ИНЕШАНШУ ЖӘНЕ КҮЙДlРУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ
САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ-Түрік университеті
Г.А.Дущанова, А.М.Абдухалыков
ИНЕШАНШУ ЖӘНЕ КҮЙДlРУ
ТҮРКІСТАН
2004
УДК 614.1
ББК 53.59
Пікір білдірушілер:
- Қазаќстан дєрігерлердіњ біліктілігін жетілдіру институтыныњ Шығыс
медицинасы кафедрасының меңгерушiсi, медицина ғылымдарының докторы,
профессор Чемерис А.В.,
- Қараѓанды мемлекеттік медицина академиясыныњ Жүйке аурулары кафедрасының
меңгерушiсi, медицина ғылымдарының докторы Абдрахманова М.Ғ.
Авторлар: Дущанова Г.А., Абдухалыков А.М.
Инешаншу және күйдiру
Оқулық - 2003-445 б.
ISBN -----------------
ЌР жоғарғы медициналық оќу орындарыныњ оќу-єдістемелік бірлестігініњ
мєжілісінде оќулыќ ретінде бекітілген (хаттама N6, 07.07.2003ж).
ХКТУ-нiң медицина факультетi жүйке аурулары және шығыс медицинасы
кафедрасының меңгерушiсi м.ғ.д., профессор Г.А.Дущанова және м.ғ.к., доцент
А.М.Абдухалыков жазған Инешаншу және күйдiру оқулыѓы шығыс медицинасының
ең маңызды бөлiмдерiнiң бiрi - инешаншу және күйдiру әдiстерiне арналған.
Бұл оќулыќ ќазiргi күнде инешаншу мамандыѓы бойынша дәрiгерлердi қазақ
тiлiнде оқыту және дайындау үшiн жазылған алғашқы кiтаптардың бiрi болып
табылады. Оқулық екi бөлiмнен тұрады, бiрiншi бөлiмiнде инешаншу мен
күйдiру әдiстерiнiң даму тарихы, оның ежелгi шығыс медицинасының теориялық
негiздерi, арналар мен акупунктуралық нүктелердiң топографиясы, олардың
көрсетпелерi мен қолдану әдiстерi кеңiнен сипатталған, ѓажайып арналар,
арнадан тыс және акупунктураның жаңа нүктелерi, аурикулотерапия мен
скальпотерапия туралы да мағлұмат алуға болады. Оқулықтың екiншi бөлiмiнде
әр түрлi аурулардың шығыс медицинасы тұрғысынан негiзгi нозологиялық
формалары бойынша этиологиясы, патогенезi, клиникасы мен емi жазылған.
Оқулық қарапайым және жеңiл тілде жазылған, мәлiметтерді тез қабылдауға
ыңғайлы.
Оқулық жоғары медицина оқу орындарының шығыс медицинасы факультетiнiң
студенттерi мен дәрiгер-интерндері үшiн және шығыс медицинасынан дәрігер-
мамандарды дайындауға арналған.
ББК 53.59
Д. 86
ISBN ----------------- Дущанова Г.А.
Абдухалықов А.М.
КlРlСПЕ
Бұл кiтап инешаншу туралы қазақ тiлiнде жазылған алғашқы оқулықтардың
бiрi болып табылады. Ине шаншып емдеу әдiсiне соңғы кезде үлкен көңiл
бөлiнiп отыр. Б±л емдеу әдiсi дәстүрлi Қытай медицинасының бiр бөлiгi болып
табылады. Оқулық көне дәстүрлi Қытай медицинасының теорияларына негiзделiп
жазылған, дао, инь-ян, ци мен қан, цзан-фу, арна мен коллатеральдар, алты
патогендi фактор, жетi көңiл күй туралы маѓл±мат берілген. Бұл аурудың
пайда болуын және оларды инешаншу арқылы емдеудi дәстүрлi Қытай
медицинасының т±рѓысынан дұрыс түсiнудің негiзі болып табылады.
Бiз көне дәрiгерлердiң адам ағзасы табиғаттың бiр бөлiгi екендiгiн,
халық медицинасының даналығын, олардың денсаулық-ауру туралы көзқарасын,
диагностикалық критерийлерiн көрсету арқылы, бұл iлiмнiң осы кезеңде де
өзекті екенiн айтқымыз келдi.
Оқулықта классикалық инешаншудың теориялық негiздерi және инешаншуды
нәтижелі қолдану үшiн ауруды дәстүрлi Қытай медицинасының тұрғысынан қарау
керектігі келтiрiлген. Себебі ќазiргi кезеңдегi медицина бiлiмiн алған
дәрiгерлер, инешаншуды қолданғанда диагностикалық және емдеу әдiстерi
арасында қайшылықтарды көп кездестіредi.
Оқулықтың теориялық бөлiмiнде дәстүрлi Қытай медицинасының негiзгi
теориялыќ концепциялары берiлген: Дао, Инь-Ян, У-синь, арна мен
коллатеральдар, цзан-фу, ци мен қан, сұйықтықтар. Толығынан арналар жүйесi
кµрсетілген: 12 бас арналар, Ғажайып арналар, коллатеральдар, т.б.
Арналар жүйесiнiң құрылысы мен функционалды қ маңызы сипатталған, олардың
әр түрлi патологиялары, емдеу єдістері берiлген.
Акупунктуралық нүктелердi анықтауды жеңiлдету үшiн олардың қытайша
аттары және сандық белгiленуi көрсетілген. Арнадан тыс және жаңа
нүктелердiң топографиясы мен көрсетпелерi келтiрiлген. Оқулықта
аурикулотерапияның және скальпотерапияның негiздерi берiлген.
Екiншi бөлiмiнде аурулардың сипаттамасы дәстүрлi Қытай медицинасы
негiзiнде олардың синдромдар бойынша ажыратпалы диагностикалық белгiлерi
көрсетiлген, нүктелердi таңдау және олардың талдауы жазылған, емдеу
єдістері келтірілген.
I БӨЛlМ
ЖАЛПЫ ИНЕШАНШУТЕРАПИЯ
I ТАРАУ
АКУПУНКТУРА МЕН КҮЙДlРУДlҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Акупунктура (инешаншу) мен күйдiру, қытайша чжэнь-цзю (чжэнь-инешаншу‚
цзю-күйдiру) әдiсi Қытайда өте көне заманда пайда болған‚ оның тарихы тас
дәуiрiнен басталады‚ сол кездiң өзiнде адамдар мен малды емдеу үшiн тас
инелер қолданған (“биан тас ине”).
Iшкi Монголияның Дуо-лин аймағында жаңа тас дәуiрiнiң қазбаларында 4‚5
цуньдiк тас инелер табылған. Сондай тас инелер Кытайдың Шанданг
провинциясының Ризао округiнде де табылған‚ олардың ұзындығы 8‚3 см - 9‚1
см болған. Оларды қан шығару үшiн‚ ци мен қан айналымын реттеу үшiн
қолданған. Бұл археологиялық табыстар акупунктура әдiсiнiң алғашқы қауым
кезiнен пайда болғанын дәлелдейдi.
“Жай сұраулар” кiтабының 12 тарауында: “Биан тас инемен” емдеу Қытайдың
Шығысында пайда болған‚ ал күйдiру Солтүстiкте пайда болған” деп жазылған.
Археологиялық зерттеулер осыдан 3 мың жыл бұрын акупунктура мен
күйдiрудiң иероглифтары сүйек пен тасбақаның панцирiне жазылғанын анықтап
отыр.
Металл (қола) өңдеу әдiстерi пайда болғанда мыс инелер жасалынды. Осы
кезде Инь-Ян‚ У-синь философиялық теориялары пайда болды‚ ал медицина
саласында пульс‚ қан‚ дене сұйықтары‚ Ци‚ шэнь‚ бес дыбыс‚ бес түстi бояу‚
бес дәм‚ т.б. және адам денесiнiң сыртқы ортаға бейiмделу принциптерi
туралы түсiнiк болды. Осылай дәстүрлі Қытай медицинасының теориялық
негiздерi қалыптасты.
Соғысушы елдер Квин династиясы кезiндегi және Батыс Хан династиясы
тұсында (б.д.д. 475-221 жылдары; б.д.д. 206 жылдан–б.д. 24 жылы) металдан
жасалынған медициналық акупунктураға арналған инелер пайда болды. Осыдан
бастап акупунктура тез дами бастады. Металл иненiң 9 түрi пайда болды
(“Ғажайып нүкте” кiтабында көрсетiлген). 1968 жылы Кебей провинциясының
Манченг округiнде Батыс Хан династиясының моласы қазылып ашылды (б.д.д. 113
ж.)‚ онда төрт алтын‚ бес күмiс ине табылды. Сол кездегi дәрiгерлер
ауруларды әр түрлi әдiстермен емдеген: инешаншу‚ күйдiру‚ шөптермен емдеу‚
массаж‚ жылы компресс және т.б.
Мавангдуйдегi (Хунан провинциясы) Хан моласын ашқанда екi жiбек матаға
жазылған арналар мен коллатеральдар теориясы табылған (б.д.д. 3 ғасыр).
Сол уақытта дєст‰рлі Қытай медицинасының теориялық негiздерi туралы
“Хуан Ди Нэй Цзин” деген көне кiтапта жазылды. Онда дєст‰рлі Қытай
медицинасының негiзгi принциптерi ретiнде Инь-ян теориясы‚ У-син теориясы‚
цзан-фу‚ арналар мен коллатеральдар‚ ақыл мен жан‚ ци‚ қан‚ дене сұйықтары‚
бес сезiм мен алты сыртқы патогендi факторлар көрсетiлген‚ ал акупунктура
мен күйдiру негiзгi емдеу әдiсi деп айтылған. Бұл кiтап Қытай медицинасының
теориялық негiзiн құрды.
256-260 жылдары белгiлi дәрiгер Хуан Фу Ми Цзя И Цзин (“Акупунктура
мен күйдiрудiң жүйеленген классикасы”) атты трактатын жазды. Ол “Жай
сұраулар”‚ “Акупунктура каноны” және “Акупунктура нүктелерi мен күйдiру
негiзi каноны” кiтаптарын қолданды. Трактат 12 томнан‚ 128 тараудан тұрады‚
349 акупунктуралыќ нүкте жазылған. Бұл кiтап акупунктура тарихында ең
ықпалды еңбектердiң бiрi болады. Трактатта цзан-фу‚ ци мен қан теориялары‚
каналдар мен коллатеральдар‚ акупунктуралық нүктелер‚ пульс диагностикасы‚
акупунктура әдiстерi‚ олардың клиникалық қолданулары жазылған.
Суй (581-618 жж.) және Тан династиясы (618-907 жж.) кезiнде акупунктура
мен күйдiру жақсы дамыды. Бұл кезде акупунктура туралы кiтаптар жүйеге
келтiрiлдi‚ Сун Сы Мяо Цзянь Цзин Фан (“Мың алтын құйма тұратын‚ жедел
жәрдем нұсқаулары” және “Мың алтын құйма тұратын‚ жедел жәрдем нұсқауларына
қосымша”, 650-652 ж; 680-682 ж) кiтаптарын жазды жєне “Үш проекция
диаграммасын” сызды‚ онда 12 тұрақты арна‚ 8 қосымша арналар түрлi түстi
етiп көрсетiлген‚ 650 акупунтуралыќ нүкте салынған.
Тан династиясы кезiнде империялық медициналық бюро құрамында 4
медициналық және фармациялық департамент болды. Соның iшiнде бiреуi
акупунктураны басқарды. Оның штатында 1 профессор‚ 1 ассистент болды‚ олар
студент-дәрiгерлердi оқытты.
Бес династия (907-960 ж.), Лиа династиясы (916-1125 ж.), Сонг
династиясы (960-1279 ж.), Ийн династиясы (1115-1234 ж.)‚ Юан династиясы
(1206-1368 ж.) тұсында өкiметтiң қолдауымен Ван Вей И Тун Жэнь Шу Сюе
Чжэнь Цзю Ту (“Жаңа қола фигурада иллюстрацияланған “Акупунктура мен
күйдiру қолбасшы кiтабын”) жазды (1026 ж.). 1027 ж. Ван Вей Идiң жобасымен
екi қола мүсiн құйылды‚ (iшкi мүшелермен‚ арналармен) сол кезде
“Акупунктура мен күйдiру шығу тегiнiң каноны” (Ванг Дзингдзанг)‚ “14
арнаның экспозициясы” (1341 ж., Хуа Шоу) атты кiтаптары жазылды.
Бұл кезде теорияның және емдеу әдiстерiнiң әр түрлi бөлiмдерi дамыды‚
оның көптеген тармақтары пайда болды – балалар аурулары‚ жедел жәрдем‚
жалпы ауырсынуды басу‚ т.б. Осы кезде анатомия бөлiмi кеңiнен дамыды‚
анатомияны зерттеуде өлiктер кеңiнен қолданылды‚ хроноакупунктура емдеу
әдiстерi қалыптасты.
Минг династиясы кезiнде (1368-1644 жж.) акупунктура үлкен жетiстiктерге
жеттi:
1) акупунктурадан көптеген еңбектер пайда болды. Олар инешаншудан осы
уақытқа дейiнгi бiлiмдi талдап‚ реттедi‚ тереңдеттi;
2) әр түрлi емдеу әдiстерiн жүйеге келтiрiп‚ талдау жасалынды;
3) күйдiру мен қыздыру әдiсiне өте көп көңiл бөлiндi;
4) акупунктуралық нүктелер жүйеге келтiрiлiп‚ жаңа нүктелер пайда
болды. Бұл кезде көп атақты дәрiгерлер шықты, мысалы, атақты Ян Цзи Чжоу
1601 жылы атақты Чжэнь Цзю Да Чэнь (Инешаншу мен күйдiрудiң толық
қолбасшы кiтабы) трактатын жазды.
Кинг династиясынан опиум соғысына дейiн (1644-1840 ж.) шөппен емдеу
әдiстерi кеңiнен дамып, акупунктуралық емдеу әдiсiне көңiл бөлiнбедi. 1822
жылы Империялық медициналық колледждiң акупунктура мен күйдiру департаментi
жабылды‚ себебі оны қажетсiз деп тапты.
1911 жылғы революция Кинг династиясының билiгiн жойды, акупунктураны
одан әрi дағдарысқа келтiрдi. Жаңа өкiмет Қытай медицинасын әшкерелеп‚ оның
дамуына кедергi келтiрдi. 1914 жылы Қытай өкiметi оны қолдануға тыйым
салды‚ Қытай медицинасы құлдырап күйредi.
Алайда, Батыс Европа медицинасы Қытай медицинасына үлкен қөңiл бөліп,
оны зерттеп, ғылыми тұрғыдан қарады. 1934 жылы Тан Шинның “Электропунктура
принциптерi мен техникасы”, “Электропунктураны зерттеу” жарыққа шыққан
жұмыстарының маңызы өте зор болды, осы жұмыстардың нәтижесінде Қытайда
электроакупунктура қолданыла бастады.
Қытайда компартия жеңiске жетiп, билiкке келген соң чжэнь-цзю
терапиясының қайта дамуы басталды. Ол кеңiнен зерттелiп, тәжірибеде
қолданыла бастады. 1945 жылы халықаралық Бетуе атындағы госпитальда
акупунктура клиникасы ашылды. 1947 жылы алғашқы рет “Акупунктура мен
күйдiру қолбасшы” кiтабы жарық көрдi. 1948 жылы Кытай өкiметi акупунктура
курсын Денсаулық Мектептерiнiң бағдарламасына енгiздi. 1951 жылы Қытайда
акупунктура мен күйдiру Экспериментальды институты ашылды, ол 1955 жылы
Академия болып қайта құрылды да басшысы болып Чжу Лянь тағайындалды. Оның
“Қазiргi заман Чжэнь-цзю терапиясының қолбасшы” атты кiтабы 1959 жылы орыс
тiлiне аударылды, бұл Совет Одағындағы дәстүрлі Ќытай медицинасының алғашқы
кiтабы едi. 1975 жылы БОДҰ-ның нұсқауымен Пекинде, Шанхайда және Нанкинде
Халықаралық акупунктура курстары жұмыс iстей бастады және акупунктураның
дүние жүзiне кеңiнен тарауға себебiн тигiздi. 1979 жылы Бүкiл Қытайлыќ
акупунктура мен күйдiру Ассоциациясы ашылды, ол барлық елдерде осы саланы
дамытуға жұмылдырды.
Европада акупунктура туралы алғашқы мәлiметтер XIII ғасырда пайда
болды, ал XVII ғасырда инешаншу әдiсiмен емдеу туралы “Қытай медицинасының
құпиялары” деген кiтап Гренобльде бiрiншi рет басылып шықты, онда ауруларды
инемен емдеу әдiсi туралы айтылады және ол әдiс акупунктура деп аталады.
Инемен емдеу әдiсiн алғашқы рет Россияда 1828 жылы Медико-хирургиялық
академияның профессоры П.Чаруковский “Әскери-медициналық” журналда
хабарлады.
Қытай халық медицинасын зерттеуде орыс дәрiгерi А.Татаринов үлкен үлес
қосты (1817-1886 ж.), ол Пекинде рухани миссияның құрамында жұмыс iстеп
жүрiп, орыс тiлiне Хуанди-Нэй-Цзин кiтабын аударды, Инешаншу мен мокса –
олар Қытайда қандай кiтабын жазды, пульс диагностикасы, сот медицинасында,
емдiк өсiмдiктер жөнiнде өте маңызды зерттеулер жасады. Бұл емдеу әдiсiн
кейiн келе Э.Вяземский, П.Корниевский, т.б. кеңiнен сипаттады.
Совет Одағында чжэнь-цзю емдеу әдiсi 1956 жылы бiр топ совет мамандары
Қытай Халық Республикасынан оралғаннан соң кең дами бастады. Сол жылы СССР
Денсаулық сақтау министрлiгiнде И.Кочергиннiң басшылығымен чжэнь-цзюдi
зерттейтiн комитет құрылды. 1957 жылы “Инешаншу мен күйдiрудiң уақытша
әдiстемелiк нұсқаулары” бекiтiлдi. 1958 жылы Бүкiлодақтық 1-шi терапевттер
съезiнде В.Вогралик чжэнь-цзю әдiсiнiң клиникалық-физиологиялық негiздерi
мен iшкi аурулар клиникасында қолдануы туралы баяндама жасады. Бұл оқиға
чжэнь-цзюдың дамуына үлкен әсер еттi.
Келесi кезеңдерде Горькийде, Москвада, Ленинградта, т.б. қалаларда
ғылыми конференциялар өттi, үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстары басылды. Ол
қалаларда дәрiгерлердiң мамандығын жетiлдiру курстары ашылды. 1977 жылы
Бүкiлодақтық Рефлексотерапия институты ашылды, оныњ алғашқы директоры
профессор Р.Дуринян тағайындалды, институт келешекте үлкен ұйымдастыру
орталығына айналды, бара келе СССР Денсаулық сақтау министрлiгiнiң орталық
ғылыми-зерттеу Рефлексотерапия институты болып, онда үлкен ғылыми зерттеу
жұмыстары жасалынды.
Қазақстан республикасында алғашқы рет 1986 жылы Алматы мемлекеттiк
дәрiгерлер бiлiмiн жетiлдiру институтында инерефлексотерапия курсы ашылып
(меңгерушiсi доцент М.Ахметов), 1988 жылы өз алдына кафедра болып қайта
құрылды (меңгерушiсi профессор А.Чемерис). Чжэнь-цзюдiң Қазақстанда одан
әрi дамуы профессор А.Чемеристiң атымен тығыз байланысты. 1991 жылы кафедра
“Шығыс медицина” кафедрасына айналды, онда инерефлексотерапия, су-джок,
мануальды медицина курстары ашылды. Бұл кафедра чжэнь-чзю емдеу әдiсiнiң
дамуына үлкен үлесiн қосты, ғылыми-әдiстемелiк орталығына айналды.
Халықаралық байланыстарды нығайтып, әлемге танымал ғалымдардың басын қосып
(Кореядан доктор Пак Чжэ Ву, Англиядан доктор К.Дантон), Қазақстанда Су-
джок, мануальды медицинаны дамытты. Сол жылдары көптеген ғылыми-тәжірибелік
конференциялар өткiзiлдi, бiрнеше ғылыми мақалалар жинағы жарыққа шықты,
акупунктурадан оқулықтар мен кiтаптар, чжэнь-цзюден қысқаша энциклопедия,
атлас, мануальды медицинадан оқулықтар шығарылды.
Қазақстанда чжэнь-цзюдiң одан әрi дамуына 1991 жылы Түркiстанда
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетiнiң ашылуы, сол
университеттегі медицина факультетiнiң неврология кафедрасында шығыс
медицинасы курсының ұйымдастырылуы себепші болды (меңгерушiсi профессор
Г.А.Дущанова), кейiннен ол Неврология және шығыс медицинасы кафедрасына
айналды. Кафедра құрамында инешаншу және күйдiру, цигун, шығыс
фитотерапиясы, мануальды медицина пәндері енгізілді. Шығыс медицинасы
мамандарын дайындау жөнiнде үлкен ұйымдастыру жұмыстары жүргiзiлдi. Оған
м.ғ.д., профессор Г.А.Дущанованың және м.ғ.д., профессор С.Ш.Шалхаровтың
еңбегi көп сiңдi. Қысқа уақыттың iшiнде алғашқы рет Қазақстан тарихында
медицина жоғары оқу орындарында студенттердi шығыс медицинасы мамандығы
бойынша дайындау басталды. 1999 жылы ХҚТУ медицина факультетi алғашқы рет
шығыс медицинасы мамандарын дайындап шығарды. Бұл оқиға Қазақстан
медицинасының тарихында бірінші болып орын алды.
II ТАРАУ
ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГlЗДЕРl
Жоғарыда айтылғандай чжэнь-цзю терапиясының теориялық негiздерi Хань
династиясының тұсында (б.д.д. 206-220 ж.ж.) толық қалыптасып болды. Ол
“Хуан Ди Нэй Цзин” кiтабында жинақталып‚ жүйеге келтiрiлiп (көп жылғы
жиналған бiлiм), бiртұтас бiлiм болып жазылды.
Ол үш философиялық принциптерге негiзделген, олар: Дао‚ Инь-Ян және У-
синь.
2 Дао
“Дао” iлiмi (жол‚ бiлу, тану) бойынша табиғатта барлық құбылыс тығыз
реттелуіне байланысты гармонияда жєне динамикалық байланыста болады‚ оның
негiзiндегi тәртiп “Дао” принципi арқылы реттеледi.
“Дао” принциптерiн медицинада қолдану:
1) Адам ағзасы бiртұтас жүйеленген жүйе‚ ол сыртқы орта принциптерi мен
заңдылықтарына бағынады. Адам табиғатпен гармонияда тұру керек. Дәрiгер
соны бақылап отыру керек‚ бiр кезде дәрiгердiң мiндетi адамға дұрыс өмiр
сүрудi (салауатты өмiр сүру) жыл уақытына‚ күнiне байланысты диета
қолдануды‚ ауру тудырмайтын профилактикалық шараларды қолдануды үйрету
болған. Сол үшiн дәрiгер айлық алған (дәрiгер адам ауырмағаны үшiн айлық
алған‚ ауырған кезде ол тегiн емдеген).
2) “Дао” бiлiмiндегi бiртұтастық идеясы диагностика мен терапияның
бастауыш пункты болады:
3) Жалпы табиғаттағы сияқты Инь-ян медицинада өз көрiнiсiн табады‚ ол
дєст‰рлі Қытай медицинасыныњ аурулар теориясының негiзi және аурудың фазасы
мен типтерi туралы iлiм болады.
2. Инь-Ян
Жоғарыда айтылғандай табиғат бiртұтас‚ әрқашан қозғалыста‚ өзгерiсте‚
және екi қарама-қарсы құбылысқа байланысты – (бағынышты) – олар Инь-Ян деп
аталады.
Ян ұғымы – таудың жарық күнгей жағы‚ жарық, жылы ауа‚ динамикалық
позитивтi жасаушы‚ еркек тип. Янның символы - от.
Инь – ұғымы – таудың көлеңке терiскей жағы‚ қараңғы‚ суық‚ су‚
пассивтi‚ негативтi‚ сақтаушы‚ әйел тип. Иннiң символы - су.
1) Инь-ян бiр-бiрiне тәуелдi және қарама-қарсы‚ бiрiн-бiрi толықтырып
отырады.
2) Инь-ян тығыз байланыста‚ бiреуi көбейсе‚ екiншiсi азаяды. Таза ян
жоқ‚ таза Инь-жоқ‚ “Иньде ян бар‚ Янда – инь бар”.
1-кесте
Инь-Ян концепциясы
(Г.Шмидт бойынша, 1982 ж.)
Түсiнiгi Ян Инь
Құбылыстар Таудың жарық жағы Таудың көлеңке жағы
Жарық Қараңғы
Жылы Суық
Ауа Су
Динамикалық Пассивтiк
Позитивтi Негативтi
Өндiрушi Сақтаушы
Еркек принцип Әйелдiк тип
Ян мен Инь теңдiгi адам өмiрi мен табиғаттағы өмiрдiң негiзi, ал
олардың аралығындаѓы теңдiк бұзылса‚ дисгормония пайда болады.
Инь-ян концепциясыныњ медицинада қолданылуы:
1) Аѓзаныњ құрылысы
2-кесте
Инь-Ян концепциясы
(Г.Шмидт бойынша, 1982 ж.)
Түсiнiгi Ян Инь
Жалпы Ақыл (ой) Дене (сома)
Энергия Қан (дене сұйықтары)
Дене аймақтары Сыртқы бөлiгi Iшкi бөлiгi
Терi, бұлшық еттердiң Бұлшық еттердiң терең
беткi қабаты, дененiң қабаты, сүйектер, дене
жоғарғы жағы қуысы
Артқы жағы Алдыңғы жағы
Сол жағы Оң жағы
Мүшелер Қуыс мүшелер Тығыз мүшелер
асқазан, өт қабы, аш Талақ, өкпе, жүрек,
iшек, тоқ iшек, қуық бауыр, бүйрек
Тәртiбi Активтi Пассивтi
Көңiл күйi Көңiлдi Көңiлсiз
Жылдам Баяу
Аурудың барысы Жедел Созылмалы
Динамикалық Баяу
Аурудың көрiнiсi Бетi қызыл Бетi бозғылт
Суық сусындарды қажет Ыстық сусындарды қажет
етедi етедi
Пульс Беткейлiк, жеңiл Терең, кiшi, әлсiз,
бiлiнедi, үлкен, күштi,баяу
жылдам
Дене құрылысы Атлет, сангвиник, Астеник, меланхолик
Ян типтi Инь типтi
2) Патогенезi
Инь-Ян тепе-теңдiгi болғанда, ағзада гармония, денсаулық жақсы болады.
Инь басым болып, Ян төмендесе, ағзада патология – суық синдромы болады.
Инь төмен болып, Ян басым болса, ағзада патология – ыстық синдромы
болады.
3) Диагностикада
Инь синдромында төмендегi клиникалық көрiнiстер болады: аурудың терi
қабаттары бос‚ түсi бозғылт‚ аурудың қозғалысы баяу‚ ауру жаурағыш болады‚
пульстың соғуы – баяу.
Янь синдромында келесi клиникалық көрiнiстер болады: аурудың дене
құрылысы жақсы‚ терiсi қызыл шырайлы‚ қозғалысы жылдам‚ бақуатты
(энергичное)‚ пульсі – жылдам‚ сыртқы.
4) Терапияда
а) Сыртқы патогендi фактор ағзаға енiп, Ян-Инь тепе-теңдiгi бұзылған
кезде, Ян Инь-нен басым болса, Ян-ды әлсiрету (азайту) керек; ал егер Ян
Инь-нен төмен болса, Инь-дi басу (азайту) керек.
б) Iшкi патогендi фактор ағзаны зақымдаған кезде, Ян Инь-нен басым
болса, Инь-дi күшейту (көбейту) керек, ал Ян-нан Инь басым болса, Ян-ды
күшейту (көбейту) керек.
5) Фармакологияда
Ян дәрiмен Инь ауруды емдеу,
Инь дәрiмен Ян ауруды емдеу әдiстерi қолданылады.
6) Инешаншуда
Энергетикалық дисбалансты қалпына келтiру үшiн арналардың:
а) Инь-Ян қосарласқан байланысын,
б) жоғарғы-төмен байланыстарын қолданылады.
2. У-синь концепциясы
а) Бес элемент туралы түсiнiк
Көне дәрiгерлердiң түсiнiгi бойынша бес элемент болады: металл‚ су‚
ағаш‚ от‚ жер. Бүкiл әлем осылардан құрылған‚ табиғатта барлық зат осы бес
элементтiң бiрiне жатады.
Бұл бес элемент бiр бiрiмен тығыз байланыста болады - олар “бiр-бiрiн
тудырады” және “бiр-бiрiн басады”.
Бұл концепция нақты заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты
түсiндiредi. Шығыс медицинасы бес элемент концепциясын қолданып адам
денесiн‚ мүшелердi классификациялайды‚ физиологиялық‚ патологиялық
өзгерiстердi түсiндiредi.
“Бiрiн-бiрi тудыру” – байланыстағы элементтердiң әрқайсысы өзара пайда
болуы мен өсуiне жәрдемдесу‚ “бiрiн-бiрi басу” – байланыстағы элементтердiң
әрқайсысы өзара бiр-бiрiн басып‚ бiр-бiрiне бағынышты болады.
б) Бес элемент концепциясының негiзгi қағидалары:
“У-синь” теориясын медицинада қолдану
1) Физиологияда - цзан-фу мүшелерi у-синь заңдылығы бойынша бiр-бiрiмен
тығыз байланысты, олар бiр-бiрiн күшейтiп (ана-бала заңдылығы) және
тежеп отырады (ата-немере заңдылығы). Мысалы: өкпеде энергетикалық
жетiспеушiлiк болса, ол талақтың активтiлiгiнiң төмендеуiнен және
жүректiң активтiлiгiнiң жоғарылауынан болуы мүмкiн.
2) Патологияда – iшкi мүшелердiң аурулары у-синь заңдылығы бойынша жыл
уақытына‚ ауа райының қолайсыз факторларына (алты сыртқы патогендi
фактор), көңiл күймен (жетi iшкi патогендi фактор) тығыз байланысты.
Мысалы: көктемде сыртқы патогендi фактор жел, iшкi патогендi фактор
– ашу басым болады.
3) Диагностикада – мысалы: уайымнан ұйқы бұзылса – жүрек арнасымен
байланысты (жан - жүрек); тәбет жоғалып‚ iш өтiп, ұйқы бұзылса –
талақ арнасының бұзылысының жүрекке әсер еткенi.
4) Терапияда – жоғарыдағы мысалда талақ арнасы анасы жүрек арнасынан
энергияны алмауы үшiн‚ оны тежейдi, сонда анасы тынышталады‚ ауру
жазылады (ұйқы қалыптасады).
5) Фармакологияда – дәрiнiң түсiн‚ дәмiн ескертедi. Мысалы: тәттi‚ сары
түстi дәрi талаққа пайдасын тигiзедi (олар жер элементiне жатады).
6) Инешаншуда – у-синь заңдылығы бойынша “Ана-бала”‚ “Ата-немере”
қағидаларын қолданып, инешаншу әдiсiмен ауруларды емдейдi.
7) Профилактикада – мысалы: күзде өкпенi қорғау керек.
2.4. Цзан-фу мүшелерi
Цзан-фу мүшелерi бұл адамның iшкi мүшелерінің жалпы аталуы.
Шығыс медицинасының iшкi мүшелерімен олардыњ функциясы жөнiндегi
мєліметке сай бiраз өзгешелiктер бар:
- мүшелер морфологиясына қарағанда‚ функционалды жұмысына көп көңiл
бөлiнедi;
- материалда көрiнетiн болмыспен қатар (iшкi мүшелер‚ қан‚ дене
сөлдері‚ т.б.) көрiнбейтiн болмыс болады – “рухани басталу”‚ ол
материалды негiзден тұрады (“шэнь”).
Қытай медицинасында “м‰шені” құрылымдық-функционалды жүйе деп
түсiнедi‚ сондыќтан оларды топографиялы-анатомиялық жєне функционалдыќ
жүйелерде атќаратын функция принципi бойынша бiрге топтастырады.
Мысалы, өкпе демалу функциясынан басқа‚ терiнi және шашты “басқарады”.
Жүрек қан айналымынан басқа адам эмоцияларын басқарады‚ т.б. Сонымен‚
дєст‰рлі Қытай медицинасындағы “мүше” деген ұғымды‚ қазiргi медицинада
П.Анохиннiң “функционалды жүйелер” теориясы тұрғысынан қарау керек.
Мүшелердiң екi түрi бар: Цзан және фу.
1) Цзан мүшелерiне – тығыз мүшелер: жүрек, өкпе, талақ, бауыр, бүйрек,
перикард жатады.
Олар Инь жүйесiне жатады. Цзан мүшелерiнiң негiзгi функциясына қоректiк
заттар‚ өмiр энергиясы‚ Ци‚ қан, денедегi сұйықтарды өңдеу және сақтау
жатады.
2) Фу мүшелер – қуыс мүшелер: олар Ян жүйесiне жатады. Фу мүшелердiң
негiзгi функциясына асты қорыту‚ сiңiру‚ қалдықтарды шығару жатады.
Цзан және фу мүшелерi бір-бірімен тығыз байланыста болады (ян-инь‚ у-
синь‚ т.б., теориялар).
Цзан-фу теориясы негiзiнен физиологиялық және патологиялық белгiлердi
зерттеу‚ клиникалық тәжiрибенi талқылау арқылы құрылған.
Мүшелердiң негiзгi функциясы:
2.4.1. Цзан мүшелерi
1. Жүрек. Элементi от. Жүрек аш iшекпен байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы
байланыс)
Функциялары:
а) қан тамырлары мен қанды басқарады. Қан айналымын iске асырады (жүрек
Циi арқылы‚ егер ол күштi болса‚ қан айналымы жақсы);
б) Жанның (Шэнь) қоймасы, көңiл күймен және психикамен байланысты,
барлық Цзан-фу мүшелермен байланысты. Психика функциясының материалдық
негiзi қан болады‚ ал оны жүрек басқарады‚ сондықтан жүректiң бұл екi
функциясы тығыз байланысты;
в) Жүрек айнасы – тiл (тiлге ашылады);
г) Көрiнiсi – бет.
2. Перикард. Элементi от (“жүректiң басшысы”). Перикард үш қуыспен
тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы), функциясы: ол жүректi
қорғаушы қабат‚ патогендi факторлар бiрiншi перикардты бұзады.
Сондықтан перикард пен жүрек аурулары ұқсас‚ бiрақ перикард
деңгейiнде ауру жеңiл түрде өтедi.
3. Бауыр. Элементi “ағаш”. Бауыр өт қабымен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциялары:
а) Қанды сақтау‚ қан көлемiн реттейдi‚ организмнiң қажетiне байланысты.
Сондықтан бауыр барлық органдармен тығыз байланысты‚ олардың функциясына
әсерiн тигiзедi;
б) Еркiн Ци ағысын демеп тұрады (қолдап). Бауыр Цидiң тұрақты‚
гармониясы циркуляциясына‚ Цзан-фу органдардың активтiлiгiне жауапты
(өзiмен бiрге). Бұл үш бағытта орындалады;
в) Эмоционалды активтiлiктi басқару – бауырдың Ци ағысын еркiн
ұстауының арқасында жан мен эмоция гармониялы болады. Бауыр бұзылғанда, Ци
iркiлiсi болса - депрессия‚ жылағыштық‚ апатия болады‚ ал Ци гипер
активтiгi болса - ұйқысыздық‚ мазасыздану болады;
г) Ас қорытуға қатысу – бауыр өт шығарады‚ одан басқа асқазан мен талақ
функциясын басқарады‚ ал олар организмдi қоректiк Цимен қамтамасыз етедi;
д) Қан мен Ци циркуляциясына әсерi тиедi (бұл функцияны негiзiнен жүрек
пен өкпе атқарады). Қан мен Ци iркiлiсi болмау үшiн бауырдың жәрдемi керек;
е) Сiңiрлердi бақылайды. Бауыр организмнiң барлық сiңiрлерiн
қоректендiредi, бауыр қаны азайса‚ сiңiрлер әлсiрейдi‚ аяқ-қол
ригидтiлігі болады.
ж) Ал бауыр оты күшейгенде бұлшық еттердiң спазмдары мен тырысуы
болады.
з) Айнасы – көз. Көздiң жақсы көруi бауырға байланысты.
и) Көрiнiсi – тырнақ.
4. Талақ. Элементi жер. Талақ асқазанмен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциялары:
а) Ас (тамақ) пен суды тасымалдаумен трансформациясын басқарады. Ас –
қан мен Цидiң негiзi болады‚ ол талақта өңделедi. Сондықтан талақ қан мен
Ци жасалатын негiзгi м‰ше болып табылады. Талақ – су алмасу мен суды
реттеуде үлкен жұмыс атқарады, ол артық сұйықтарды арна мен
коллатеральдардан шығарып отырады‚ олардың ылғалды болуын‚ артық
ылғалданбауын қадағалайды. Бұл функцияны талақ Циi атқарады‚ оның жоғары
көтерiлетiн қасиетi бар. Егер ол iркiлсе‚ немесе төмен түсетiн болса‚ бас
айналу пайда болады‚ тiк iшек сыртқа шығады (пролапс);
б) Қанды бақылау. Қанды тамырлардан шығармайды. Қанды жасауға қатысады.
Талақ Циi әлсiресе геморрагиялар‚ пурпура‚ мелена‚ жатырдан қан кетулер
болады;
в) Бұлшық еттердi басқарады. Талақ бұлшық еттерге қорек‚ су жеткiзедi‚
сондықтан олар жақсы дамиды, күштi болады;
г) Талақ ауызға ашылады – дәм сезiмi;
д) Талақ көрiнiсi ерiнде;
5. Өкпе. Элементi металл. Өкпе тоқ iшекпен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы). Функциялары:
а) Ци мен демалысты басқару. Өкпеде ауамен келген Ци және iштен келген
Ци араласады, өкпе таза Цидi iшке сiңiредi‚ ал iштегi ластанған Цидi сыртқа
шығарады. Организм активтiлiгi кеуде Циiне (цзун-Ци) байланысты‚ ал ол
өкпеде ас Циi‚ су‚ ауаның “таза Циiнен” пайда болып‚ барлық организмге
тарап‚ органдардың қалыпты деңгейдегi активтiлiгiн ұстап тұрады;
б) Энергия тарқалуын‚ терiнi‚ шаштарды бақылау. Өкпе барлық организмге
Ци мен дене сұйықтарын тарқатады‚ олар терi мен шаштарды жылытады‚
ылғалдандырады. Терi организмнiң қорғаныс ж‰йесі‚ ол өкпенiң энергиясымен
байланысты. Одан басқа Цидi тарқатуға терiнiң майда тесiктерi қатысады
(олар “Цидiң қақпасы”)‚ ал оларды өкпе басқарады. Сондықтан терi мен өкпе
тығыз байланысты;
в) Өкпе судың төмен түсуiн бақылайды‚ судың пассажын реттейдi (тарқауы‚
беруi). Жоғарғы Цзан органдар Цидi төмен түсiредi‚ ал төмендегi м‰шелер –
жоғары көтередi. Өкпе су айналымын қажеттi деңгейде ұстауда маңызды роль
атқарады‚ бұл Цидi төмен түсiрумен байланысты.
Мысалы: Цидiң төмен түсуi бұзылса‚ өкпеде қақырық жиналып‚ жөтел
болады.
г) Өкпе мұрынға ашылады;
д) Өкпенiң көрiнiсi терi және терiнiң шаштарында болады.
6. Бүйрек. Элементi су. Бүйрек қуықпен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциялары:
а) “Эссенцияны” (бүйрек Циi) сақтау. “Эссенция” организм мен оның
функцияларының негiзi (Ци) болады; оның екi түрi болады: туа бiткен және
кейiн пайда болған. Олар тығыз байланысты, бiрiн-бiрi толтырып отырады.
Бүйрек эссенциясының таусылуы қартаю мен өлудiң негiзгi себебi. Бүйрек Циi
өсу процесiне‚ жетiлуге‚ адамның пайда болуына қатысады. Эссенциядан
болатын бүйрек Циi‚ бүйрек Инь-інен (ол барлық Инь-нiң қоймасы, организм
сұйықтары‚ организмдi ылғалдандырады‚ қоректендiредi)‚ және Яны-нан (Ян-Ци
– ол организмнiң барлық функциясын активтейдi‚ жылытады) тұрады да, бүйрек
Инь-Ян балансын қолдап тұрады. Судың алмасып реттелуi бүйрек Циiнiң
активтiлiгiне байланысты. Ол қалыпты болса‚ бүйректiң “ашылып”-”жабылуы”
адекватты ритмдi болады.
б) Бүйрек Цидi сiңiрiп‚ төмен түсiредi‚ (өкпеге көмек бередi).
Сондықтан демалыс бүйрекке де байланысты болады. “Өкпе - Цидiң басқарушысы‚
бүйрек - Цидiң тамыры”.
в) Сүйектi басқарады‚ қызыл сүйек миын жасайды‚ онымен миды толтырады.
г) Көрiнiсi шашта. Бүйрек “эссенциясынан” бас миы мен сүйек миы жасалады‚
ол сүйектердi толтырады және қоректендiредi.
Сүйек миы барлық мидың “теңiзi” болады‚ жұмыс және бас миын толтырады‚
оларды қоректендiредi‚ жұмысын қалыптастырады. Эссенция мен қан бiр-бiрiн
активтейдi‚ ал шаштың қоректенуi қанға байланысты‚ ал қанның тамыры бүйрек
Циi эссенциясында болады. Сондықтан шаш бүйрек Циiнiң және қан айналымының
көрiнiсi.
д) Бүйрек құлақта ашылады.
Құлақтың есту қабiлетi бүйректiң алғашқы Циiне байланысты‚ сондықтан
құлақ бүйрекке жатады.
Бүйрек Циi азайса құлақ шулайды‚ естуi төмендейдi‚ бас айналады.
е) Қуық пен анустың сфинктерiн басқарады, “алдыңғы‚ артқы дене
тесiктерiн реттейдi”.
“Алдыңғы‚ артқы дене тесiктерi”- бұл несеп каналы‚ жыныс м‰шелері‚
анус. Сондықтан алғашқы бүйрек Циiнiң әлсiреуi олардың жұмысын бұзады – жиi
несеп‚ несеп ұстамау‚ поллюция‚ ұзақ iш өту‚ тiк iшектiң шығуы.
2.4.2. Фу мүшелерi
1) Өт қабы. Элементi ағаш. Өт қабы бауырмен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы). Функциясы: өттi сақтау‚ iшекке шығару. Сол кезде оның Циi
төмен түседi. Өт қабының бұл функциясы бауырдың еркiн Ци қозғалысын реттеу
функциясымен тығыз байланысты. Өт қабы ас пен суды қорытуға қатыспайды‚
сондықтан оны “қосымша м‰шелерге” жатқызады.
2) Асқазан. Элементi жер. Асқазан талақпен тығыз байланысты (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциясы: ас қорыту‚ сiңiру‚ тамақты аш iшекке өткiзу. Қоректiк заттар
асқазаннан талаққа өтедi. Сондықтан олар ас қорытатын ең басты м‰ше болып
табылады.
Асқазан Циi аспен төмен түседi‚ патологиялық бұзылыс болғанда көңiл
айну‚ құсу болады.
3) Аш iшек. Элементi от. Аш iшек жүрекпен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциясы: асты қорыту‚ әрi сiңiру. Ол “тазаны” “лайқадан” ажыратады‚
қалдықтарды тоқ iшекке бередi‚ суды - қуыққа өткiзедi. Сондықтан аш iшек
ауруында‚ iш өтумен бiрге несеп шығару бұзылады.
4) Тоқ iшек. Элементi металл. Тоқ iшек өкпемен тығыз байланыста (ян-
инь‚ iшкi-сыртқы).
Функциясы: нәжiстi қалыптастыру‚ суды сiңiру. Патология болғанда iш
өтiп немесе қатаяды.
5) Қуық. Элементi су. Қуық бүйрекпен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциясы: несептi жинау‚ шығару. Бұл функция бүйрек Циiнiң көмегiмен
орындалады. Патологияда несеп шығару бұзылады.
6) Үш қуыс, Сань-цзяо. Элементi от. Үш қуыс перикардпен тығыз
байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы).
Үш қуыс жоғарғы, ортаңғы және төменгi болып үш бөлiктен тұрады. Жоғарғы
бөлiгiнде жүрек, перикард және өкпе, ортаңғы бөлiгiнде асқазан мен талақ,
төменгi бөлiгiнде бүйрек және iшектер орналасады.
Функциясы:
- әр түрлi Цидi басқару;
- Юань Ци циркуляциясына жәрдем беру;
- дене сұйықтарының циркуляциясына жәрдем беру.
Ас қорытуға барлық м‰шелер қатысады (сан-цзяо).
- шан-цзяо ас пен судың алғашқы Циiн тарқату мен бөлуiн басқарады;
- чжун-цзяо - асқазан мен талаққа жәрдем бередi;
- ся-цзяо – аѓзадан су мен аѓзадан ќалдыќ шығуын реттейдi.
2.4.2.1 Ғажайып фу мүшелерi
Бас миы. “Бас миы – мидың теңiзi”, Ду-май арнасымен тығыз байланысты.
Бас миы – ақыл сарайы.
Жатыр. Етеккірді реттейдi‚ iштегi перзенттi қоректендiредi. Жатыр
бүйрекпен тығыз байланысты‚ оның репродуктивтiлігi бүйрек Циi-не
байланысты. Жатырдан жэнь-май (барлық Инь-дi қалыптастырады)‚ Чун-
май (Ци мен қанды 12 арнада реттейдi) арналары басталады. Жатыр
жүрек, талақ және бауырмен тығыз байланысты.
Еркекте жатыр сияқты функцияны prostata мен testiculus атқарады. Ол
бүйрек Циiне байланысты.
Цзан-фу мүшелерінің байланыстары:
1. Жүрек және аш iшек.
2. Бауыр және өт қабы.
3. Талақ және асқазан.
4. Өкпе және тоқ iшек.
5. Бүйрек және қуық.
2.5 Ци‚ қан‚ дене сұйықтықтары (Ци‚ сюе‚ цзин-юе)
2.5.1 Ци
Ци – дененiң материалды субстраты‚ сондыќтан Цидiң өзгерiсi мен
қозғалысына жауап береді. Қытай медицинасындаѓы “Ци” ұғымына - қоректiк
заттар, барлық мүшелер мен ж‰йелердіњ функционалды активтiлігi жатады.
Соѓан байланысты адамның барлық өмiр сүруi Ци-дiң қозғалысы мен өзгерiсiне
байланысты.
Қазiргi кезеңдегі ғылыми медицинада “Ци” ұғымына аѓзаныњ барлық
жұмыстарының интегральды функциясы, оның өмiрлiк энергиясы‚ тонусы жатады.
Цидiң түрлерi:
а) Юань-Ци – алғашқы Ци. Ол туа бiткен субстанциядан пайда болады және
адам туылғаннан кейiн тұрақты толтырып (жүре пайда болған Ци-мен) отыруды
қажет етедi. Ол бүйректiң “тамыры” болады да, барлық аѓзаѓа Сань-цзяо
арқылы тарқатылады‚ барлық Цзан-фу м‰шелер мен ұлпалардаѓы функционалды
белсендiлiгiн қуаттандырады.
Қартаю мен өлiм юань-Цидiң бiтуiнен болады.
б) Цзун-Ци – кеуде Циi‚ ауаның “таза Циi-нен” және ас Циi-нен жасалады‚
ол кеуде қуысында болады да, өкпенiң демалыс функциясын активтейдi‚ ал
демалу күшi мен дауыс цзун-Ци активтiгiне байланысты дамиды.
Ол қан айналымын‚ қан тамырларын активтейдi‚ Сондықтан Ци циркуляциясы‚
суық‚ ыстық‚ аяқ-қол мен дененiң қозғалысы цзун-Цидiң активтiлігiне
байланысты.
в) Ин-Ци - қоректiк Ци‚ талақ пен асқазанда тамақ және судың Циi-нен
жасалады‚ қан тамырларында айналып‚ жүредi.
Функциясы: қанды жасау‚ қанды қоректендiру және барлық м‰шелер мен
ұлпаларды қоректендiру.
Инь-Ци қанмен тығыз байланысты, оны көрсететiн “қан Инi” (Инь-сюе)
деген термин бар‚ екеуiнiң функциясын көрсетедi.
г) Вэй-Ци - қорғаныс Циi‚ қоректiк Циi-нен пайда болады да‚ қан
тамырларының сыртында орналасады.
Функциясы: аѓзаны сыртқы патогендi факторлардан қорғайды‚ терi
тесiкшелерiнiң (поралар) функциясын қадағалайды‚ терiнi ылғалдайды‚ Цзан-фу
м‰шелерін жылытады.
Одан басқа да әрбiр арналар мен мүшелерде өздерiнiң Циi бар.
Жоғарыдағы айтылған төрт түрлi Ци және арна мен м‰шелер Циi қосылып
Чжэнь-Цидi (өмiрлiк Ци) ќ±райды. Ол мүшелер мен арналардың функциясының
материалдық негiзi бола алады, сондыќтан Циге‚ қанға‚ iшкi м‰шелерге әсерiн
тигiзедi.
Цидiң функциясы:
1. Активациялаушы функциясы.
Аѓзаныњ өсуi мен дамуы‚ Цзан-фу м‰шелерініњ‚ қан айналымының‚
сұйықтықтардың тарауының активтiлiгi Цидiң активтеушi функциясына
байланысты. Ци жетiспесе адамның өсуi‚ жетiлуi тежеледi‚ iшкi м‰шелердіњ
гипофункциясы‚ қан iркiлiсi‚ дене сұйықтарының тарқалуы‚ аѓзада ылғалды
флегма жасалуы бұзылады.
2. Жылыту функциясы.
Ци аѓзада жылу шығару‚ жылу алмасуды бақылайды‚ бұны вэй-Ци атқарады‚
және оның терi тесiкшелерiн бақылау мүмкiндiгiн iске асырады.
3. Қорғаныс функциясы.
Қорғаныс функциясын вэй-Ци орындайды. Ол аѓзаны сыртқы патогендi
факторлардан сақтайды‚ олар iшке енгенде күреседi.
4. Бақылау функциясы.
Ци аѓзадаѓы метаболикалық процесстердi‚ қан‚ қан айналымын‚ терi
бөлiну‚ “тесiктердiң ашылып жабылуын” бақылайды және реттейдi.
5. Ци – хуа (Ци өзгерiсi).
а) Ци-хуа Ци‚ дене сұйықтықтары‚ қанның бiр-бiрiне тасымалдау процесiн
бiлдiредi.
б) Цзан-фу м‰шелерініњ функционалды активтiлігiн және олардың қойған
мiндеттерiн орындайды.
в) Қоректендiру функциясын Инь-Ци орындайды. Ол қан тамырларымен
айналып жүрiп‚ қанды және жалпы аѓзаны қоректендiредi.
2. Қан (Сюе)
Қан – ќан тамырларының iшiнде айналып жүредi‚ барлық м‰шелермен
±лпаларды қоректендiредi.
Қанның пайда болуы мен айналуы. Қан асқазан мен талақта пайда болған
қоректiк заттардан жасалынады. Қан пайда болу үшiн Инь-Ци керек (ол талақта
пайда болады)‚ тағы бүйрек эссенциясы керек. Қан жасалынғаннан соң
қантамырларда айналып жүредi‚ оның функциясы жүрек, талақ, бауырға
байланысты.
Жүрек қан айналымын басқарады. Талақ қанның сыртқа шықпауын бақылайды
және қанды қоректендiредi‚ ал бауыр еркiн Ци мен қан айналасын
активациялайды‚ қанды сақтайды‚ қанның көлемiн реттейдi.
Қанның функциясы.
Барлық мүшелер мен ұлпаларды қоректендiредi‚ ылғалдандырады. Қанның бұл
функциясы аяқ-қолдың қозғалысы мен көзден бiлiнедi. Қанның ылғалдандыруы
бұзылса‚ көз бен ауыз құрғайды‚ буында қозғалыс бұзылады‚ терiнiң құрғауы
мен түлеуi болады.
3. Дене сұйықтықтары
Дене сұйықтықтары тамақ пен судан (асқазан мен талақта өңделгеннен соң)
бес Цзан мүшелерiнiң қатысуымен жасалынады. Сань-цзяо сұйықтар өтетiн жол
болады (дренажды жүйе).
Сұйықтықтың бiр бөлiгi талақ‚ өкпе, үш қуыстан өткен соң терi арқылы
тер болып шығады‚ келесi бөлiгi қуыққа барып‚ несеп болып шығады.
Сұйықтықтардың пайда болуы‚ тарауы‚ және шығарылуы өкпе, талақ, бүйрекке
байланысты. Сұйықтық айналысы бұзылса iсiк пен флегма пайда болады‚ ал
сұйықтық азайса‚ кiлегей қабаттар құрғайды‚ құрғақ жөтел‚ шөлдеу‚ iштiң
қатуы болады.
Сұйықтыќтардың функциясы.
Дене сұйықтары әр түрлi мүшелер мен ұлпаларды ылғалдандырады және
қоректендiредi. Олар екi топқа бөлiнедi:
1. Цзин – таза және сұйық‚ олар бұлшық еттерде болады‚ бұлшық ет пен
терiнi қоректендiредi‚ ылғалдандырады.
2. Юе – қою‚ лайқа сұйық‚ ол буындарда‚ терi тесiкшелерiнде болады‚
жұлын мен бас миын‚ терi тесiкшелерiн қоректендiредi. Цзин мен юе
тамақ Циi мен эссенциядан пайда болады‚ бiр-бiрiне
трансформацияланады‚ сондықтан оларды Цзин-юе деп қосып айтады.
Ци, қан‚ және дене сұйықтықтарының байланысы
1. Ци мен қан.
Ци мен қан аѓзаныњ функциясының материалдық негiзi болады. Ци жылыту
және қозғалту‚ ал қан – қоректендiру мен ылғалдандыру функциясын атқарады.
Қан мен Ци – шығуы бiр жерден‚ олар қорек Циi-нен және б‰йрек
эссенциясынан пайда болады. Сондықтан Ци әлсiресе (босаса)‚ қан айналымы
мен қан қоректенуi нашарлайды‚ ал қан iркiлiсi Ци iркiлiсiн тудырады.
“Ци қанды басқарады‚ ал қан Цидiң анасы”.
2.6 Цзин – Ло теориясы
(Арна мен коллатеральдар теориясы)
Арна мен коллатеральдар Ци мен қан аѓзаны айналып жүретiн жолдар. Олар
iшке Цзан-фу мүшелерiне барады да, сыртқы арна мен коллатераль арқылы
шығады‚ олар өзара қосылып‚ бiр тұтас бүкiл аѓзаны байланыстыратын жүйе
құрайды. Цзин-Ло жүйесi 12 бас арнадан, 8 ғажайып арнадан және 15
коллатеральдан тұрады. Әрбiр Цзан және Фу мүшелерiнiң әрқайсысының өзiнiң
арнасы және олар коллатеральдар арқылы Инь-Ян (iшкi-сыртқы) байланыста
болады.
Аѓза‚ сыртқы ортамен тығыз қарым-қатынасы бар ашық жүйе‚ сыртқы ортаның
талабына сай аѓза бейімделу арқылы iшкi гомеостазды ұстап тұрады. Терi iшкi
мүшелермен тығыз нейро-гуморальды байланыста болады және сыртқы ортаның
әсерiн бiрiншi қабылдайды және сол әсерге қажеттi жауап берiп‚ өмiрлiк
процестердi өзгертiп, реттеп отырады. Сыртқы ортаның информациясы “Дене
терi қабаты – iшкi мүшелер” жүйесi арқылы аѓзаѓа әсерiн тигiзедi.
Цзин-Ло (арна мен коллатеральдар) ж‰йесініњ негiзгi функциялары.
1. Цидi тасымалдау, Инь-Янды реттеу. Арна мен коллатеральдар Ци мен қан
айналатын жолдар‚ арна iшiнде Инь-Ци‚ сыртында – вэй-Ци жүредi. Цзин-
Ло жүйесi аѓзаны бiртұтас жүйеге қосып Инь-Яндi реттейдi‚ жоғарѓы
және төменгi‚ сыртқы мен iшкi‚ барлық мүшелер мен ұлпаларды қосады.
2. Патогендi факторларға қарсы тұрады‚ аурудың симптомдары мен
белгiлерiн көрсетедi. Бұл функцияны негiзiнен Вэй-Ци атқарады.
Бiрiншiден, арна мен коллатеральда болған алғашқы бұзылыс‚ осы
жүйемен iшке енiп‚ iшкi м‰шелерді бұзуы мүмкiн, ал екiншiден, iшкi
бұзылыстар сәйкес арналарда көрiнуi мүмкiн. Сонымен, Цзин-Ло жүйесiн
емдеу үшiн және Цзан-фу м‰шелерініњ патологиялық бұзылыстарының
диагностикасына қолдануға болады.
3. Арнайы “ине” сезiмiн көрсету және “бостық” – “толықтық” жағдайларын
реттеу. Чжэнь-цзюдi қолданып, нүктелердi қуаттандыру арқылы Ци мен
қан жүрiсiн қалыптастырады, Цзан-фу мүшелерiн реттейдi.
Цзин-Ло жүйесiнiң элементтерi (3, 4-суреттi, 3-кестенi қара):
Денедегі 12 негізгі канал
N Активтік Арна-ныњ Арнаныњ ќытайша Инь-Ян Элементі Шифрі
саѓат аталуы аталуы
ФранцузАѓыл-шынш
-ша а
1. 03-05 ¤кпе Шоу-тай-инь-фэй-цИнь Металл P LU
зин
2. 05-07 Тоќ ішек Шоу-тай-мин-да-чаЯн Металл GI LI
н-цзин
3. 07-09 Асќазан Цзу-ян-мин-вэй-цзЯн Жер E SI
ин
4. 09-11 Талаќ Цзу-тай-инь-пи-цзИнь Жер RP SP
ин
5. 11-13 Ж‰рек Шоу-шао-инь-синь-Инь От C H
цзин
6. 13-15 Аш ішек Шой-тай-ян-сяо-чаЯн От IG SI
н-цзин
7. 15-17 Ќуыќ Цзу-тай-ян-пан-гуЯн Су V B
ан-цзин
8. 17-19 Б‰йрек Цзу-шао-инь-шэнь-Инь Су R K
цзин
9. 19-21 Пери-кардШоу-цзюе-инь-синьИнь От MC HS
-бао-цзин
10.21-23 Сань-ЦзяоШоу-шао-ян-сань-цЯн От TR TW
зяо-цзин
11.23-01 ¤т Цзу-шао-ян-дань-цЯн Аѓаш VB G
ќалтасы зин
12.01-03 Бауыр Цзу-цзюе-инь-ганьИнь Аѓаш F Liv
-цзин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ-Түрік университеті
Г.А.Дущанова, А.М.Абдухалыков
ИНЕШАНШУ ЖӘНЕ КҮЙДlРУ
ТҮРКІСТАН
2004
УДК 614.1
ББК 53.59
Пікір білдірушілер:
- Қазаќстан дєрігерлердіњ біліктілігін жетілдіру институтыныњ Шығыс
медицинасы кафедрасының меңгерушiсi, медицина ғылымдарының докторы,
профессор Чемерис А.В.,
- Қараѓанды мемлекеттік медицина академиясыныњ Жүйке аурулары кафедрасының
меңгерушiсi, медицина ғылымдарының докторы Абдрахманова М.Ғ.
Авторлар: Дущанова Г.А., Абдухалыков А.М.
Инешаншу және күйдiру
Оқулық - 2003-445 б.
ISBN -----------------
ЌР жоғарғы медициналық оќу орындарыныњ оќу-єдістемелік бірлестігініњ
мєжілісінде оќулыќ ретінде бекітілген (хаттама N6, 07.07.2003ж).
ХКТУ-нiң медицина факультетi жүйке аурулары және шығыс медицинасы
кафедрасының меңгерушiсi м.ғ.д., профессор Г.А.Дущанова және м.ғ.к., доцент
А.М.Абдухалыков жазған Инешаншу және күйдiру оқулыѓы шығыс медицинасының
ең маңызды бөлiмдерiнiң бiрi - инешаншу және күйдiру әдiстерiне арналған.
Бұл оќулыќ ќазiргi күнде инешаншу мамандыѓы бойынша дәрiгерлердi қазақ
тiлiнде оқыту және дайындау үшiн жазылған алғашқы кiтаптардың бiрi болып
табылады. Оқулық екi бөлiмнен тұрады, бiрiншi бөлiмiнде инешаншу мен
күйдiру әдiстерiнiң даму тарихы, оның ежелгi шығыс медицинасының теориялық
негiздерi, арналар мен акупунктуралық нүктелердiң топографиясы, олардың
көрсетпелерi мен қолдану әдiстерi кеңiнен сипатталған, ѓажайып арналар,
арнадан тыс және акупунктураның жаңа нүктелерi, аурикулотерапия мен
скальпотерапия туралы да мағлұмат алуға болады. Оқулықтың екiншi бөлiмiнде
әр түрлi аурулардың шығыс медицинасы тұрғысынан негiзгi нозологиялық
формалары бойынша этиологиясы, патогенезi, клиникасы мен емi жазылған.
Оқулық қарапайым және жеңiл тілде жазылған, мәлiметтерді тез қабылдауға
ыңғайлы.
Оқулық жоғары медицина оқу орындарының шығыс медицинасы факультетiнiң
студенттерi мен дәрiгер-интерндері үшiн және шығыс медицинасынан дәрігер-
мамандарды дайындауға арналған.
ББК 53.59
Д. 86
ISBN ----------------- Дущанова Г.А.
Абдухалықов А.М.
КlРlСПЕ
Бұл кiтап инешаншу туралы қазақ тiлiнде жазылған алғашқы оқулықтардың
бiрi болып табылады. Ине шаншып емдеу әдiсiне соңғы кезде үлкен көңiл
бөлiнiп отыр. Б±л емдеу әдiсi дәстүрлi Қытай медицинасының бiр бөлiгi болып
табылады. Оқулық көне дәстүрлi Қытай медицинасының теорияларына негiзделiп
жазылған, дао, инь-ян, ци мен қан, цзан-фу, арна мен коллатеральдар, алты
патогендi фактор, жетi көңiл күй туралы маѓл±мат берілген. Бұл аурудың
пайда болуын және оларды инешаншу арқылы емдеудi дәстүрлi Қытай
медицинасының т±рѓысынан дұрыс түсiнудің негiзі болып табылады.
Бiз көне дәрiгерлердiң адам ағзасы табиғаттың бiр бөлiгi екендiгiн,
халық медицинасының даналығын, олардың денсаулық-ауру туралы көзқарасын,
диагностикалық критерийлерiн көрсету арқылы, бұл iлiмнiң осы кезеңде де
өзекті екенiн айтқымыз келдi.
Оқулықта классикалық инешаншудың теориялық негiздерi және инешаншуды
нәтижелі қолдану үшiн ауруды дәстүрлi Қытай медицинасының тұрғысынан қарау
керектігі келтiрiлген. Себебі ќазiргi кезеңдегi медицина бiлiмiн алған
дәрiгерлер, инешаншуды қолданғанда диагностикалық және емдеу әдiстерi
арасында қайшылықтарды көп кездестіредi.
Оқулықтың теориялық бөлiмiнде дәстүрлi Қытай медицинасының негiзгi
теориялыќ концепциялары берiлген: Дао, Инь-Ян, У-синь, арна мен
коллатеральдар, цзан-фу, ци мен қан, сұйықтықтар. Толығынан арналар жүйесi
кµрсетілген: 12 бас арналар, Ғажайып арналар, коллатеральдар, т.б.
Арналар жүйесiнiң құрылысы мен функционалды қ маңызы сипатталған, олардың
әр түрлi патологиялары, емдеу єдістері берiлген.
Акупунктуралық нүктелердi анықтауды жеңiлдету үшiн олардың қытайша
аттары және сандық белгiленуi көрсетілген. Арнадан тыс және жаңа
нүктелердiң топографиясы мен көрсетпелерi келтiрiлген. Оқулықта
аурикулотерапияның және скальпотерапияның негiздерi берiлген.
Екiншi бөлiмiнде аурулардың сипаттамасы дәстүрлi Қытай медицинасы
негiзiнде олардың синдромдар бойынша ажыратпалы диагностикалық белгiлерi
көрсетiлген, нүктелердi таңдау және олардың талдауы жазылған, емдеу
єдістері келтірілген.
I БӨЛlМ
ЖАЛПЫ ИНЕШАНШУТЕРАПИЯ
I ТАРАУ
АКУПУНКТУРА МЕН КҮЙДlРУДlҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Акупунктура (инешаншу) мен күйдiру, қытайша чжэнь-цзю (чжэнь-инешаншу‚
цзю-күйдiру) әдiсi Қытайда өте көне заманда пайда болған‚ оның тарихы тас
дәуiрiнен басталады‚ сол кездiң өзiнде адамдар мен малды емдеу үшiн тас
инелер қолданған (“биан тас ине”).
Iшкi Монголияның Дуо-лин аймағында жаңа тас дәуiрiнiң қазбаларында 4‚5
цуньдiк тас инелер табылған. Сондай тас инелер Кытайдың Шанданг
провинциясының Ризао округiнде де табылған‚ олардың ұзындығы 8‚3 см - 9‚1
см болған. Оларды қан шығару үшiн‚ ци мен қан айналымын реттеу үшiн
қолданған. Бұл археологиялық табыстар акупунктура әдiсiнiң алғашқы қауым
кезiнен пайда болғанын дәлелдейдi.
“Жай сұраулар” кiтабының 12 тарауында: “Биан тас инемен” емдеу Қытайдың
Шығысында пайда болған‚ ал күйдiру Солтүстiкте пайда болған” деп жазылған.
Археологиялық зерттеулер осыдан 3 мың жыл бұрын акупунктура мен
күйдiрудiң иероглифтары сүйек пен тасбақаның панцирiне жазылғанын анықтап
отыр.
Металл (қола) өңдеу әдiстерi пайда болғанда мыс инелер жасалынды. Осы
кезде Инь-Ян‚ У-синь философиялық теориялары пайда болды‚ ал медицина
саласында пульс‚ қан‚ дене сұйықтары‚ Ци‚ шэнь‚ бес дыбыс‚ бес түстi бояу‚
бес дәм‚ т.б. және адам денесiнiң сыртқы ортаға бейiмделу принциптерi
туралы түсiнiк болды. Осылай дәстүрлі Қытай медицинасының теориялық
негiздерi қалыптасты.
Соғысушы елдер Квин династиясы кезiндегi және Батыс Хан династиясы
тұсында (б.д.д. 475-221 жылдары; б.д.д. 206 жылдан–б.д. 24 жылы) металдан
жасалынған медициналық акупунктураға арналған инелер пайда болды. Осыдан
бастап акупунктура тез дами бастады. Металл иненiң 9 түрi пайда болды
(“Ғажайып нүкте” кiтабында көрсетiлген). 1968 жылы Кебей провинциясының
Манченг округiнде Батыс Хан династиясының моласы қазылып ашылды (б.д.д. 113
ж.)‚ онда төрт алтын‚ бес күмiс ине табылды. Сол кездегi дәрiгерлер
ауруларды әр түрлi әдiстермен емдеген: инешаншу‚ күйдiру‚ шөптермен емдеу‚
массаж‚ жылы компресс және т.б.
Мавангдуйдегi (Хунан провинциясы) Хан моласын ашқанда екi жiбек матаға
жазылған арналар мен коллатеральдар теориясы табылған (б.д.д. 3 ғасыр).
Сол уақытта дєст‰рлі Қытай медицинасының теориялық негiздерi туралы
“Хуан Ди Нэй Цзин” деген көне кiтапта жазылды. Онда дєст‰рлі Қытай
медицинасының негiзгi принциптерi ретiнде Инь-ян теориясы‚ У-син теориясы‚
цзан-фу‚ арналар мен коллатеральдар‚ ақыл мен жан‚ ци‚ қан‚ дене сұйықтары‚
бес сезiм мен алты сыртқы патогендi факторлар көрсетiлген‚ ал акупунктура
мен күйдiру негiзгi емдеу әдiсi деп айтылған. Бұл кiтап Қытай медицинасының
теориялық негiзiн құрды.
256-260 жылдары белгiлi дәрiгер Хуан Фу Ми Цзя И Цзин (“Акупунктура
мен күйдiрудiң жүйеленген классикасы”) атты трактатын жазды. Ол “Жай
сұраулар”‚ “Акупунктура каноны” және “Акупунктура нүктелерi мен күйдiру
негiзi каноны” кiтаптарын қолданды. Трактат 12 томнан‚ 128 тараудан тұрады‚
349 акупунктуралыќ нүкте жазылған. Бұл кiтап акупунктура тарихында ең
ықпалды еңбектердiң бiрi болады. Трактатта цзан-фу‚ ци мен қан теориялары‚
каналдар мен коллатеральдар‚ акупунктуралық нүктелер‚ пульс диагностикасы‚
акупунктура әдiстерi‚ олардың клиникалық қолданулары жазылған.
Суй (581-618 жж.) және Тан династиясы (618-907 жж.) кезiнде акупунктура
мен күйдiру жақсы дамыды. Бұл кезде акупунктура туралы кiтаптар жүйеге
келтiрiлдi‚ Сун Сы Мяо Цзянь Цзин Фан (“Мың алтын құйма тұратын‚ жедел
жәрдем нұсқаулары” және “Мың алтын құйма тұратын‚ жедел жәрдем нұсқауларына
қосымша”, 650-652 ж; 680-682 ж) кiтаптарын жазды жєне “Үш проекция
диаграммасын” сызды‚ онда 12 тұрақты арна‚ 8 қосымша арналар түрлi түстi
етiп көрсетiлген‚ 650 акупунтуралыќ нүкте салынған.
Тан династиясы кезiнде империялық медициналық бюро құрамында 4
медициналық және фармациялық департамент болды. Соның iшiнде бiреуi
акупунктураны басқарды. Оның штатында 1 профессор‚ 1 ассистент болды‚ олар
студент-дәрiгерлердi оқытты.
Бес династия (907-960 ж.), Лиа династиясы (916-1125 ж.), Сонг
династиясы (960-1279 ж.), Ийн династиясы (1115-1234 ж.)‚ Юан династиясы
(1206-1368 ж.) тұсында өкiметтiң қолдауымен Ван Вей И Тун Жэнь Шу Сюе
Чжэнь Цзю Ту (“Жаңа қола фигурада иллюстрацияланған “Акупунктура мен
күйдiру қолбасшы кiтабын”) жазды (1026 ж.). 1027 ж. Ван Вей Идiң жобасымен
екi қола мүсiн құйылды‚ (iшкi мүшелермен‚ арналармен) сол кезде
“Акупунктура мен күйдiру шығу тегiнiң каноны” (Ванг Дзингдзанг)‚ “14
арнаның экспозициясы” (1341 ж., Хуа Шоу) атты кiтаптары жазылды.
Бұл кезде теорияның және емдеу әдiстерiнiң әр түрлi бөлiмдерi дамыды‚
оның көптеген тармақтары пайда болды – балалар аурулары‚ жедел жәрдем‚
жалпы ауырсынуды басу‚ т.б. Осы кезде анатомия бөлiмi кеңiнен дамыды‚
анатомияны зерттеуде өлiктер кеңiнен қолданылды‚ хроноакупунктура емдеу
әдiстерi қалыптасты.
Минг династиясы кезiнде (1368-1644 жж.) акупунктура үлкен жетiстiктерге
жеттi:
1) акупунктурадан көптеген еңбектер пайда болды. Олар инешаншудан осы
уақытқа дейiнгi бiлiмдi талдап‚ реттедi‚ тереңдеттi;
2) әр түрлi емдеу әдiстерiн жүйеге келтiрiп‚ талдау жасалынды;
3) күйдiру мен қыздыру әдiсiне өте көп көңiл бөлiндi;
4) акупунктуралық нүктелер жүйеге келтiрiлiп‚ жаңа нүктелер пайда
болды. Бұл кезде көп атақты дәрiгерлер шықты, мысалы, атақты Ян Цзи Чжоу
1601 жылы атақты Чжэнь Цзю Да Чэнь (Инешаншу мен күйдiрудiң толық
қолбасшы кiтабы) трактатын жазды.
Кинг династиясынан опиум соғысына дейiн (1644-1840 ж.) шөппен емдеу
әдiстерi кеңiнен дамып, акупунктуралық емдеу әдiсiне көңiл бөлiнбедi. 1822
жылы Империялық медициналық колледждiң акупунктура мен күйдiру департаментi
жабылды‚ себебі оны қажетсiз деп тапты.
1911 жылғы революция Кинг династиясының билiгiн жойды, акупунктураны
одан әрi дағдарысқа келтiрдi. Жаңа өкiмет Қытай медицинасын әшкерелеп‚ оның
дамуына кедергi келтiрдi. 1914 жылы Қытай өкiметi оны қолдануға тыйым
салды‚ Қытай медицинасы құлдырап күйредi.
Алайда, Батыс Европа медицинасы Қытай медицинасына үлкен қөңiл бөліп,
оны зерттеп, ғылыми тұрғыдан қарады. 1934 жылы Тан Шинның “Электропунктура
принциптерi мен техникасы”, “Электропунктураны зерттеу” жарыққа шыққан
жұмыстарының маңызы өте зор болды, осы жұмыстардың нәтижесінде Қытайда
электроакупунктура қолданыла бастады.
Қытайда компартия жеңiске жетiп, билiкке келген соң чжэнь-цзю
терапиясының қайта дамуы басталды. Ол кеңiнен зерттелiп, тәжірибеде
қолданыла бастады. 1945 жылы халықаралық Бетуе атындағы госпитальда
акупунктура клиникасы ашылды. 1947 жылы алғашқы рет “Акупунктура мен
күйдiру қолбасшы” кiтабы жарық көрдi. 1948 жылы Кытай өкiметi акупунктура
курсын Денсаулық Мектептерiнiң бағдарламасына енгiздi. 1951 жылы Қытайда
акупунктура мен күйдiру Экспериментальды институты ашылды, ол 1955 жылы
Академия болып қайта құрылды да басшысы болып Чжу Лянь тағайындалды. Оның
“Қазiргi заман Чжэнь-цзю терапиясының қолбасшы” атты кiтабы 1959 жылы орыс
тiлiне аударылды, бұл Совет Одағындағы дәстүрлі Ќытай медицинасының алғашқы
кiтабы едi. 1975 жылы БОДҰ-ның нұсқауымен Пекинде, Шанхайда және Нанкинде
Халықаралық акупунктура курстары жұмыс iстей бастады және акупунктураның
дүние жүзiне кеңiнен тарауға себебiн тигiздi. 1979 жылы Бүкiл Қытайлыќ
акупунктура мен күйдiру Ассоциациясы ашылды, ол барлық елдерде осы саланы
дамытуға жұмылдырды.
Европада акупунктура туралы алғашқы мәлiметтер XIII ғасырда пайда
болды, ал XVII ғасырда инешаншу әдiсiмен емдеу туралы “Қытай медицинасының
құпиялары” деген кiтап Гренобльде бiрiншi рет басылып шықты, онда ауруларды
инемен емдеу әдiсi туралы айтылады және ол әдiс акупунктура деп аталады.
Инемен емдеу әдiсiн алғашқы рет Россияда 1828 жылы Медико-хирургиялық
академияның профессоры П.Чаруковский “Әскери-медициналық” журналда
хабарлады.
Қытай халық медицинасын зерттеуде орыс дәрiгерi А.Татаринов үлкен үлес
қосты (1817-1886 ж.), ол Пекинде рухани миссияның құрамында жұмыс iстеп
жүрiп, орыс тiлiне Хуанди-Нэй-Цзин кiтабын аударды, Инешаншу мен мокса –
олар Қытайда қандай кiтабын жазды, пульс диагностикасы, сот медицинасында,
емдiк өсiмдiктер жөнiнде өте маңызды зерттеулер жасады. Бұл емдеу әдiсiн
кейiн келе Э.Вяземский, П.Корниевский, т.б. кеңiнен сипаттады.
Совет Одағында чжэнь-цзю емдеу әдiсi 1956 жылы бiр топ совет мамандары
Қытай Халық Республикасынан оралғаннан соң кең дами бастады. Сол жылы СССР
Денсаулық сақтау министрлiгiнде И.Кочергиннiң басшылығымен чжэнь-цзюдi
зерттейтiн комитет құрылды. 1957 жылы “Инешаншу мен күйдiрудiң уақытша
әдiстемелiк нұсқаулары” бекiтiлдi. 1958 жылы Бүкiлодақтық 1-шi терапевттер
съезiнде В.Вогралик чжэнь-цзю әдiсiнiң клиникалық-физиологиялық негiздерi
мен iшкi аурулар клиникасында қолдануы туралы баяндама жасады. Бұл оқиға
чжэнь-цзюдың дамуына үлкен әсер еттi.
Келесi кезеңдерде Горькийде, Москвада, Ленинградта, т.б. қалаларда
ғылыми конференциялар өттi, үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстары басылды. Ол
қалаларда дәрiгерлердiң мамандығын жетiлдiру курстары ашылды. 1977 жылы
Бүкiлодақтық Рефлексотерапия институты ашылды, оныњ алғашқы директоры
профессор Р.Дуринян тағайындалды, институт келешекте үлкен ұйымдастыру
орталығына айналды, бара келе СССР Денсаулық сақтау министрлiгiнiң орталық
ғылыми-зерттеу Рефлексотерапия институты болып, онда үлкен ғылыми зерттеу
жұмыстары жасалынды.
Қазақстан республикасында алғашқы рет 1986 жылы Алматы мемлекеттiк
дәрiгерлер бiлiмiн жетiлдiру институтында инерефлексотерапия курсы ашылып
(меңгерушiсi доцент М.Ахметов), 1988 жылы өз алдына кафедра болып қайта
құрылды (меңгерушiсi профессор А.Чемерис). Чжэнь-цзюдiң Қазақстанда одан
әрi дамуы профессор А.Чемеристiң атымен тығыз байланысты. 1991 жылы кафедра
“Шығыс медицина” кафедрасына айналды, онда инерефлексотерапия, су-джок,
мануальды медицина курстары ашылды. Бұл кафедра чжэнь-чзю емдеу әдiсiнiң
дамуына үлкен үлесiн қосты, ғылыми-әдiстемелiк орталығына айналды.
Халықаралық байланыстарды нығайтып, әлемге танымал ғалымдардың басын қосып
(Кореядан доктор Пак Чжэ Ву, Англиядан доктор К.Дантон), Қазақстанда Су-
джок, мануальды медицинаны дамытты. Сол жылдары көптеген ғылыми-тәжірибелік
конференциялар өткiзiлдi, бiрнеше ғылыми мақалалар жинағы жарыққа шықты,
акупунктурадан оқулықтар мен кiтаптар, чжэнь-цзюден қысқаша энциклопедия,
атлас, мануальды медицинадан оқулықтар шығарылды.
Қазақстанда чжэнь-цзюдiң одан әрi дамуына 1991 жылы Түркiстанда
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетiнiң ашылуы, сол
университеттегі медицина факультетiнiң неврология кафедрасында шығыс
медицинасы курсының ұйымдастырылуы себепші болды (меңгерушiсi профессор
Г.А.Дущанова), кейiннен ол Неврология және шығыс медицинасы кафедрасына
айналды. Кафедра құрамында инешаншу және күйдiру, цигун, шығыс
фитотерапиясы, мануальды медицина пәндері енгізілді. Шығыс медицинасы
мамандарын дайындау жөнiнде үлкен ұйымдастыру жұмыстары жүргiзiлдi. Оған
м.ғ.д., профессор Г.А.Дущанованың және м.ғ.д., профессор С.Ш.Шалхаровтың
еңбегi көп сiңдi. Қысқа уақыттың iшiнде алғашқы рет Қазақстан тарихында
медицина жоғары оқу орындарында студенттердi шығыс медицинасы мамандығы
бойынша дайындау басталды. 1999 жылы ХҚТУ медицина факультетi алғашқы рет
шығыс медицинасы мамандарын дайындап шығарды. Бұл оқиға Қазақстан
медицинасының тарихында бірінші болып орын алды.
II ТАРАУ
ШЫҒЫС МЕДИЦИНАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГlЗДЕРl
Жоғарыда айтылғандай чжэнь-цзю терапиясының теориялық негiздерi Хань
династиясының тұсында (б.д.д. 206-220 ж.ж.) толық қалыптасып болды. Ол
“Хуан Ди Нэй Цзин” кiтабында жинақталып‚ жүйеге келтiрiлiп (көп жылғы
жиналған бiлiм), бiртұтас бiлiм болып жазылды.
Ол үш философиялық принциптерге негiзделген, олар: Дао‚ Инь-Ян және У-
синь.
2 Дао
“Дао” iлiмi (жол‚ бiлу, тану) бойынша табиғатта барлық құбылыс тығыз
реттелуіне байланысты гармонияда жєне динамикалық байланыста болады‚ оның
негiзiндегi тәртiп “Дао” принципi арқылы реттеледi.
“Дао” принциптерiн медицинада қолдану:
1) Адам ағзасы бiртұтас жүйеленген жүйе‚ ол сыртқы орта принциптерi мен
заңдылықтарына бағынады. Адам табиғатпен гармонияда тұру керек. Дәрiгер
соны бақылап отыру керек‚ бiр кезде дәрiгердiң мiндетi адамға дұрыс өмiр
сүрудi (салауатты өмiр сүру) жыл уақытына‚ күнiне байланысты диета
қолдануды‚ ауру тудырмайтын профилактикалық шараларды қолдануды үйрету
болған. Сол үшiн дәрiгер айлық алған (дәрiгер адам ауырмағаны үшiн айлық
алған‚ ауырған кезде ол тегiн емдеген).
2) “Дао” бiлiмiндегi бiртұтастық идеясы диагностика мен терапияның
бастауыш пункты болады:
3) Жалпы табиғаттағы сияқты Инь-ян медицинада өз көрiнiсiн табады‚ ол
дєст‰рлі Қытай медицинасыныњ аурулар теориясының негiзi және аурудың фазасы
мен типтерi туралы iлiм болады.
2. Инь-Ян
Жоғарыда айтылғандай табиғат бiртұтас‚ әрқашан қозғалыста‚ өзгерiсте‚
және екi қарама-қарсы құбылысқа байланысты – (бағынышты) – олар Инь-Ян деп
аталады.
Ян ұғымы – таудың жарық күнгей жағы‚ жарық, жылы ауа‚ динамикалық
позитивтi жасаушы‚ еркек тип. Янның символы - от.
Инь – ұғымы – таудың көлеңке терiскей жағы‚ қараңғы‚ суық‚ су‚
пассивтi‚ негативтi‚ сақтаушы‚ әйел тип. Иннiң символы - су.
1) Инь-ян бiр-бiрiне тәуелдi және қарама-қарсы‚ бiрiн-бiрi толықтырып
отырады.
2) Инь-ян тығыз байланыста‚ бiреуi көбейсе‚ екiншiсi азаяды. Таза ян
жоқ‚ таза Инь-жоқ‚ “Иньде ян бар‚ Янда – инь бар”.
1-кесте
Инь-Ян концепциясы
(Г.Шмидт бойынша, 1982 ж.)
Түсiнiгi Ян Инь
Құбылыстар Таудың жарық жағы Таудың көлеңке жағы
Жарық Қараңғы
Жылы Суық
Ауа Су
Динамикалық Пассивтiк
Позитивтi Негативтi
Өндiрушi Сақтаушы
Еркек принцип Әйелдiк тип
Ян мен Инь теңдiгi адам өмiрi мен табиғаттағы өмiрдiң негiзi, ал
олардың аралығындаѓы теңдiк бұзылса‚ дисгормония пайда болады.
Инь-ян концепциясыныњ медицинада қолданылуы:
1) Аѓзаныњ құрылысы
2-кесте
Инь-Ян концепциясы
(Г.Шмидт бойынша, 1982 ж.)
Түсiнiгi Ян Инь
Жалпы Ақыл (ой) Дене (сома)
Энергия Қан (дене сұйықтары)
Дене аймақтары Сыртқы бөлiгi Iшкi бөлiгi
Терi, бұлшық еттердiң Бұлшық еттердiң терең
беткi қабаты, дененiң қабаты, сүйектер, дене
жоғарғы жағы қуысы
Артқы жағы Алдыңғы жағы
Сол жағы Оң жағы
Мүшелер Қуыс мүшелер Тығыз мүшелер
асқазан, өт қабы, аш Талақ, өкпе, жүрек,
iшек, тоқ iшек, қуық бауыр, бүйрек
Тәртiбi Активтi Пассивтi
Көңiл күйi Көңiлдi Көңiлсiз
Жылдам Баяу
Аурудың барысы Жедел Созылмалы
Динамикалық Баяу
Аурудың көрiнiсi Бетi қызыл Бетi бозғылт
Суық сусындарды қажет Ыстық сусындарды қажет
етедi етедi
Пульс Беткейлiк, жеңiл Терең, кiшi, әлсiз,
бiлiнедi, үлкен, күштi,баяу
жылдам
Дене құрылысы Атлет, сангвиник, Астеник, меланхолик
Ян типтi Инь типтi
2) Патогенезi
Инь-Ян тепе-теңдiгi болғанда, ағзада гармония, денсаулық жақсы болады.
Инь басым болып, Ян төмендесе, ағзада патология – суық синдромы болады.
Инь төмен болып, Ян басым болса, ағзада патология – ыстық синдромы
болады.
3) Диагностикада
Инь синдромында төмендегi клиникалық көрiнiстер болады: аурудың терi
қабаттары бос‚ түсi бозғылт‚ аурудың қозғалысы баяу‚ ауру жаурағыш болады‚
пульстың соғуы – баяу.
Янь синдромында келесi клиникалық көрiнiстер болады: аурудың дене
құрылысы жақсы‚ терiсi қызыл шырайлы‚ қозғалысы жылдам‚ бақуатты
(энергичное)‚ пульсі – жылдам‚ сыртқы.
4) Терапияда
а) Сыртқы патогендi фактор ағзаға енiп, Ян-Инь тепе-теңдiгi бұзылған
кезде, Ян Инь-нен басым болса, Ян-ды әлсiрету (азайту) керек; ал егер Ян
Инь-нен төмен болса, Инь-дi басу (азайту) керек.
б) Iшкi патогендi фактор ағзаны зақымдаған кезде, Ян Инь-нен басым
болса, Инь-дi күшейту (көбейту) керек, ал Ян-нан Инь басым болса, Ян-ды
күшейту (көбейту) керек.
5) Фармакологияда
Ян дәрiмен Инь ауруды емдеу,
Инь дәрiмен Ян ауруды емдеу әдiстерi қолданылады.
6) Инешаншуда
Энергетикалық дисбалансты қалпына келтiру үшiн арналардың:
а) Инь-Ян қосарласқан байланысын,
б) жоғарғы-төмен байланыстарын қолданылады.
2. У-синь концепциясы
а) Бес элемент туралы түсiнiк
Көне дәрiгерлердiң түсiнiгi бойынша бес элемент болады: металл‚ су‚
ағаш‚ от‚ жер. Бүкiл әлем осылардан құрылған‚ табиғатта барлық зат осы бес
элементтiң бiрiне жатады.
Бұл бес элемент бiр бiрiмен тығыз байланыста болады - олар “бiр-бiрiн
тудырады” және “бiр-бiрiн басады”.
Бұл концепция нақты заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты
түсiндiредi. Шығыс медицинасы бес элемент концепциясын қолданып адам
денесiн‚ мүшелердi классификациялайды‚ физиологиялық‚ патологиялық
өзгерiстердi түсiндiредi.
“Бiрiн-бiрi тудыру” – байланыстағы элементтердiң әрқайсысы өзара пайда
болуы мен өсуiне жәрдемдесу‚ “бiрiн-бiрi басу” – байланыстағы элементтердiң
әрқайсысы өзара бiр-бiрiн басып‚ бiр-бiрiне бағынышты болады.
б) Бес элемент концепциясының негiзгi қағидалары:
“У-синь” теориясын медицинада қолдану
1) Физиологияда - цзан-фу мүшелерi у-синь заңдылығы бойынша бiр-бiрiмен
тығыз байланысты, олар бiр-бiрiн күшейтiп (ана-бала заңдылығы) және
тежеп отырады (ата-немере заңдылығы). Мысалы: өкпеде энергетикалық
жетiспеушiлiк болса, ол талақтың активтiлiгiнiң төмендеуiнен және
жүректiң активтiлiгiнiң жоғарылауынан болуы мүмкiн.
2) Патологияда – iшкi мүшелердiң аурулары у-синь заңдылығы бойынша жыл
уақытына‚ ауа райының қолайсыз факторларына (алты сыртқы патогендi
фактор), көңiл күймен (жетi iшкi патогендi фактор) тығыз байланысты.
Мысалы: көктемде сыртқы патогендi фактор жел, iшкi патогендi фактор
– ашу басым болады.
3) Диагностикада – мысалы: уайымнан ұйқы бұзылса – жүрек арнасымен
байланысты (жан - жүрек); тәбет жоғалып‚ iш өтiп, ұйқы бұзылса –
талақ арнасының бұзылысының жүрекке әсер еткенi.
4) Терапияда – жоғарыдағы мысалда талақ арнасы анасы жүрек арнасынан
энергияны алмауы үшiн‚ оны тежейдi, сонда анасы тынышталады‚ ауру
жазылады (ұйқы қалыптасады).
5) Фармакологияда – дәрiнiң түсiн‚ дәмiн ескертедi. Мысалы: тәттi‚ сары
түстi дәрi талаққа пайдасын тигiзедi (олар жер элементiне жатады).
6) Инешаншуда – у-синь заңдылығы бойынша “Ана-бала”‚ “Ата-немере”
қағидаларын қолданып, инешаншу әдiсiмен ауруларды емдейдi.
7) Профилактикада – мысалы: күзде өкпенi қорғау керек.
2.4. Цзан-фу мүшелерi
Цзан-фу мүшелерi бұл адамның iшкi мүшелерінің жалпы аталуы.
Шығыс медицинасының iшкi мүшелерімен олардыњ функциясы жөнiндегi
мєліметке сай бiраз өзгешелiктер бар:
- мүшелер морфологиясына қарағанда‚ функционалды жұмысына көп көңiл
бөлiнедi;
- материалда көрiнетiн болмыспен қатар (iшкi мүшелер‚ қан‚ дене
сөлдері‚ т.б.) көрiнбейтiн болмыс болады – “рухани басталу”‚ ол
материалды негiзден тұрады (“шэнь”).
Қытай медицинасында “м‰шені” құрылымдық-функционалды жүйе деп
түсiнедi‚ сондыќтан оларды топографиялы-анатомиялық жєне функционалдыќ
жүйелерде атќаратын функция принципi бойынша бiрге топтастырады.
Мысалы, өкпе демалу функциясынан басқа‚ терiнi және шашты “басқарады”.
Жүрек қан айналымынан басқа адам эмоцияларын басқарады‚ т.б. Сонымен‚
дєст‰рлі Қытай медицинасындағы “мүше” деген ұғымды‚ қазiргi медицинада
П.Анохиннiң “функционалды жүйелер” теориясы тұрғысынан қарау керек.
Мүшелердiң екi түрi бар: Цзан және фу.
1) Цзан мүшелерiне – тығыз мүшелер: жүрек, өкпе, талақ, бауыр, бүйрек,
перикард жатады.
Олар Инь жүйесiне жатады. Цзан мүшелерiнiң негiзгi функциясына қоректiк
заттар‚ өмiр энергиясы‚ Ци‚ қан, денедегi сұйықтарды өңдеу және сақтау
жатады.
2) Фу мүшелер – қуыс мүшелер: олар Ян жүйесiне жатады. Фу мүшелердiң
негiзгi функциясына асты қорыту‚ сiңiру‚ қалдықтарды шығару жатады.
Цзан және фу мүшелерi бір-бірімен тығыз байланыста болады (ян-инь‚ у-
синь‚ т.б., теориялар).
Цзан-фу теориясы негiзiнен физиологиялық және патологиялық белгiлердi
зерттеу‚ клиникалық тәжiрибенi талқылау арқылы құрылған.
Мүшелердiң негiзгi функциясы:
2.4.1. Цзан мүшелерi
1. Жүрек. Элементi от. Жүрек аш iшекпен байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы
байланыс)
Функциялары:
а) қан тамырлары мен қанды басқарады. Қан айналымын iске асырады (жүрек
Циi арқылы‚ егер ол күштi болса‚ қан айналымы жақсы);
б) Жанның (Шэнь) қоймасы, көңiл күймен және психикамен байланысты,
барлық Цзан-фу мүшелермен байланысты. Психика функциясының материалдық
негiзi қан болады‚ ал оны жүрек басқарады‚ сондықтан жүректiң бұл екi
функциясы тығыз байланысты;
в) Жүрек айнасы – тiл (тiлге ашылады);
г) Көрiнiсi – бет.
2. Перикард. Элементi от (“жүректiң басшысы”). Перикард үш қуыспен
тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы), функциясы: ол жүректi
қорғаушы қабат‚ патогендi факторлар бiрiншi перикардты бұзады.
Сондықтан перикард пен жүрек аурулары ұқсас‚ бiрақ перикард
деңгейiнде ауру жеңiл түрде өтедi.
3. Бауыр. Элементi “ағаш”. Бауыр өт қабымен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциялары:
а) Қанды сақтау‚ қан көлемiн реттейдi‚ организмнiң қажетiне байланысты.
Сондықтан бауыр барлық органдармен тығыз байланысты‚ олардың функциясына
әсерiн тигiзедi;
б) Еркiн Ци ағысын демеп тұрады (қолдап). Бауыр Цидiң тұрақты‚
гармониясы циркуляциясына‚ Цзан-фу органдардың активтiлiгiне жауапты
(өзiмен бiрге). Бұл үш бағытта орындалады;
в) Эмоционалды активтiлiктi басқару – бауырдың Ци ағысын еркiн
ұстауының арқасында жан мен эмоция гармониялы болады. Бауыр бұзылғанда, Ци
iркiлiсi болса - депрессия‚ жылағыштық‚ апатия болады‚ ал Ци гипер
активтiгi болса - ұйқысыздық‚ мазасыздану болады;
г) Ас қорытуға қатысу – бауыр өт шығарады‚ одан басқа асқазан мен талақ
функциясын басқарады‚ ал олар организмдi қоректiк Цимен қамтамасыз етедi;
д) Қан мен Ци циркуляциясына әсерi тиедi (бұл функцияны негiзiнен жүрек
пен өкпе атқарады). Қан мен Ци iркiлiсi болмау үшiн бауырдың жәрдемi керек;
е) Сiңiрлердi бақылайды. Бауыр организмнiң барлық сiңiрлерiн
қоректендiредi, бауыр қаны азайса‚ сiңiрлер әлсiрейдi‚ аяқ-қол
ригидтiлігі болады.
ж) Ал бауыр оты күшейгенде бұлшық еттердiң спазмдары мен тырысуы
болады.
з) Айнасы – көз. Көздiң жақсы көруi бауырға байланысты.
и) Көрiнiсi – тырнақ.
4. Талақ. Элементi жер. Талақ асқазанмен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциялары:
а) Ас (тамақ) пен суды тасымалдаумен трансформациясын басқарады. Ас –
қан мен Цидiң негiзi болады‚ ол талақта өңделедi. Сондықтан талақ қан мен
Ци жасалатын негiзгi м‰ше болып табылады. Талақ – су алмасу мен суды
реттеуде үлкен жұмыс атқарады, ол артық сұйықтарды арна мен
коллатеральдардан шығарып отырады‚ олардың ылғалды болуын‚ артық
ылғалданбауын қадағалайды. Бұл функцияны талақ Циi атқарады‚ оның жоғары
көтерiлетiн қасиетi бар. Егер ол iркiлсе‚ немесе төмен түсетiн болса‚ бас
айналу пайда болады‚ тiк iшек сыртқа шығады (пролапс);
б) Қанды бақылау. Қанды тамырлардан шығармайды. Қанды жасауға қатысады.
Талақ Циi әлсiресе геморрагиялар‚ пурпура‚ мелена‚ жатырдан қан кетулер
болады;
в) Бұлшық еттердi басқарады. Талақ бұлшық еттерге қорек‚ су жеткiзедi‚
сондықтан олар жақсы дамиды, күштi болады;
г) Талақ ауызға ашылады – дәм сезiмi;
д) Талақ көрiнiсi ерiнде;
5. Өкпе. Элементi металл. Өкпе тоқ iшекпен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы). Функциялары:
а) Ци мен демалысты басқару. Өкпеде ауамен келген Ци және iштен келген
Ци араласады, өкпе таза Цидi iшке сiңiредi‚ ал iштегi ластанған Цидi сыртқа
шығарады. Организм активтiлiгi кеуде Циiне (цзун-Ци) байланысты‚ ал ол
өкпеде ас Циi‚ су‚ ауаның “таза Циiнен” пайда болып‚ барлық организмге
тарап‚ органдардың қалыпты деңгейдегi активтiлiгiн ұстап тұрады;
б) Энергия тарқалуын‚ терiнi‚ шаштарды бақылау. Өкпе барлық организмге
Ци мен дене сұйықтарын тарқатады‚ олар терi мен шаштарды жылытады‚
ылғалдандырады. Терi организмнiң қорғаныс ж‰йесі‚ ол өкпенiң энергиясымен
байланысты. Одан басқа Цидi тарқатуға терiнiң майда тесiктерi қатысады
(олар “Цидiң қақпасы”)‚ ал оларды өкпе басқарады. Сондықтан терi мен өкпе
тығыз байланысты;
в) Өкпе судың төмен түсуiн бақылайды‚ судың пассажын реттейдi (тарқауы‚
беруi). Жоғарғы Цзан органдар Цидi төмен түсiредi‚ ал төмендегi м‰шелер –
жоғары көтередi. Өкпе су айналымын қажеттi деңгейде ұстауда маңызды роль
атқарады‚ бұл Цидi төмен түсiрумен байланысты.
Мысалы: Цидiң төмен түсуi бұзылса‚ өкпеде қақырық жиналып‚ жөтел
болады.
г) Өкпе мұрынға ашылады;
д) Өкпенiң көрiнiсi терi және терiнiң шаштарында болады.
6. Бүйрек. Элементi су. Бүйрек қуықпен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциялары:
а) “Эссенцияны” (бүйрек Циi) сақтау. “Эссенция” организм мен оның
функцияларының негiзi (Ци) болады; оның екi түрi болады: туа бiткен және
кейiн пайда болған. Олар тығыз байланысты, бiрiн-бiрi толтырып отырады.
Бүйрек эссенциясының таусылуы қартаю мен өлудiң негiзгi себебi. Бүйрек Циi
өсу процесiне‚ жетiлуге‚ адамның пайда болуына қатысады. Эссенциядан
болатын бүйрек Циi‚ бүйрек Инь-інен (ол барлық Инь-нiң қоймасы, организм
сұйықтары‚ организмдi ылғалдандырады‚ қоректендiредi)‚ және Яны-нан (Ян-Ци
– ол организмнiң барлық функциясын активтейдi‚ жылытады) тұрады да, бүйрек
Инь-Ян балансын қолдап тұрады. Судың алмасып реттелуi бүйрек Циiнiң
активтiлiгiне байланысты. Ол қалыпты болса‚ бүйректiң “ашылып”-”жабылуы”
адекватты ритмдi болады.
б) Бүйрек Цидi сiңiрiп‚ төмен түсiредi‚ (өкпеге көмек бередi).
Сондықтан демалыс бүйрекке де байланысты болады. “Өкпе - Цидiң басқарушысы‚
бүйрек - Цидiң тамыры”.
в) Сүйектi басқарады‚ қызыл сүйек миын жасайды‚ онымен миды толтырады.
г) Көрiнiсi шашта. Бүйрек “эссенциясынан” бас миы мен сүйек миы жасалады‚
ол сүйектердi толтырады және қоректендiредi.
Сүйек миы барлық мидың “теңiзi” болады‚ жұмыс және бас миын толтырады‚
оларды қоректендiредi‚ жұмысын қалыптастырады. Эссенция мен қан бiр-бiрiн
активтейдi‚ ал шаштың қоректенуi қанға байланысты‚ ал қанның тамыры бүйрек
Циi эссенциясында болады. Сондықтан шаш бүйрек Циiнiң және қан айналымының
көрiнiсi.
д) Бүйрек құлақта ашылады.
Құлақтың есту қабiлетi бүйректiң алғашқы Циiне байланысты‚ сондықтан
құлақ бүйрекке жатады.
Бүйрек Циi азайса құлақ шулайды‚ естуi төмендейдi‚ бас айналады.
е) Қуық пен анустың сфинктерiн басқарады, “алдыңғы‚ артқы дене
тесiктерiн реттейдi”.
“Алдыңғы‚ артқы дене тесiктерi”- бұл несеп каналы‚ жыныс м‰шелері‚
анус. Сондықтан алғашқы бүйрек Циiнiң әлсiреуi олардың жұмысын бұзады – жиi
несеп‚ несеп ұстамау‚ поллюция‚ ұзақ iш өту‚ тiк iшектiң шығуы.
2.4.2. Фу мүшелерi
1) Өт қабы. Элементi ағаш. Өт қабы бауырмен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы). Функциясы: өттi сақтау‚ iшекке шығару. Сол кезде оның Циi
төмен түседi. Өт қабының бұл функциясы бауырдың еркiн Ци қозғалысын реттеу
функциясымен тығыз байланысты. Өт қабы ас пен суды қорытуға қатыспайды‚
сондықтан оны “қосымша м‰шелерге” жатқызады.
2) Асқазан. Элементi жер. Асқазан талақпен тығыз байланысты (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциясы: ас қорыту‚ сiңiру‚ тамақты аш iшекке өткiзу. Қоректiк заттар
асқазаннан талаққа өтедi. Сондықтан олар ас қорытатын ең басты м‰ше болып
табылады.
Асқазан Циi аспен төмен түседi‚ патологиялық бұзылыс болғанда көңiл
айну‚ құсу болады.
3) Аш iшек. Элементi от. Аш iшек жүрекпен тығыз байланыста (ян-инь‚
iшкi-сыртқы).
Функциясы: асты қорыту‚ әрi сiңiру. Ол “тазаны” “лайқадан” ажыратады‚
қалдықтарды тоқ iшекке бередi‚ суды - қуыққа өткiзедi. Сондықтан аш iшек
ауруында‚ iш өтумен бiрге несеп шығару бұзылады.
4) Тоқ iшек. Элементi металл. Тоқ iшек өкпемен тығыз байланыста (ян-
инь‚ iшкi-сыртқы).
Функциясы: нәжiстi қалыптастыру‚ суды сiңiру. Патология болғанда iш
өтiп немесе қатаяды.
5) Қуық. Элементi су. Қуық бүйрекпен тығыз байланыста (ян-инь‚ iшкi-
сыртқы).
Функциясы: несептi жинау‚ шығару. Бұл функция бүйрек Циiнiң көмегiмен
орындалады. Патологияда несеп шығару бұзылады.
6) Үш қуыс, Сань-цзяо. Элементi от. Үш қуыс перикардпен тығыз
байланыста (ян-инь‚ iшкi-сыртқы).
Үш қуыс жоғарғы, ортаңғы және төменгi болып үш бөлiктен тұрады. Жоғарғы
бөлiгiнде жүрек, перикард және өкпе, ортаңғы бөлiгiнде асқазан мен талақ,
төменгi бөлiгiнде бүйрек және iшектер орналасады.
Функциясы:
- әр түрлi Цидi басқару;
- Юань Ци циркуляциясына жәрдем беру;
- дене сұйықтарының циркуляциясына жәрдем беру.
Ас қорытуға барлық м‰шелер қатысады (сан-цзяо).
- шан-цзяо ас пен судың алғашқы Циiн тарқату мен бөлуiн басқарады;
- чжун-цзяо - асқазан мен талаққа жәрдем бередi;
- ся-цзяо – аѓзадан су мен аѓзадан ќалдыќ шығуын реттейдi.
2.4.2.1 Ғажайып фу мүшелерi
Бас миы. “Бас миы – мидың теңiзi”, Ду-май арнасымен тығыз байланысты.
Бас миы – ақыл сарайы.
Жатыр. Етеккірді реттейдi‚ iштегi перзенттi қоректендiредi. Жатыр
бүйрекпен тығыз байланысты‚ оның репродуктивтiлігi бүйрек Циi-не
байланысты. Жатырдан жэнь-май (барлық Инь-дi қалыптастырады)‚ Чун-
май (Ци мен қанды 12 арнада реттейдi) арналары басталады. Жатыр
жүрек, талақ және бауырмен тығыз байланысты.
Еркекте жатыр сияқты функцияны prostata мен testiculus атқарады. Ол
бүйрек Циiне байланысты.
Цзан-фу мүшелерінің байланыстары:
1. Жүрек және аш iшек.
2. Бауыр және өт қабы.
3. Талақ және асқазан.
4. Өкпе және тоқ iшек.
5. Бүйрек және қуық.
2.5 Ци‚ қан‚ дене сұйықтықтары (Ци‚ сюе‚ цзин-юе)
2.5.1 Ци
Ци – дененiң материалды субстраты‚ сондыќтан Цидiң өзгерiсi мен
қозғалысына жауап береді. Қытай медицинасындаѓы “Ци” ұғымына - қоректiк
заттар, барлық мүшелер мен ж‰йелердіњ функционалды активтiлігi жатады.
Соѓан байланысты адамның барлық өмiр сүруi Ци-дiң қозғалысы мен өзгерiсiне
байланысты.
Қазiргi кезеңдегі ғылыми медицинада “Ци” ұғымына аѓзаныњ барлық
жұмыстарының интегральды функциясы, оның өмiрлiк энергиясы‚ тонусы жатады.
Цидiң түрлерi:
а) Юань-Ци – алғашқы Ци. Ол туа бiткен субстанциядан пайда болады және
адам туылғаннан кейiн тұрақты толтырып (жүре пайда болған Ци-мен) отыруды
қажет етедi. Ол бүйректiң “тамыры” болады да, барлық аѓзаѓа Сань-цзяо
арқылы тарқатылады‚ барлық Цзан-фу м‰шелер мен ұлпалардаѓы функционалды
белсендiлiгiн қуаттандырады.
Қартаю мен өлiм юань-Цидiң бiтуiнен болады.
б) Цзун-Ци – кеуде Циi‚ ауаның “таза Циi-нен” және ас Циi-нен жасалады‚
ол кеуде қуысында болады да, өкпенiң демалыс функциясын активтейдi‚ ал
демалу күшi мен дауыс цзун-Ци активтiгiне байланысты дамиды.
Ол қан айналымын‚ қан тамырларын активтейдi‚ Сондықтан Ци циркуляциясы‚
суық‚ ыстық‚ аяқ-қол мен дененiң қозғалысы цзун-Цидiң активтiлігiне
байланысты.
в) Ин-Ци - қоректiк Ци‚ талақ пен асқазанда тамақ және судың Циi-нен
жасалады‚ қан тамырларында айналып‚ жүредi.
Функциясы: қанды жасау‚ қанды қоректендiру және барлық м‰шелер мен
ұлпаларды қоректендiру.
Инь-Ци қанмен тығыз байланысты, оны көрсететiн “қан Инi” (Инь-сюе)
деген термин бар‚ екеуiнiң функциясын көрсетедi.
г) Вэй-Ци - қорғаныс Циi‚ қоректiк Циi-нен пайда болады да‚ қан
тамырларының сыртында орналасады.
Функциясы: аѓзаны сыртқы патогендi факторлардан қорғайды‚ терi
тесiкшелерiнiң (поралар) функциясын қадағалайды‚ терiнi ылғалдайды‚ Цзан-фу
м‰шелерін жылытады.
Одан басқа да әрбiр арналар мен мүшелерде өздерiнiң Циi бар.
Жоғарыдағы айтылған төрт түрлi Ци және арна мен м‰шелер Циi қосылып
Чжэнь-Цидi (өмiрлiк Ци) ќ±райды. Ол мүшелер мен арналардың функциясының
материалдық негiзi бола алады, сондыќтан Циге‚ қанға‚ iшкi м‰шелерге әсерiн
тигiзедi.
Цидiң функциясы:
1. Активациялаушы функциясы.
Аѓзаныњ өсуi мен дамуы‚ Цзан-фу м‰шелерініњ‚ қан айналымының‚
сұйықтықтардың тарауының активтiлiгi Цидiң активтеушi функциясына
байланысты. Ци жетiспесе адамның өсуi‚ жетiлуi тежеледi‚ iшкi м‰шелердіњ
гипофункциясы‚ қан iркiлiсi‚ дене сұйықтарының тарқалуы‚ аѓзада ылғалды
флегма жасалуы бұзылады.
2. Жылыту функциясы.
Ци аѓзада жылу шығару‚ жылу алмасуды бақылайды‚ бұны вэй-Ци атқарады‚
және оның терi тесiкшелерiн бақылау мүмкiндiгiн iске асырады.
3. Қорғаныс функциясы.
Қорғаныс функциясын вэй-Ци орындайды. Ол аѓзаны сыртқы патогендi
факторлардан сақтайды‚ олар iшке енгенде күреседi.
4. Бақылау функциясы.
Ци аѓзадаѓы метаболикалық процесстердi‚ қан‚ қан айналымын‚ терi
бөлiну‚ “тесiктердiң ашылып жабылуын” бақылайды және реттейдi.
5. Ци – хуа (Ци өзгерiсi).
а) Ци-хуа Ци‚ дене сұйықтықтары‚ қанның бiр-бiрiне тасымалдау процесiн
бiлдiредi.
б) Цзан-фу м‰шелерініњ функционалды активтiлігiн және олардың қойған
мiндеттерiн орындайды.
в) Қоректендiру функциясын Инь-Ци орындайды. Ол қан тамырларымен
айналып жүрiп‚ қанды және жалпы аѓзаны қоректендiредi.
2. Қан (Сюе)
Қан – ќан тамырларының iшiнде айналып жүредi‚ барлық м‰шелермен
±лпаларды қоректендiредi.
Қанның пайда болуы мен айналуы. Қан асқазан мен талақта пайда болған
қоректiк заттардан жасалынады. Қан пайда болу үшiн Инь-Ци керек (ол талақта
пайда болады)‚ тағы бүйрек эссенциясы керек. Қан жасалынғаннан соң
қантамырларда айналып жүредi‚ оның функциясы жүрек, талақ, бауырға
байланысты.
Жүрек қан айналымын басқарады. Талақ қанның сыртқа шықпауын бақылайды
және қанды қоректендiредi‚ ал бауыр еркiн Ци мен қан айналасын
активациялайды‚ қанды сақтайды‚ қанның көлемiн реттейдi.
Қанның функциясы.
Барлық мүшелер мен ұлпаларды қоректендiредi‚ ылғалдандырады. Қанның бұл
функциясы аяқ-қолдың қозғалысы мен көзден бiлiнедi. Қанның ылғалдандыруы
бұзылса‚ көз бен ауыз құрғайды‚ буында қозғалыс бұзылады‚ терiнiң құрғауы
мен түлеуi болады.
3. Дене сұйықтықтары
Дене сұйықтықтары тамақ пен судан (асқазан мен талақта өңделгеннен соң)
бес Цзан мүшелерiнiң қатысуымен жасалынады. Сань-цзяо сұйықтар өтетiн жол
болады (дренажды жүйе).
Сұйықтықтың бiр бөлiгi талақ‚ өкпе, үш қуыстан өткен соң терi арқылы
тер болып шығады‚ келесi бөлiгi қуыққа барып‚ несеп болып шығады.
Сұйықтықтардың пайда болуы‚ тарауы‚ және шығарылуы өкпе, талақ, бүйрекке
байланысты. Сұйықтық айналысы бұзылса iсiк пен флегма пайда болады‚ ал
сұйықтық азайса‚ кiлегей қабаттар құрғайды‚ құрғақ жөтел‚ шөлдеу‚ iштiң
қатуы болады.
Сұйықтыќтардың функциясы.
Дене сұйықтары әр түрлi мүшелер мен ұлпаларды ылғалдандырады және
қоректендiредi. Олар екi топқа бөлiнедi:
1. Цзин – таза және сұйық‚ олар бұлшық еттерде болады‚ бұлшық ет пен
терiнi қоректендiредi‚ ылғалдандырады.
2. Юе – қою‚ лайқа сұйық‚ ол буындарда‚ терi тесiкшелерiнде болады‚
жұлын мен бас миын‚ терi тесiкшелерiн қоректендiредi. Цзин мен юе
тамақ Циi мен эссенциядан пайда болады‚ бiр-бiрiне
трансформацияланады‚ сондықтан оларды Цзин-юе деп қосып айтады.
Ци, қан‚ және дене сұйықтықтарының байланысы
1. Ци мен қан.
Ци мен қан аѓзаныњ функциясының материалдық негiзi болады. Ци жылыту
және қозғалту‚ ал қан – қоректендiру мен ылғалдандыру функциясын атқарады.
Қан мен Ци – шығуы бiр жерден‚ олар қорек Циi-нен және б‰йрек
эссенциясынан пайда болады. Сондықтан Ци әлсiресе (босаса)‚ қан айналымы
мен қан қоректенуi нашарлайды‚ ал қан iркiлiсi Ци iркiлiсiн тудырады.
“Ци қанды басқарады‚ ал қан Цидiң анасы”.
2.6 Цзин – Ло теориясы
(Арна мен коллатеральдар теориясы)
Арна мен коллатеральдар Ци мен қан аѓзаны айналып жүретiн жолдар. Олар
iшке Цзан-фу мүшелерiне барады да, сыртқы арна мен коллатераль арқылы
шығады‚ олар өзара қосылып‚ бiр тұтас бүкiл аѓзаны байланыстыратын жүйе
құрайды. Цзин-Ло жүйесi 12 бас арнадан, 8 ғажайып арнадан және 15
коллатеральдан тұрады. Әрбiр Цзан және Фу мүшелерiнiң әрқайсысының өзiнiң
арнасы және олар коллатеральдар арқылы Инь-Ян (iшкi-сыртқы) байланыста
болады.
Аѓза‚ сыртқы ортамен тығыз қарым-қатынасы бар ашық жүйе‚ сыртқы ортаның
талабына сай аѓза бейімделу арқылы iшкi гомеостазды ұстап тұрады. Терi iшкi
мүшелермен тығыз нейро-гуморальды байланыста болады және сыртқы ортаның
әсерiн бiрiншi қабылдайды және сол әсерге қажеттi жауап берiп‚ өмiрлiк
процестердi өзгертiп, реттеп отырады. Сыртқы ортаның информациясы “Дене
терi қабаты – iшкi мүшелер” жүйесi арқылы аѓзаѓа әсерiн тигiзедi.
Цзин-Ло (арна мен коллатеральдар) ж‰йесініњ негiзгi функциялары.
1. Цидi тасымалдау, Инь-Янды реттеу. Арна мен коллатеральдар Ци мен қан
айналатын жолдар‚ арна iшiнде Инь-Ци‚ сыртында – вэй-Ци жүредi. Цзин-
Ло жүйесi аѓзаны бiртұтас жүйеге қосып Инь-Яндi реттейдi‚ жоғарѓы
және төменгi‚ сыртқы мен iшкi‚ барлық мүшелер мен ұлпаларды қосады.
2. Патогендi факторларға қарсы тұрады‚ аурудың симптомдары мен
белгiлерiн көрсетедi. Бұл функцияны негiзiнен Вэй-Ци атқарады.
Бiрiншiден, арна мен коллатеральда болған алғашқы бұзылыс‚ осы
жүйемен iшке енiп‚ iшкi м‰шелерді бұзуы мүмкiн, ал екiншiден, iшкi
бұзылыстар сәйкес арналарда көрiнуi мүмкiн. Сонымен, Цзин-Ло жүйесiн
емдеу үшiн және Цзан-фу м‰шелерініњ патологиялық бұзылыстарының
диагностикасына қолдануға болады.
3. Арнайы “ине” сезiмiн көрсету және “бостық” – “толықтық” жағдайларын
реттеу. Чжэнь-цзюдi қолданып, нүктелердi қуаттандыру арқылы Ци мен
қан жүрiсiн қалыптастырады, Цзан-фу мүшелерiн реттейдi.
Цзин-Ло жүйесiнiң элементтерi (3, 4-суреттi, 3-кестенi қара):
Денедегі 12 негізгі канал
N Активтік Арна-ныњ Арнаныњ ќытайша Инь-Ян Элементі Шифрі
саѓат аталуы аталуы
ФранцузАѓыл-шынш
-ша а
1. 03-05 ¤кпе Шоу-тай-инь-фэй-цИнь Металл P LU
зин
2. 05-07 Тоќ ішек Шоу-тай-мин-да-чаЯн Металл GI LI
н-цзин
3. 07-09 Асќазан Цзу-ян-мин-вэй-цзЯн Жер E SI
ин
4. 09-11 Талаќ Цзу-тай-инь-пи-цзИнь Жер RP SP
ин
5. 11-13 Ж‰рек Шоу-шао-инь-синь-Инь От C H
цзин
6. 13-15 Аш ішек Шой-тай-ян-сяо-чаЯн От IG SI
н-цзин
7. 15-17 Ќуыќ Цзу-тай-ян-пан-гуЯн Су V B
ан-цзин
8. 17-19 Б‰йрек Цзу-шао-инь-шэнь-Инь Су R K
цзин
9. 19-21 Пери-кардШоу-цзюе-инь-синьИнь От MC HS
-бао-цзин
10.21-23 Сань-ЦзяоШоу-шао-ян-сань-цЯн От TR TW
зяо-цзин
11.23-01 ¤т Цзу-шао-ян-дань-цЯн Аѓаш VB G
ќалтасы зин
12.01-03 Бауыр Цзу-цзюе-инь-ганьИнь Аѓаш F Liv
-цзин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz