауырға жиналады. Осы кезде шизогония көбеюі кезеңі
басталады.
Әрбір спорозоит бауыр клеткасына еніп, жұмырланып шизонтқа
аиналады. Шизонттың ядросы бірнеше қаитара бөлініп, бұлардан мерозоиттар
пайда болады.Осыдан кеиін шизогония екі жерде жүреді
:мерозоиттардың бір тобы қайтадан бауыр клеткаларына еніп,
жұмырланып шизонтқа айналып, олардың ядросы бірнеше қайтара бөлініп
(қайтадан) көптеген мерозоиттар пайда болады,ал мерозоиттардың екінші
тобы бауырдан қанға шығып эритроциттерге енеді,сол жерде жұмырланып
шизоитқа айналады. Шизоиттың ядросы бірнеше қакйтарабөлініп 10-20
мерозоиттар пайда болады. Бұлар эритроцитті зақындап қанға
шығадыда,жаңа эритроциттерге енеді,
сөйтіп шизогония бауыр клеткасында және эритроциттерде өтеді.
Шизогониядан кейін гаметогония кезеңі басталады.Бұл кезеңде
мерозойттар гамонттарға айналады.Гамонттар 2 түрлі болады: макро-
гамонттар немесе макрогаметоциталар пісіп-жетілмеген аналық жыныс
клеткалары және микрогамонттар немесе микрогаметоциттер пісіп-
жетілмеген аталық жыныс клеткалары.Осыдан кейін әрі қарай дамуы
адам қанында жүрмейді.Ендігі дамуы маса денесіне өтеді.
Безгек плазмодиясы адамның безгек ауруын қоздырушы.Безгекпен
ауырғанда безгек ұстауынан басқа анемия байқалады және плазмодиялар
қан плазмасына улы өнімдерін бөледі.Ауру адамның безгегі әр 72
сағат, немесе 48, немесе 24 сағат сайын қайталанып отырады .Безгек
ауруын адамнан адамға анофолес туысына жататын безгек масаларының
түрлері ғана таратады.Безгек ауруына қарсы шаралардың бірі-масалардың
сан мөлшерін азайтуға қолайлы тәсілдерін қолдану, ауырған адамды
дәрілермен емдеу.
3. Миксоспоридиялар класы –
Шырышты споралылардың 1000- ға жуық түрі белгілі, балықтардың,
Қосмекенділердің, бауырмен жорғалаушылардың паразиттері. Иесінің әр
түрлі мүшелерін зақымдайды: терісін, бұлшықетін, желбегезегін,
теміршектерін, нерв жүйесін,өт жолдарын, қуығын.Бұлар ұлпалық және қуыс
аралық паразиттері болып табылады.Денеқуысындағы миксоспоридиялар –
көп ядролы амеба тәрізді плазмодиялар, мөлшері 10 мкм- ден 2см-ге
дейін. Ткань(ұлпа) арасында тіршілік ететін миксоспоридиялар диамері 1-
2 см – ге дейін жететін циста түзіледі. Циста паразиттің
цитаплазмасына толған, ішінде көп ядролады болады.
Ядролар (ұлпа) өздерінің құрылысы мен атқаратын қызметінің
ерекшелігіне қарай 2 топқа бөлінеді: вегетативті және генеративті.
Вегетативті ядролар тіршілікке қажетті зат алмасу, ақуызды
синтездеу, өсу т.б қызметтерін атқарады. Генеративті ядролар көбею
процесіне қажетті екі спораларға бастама береді.Бұл күделі процестің
басында генаривті ядролардың сыртын цитоплазма қаптайды, соның
нәтижесінде генаративті клеткалар қалыптасады . Олар цистаның ішінде
еркін қозғалады.Миксоспоридия спораларының формалары әр түрлі
болғанымен, олардың құрылысы бірдей.Споралардың сырты қатты қабықпен
қапталынған.Оның қалыптасуына екі ядро қатысады,
Сондықтан екі қабық қақпақты болып келеді.Қабықтың іш жағында
жіпшесі бар атқыш капсуласы орналасқан, оның түзіленуі де екі ядро
қатысады, ал қалған екі ядро спораның ішінде орнатасқан екі ядролы
амеба тәрізді ұрықты түзейді.
Циста жарылған кезде ауру балықтың денесіндегі споролар суға
шығып, басқа балықтар оларды жұтады: ішекке түскен спораның қатты
қабығы ашылып, эпителиге жабысады. Соның салдарынан спораның қабығы
ашылып, екі ядролы амебатәрізді ұрық ішекке шығады да, қан арқылы
өзінің паразиттік тіршілік ететін мүшелеріне
жетеді.Сол жерде амеба тәрізді ұрықтың екі ядросы қосылып, содан
кейін бөлініп көп плазмодияға немесе цистаға айналады.Одан қайтадан
генеративті клеткалар түзіліп споролар қалыптасады.
Миксоспоридиялардың барлық ядролары диплойдты, тек спора
қалыптасқан кезде ядроның бөлінуі мейоз жолымен жүреді, соның
нәтижесінде спора түзетін ядролар гаплойдты болып келеді.Спорадан
шыққан екі ядролы, амебатәрізді ұрықтың екі ядросы қосылеп қайтадан
диплойдты түрге айналады.Жыныстық процестің осындай түрін автогамия
деп атайды.Сөйтіп книдоспоридиялардың барлық тіршілік кезендерінде
ядролары диплойдты болып келеді, тек қана спораның ішіндегі амеба
тәрізді ұрықтың екі ядросы гаплойдты. Книдоспоридиллардың
споралылардан ерекшілігі осында. Миксоспоридиялар балықтарды түрлі
ауруларға ұшыратады.Олар балықтың ісік ауруы және айналшақ деген
ауруды қоздырушылар.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Кокцидиялардың даму сатысы?
2. Қанспоралылардың кокцидиядан айырмашылығы?
3. Безгек ауруын таратушы паразит?
4.Миксоспоридиялардың көбеюі?
5.Безгек ауруының негізгі белгілері, және сақтану жолдары?
4. Лекция тақырыбы: Кірпікшелілер инфузория типі-Ciliorhora
2.Лекция жоспары:
1. Инфузориялар класы.
2. Сорғыш инфузориялар класы.
3. Қарапайымдылардың филогенетикасы.
3. Лекция мақсаты: Қарапайымдылардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызын үйрену.Кірпікшелілерге жататын жәндіктердің тіршілігімен танысу.
4.Лекция мазмұны:
Бұл типке көп ұсақ кірпікшелері бар қарапайым жәндіктер жатады, 7000-нан
астам түрі белгілі. Бұлардың ерекшелігі- денесінде екі түрлі ядросының
бодлуы- үлкен вегетативті ядро макронуклеус және кішкене – генеративті
–микронуклеус.
Инфузориялар типі екі класқа бөлінеді. Кірпікшелі и инфузориялар –ciliata
және сорғыш инфузориялар-suktoria. Кірпікшелі инфузориялардың кірпікшелері
тіршілік цикліның барлық кезеңдерінде болады, ал сорғыш инфузориялардың
даму циклының алғашқы кезеңінде ғана кірпікшелері болады да . содан кейін
жойылады.
А) Кірпікшелі инфузориялар класы.
Кірпікшелі инфузориялар тұщы суларда , теңіздерде ,су түбінде , су
өсімдіктерінде немесе теңіз жағасындадағы құмның арасында тіршілік
етеді.
Паразит инфузориялар да кездеседі. Денесінің ұзындығы 30-40 мкм-нан 1 мм-
ге дейін .
Кірпікшелі инфузориялардың денесін кірпікшелер қаптап тұрады. Кірпікшенің
құрылысы талшықтың құрылысынна өте ұқсас. Кірпікшелер жыныссыз және
жынысты –каньюгация жолымен көбейеді.
Инфузориялардың көп таралған белгілі түрлерінің біреуі – инфузория
туфелька .Ұзынша сопақтау болып келген, тұшы суларда өздігімен
қозғалыпжүретін күрделі құрылысты қарапайым жәндік.
Денесін кірпікшелер біртегіс жауып тұрады, тек артқы жағында кірпікшелері
ұзындау болады. Кірпікшелері қозғалу қызметімен бірге асты ауыз тесігіне
жеткізу қызметін де атқарады.
Ауыз ойықтың аиналасында толқын тәрізді әрдайым қозғалып тұратын
мембранелла орналасқан. Цитоплазмасы эктоплазма және эндоплазмаға
бөлінген. Эктоплазма қабаты сыртынан мықты майысқақ пелликуламен
қапталынған. Пелликула екі сыртқы және ішкі мембранадан құралған.
Пилликуланың астында бір-бірімен ұштасып жатқан фибрилл торы болады- олар
тірек қызметін атқарады. Эктоплазма қабанында қорғаныш қызменін атқаратын
қысқа тайақшалалар-трихоцисталар орналасқан. Олар тітіркенген кезде ұзын
серпімді жіпше түрінде сыртқа атылады. Инфузория денесінің алдынғы жағында
ауыз ойығы немесе перистомы болады. Периостомның түпжағында азыз тесігі
немесе цистом орналасқан, жұтқыншаққа жалғасады. Жұтқыншақ цитоплазмаға
ашылады. Инфузориялар ұсақ организімдермен қоректенеді( бактериялармен, көк-
жасыл балдырлармен).
Периостом айналасындағы кірпікшелердің қозғалу нәтижесінде қоректтік заттар
сумен бірге ауыз тесігіне және жұтқыншаққа түсіп жатады. Жұтқыншақтың
түбінде ас қорыту вакуолдері қоректтік затқа толып, цитоплазмаға ауысады.
Асқорыту вакуолдері дененің ас қорыту циклозы (айналымы) жолымен қозғалады,
ферменттер арқылы асты қорытып, плазмаға өткізіп тұрады. Сіңбеген
қалдықтары арнайы тесігі (қылаулатқыш) шығарып тастайды. Ас қорыту
вакуолдердің құрылуы сытрқы температураға байланысты. Қоршаған ортасы не
ғұрлым жылы болса вакуолдердің түзілуіде тез болады, инфузорияның
қоректенуіде жиілейді. Барлық инфузориялардың жиырылғыш вакуолдері
эктоплазма және эндоплазманың арасында орналасқан.Олардың қызметі амеба мен
ташықтылардың жиырылғыш вакуолдері сияқты үнемі жиырылып.осмостық қысымын
реттейді, зәршығарады және тыныс алады. Бірақ инфузориялар вакуолдерінің
құрылысы күрделі. Оларды вакуолдердің өзі немесе орталық резервуар және оны
қоршап жатқан жұлдыз тәрізді қосымша вакуолдер құраиды. Орталық резервуар
қосымша вакуолдермен түтіктер арқылы және қоршаған ортамен арнайы зәр
шығаратын тесік арқылы жағасады.
Цитоплазмадағы артық сұйық заттар қосымша вакуолдеріне жиналып, түтікшелер
арқылы орталық вакуолге немесе резервуарға құйылады. Резервуар жыиырылып
сұйыұқтарды арнайы тесікпен сырқа шығарады. Туелканың алдынғы және артқы
жағындағы орналасқан вакуолдері кезектесіп жиырылады. Цитоплазма екі ядрода
орналасқан. Үлкен –макронуклеус және кіші миконуклеус. Макронуклеус
хропатинге бай, үрме бұршақ дәні тәрізді, көбеюден басқа денедегі барлық
қызметті ретейді, сондықтанда маконуклеус вегатативті ядро деп аталады.
Макронуклеус тің ойыс жағында кішкене микронуклеус орналасқан, ол тек қана
көбею қызметін атқарады, сондықтан ол- генеративті ядро. Парамеция барлық
инфузориялар сияқты жыныссыз жолмен көлденең бөлініп, көбейеді. Жыныссыз
жолмен бірнеше рет бөлінген инфузория , енді жынысты жолмен көбейуге
көшеді. Жынысты көбею жолы конюгация деп аталады. Конюгатция кокуляциядан
айырмашылығы екі ядроның қосылуы. Инфузориялар конюгациядан басқа жынысты-
автогмия жолы мен дамиды. Авто гомия кеңі конюгацияға өте ұқсас, бірақ
инфузориялар бір-брімен жанаспай ядро құбылысы тек қана бір инфузорияда
өтеді. Авогамия кезеңінде бір инфузорияның макронуклеуісы ыдырай бастайды
да, түгел еріп кетеді. Осы кездемикониклеус 2рет бөлінеді. Бұл
микронуклекстың бөлінуі мейоз жолымен жүреді. Кірпікшелі инфузориялар
түрлерге өте бай, құрлысы күрделі, кең таралған қарапайымдылар. Бұл класқа
20-дан аса отядтар жатады. Мембранелла дегеніміз- бір-бірі мен желімдескен
бірнеше қатар кірпікшелерден құралған жұқа пластинка немесе мембрана.
Б) Сорғыш инфузориялар класы. Сорғыш инфузориялар класы тұшы суларда және
теңіздерде субстатқа сабақшашымен тіркеліп тіршілік етеді. Кірпікшелелері,
ауыз тесігі жұтқыншағы жоқ, тек дамуының алғашқы кезеңінде ғана
кірпікшелері болады, кейін олар жойылып кетеді. Денесінде сорғыш таяқшалары
немесе қармалауыштары болады, бұлар ұзын жиырылғыш қуыс түтіктер. Осы
таяқшалары арқылы басқакірпікшелі инфузорияларды ұстап қоректенеді.
Таяқшалары өте сезгіш. Егер кірпікшелі инфузория сорғыш таяқшаға
тиіпкетсе,олар сол сәтте оған жабысады. Ұсталған кірпікшелі инфузорияға
таяқшалардың бірнешеуі бұрылып келіп жабысқан жерінің пелликуласын ерітіп
жіберіп ішіндегі цитоплазманы сорып алады. Тяқшалары денесінде радиалды
түрінде шоғырланып немесе арнайы өсінділеріндетарамдалып орналасқан ұзын
немесе қысқа.Таяқшалардың осындай құрлысты болуына байланысты оларды сорғыш
және ұстағыш таяқшалар жемді ұстау өлтіру қызметін атқарады. Сорғыш
инфузориялардың 500-ге түрі бар. Субстратқа ұзын немесе қысқа сабақшасымен
бекініп тіршілік етеді. Дене пішінісопақша, шартәрізді немесе бұақталған.
Ядросы екеу вегетативті-макронукеус, көбеюден басқа денедегі барлық зат
алмасу қызметтерін реттейтін және генеративті-микронуклеус тек қана көбею
қызметін атқаратын. Тұшы суда тіршілік ететін сорқыш инфузорияларда
жиырылғыш вакуолі жақсы дамыған және ол зәр шығару, осмос қысымын реттеу,
тыныс алу қызметін атқарады. Срғыш инфузориялар жырқыштар кірпікшелі
инфузориялармен қоректенеді. Сорғыш инфузорияларды кірпікшелілер типіне
жатқызу себебі бұлардың маконуклеус, микронуклеусінің болуы, жынысты-
конюгатция жолы мен көбеюі және дамуының алғашқы кезеңінде кірпікшелердің
болуы. Сорғыш инфузориялардың жыныссыз көбеюі сырқы немесе ішкі бүршіктену
арқылы өтеді. Пайда болған бүршіктер анасының денесінен үзіліп, біраз уақыт
кірпікшелері арқылы суда еркін жүзіп содан кейін кірпікшелері жойылып
сабақша арқылы, судың түбіне бекініп сорғыш қармалағыштарын шығарып ересек
түріне айналады. Жынысты көбюі конюгатция жолымен өтеді, бірақ конюгатция
процесі жақсы зерттелмеген.
в) Қарапайыпдылардың филогенетикасы.
Эукариотты жануарлардың ішіндегі клетка деңгейіндегі организімдердің бірі-
қарапайымдылар. Олар жер бетінде бірінші пайда болып және күрделі
оргаизімдердің пайда болуына бастама береді.
Қарапайымдылардың құрылымын, даму ерекшкліктерін өзара салыстыра отырып,
олардың щығу тегі және филогенетикалық байланыстары жөнінде бірнеше жорамал
айтылған. Олардың бірі Пашер(1914). Пашердің көзқарасы бойынша ең алғашқы
пайда болған организімдер автотрофты жолмен қоректене алатын организімдер
болған деген. Осындай қоректену әдісі қарапайым жәндікдер арасында тек
талшықтыларда кездеседі. Бірақ та көне замандағы қоректену түрі деп санауға
болмайды.
Академик А И Опарин Тіршіліктің пайда болуы деген гипотезасында
органикалық заттар жер бетінде тірі органтзмдерден бұрын пайда болған ,
сол себептен алғашқы организмдердің қоректенуі гетеротрофты (дайын
органикалық заттармен қоректену) жолымен өтеді деп санаған. Бір клеткалы
жәндктер арасында қарапайым құрылысты саркодалылар (жалған аяқтылар)
гетеротрофты жолымен қоректенеді. Дегенмен -өте ерте кезде , қазбаларда
сақталмаған , бір клеткалы , қарапайым құрылысты , эукариотты гетеротрофты
организмдеьрдің топтарынан қарапайымдылардың саркодалылар мен
талшықтылар класы пайда болған деген жорамал дұрыс сияқты.
Инфузориялар көп таралвып қарқынды иэволюцияға ұшырап күрделі формаларға
қарай дамыған. Кірпікшелі инфузориялардан сорғыш инфузориялар дамыған
бұған дәле-сорғыш инфузориялар дамыған кезінде пайда болған жас
бүршіктерінде кірпікшелерінің болуы.
Споралылардың да арғы тегі талшықтылар болуы мүмкін, өйткені бұлардың
тіршілік циклындағы епекшеліктері де ұқсас(григариналар, кокцидиялардың
гаметаларының тұрақты болуы, талшықтың болуы талшықтылармен
жақындастырады)
Тұрақты колония құрып тіршілік ететін талшықтыларды эволюциялық тұрғыдан
қарағанда –олар көп клеткалы жануарлардың арғы тегі екендігі дәлелденген.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Трихоцисталар қандай роль атқарады?
2. Инфузориялар қалай қоректенеді?
3. Тыныс алу және бөлініп шығару процестері қалай жүреді?
4.Макро және микронуклеустер қандай қызмет атқарады?
5. Инфузориялардың паразитті және симбиотикалық түрлерін ата?
5.Лекция тақырыбы: Көп клеткалы жануарлар-Metazoa патшалық тармағы.
2.Лекция жоспары: 1.Көп клеткалы жануарлардың шығу тегі.
2.Губкалар типі.
3.Экологиясы және тәжірибелік
маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерді көп клеткалы жануарлардың шығу тегімен және
экологиялық маңызымен таныстыру.
4.Лекция мазмұны:
Жануарлар дүниесі-Зоа немесе Анималия-бір клеткалылар-Протозоа және көп
клеткалылар- метазоа деп аталатын екі тармаққа бөлінеді.Бір клеткалы-
протазоа морфологиялық жағынан бір клеткалы формалар бола тұрып,
физиологиялық жағынан әрқайсы өз алдына жеке организімдер, себебі тірі
организімге тән зат алмасу, қозғалу, қорегін ұстау, ас қорыту, зәр шығару,
тыныс алу, көбею, өсу, ортаға бейімделу қызметтерін дербес атқара алады.
Осыған байланысты бір клеткалыларда эволюциялық дамуының барысында
клетканың құрлысы мен атқаратын қызметі күрделіленген.Колонияның клеткалары
өзінің құрылымымен атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне қарай
соматикалық және генеративті клеткаларға бөлінеді. Генеративті клеткалардан
макро және микрогаметалар түзіледі, ал соматикалық клеткалар колонияның
барлық тіршілік қызметін атқарады. Осындай күрделенген бір клеткалылар,
әсіресе колониалды формалары көп клеткалыларға бастау жасайды. Эволюциялық
тұрғыдан қарағанда көп клеткалы жануарлардың арғы тегі колониялді бір
клеткалылар екндігіне күман жоқ. Көп клеткалылардың негізгі сипаты: денесі
дифференцяланған көп клеткалардан және үш ұрық жапырақшаларынан-эктодерма,
эндодерма, мезодермадан тұратындығы. Осындай үш жапырақшалар көп
клеткалылардың ұрығы дамыған кездінде қалыптасады. Ұрықтың дамуы барлық көп
клеткалы жануарларға тән. Ұрықтану кезінде аталық және аналық екі гаметалар
қосылып зиготаны түзейді, содан кейін организімнің жеке дамуы –онтогенезі
басталады.Зигота бөлшектеніп бір-біріне тығыз жанасқан бластомерлер деп
аталатын клеткалар тобын құрайды, ал осылардан бластула деген бір қабатты
ұрық түзіледі. Бластула шар тәрізді, ішкі қуысы бластоцел деп аталады, бұл
бірінші қуыс. Бластула түзіліп болғаннан кейін дамудың екінші кезеңі-
гаструляция немесе екі ұрықтың дамуы басталады. Гаструланың екі ұрық
жапырақшасының біреуі эктодерма сыртқы қабат, екіншісі-эндодерма ішкі
қабат. Осыдан кейін эктодерма және эндодерманың аралығынан клеткалардың
үшінші мезодерма қабаты түзіледі де, мүшелер құрала бастайды. Төменгі
сатыдағы көп клеткалы жануарлардың ересек формалары қос қабатты күйінде
қалған.
1.Көп клеткалы жануарлардың бір ерекшелігі-онтегенездік дамуында бластула
ұрығы бір клеткалылардың шар тәрізді колониясына ұқсас. Осындай ұқсас
белгілеріне сүйенсек, көп клеткалы жануарлардың ортақ арғы тегі бір
клеткалы колониалды талшықты қарапайымдылар екені анық. Бірақ алғашқы көп
клеткалылардың қандай болғандығы, олардың эволюциялық даму сатысында екінші
эндодерма қабаты қай жолмен қалыптасқаны жөнінде көптеген жорамал пікірлер
айтылған. Солардың ішінде Э.Геккелдің, И,И. Мечниковтың, Ивановтың
теориялары. Эгеккел 1874 жылы гастреа деген теориясын ұсынды. Э.Геккелдің
пікірі бойынша көп клеткалы жануарлардың арғы тегі бір қабатты бластула
тәрізді,колониялды талшықты қарапайымдылар.Олардың эволюциялық даму
процесінде бластула тәріздітегінің вегатативті полюсі, инвагинация әдісі
боиынша, шардың ішіне қарай тартылып екі қабатты организм пайда болған деп
жорамалдады. Э. Геккелдің гастреа теориясы төменгі сатыдағы көп клеткалы
жануарлардың шығу тегіне толық сәйкес келмейді.
2. Губкалар тұшы суларда, басым көпшілігі теңіздерде, су түбіндегі түрлі
заттарға табаншасымен бекініп, қозғалмай тіршілік ететін жәндіктердің бірі.
Олардың 5000-нан астам түрлері белгілі.Дене пішіні терең бакал, цилиндр,
шар тәрізді, ұзындығы 5-10мм-ден 1,5-2м-ге дейін, ақ, сары, қоңыр-сарғыш,
жасыл түсті болып келеді. Жасыл түсті-балдырлармен селбесіп тіршілік етуіне
байланысты.
Құрылысы және физиологиясы. Губкалардың денесі сыртқы дермалды-эктодерма
және ішкі гастралды-эндодерма қабатынан құралған. Екеуінің аралығында
мезоглея деп аталатын құрылымсыз, қоймалжың зат орналасқан.Денесінің
ішіндегі кең қуысты-парагастрал қуысы деп атайды. Парагастрал қуысы сыртқы
ортамен оскулум деп аталатын арнайы тесігі арқылы байланысады. Губкаларға
тән қасиет-денесінде көптеген саңлауларының болуы. Осыған байланысты
губкаларды-ұсақ саңлаулы жәндіктер деп атайды. Саңлаулары арқылы су
парагастрал қуысына еніп, оскулм арқылы қайтадан сыртқа шығады. Губкалардың
сыртқы эктодерма қабаты пинакоцит деп аталатын жалпақ клеткалардан
құралған. Олар эпителидің жабындық қызметін атқара отырып, губканың ішкі
ортасын сыртқы орта әсерлерінен қорғап тұрады. Эндодерма қабаты хоаноцит
деп аталатын талшықты жағалы клеткалардан құралған.Хоаноцит клеткаларының
талшықтары бір бағытта қозғалып, судың үнемі парагастрал қуысына қарай
өтуін қамтамасыз етеді Және сол талшықтары арқылы су түбімен бірге келген
ұсақ жәндіктерді, бактериаларды ұстап клетка ішінде қорытады немесе
ұсталған қорек заттарды мезоглеядағы амеба тәрізді клеткаларға жеткізеді.
Губкалардың мезоглея қабатында көптеген әр түрлі клеткалар кездеседі.
Губкаларда регенератциялық қабілеті күшті дамыған. Губкаларды мезоглея
қабатының қалыңдауына, талшықты жағалы клеткаларының орналасуына және осы
клеткалар арқылы қорегін ұстап, қорытуға байланысты, оларды морфологиялық
құрылысы жағынан- аксон, сикон, лейкон деп аталатын үш типке бөледі.Ең
қарапайым құрылысты-аксон. Аксонның мезоглея қабаты жұқа және талшықты
жағалы клеткалары бір қатар орналасып, парагастрал қуысын түгелімен
астарлап жатады. Денедегі саңлаулары тікелей парагастырал қуысына ашылады.
Осы қуысқа су арқылы түскен ұсақ коректік заттарды талшықты жағалы
клеткалары толығымен ұстап ала алмайды. Сикон құбылысы губкалардың
мезоглеясы қалың ішкі қабаты мезоглеяның ішіне ойысып, талшықты жағалы
клеткаларымен астарласып көптеген қалталар түзіледі.Осы қалталарды талшықты
қалталар деп атайды.Күрделенілген лейконында мезоглея қабаты әлде қайда
қалыңдап, оның ішінде талшықты жағалы клеткалармен астарланған көптеген
бірінші, екінші реттік камералар орналасады. Талшықты қалталармен камералар
сыртқы ортамен және парагастрал қуысымен , ал су алып келуші және су алып
кетуші түтіктері арқылы байланысады. Су арқылы камералрға, қалталарға
түскен қорек заттар толығымен ұсталынып қорытылады.
Көбеюі және дамуы. Губкалар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз
көбейуі бүршіктену арқылы жүреді. Денесінің сыртқы қабатында бүршік пайда
болады. Бүршіктің құрылысы губкның құрылысына ұқсас.Ол өсе келе аналық
губканың денесінен бөлініп, субстратқа бекініп жеке тіршілік ете бастайды.
Сырты бүршіктенуден басқа іштей бүршіктену дездеседі.
3.Губкалардың басым көпшілігі әлемдік мұхттың тропиктік және субтроптиктік
аймаймақтарында кең таралған, аз ғана түрлері тұщы суларда кездеседі. Олар
жағалаудан бастап, теңіздегі 500м-ге дейінгі аралықта жиі кездеседі, тек
шынылы губкалардың қаңқасы өте нәзәк болғандықтан олар теңіздің 7000м-ге
дейін тереңдігінде мекендейді. Губкалар көп жағдайда таза суларда тасты
топырақты жерлерде өмір сүреді, себебі лайлы су қоималарындағы өте ұсақ
шөгінді тұнбалар олардың саңлауларын бітеп тастап өмір сүруіне кедергі
жасайды. Олар суды денесі арқылы көп сүзетіндіктен оны механикалық және
органикалық ластанудан сақтайды. Мысалы 7см-лі ізбесті губка бір тәулікте
денесінен 22,5 л суды сүзіп өткізеді және тазалайды.Кейбір көп кылтанды
буылтық құртар, шаянтәрізділер, губкаларды жауынан жасыратын баспана
ретінде пайдаланады, ал өз кезегінде губкаларда бауыраяқты молюскалардың
бақалшағына қоныстанып тіршілік етеді. Гукалардың тәжірибелік маңызы онша
емес. Туалетті немесе грек губасының қаңқасын техтикалық мақсатта- өнер
кәсіпте және медицина саласына- қан ағысын тоқтататын тампон ренінде, зоб
ауруын емдемгеуге қолданады. Туалетті губкалар көбінесе Жерорт, Қызыл және
Кариб теңіздерінде, Үнді мұхытының Австралия жағалауында кездеседі. Шынылы
губкаларды сәнді бұйымдар,Сувенерлер жасау үшін пайдаланады. Одарды Жапония
жағалауында аулайды. Гукалардың жағымсыз ащы иісті заттары болғндықтан,
олармен қоректенетін жануарлар аз. Губкалар өте ертеде шыққан ежелгі
организімдер. Олардың қазба қалдықтары протерозой эрасындағы шөгінді
жыныстар арасынан табылған.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Гукардың систематикасы.
2.Көп клеткалылардың бір клеткалылардан айырмашылығы
3.Губкалардың шығу тегі.
4.Губкалардың көбейуі.
5.Губкалардың құрылысы және физиологиясы
6. .Лекция тақырыбы: Сәулелі симеттриялы-Radiata бөлімі
2.Лекция жоспары: 1.Ішек қуыстылар типі.
2.Гидроидтылар класс тармағы,
құрылысы мен физиологиясы
3.Ескектілер типі.
3. Лекция мақсаты: Студенттерді көп клеткалы жануарлардың түрлері мен және
ішек қуыстылардың филогениясымен,экологиялық маңызымен таныстыру.
4.Лекция мазмұны: Нағыз көп клеткалы жануарлардың басты ерекшелігі-дене
құрылысындағы клеткалары толық, бір-бірімен өзара байланысты ткандері, нерв
жүйесі жақсы дамыған.Жануарлардың бекініп тіршілік етуіне немесе суда
шарықтап жүзуіне және қоршап тұрған ортаның оған жан жағынан бір қалыпта
әсер етуіне орай мүшелері бір осьтің төңірегінде шашырыған сәулелер
сиақтанып орналасады да, дененің сәулелі симметриясын құрайды.
1.Ішек қуыстылардың басты белгілерінің бірі онтегенездік дамуы барысында
тек екі ұрық жапырақшалары қалыптасып және олар ересек особьтарында айқын
сақталып бір-бірінен мезоглея қабаты мен бөлінген эктодерма және эндодерма
қабаттарын құрайды. Ішек қуыстылардың ерекшелігі, атқыш және нерв
клеткаларының болуы. Ішек қуыстылардың басым көпшілігі теңіздерде, аз ғана
өкілдарі тұщы суларда мекендейді. Олардың 9000-ға жуық түрлері белгілі.
Дене пішіні цилиндр, шатыр, табақша, қоңырау тәрізді. Ұзындығы 1мм-ден
бірнеше сантиметрге дейін жетеді.Ішек қуыстылар жыныссыз жынысты және ұрпақ
алмасуы-метагонез арқылы дамиды. Ішек қуыстылар өте ертедегі жануарлар,
олардың ізбесті қаңқасы болғандықтан көпшілігі қазба күиінде жақсы
сақталынған.
2.Бұларға жеке немесе колония құрып тіршілік ететін гидроидты полиптер
жатады. Гидра қарапайып құрылысты полиптің бірі.Биіктігі 1см-ге жуық ұзына
бойы созылған қапшық тәрізді, табаны мен субстратқа бекініп өмір сүреді.
Өзендер мен щалшық суларда жиі кездеседі. Гидраның денесі зктодерма және
энтодерма қабатынан құралған. Олардың арасындағы мезоглея қабаты өте жұқа
құрылымсыз қоималжың заттан тұрады. Денесінің бас жағында 6-12
қармалауышпен қоршалған ауыз тесігі орналасқан. Ол, энтодермалық
клеткаларымен астарпанған гастральдық қуысына ашылады.
Гидраның эктодерма қабаты алты түрлі клеткалардан құралған. Олар:
жабынды эпителиальды клеткалары, эпителиальды-бұлшықет клеткалары,
интерстициальды немесе аралық, атқыш, жыныс және нерв клеткалары.
Эпителиальды –бұлшықет клеткалары цилиндр немесе призма тәрізді, өзінің
түбімен мезоглея қабатына бағытталып, сол жерде өскіншелер түрінде
созылады.Өскіншенің цитоплазмасы жіңішке жиырылғыш талшығын
құрайды.Осындай эпителиальды клетакаларының өскіншелері бірігіп бойлай
созылып орналасады, олар жиырылғанда гидраның денесі тартылып қысқарады.
Ал клеткалардың негізгі цилиндрлік бөлігі бір қабатты жабынды эпителиді
құрайды. Сонымен эпителиальды –бұлшықет клеткалары жабынды эпителидің және
жиырылу қызметін атқарады.
Эпителиальды –бұлшықет клеткалардың арасвында ұсақ аралық немесе
интерстициальды клеткалар орналасқан, олардан жыныс және атқыш клеткалар
пайда болады.
Атқыш немесе қалақай клеткалары алмұрт тәрізді, ішінде қатты қабықты
сопақша атпа капсуласы орналасқан.Капсуласы улы затқа толы және оның ішінде
қабықшасының өзгеруінен пайда болған, іші қуыс спираль тәрізді оралған
жіпше жатады. Атқыш клетканың сыртында қылтанақ тәрізді –книдоциль деп
аталатын сезгіш талшығы болады, оны ұсақ түктер айналады қоршаған. Егір
сезгіш талшыққа бір организм тиіп кетсе , онда ол ауытқып, клетканы
қоздырады да, капсула ішіндегі спираль тәрізді жіпше атылып денеге
шаншылады. Жіпшемен бірге капсуланың ішіндегі күйдіргіш немесе улы сұйық
затқа қоса бүркіледі.
Осындай құрылысты атқыш клеткалар қорғаныс және қорегін аулау қызметін
атқарады. Атқыш клеткалар көбінесе қармалауыштарда және ауыз тесігінің
айналасында шоғырланып орналасқан.
Гидраның эпителиальды –бұлшықет клеткаларының астында жұлдыз пішінді нерв
клеткалары жатады. Олар өздерінің тармақ ұштары арқылы бір-*бірімен
сабақтасып нерв торын түзеді.
Гидраның энтодерма клеткалары ауыз шетінен бастап гастральды қуысын
түгел іштей астарлап жатады. Энтодерманың негізін үш түрлі клеткалар
түзейді, олар эпителиальды-бұлшықет клеткаларына ұқсас, тек олардың
жиырылғыш өскіншелері сақина тәрізді көлденең орналасқан, олар
жиырвылғанда гидраның денесі жіңішкеріп созыладыв. Эпителиальды –бұлшықет
клеткаларының призмалық немесе цилиндрлік бөлігі гастральды қуысына
бағытталып, жалған аяқтарының немесе 2-3 талшығының жәрдемімен гастраль
қуысына түскен ұсақ жәндіктерді ұстап, клетканың іңщінде қорытады.
Гастральдық қуысқа түскен ірі қоректер энтодерманың безді клеткаларынан
бөлініп шыққан ас қорыту сөлдерінің әсерімен қорытылып, қорытылмаған
қалдықтар ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылып отырады.
Эктодерма және энтодерма қабатында орналасқан эпителиальды –бұлшықет
өскіншелерінің жиырылуына байланысты гидра бір қалыпты қадам басу
жолымен қозғалады.
Гупкаларда сияқты, гидраларда да регенерациялық қабілеттілігі күшті
дамыған.
Көбеюі мен дамуы. Гидралар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Жынысты
көбеюі бүршіктену арқылы жүзеге асады. Денесінің бүршіктену белдеушесінің
аймағында бірнеше бүршіктер пайда болып кейінен олар аналық особь денесінен
бөлініп субстратқа бекініп, дербес тіршілік ете бастайды. Күзге таман
гидралар жынысты жолмен көбейеді. Ұрықтанған жұмыртқа қатты қабықпен
қапталып, тыныштық күйде қыстап шығады да, көктемде олар болшектеніп,
бластуладан кейін қос қабатты гаструла сатысында ересек түріне айналады.
3.Ескектілер-тек теңіздерде еркін жүзіп, жорғалап немесе тіркеліп тіршілік
ететін, сәулелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz