Қазақстан табиғатының эталондық бөліктері
Дайрабаев Р., Алпамысова А.
Қазақстан табиғатының эталондық бөліктері
Оқу құралы
Түркістан 2011
УДК 387 (075,8):631,4
ББК 40,3Я7
А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің
№3, 04 қараша 2011 жылы хаттамасында бекітілді
А.Ясауи атындағы ХҚТУ оқу-әдістемелік кеңесінің №4, 26 желтоқсан 2011 жылы хаттамада баспаға ұсынылды
Пікір жазғандар:
Қ.Н.Жайлыбай-биология ғылымдарының докторы, профессор
А.И.Сейтхожаев- биология ғылымдарының докторы, профессор
М.Т.Ерденов-ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты
Құрастырғандар: Биология кафедрасының доценті,
а.ш.ғ.к.Дайрабаев Р.Ә.
магистр-оқытушы Алпамысова А.Б.
Т 49 Қазақстан табиғатының эталондық бөліктері оқу құралы
ISBN 9963-524-42-0
УДК 378
(075,8):631,4
ББК 40,3 Я7
Т 37020400
00(05)-010
ISBN 9963-525-42-0
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Ақсу - Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
0.2 Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
0.3 Алматы мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
0.4 Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
0.5 Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
0.6 Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
0.7 Қорғалжың мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
0.8 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
0.9 Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
0.10 Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ БАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.1 Баянауыл мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.2 Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Алтынемел мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
2.4 Көкшетау мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
2.5 Қарқаралы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
2.6 Бурабай мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
2.7 Қатонқарағай мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
2.8 Шарын мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
2.9 Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
2.10 Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.11 Жоңғар Алатауы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
2.12 Бұйратау мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
3. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ РЕЗЕРВАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
3.1 Ақжайық мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
3.2 Ертіс орманы мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103
3.3 Семей орманы мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103
3.4 Ырғыз торғай мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
4. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚАУМАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...105
5. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒАТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..107
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
Алғы сөз
Экологиямен табиғаттың тұрақты даму проблеманың алдында тұрған басты міндеттердің бірі- әр аймақтың табиғи климаттық ерекшеліктерін еске ала отырып, флорамен фаунаның көп түрлігін және түрлік құрамының сапасын жақсарту, ерекше қорғалатын территорияларының санын көбейту қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздеріне қажетті өзгерістер енгізу арқылы табиғаттың байлықтарын молайту болып табылады.
Сондықтан ұсынылып отырған оқу құралдың биология саласының тиімділігін арттыруда теориялық және практикалық маңызы зор. Мазмұны қысқа, түсінікті тілмен жазылған. Оқу-бағдарлама бойынша зертханалық жұмыстардың әдістемелері теориялық мәліметтермен қамтылған. Биология агроэкология, геоэкология профильдегі студенттерді технологиялық процестері туралы білімге баулап, ой өрісін кеңейтуге басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге жәрдем бере алады.
Қазақстан табиғатының этолондық бөліктері мен танысудың басты мақсаты студенттерді биология мамандықтары бойынша флорамен фаунаның әр алуандылығы туралы білімге баулап басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге арналған. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралды оқып-үйрену нәтижесінде студенттер қоршаған ортаның негізгі экожүйелерінің сипаттамаларын анықтау мен бірге оларға байланысты қасиеттеріне керекті мағлұматтарды алуға болады.
Қазақстан биоресурстардың әр алуандығына арналған мәліметтер келешек - биология бағыты бойынша мұғалімдер үшін жаратылыстану ғылымдармен танысудың негізгі бір бөлігі. Бұл пән көптеген ғылымдар мен тығыз байланысты. Педагогикалық профильдегі биологтар үшін қазақстан биоресурстарын оқып білу мектеп жанындағы өндірістік жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен қаруландырады. Тәжірибелік мәні бар ғылыми процестерді жүргізу әдістерін үйретеді.
Мазмұны түсінікті және қысқаша жазылған. Бұл кітапша келешек мамандарға ботаникалық және зоологиялық ресурстарының тиімді жағдайларын тереңінен түсінуге көмек бере алады.
КІРІСПЕ
Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар әлемінің ерекшелігіне және оның алуан түрлілігіне мән беріп, оларды сақтап, қорғауға ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеулер жасалып жатыр. Сондай-ақ, ел аумағындағы экологиялық жағдайдың өзгеруі, табиғат пен тіршілік иелерінің арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы да жан-жануарлардың кейбір түрлерінің жоғалып кету қаупін тудырады. Биологиялық алуан түрлілікті сақтау әлем мамандарының алдында тұрған үлкен мәселе. Бұл жай Қазақстан зоологтары мен биологтарын да мазалаумен келеді. Биологиялық алуантүрлілікті тепе-теңдікте сақтап, пайдалану ерекше қолға алыну қажет. Бұл жоспарларды жүзеге асыру мақсатында 2009 ж. 12-13 мамырда биология факультетінің базасында ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан 2030 Стратегиялық реализациясы аясында Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің және Биология факультетінің 75-жылдығына арналған Биологиялық әртүрлілік және табиғат пен қоғамның тұрақты дамуы атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өтті.
Тірі табиғат объектілерінде қордаланған адамдардың қажетіне керекті биологиялық ресурстарға өсімдіктер және жануарлар әлеміне ұқыпты қарауға байланысты мәселелер жан-жақтан талқыланды. Биологиялық ресурстардың табиғаттағы мөлшерін сақтау үшін өсімдіктердің және жануарлардың табиғаттағы алуантүрлілігін сақтай білу керек. Ол үшін әртүрлі қорықтарды ашу бүгінгі күннің талабы. Табиғатты қорғау саласындағы барлық мамандар табиғи жүйелерді - экожүйелер, қауымдар биотоптар және түрлердің сәттілікте амандығын қорғауға тырысып ұмтылады. Соңғы уақытқа дейін экожүйені толық қорғап сақтауға көңіл аударылды. XX ғасырдың басынан бастап осы мақсатқа жету үшін ерекше облыстар, региондар бөліне бастады. Қазіргі кезде халық санының артуына байланысты мұндай резерваттармен (табиғат байлығы, жануарлар мен өсімдіктер үкіметтің айрықша қорғауында болатын қорық, территория) жұмыс жасау қиын және күрделі бола бастады.
Қорықтар - бұл табиғат обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. (1-сурет)
Қазақстан Республикасындағы қорықтар
Қорық аймағы шаруашылық айналымынан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң-құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлаықтарына нұқсан келтіретін әркеттерге тыйым салынған. Қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа жерлердің өсімдіктер мен жануарларын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафтылы-географиялық белбеуінің үлгісі ретінде қорғалуы қажет. Қорықтарда тек саны азайып, жойылып кетуге жақын тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа айналып қоймай, өлкеміздің көрікті табиғат комплекстері сол қалпында сақталады. Болашақ ұрпаққа табиғат байлаықтарын кемеліне келтіре көркейген қалпында табыс етуге ерекше қорғалатын аймақтардың алатын орны ерекше.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРЫ
Қазақстандағы қорықтар жабайы табиғат эталондары мен табиғи аймақтардың қорғаудың жоғарғы түрі болып саналады.
Мемлекеттік табиғи қорық - бұл табиғатты қорғаушы және ғылыми мекеме статусындағы ерекше қорғалатын табиғи аймақ, оның қызметтік мақсаты болып оның аймағындағы табиғи процестердің шынайы жүрісі мен көріністерін, өсімдік пен жануарлар әлемінің объектілерін, жеке түрлер мен өсімдіктер мен жануарлар қоғамдастығын, типтік және әмбебап экологиялық жүйелер мен оларды қалпына келтіру, сақтау мен зерттеу саналады.
Мемлекеттік табиғи қорықтардың негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
1) мемлекеттік табиғи қорық пен оның қорғалатын зонасының биологиялық әртүрлілігін қалпына келтіру мен қорғау режимін қамтамасыз ету;
2) экологиялық жүйелердің мониторингі, мемлекеттік табиғи-қорықтық қор объектілерін, табиғат шежірелерін қоса отырып зерттеу бойынша ғылыми ізденістер жүргізу мен ұйымдастыру;
3) экологиялық-ағарту қызметін жүргізу;
4) мемлекеттік экологиялық сараптама жобаларына қатысу мен шаруашылық және басқа объектілер схемаларын жасау, олар мемлекеттік табиғи қорықтың экологиялық жүйелеріне зиянды әсер етулері мүмкін;
5) экологиялық-ағарту, ғылыми және шектелген туристтік мақсаттарда мемлекеттік табиғи қорық аймағын ретелген тәртіп бойынша қолданып, оның зонасын қорғау.
Мемлекеттік табиғи қорықтың барлық территориясында қорғаудың қорықтық режим орнатылады, ол кезде келесілерге қатаң тиым салынады:
1) территорияың гидрологиялық режимін өзгертетін іс-әрекеттер;
2) ғимараттар (құрылыстар мен мекемелер), жол, труба жолдарын, электр беру линияларын және басқа да мемлекеттік табиғи қорық қызметіне қажеті жоқ коммуникациялар мен объектілер салу;
3) геологиялық барлау жұмыстары мен пайдалы қазбалар іздеу;
4) топырақ жабынын бұзу, минералдар көзін бұзу мен тау жыныстарын жалаңаштау;
5) орманды қолданудың барлық түрлері, санитарлы отау мен орманнан кетуде отауды қоса, азықтық, дәрілік және техникалық өсімдіктерді, гүлдерді, тұқымдарды даярлау, пішен шабу, мал жаю мен басқа қолдану түрлері;
6) аңшылық пен балық аулау, мемлекеттік табиғи қорықтың қорғалған аймағындағы тұрғылықты халықтың қажеттілігіне орай әуесқойлық балық аулауды есепке алмағанда, бірақ ол уәкілетті органмен бекітілген заңға сәйкес қана жүргізіледі.
7) Жануарларды құрту мен аңшылық жасу, ортаны бұзу мен олардың мекендейтін жағдайларын нашарлату;
8) Жаңа түр жануарлары мен өсімдіктердің интродукциясы, жануарлардың жеке түрлерінің санын көбейту мақсатында іс-шаралар ұйымдастыру;
9) Коллекциялық материалдар жинау, мемлекеттік табиғи қорық коллекциясын есептемегенде;
10) Зиянкестермен, өсімдіктер мен жануарлар ауруларымен биологиялық және химиялық тәсілдермен күрес жүргізу, сонымен бірге жануарлардың санын реттеу;
11) Үй жануарларын айдау;
12) Жасанды түрдегі қоршаған ортаны қорғау аумағындағы уәкілетті органмен расталған нормалардан асып түсетін шуылдар және басқа да акустикалық әсерлер;
13) Қорғалатын ландшафтардың кескінін өзгертетін немесе экологиялық жүйелердің тұрақтылығын бұзатын болса, не аса бағалы табиғи ресурстарды өндіру мен сақтауға қатер төндіретін қызметтер.
Мемлекеттік табиғи қорықтарда қорғау режимдері бекітіліп, мемлекеттік табиғи қорықтың қорғалушы зонасы мен биологиялық әртүрлілігін қалпына келтіру қамтамасыз етіледі; экологиялық жүйелердің мониторингі мен зерттеу бойынша, мемлекеттік табиғи-қорықтық қор объектілері, табиғаттың шежіресін жүргізуді міндетті түрде енгізу арқылы ғылыми зерттеулер ұйымдастырылып, жүргізіледі; экологиялық-ағарту қызметтері жүргізіледі; мемлекеттік табиғи қорық территориясын экологиялық-ағарту, ғылыми және шектелген туристтік мақсаттарда қолдану жұмыстары реттеліп отырады. Қорықтар шаруашылық және басқа да объектілердің жобаларына, олар мемлекеттік табиғи қорықтың экологиялық жүйелеріне зиянды әсер етуі мүмкін, мемлекеттік экологиялық сараптама жұмыстарын жасауда қатысады.
Мемлекеттік табиғи қорықтарда аса бағалы экологиялық жүйелері мен объектілері жоқ арнайы бөлінген аймақтарда уәкілетті органдармен бекітілген тәртіп бойынша экскурсиялық жолдар мен бағыттар жасауға, ретті экологиялық туризм түріндегі іс-шаралар жүргізуге рұқсат етіледі.
Қазіргі уақытта (01.07.2006 жыл жағдайында) Қазақстан Республикасының территориясында 10 мемлекеттік табиғи қорықтар құрылған.
АҚСУ-ЖАБАҒЫЛЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасан жері
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облысы және Жамбыл облысы
Көлемі
131 934 га
Құрылған
1926 жылдың шілденің 14
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Ақсу-Жабағылы - Орта Азия мен Қазақстандағы ежелгі қорық. Қорық 1926 жылы құрылған. Қорық құру мәселесін көтерген белгілі гидробиолог А.Л.Бродский болатын, ол 1920 жылы бірінші рет Жабағылы және Ақсу өзендерінің жоғарғы жағында болды. Екі жылдан кейін осы жерді Ташкент университетінің бір топ профессорлары - Д.Н.Кашкаров, Е.П.Коровин, М.В.Культиасов, М.Г.Попов, Н.А.Димо зерттеулер жүргізді. Олар жердің қорық ретінде бағалы екендігін растады. 1925 жылы мамырда Шымкент жер бөлімі шешімі бойынша жерді қорыққа бөлу басталды, бір жылдан кейін оның шекарасын көрсететін белгілер қойылды. 1926 жылы маусымда Қазақ Республикасының Кеңес халық комитеті Ақсу-Жабағылы қорығының құрылғаны жайлы арнайы қаулы (хаттама №25) қабылдады, ол 1927 жылы 27 мамырда Ресей Федерациясының Кеңес халық комитеті шешімімен бекітілді.
Қорықтың қалыптасуы және бекінуі Борис Петрович Тризна (1867-1938) жұмыстарына байланысты, ол Ақсу-Жабағылы қалыптасуының ең қиын алғашқы онжылдығында басқарды. Осы кезде маңызды ғылыми зерттеулер жүргізілді, қызметкерлер саны мен қорық территориясы көлемі алғашқы 30 мың га 1937 жылы 69 825 гектарға ұлғайды. Келесі 50 жыл аралығында оның көлемі мен шекарасында шамалы ғана өзгерістер болды. Тек соңғы онжылдықта Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешіміне сәйкес қорыққа Ақсай, Көксай өзендерінің жоғарғы жағын және Майдантал өзені аңғарының бір бөлігін қосты. Қазіргі кезде Ақсу-Жабағылы қорығының көлемі 128118 га, ол Қазақстанның Өзбекстан мен Қарғызстан шекарасы тоғысқан жерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында орналасқан.
Қорықтың негізгі өзендері-Жабағылы, Ақсу, Балдарбек, Бала-Балдарбек, олар батысқа қарай ағады. Оларға су қар, мұз және бұлақтардан келеді. Өзен аңғарларының көпшілігі таудан шығар жерінде арна түрінде болады. Әсіресе Ақсу өзені арнасы ерекше көрінеді, оның тереңдігі 400 метр, 20 км-ден артыққа созылады. Ақсу-Жабағылының бірегей табиғи нысаналары мен көптеген көркем ландшафтары есте қаларлықтай. Бұл - Көкүйірім мен Жасыл керемет сұлу тау көлдері, Ақсу-Жабағылы, Шүнгүлдік және Бұғылытөр жарқыраған құлама мұздары, Балдарбек өзені аңғарындағы жіңішке құзды қақпалар Дарбаза, Майдантал өзенінің сәулетті аңғарлары. Маржан сайындағы сұр жартастардың жұмбақ сілемдері дерлік түгел 250 миллион жыл бұрын
палеозой дәуірінде осы территорияны алып жатқан үлкен теңіз мекендеушілері ежелгі жануарлардың (маржандар, губкалар, моллюскалар) тасқа айналған қалдықтарынан тұрады.
Бұл жерде біздің ата-бабаларымыз да өз іздерін қалдырды. Қара шөгінді тау мен жарқыраған ромб тәрізді қар мұздығынан тұратын, үлкен амфитеатрмен қоршалған, әсем де қатаң жерде Қасқабұлақ сайы шұңқырында атақты тас галереясы бар. Қара темірлімарганецті қабықпен қапталған жалпақ тастар бетінде үшкір қару ұшымен салынған ежелгі адамдар суреттері жақсы көрінеді.
Тау көлі
Көбіне жабайы аңдар-ешкі, арқар, марал суреттері кездеседі. Жиі салт адамның атта немесе түйеде отырғаны, садағы мен найзасы бар аңшы, күресу, билеу, әр түрлі салт жораларын жасау және тіпті дарға асу көріністері көрсетіледі. Осы суреттердің жасы жайлы әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр. Зерттеушілердің көбі оларды сақ кезеңіне, яғни біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырға жатқызады. Басқалары Қасқабұлақтағы сурет галереясы тас дәуірінен бастап, біздің дәуіріміздің орта ғасырларына дейінгі көптеген ұрпақтардың қолымен жасалған деп есептейді.
Қорық ауа райы континентальды, ылғалдылық жыл маусымы бойынша біркелкі түседі. Жалпы түсетін жауын-шашынның (таудың орта белдеуінде 950мм) 30%-ы қыста, 40%-ы күзде және небары 10%-ы жазда түседі. Ауаның жылдық орташа температурасы +5,6°С, ең суық айда (қаңтарда) - орташа - 5,4°С, ең ыстық айда (шілдеде) +17,2°С. Құрғақшылық кезеңнің орташа ұзақтығы -70 күн, аязсыз-142 күн, қар жабыны бар кезең-160 күн.
Топырақ, өсімдік және жануарлар әлемінің бөлінуі, барлық таулардағы сияқты тік белдеулік заңына сәйкес. Қорық территориясы 5 тік белдеу ішінде орналасқан. Ең жоғарғы нивальды белдеуде (теңіз деңгейінен 3600-3800 м биіктікте) топырақ және өсімдік жабыны жоқтың қасы. Дегенмен қар мен мұздың үлкен қоры осы аймақтың өзен ағыстарын реттеуде маңызды орын алады. Биік таулы альпі белдеуі (2800-3000м) таулы альпінің әр түрлі топырақтарында көбіне аласа бойлы сирек шөптесінді өсімдіктер өсуімен ерекшеленеді. Мұнда шағын жерлерді төселіп өсетін аршалар алып жатады. Қосымша ылғалданатын жерлер және сайларда әдемі альпі көгалдары бар. Биік таулы субальпі белдеуі (2200-2800м) өсімдік жабынының тығыз болуымен сипатталады. Төселіп өсетін арша шоғырлары қалың тоғайлар түзеді және баурай бетінің шамамен 30%-ын жабады. Аршалар астындағы топырақ қара түсті, басқа түрлі топырақтарда шалғынды-далалы немесе таулы-далалы субальпі өсімдіктер өседі.
Орта тау белдеуінде (1500-2200м) құрғақ сайларда шалғындар өседі және биік діңді аршаның екі түрі (зеравшан және сауыр)осында орман түзуде маңызды орын алады. Сонымен қатар бұталы, кейде аршалы сиреу ормандары ірі шөптесінді далалар бар. Бұл белдеуде тау қоңыр топырағы басым. Аласа тау белдеуі (1500 м төмен) солтүстік-шығыс бөлігінен басқа, қорық территориясының басым көпшілігін алып жатыр, кей жерлерде бұталар араласқан далалар бар. Бұл белдеу топырағы сұр-қоңыр, беткі жағында қарашірік аз болуымен ерекшеленеді.
Қазақстан қорықтар арасында Ақсу-Жабағылы өсімдіктерінің бай және алуантүрлілігімен көзге түседі. Басқа қорықтарда 5-7 типті өсімдіктер болса, мұнда 12 типті өсімдікке жататын 60 өсімдік фармациясы бар. Тек батыс Тянь-Шань үшін ең ерекше өзіне тән жартылай далалар немесе далалар болып табылады. Қорық пен оның айналасында осы типтің үш түрі кездеседі. Аласа шөптесінді далада көпжылдық қысқа мерзімдік (эфемероидтар) жуашықты қоңырбас, толық қияқөлең басым және біржылдық өсімдіктер (эфемерлер) қорық шекарасындағы тау етегін жауып тұрады. Аласа тау белдеуі үшін ірі шөптесінді далада ош бидайығы мен жаман арпа басым болу тән. Көбіне умбелляр деп аталатын үшінші түрде шатыргүлділер тұқымдасының (жіңішке сасыр және малазық прангос) ірі шөптесінді өкілдері басым. Ол аласа таудан орта тауға дейін, тіпті субальпі белдеуінің төменгі жағында жекелеген жерлерде едәуір кең таралған.
Тек Батыс Тянь-Шаньға тән өсімдіктің басқа түрі-аршалы ормандар. Ол осы аймақтың қайталанбас кескінін құрайды, баурайларды бекітіп, оларды эрозиядан қорғайды, ылғалдылықты жинайды, өзен ағыстарын реттейді, қар көшкіндері мен су тасқындарынан қорғайды. Фитонцидтер мен эфир майлары ауаны тазартып сауықтырады. Бір гектар аршалы орман осындай заттардың 30 кг бөліп шығарады, сөйтіп, микробқа қарсы тұрақты аймақ түзеді. Батыс Тянь-Шаньның негізгі ағашы болғандықтан, адамдар оны ертеден пайдаланып келеді. Соңғы жүзжылдықта аршалы орман көлемі едәуір қысқарды, сондықтан ол ерекше қорғалу тәртібіндегі бірінші дәрежелі орман қатарына жатады, ал зеравшан аршасы Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Сонымен қатар Ақсу-Жабағылыда басқа да бірегей өсімдік бірлестіктері қорғалады. Бұл Сиверс алма ағашынан және кавказ таудағанынан тұратын тоғай, эхидна эспарцеті басым бірлестіктер, эндемиктер мен қалдық түрлердің-алкор мен піскем жуасы-ну шөптесіндері орта таудың көлемді шөгінділерінде өседі.
Қорық флораға бай. Қорғалатын түрлер саны келесідей: саңырауқұлақтар 250 түрден жоғары, мүктер, қыналар, балдырлар 60 -70 түрден, жоғары өсімдіктер 1300 түрден жоғары. Қорғалатын түрлер саны келесідей: саңырауқұлақтар 250 түрден жоғары, мүктер, қыналар, балдырлар 60 -- 70 түрден, жоғары өсімдіктер 1300 түрден жоғары. Флораның бірегейлігі мен өзгешелігі жоғары өсімдіктерден жақсы көрінеді. Бұл топта 200 сирек түр белгілі, сонымен қатар: Батыс Тянь-Шань мен Қаратау эндемигі-177; қалдық түр-30-дай; қызылкітаптық-39 түр. Тек Ақсу-Жабағылы қорығында сирек кездесетін тамаша ассүттіген, ангрен, ұғамиясы, Минквиц примуласы, талас кекіресі, Масальский қандыгүлі, Коопман өгейбұтасы, талас қайыңы және т.б. қорғалады. Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен ең маңыздылары мәден түрлер туыстары болып табылады, олардың түрі қорықта 80-нен асады. Грейг және Кауфман қызғалдақтары ерекше танымал болып отыр. Олар әлемге белгілі бірнеше жүздеген мәдени қызғалдақтардың шығу тектері болып табылады.
Грейг қызғалдағы
Кауфман қызғалдағы
Қорықтың жануарлар әлемі де алуан түрлі. Омыртқалы жануарлар фаунасында 330 түр, оның ішінде 6 отряд 21 тұқымдасқа жататын 50 сүтқоректілер түрі бар. Саны және түр құрамы жағынан басымы - кеміргіштер, оның ішінде тоқалтіс пен тышқанның алуан түрлері. Әсіресе ұясын ағашқа, бұтаға, үй шатырына, тіпті қызметкерлердің азық-түлік жәшігі мен сөмкелеріне дейін салатын орман қарақасы өте әдемі.
Тұяқтылар ішенен әдеттегі түр тау ешкісі, аз санды арқар (тянь-шань түршесі) қорықтың тек солтүстік бөлігінде ғана және өткен ғасырдың 60-шы жылдарында жерсіндірілген маралдар кездеседі.
Жыртқыштардан көбіне тянь-шань қоңыр аюы кездеседі. Бұл қызылкітаптық түрдің барлық таралу аймағы ішіндегі ең жоғаоғы тығыздығы Ақсу-Жабағылы қорығында орналасқан. Арқар мен аюдан басқа, қорықта тағы 5 қызылкітаптық түрлер-барыс, жайра, түркістан сілеусіні, шұбар күзен және тау сусары мекендейді.
Тянь-шань қоңыр аюы
Тек соңғы түр ғана әдеттегі (40-50 дара шамасында), қалғандары өте сирек (2-ден 5 дараға дейін) кездеседі. Кейбір түрлер саны едәуір ауытқиды. Қорықтың 80 жылдық тарихында елік, доңыз, ұзынқұйрық суыр саны өсті, өте төмендеді және қайтадан өсті.
Құстар әлемі едәуір бай. Мұнда 268 құс түрі кездеседі, сонымен қатар 110 жыл құсы және 130 ұялайтын құс бар. Соңғы сан Қырғызстан мен Өзбекстанды қосқанда, Тянь - Шаньның барлық ұялайтын фаунасының 80%- ын құрайды. Едәуір көп санды және барлық жерде кездесетін торғайтектестер, құнақтар, жадырақтар, сандуғаш торғайлар, содырғы торғайлар. Бұлардың ішінде аршалы орманның кәдімгі мекендеушілері (гималай және жирентөс көкшымшық, басбарқылдақ, арша ементұмсығы), өзен жағалауы тоғайларында (мысықторғай, жұмбақ шыбыншы торғайы), шатқалды биік тауларда (қызылтұмсық шәуқарға, сарытұмсық ұзақ, қызылқанат жарқұс) және су маңы биотоптарында (сушылқара - кәдімгі және қоңыр, қазтамақ торғай - қарамойын және көксала) және т.б. Жыртқыштар - құмай, ақбас құмай, қаршыға, тілеміш, күйкентай және т.б. жақсы байқалады. Олардың 6 түрі - бүркіт, сақалтай, жыланшы, жұртшы, бақалтақ-қыран, ителгі өте сирек, бір немесе бірнеше жұп болып ұялайды, қызылкітаптық дәрежеге кіреді. Басқа отряд өкілдерінен осы дәрежеге жататын қара дегелек, үкі және көкқұс қорықта кездеседі. Тағы бес түр (тырналар-сұр және ақбас, дуадақ, безгелдек, лашын) ұшып өту кезінде анда-санда кездеседі.
Безгелдек
Ақсу - Жабағылы қорығында бауырымен жорғалаушылардың 11 түрі бар. Жыландардан қалқантұмсық жылан мен өрнекті қарашұбар жылан, кесірткелерден - алай жалаңкөзі көп кездеседі. Мұнда сирек кездесетін қызылжолақ қарашұбар жылан және аласа тауларда әдеттегі сарыбауыр жылан Қызыл кітапқа енген.
Қосмекенділер не бары үш түрі-бұл көлбақа, жасыл құрбақа және Қызыл кітапқа енген даната немесе ортаазия құрбақасы мекендейді.
Қорықта балық саны аз, бірақ көптеген авторлардың мәліметтері бойынша түрдің саны 5, тіпті 7-ге жетеді. Едәуір белгілісі көкбас балық және қаратау кәдімгі шармайы, олар тек Әулие және Қарабастау палеонтологиялық жеріндегі өзендерде көп кездеседі.
Жердің кез келген нүктесі сияқты, жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігінің негізгі бөлігін омыртқасыз жануарлар құрайды. Қорықта толы зерттелген тек насекомдар ғана, бірақ олардың құрамының да қазір жартысынан азы ғана (2124) зерттеліп отыр. Белгілі 27 отряд ішінен Қаттықанаттылар немесе Қоңыздар, Қабыршаққанаттылар (көбелектер), Жарғаққанаттылар және Қосқанаттылар едәуір жақсы зерттелген. Қоңыз фаунасы едәуір толық анықталған-44 тұқымдастың 920 түрі. Бізтұмсықтар, Қысқақанаттылар немесе Стафилинидтер, Барылдауық қоңыздар, Жапырақжегіштер және Тақтамұрттылар тұқымдастары алуантүрлілігі басым. Энтомофаунаның жоғары өзгешелігі ерекше назар аудартады. Қоңыздар ішінде батыс тяньшаньдық эндемик үлесі 15% шамасында, ал шартты эндемиктер (әзірге тек осы жерден ғана белгілі)-2%. Дегенмен насекомдар ішіндегі ең тартымдысы күндізгі көбелектер болып табылады, Ақсу-Жабағылыда оның 120 түрі кездеседі. Бұлардың ішіндегі ең әдемісі желкенділер (махаон және аполонның 7 түрі), құлпырғыштар (5 түрі), сары көбелектер, оның ішінде сирек кездесетіндері-Романов және аждаһа сары көбелектері, сонымен қатар ең ірі тұқымдас өкілдері көгілдір көбелектер (37 түр). Қорық территориясында насекомдардың сирек кездесетін 25 түрі және жауын құртының сирек түрі (жылан тәрізді аллолобофора) мекендейді, ол Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Ақсу - Жабағылының биологиялық алуантүрлілігінің ғажайып әлемі ежелден әр түрлі мамандықтағы ғалымдардың назарын өзіне еліктірген болатын. Бұл қорық ғылыми зерттеулердің ұзақтығы мен нәтижелігі жағынан тек Қазақстанда ғана емес, бұрынғы Кеңес Одағының барлық қорықтарының ішінде алдыңғы орынға ие
АЛАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасқан жері
Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы және Алматы облысы
Көлемі
65 217,9 га
Құрылған
1998 жылдың сәуірдің 21
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы Тентек өзені атырауындағы жануарлар мен өсімдіктер әлемі, табиғи бірлестіктерді, сонымен қатар алакөл көлі аралдарындағы мойнақ шағаланың бірегей популяциясын және басқа топтас құстарды қорғау мақсатында 1998 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысымен құрылды. Ол Алматы облысы Алакөл ауданы мен Шығыс-Қазақстан облысының Үржар ауданында орналасқан.
Қорықтың алғашқы көлемі 12520 гектар болатын, сонан кейін 20743 гектарға кеңейтілді. Қазіргі уақытта оған Тентек өзені атырауы (17423 га) мен Алакөл көлі аралдары (3320 га) кіреді. Бірінші бөлімше айналасында көлемі 21547 га екі шақырымдық қорғау аймағы құрылған. Қорғалатын аралдар Үлкен Аралтөбе, Орта және Кішкене Аралтөбе айналасында да көлемі 5130 га екі шақырымдық аралық аймақ белгіленген, мұның ішінде аң, балық аулауға, қайықтар, кішкен кеме мен басқа да жүзетін заттар тұрағына тыйым салынады.
Алакөл - Сасықкөл көлдер жүйесі Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы тау жүйелері арасындаға шөлді ойпатты алып жатыр.
Ойпат ортасында ірі көл жүйелері-Сасықкөл, Қошқаркөл, Ұялы, Алакөл, Жалаңашкөл орналасқан.
Қазіргі ландшафттар мұздықтар дәуірден кейінгі ксеротермиялық кезеңде пайда болған. Көл бедері сатылы ойпаң жер жазықтығы түрінде, ол ежелгі теңіз және тұзданған көл шөгінділерінен қалыптасқан, көлді сор топырақты, шалғынды-батпақты және сор шалғын топырағы басым 10-25шақырым жолақ жиектейді. Алакөл шұңқырында топырақтың шөлді түрі басым. Өзендер мен көлдердің жайылма сатылы жағаларында шалғынды-тоғай өсімдіктері астында аллювиальды-шалғын топырағы, ал батпақ пен көлдің төменгі жағалауларында қияқ-қамысты құрамасында-шалғынды-батпақты топырағы кездеседі. Бұйырғын - көкпекті өсімдіктері таралған жерлерде тақырлар мен тақыр тәрізді топырақтар кездеседі. Эфемерлі - жусанды өсімдіктер астында шалғынды-сұр топырақ кең таралған, бұл сор топырақты жерлерге тән. Алакөл шұңқырының биіктеу жерлерінде карбонаты аз сұр
топырақтар дамыған.
Аймақ ауа райы қатаң континентальды-жазы құрғақ және қысы салыстырмалы суық, қары аз және желді. 6,2-7,2°С аралығында ауытқиды, ең жоғарғы +42°С және ең төменгі -46°С. Қаңтардағы ауаның орташа айлық температурасы -14,0°С, шілдеде +24,1°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 146 мм-ден (ст. Достық) 279 мм-ге дейін (ст.Үшарал).
Жазықтықтағы фенологиялық мерзім ұзақтығы келесідей: көктем: 25 наурыз - 5 мамыр (52 күн), жаз: 16 мамыр -30 қыркүйек (138 күн); күз: 1 қазан -15 қараша (45 күн); қыс: 16-қараша-24 наурыз (130 күн). Орташа температурасы 0°С - тан жоғары жылы кезең ұзақтығы 8-8,5 ай. Қазанның соңы мен қарашаның басында алғашқы қар түседі. Көл маңы жазықтығында қар жабыны қарашаның екінші жартысында қалыптасады, ал наурыздың соңы мен сәуірдің басында қар еріп кетеді.
Алакөл ойпаты-Қазақстандағы ең желді жердің бірі. Жоңғар қақпасы арқылы (Жоңғар Алатауы мен Барлық жоталары арасындағы жіңішке тау асуы) екі қарама-қарсы бағытта жыл бойы кезектесіп соғатын жергілікті жел едәуір тән. Желдің пайда болуы Жоңғар қақпасының екі жағындағы атмосфералық қысымның үлкен айырмашылығының болуына байланысты. Әдетте оңтүстік-шығыс бағыттағы жел-евгей басым, ол Қытай территориясына шекаралас Эби-Нур шөлді шұңқырында пайда болып, Жоңғар қақпасы арқылы кіреді, кейде қиратушы күшпен (60-80 мсек) келеді.
Сасықкөлдің төбесінен түсірілген көрінісі
Тынышталған евгей орнына аздан кейін батыс желі-сайкан келеді, ол - ауа райы өзгеруінің хабаршысы.
Атырау бөлімшесі Сасықкөл көлінің оң жағалауына жатады және Жоңғар Алатауынан басталатын суы мол Тентек өзені пайда болған. Өзен өзінің төменгі бөлігінде Россыпи сайында
бірнеше салаға таралады.
Олар - мөлшері шамамен 25-те 20 шақырымдай кең атырау түзетін тармақ. Атыраудың сулы-батпақты жерлері қалың өскен қамыс пен жүзетін-литоральды ландшафттан, батпақты ойпаң жер мен көл, тармақ, иірімдердің күрделі жүйесінен тұрады. Атыраудың шығыс бөлігіндегі суда жүзетін және су маңы құстарының ұялауы үшін ең маңыздысы Суқұзғын, Бірқазан, Жалыкөл және Онағаш көлдері арасындағы көлдер жүйесі, ал батыс бөлігінде-Байбала мен Қарамойын көлдер арасы.
Су маңы және жүзіп жүретін өсімдіктер - құрақ, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, көл қамысы, жүзгіш шылаңы басым топтар. Өзен мен арналарда кәдімгі сары тұңғиық, ақбоз тұңғиық, шөгінді мүйізжапырақ, жебежапырақтар, жүзгіш сальвиния, тік кірпібас, теңіз және тік арамоттары, балдыршөп, масақты егеушөп, қосмекенді таран, кәдімгі дүңгіршек кездеседі. Бұл ну қопалар көптеген суда жүзетін және су маңы құстарының ұялайтын және азықтық маңызды мекендері болып табылады. Тұңғиықтың көп өскен жері - Онағаш, Жалыкөл, Опытное және Күгімбай өзендері. Атыраудың көл иірімдерінде және көптеген арналарда тұңғиық едәуір кең тараған.
Уақытша су басқан шұңқырларда қамыс, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, қияқөлең, шоғыр сәлемшөп басым. Батпақты жерлерде қамыс, қоға, түйнекөлең бірлестіктері, ал батпақты-шалғынды топырақтарда айрауықтар, қияқтар, ажырықтар мен қараматаулар кездеседі.
Шалғынды сор топырақты ойпатты көл сатыларында қамыс араласқан сораңдар тобы басым. Атыраудың шет жағындағы шалғынды-тосап топыраққа жусанды, жусанды-алабұталы, шилі, шеңгелді және жыңғылды бірлестіктер тән. Өрт пен кесуден қатты сиреген теректі-талды орман негізінен Тентек өзені жағалауынан кездеседі. Атыраудың жоғарғы бөлігіндегі тал тоғайлары Көкпекті, Россыпи және Тұйықсу сайларында шоғырланған. Тентектің төменгі жағында биік діңді теректі-талды ормандарда бірлі-жарым қайың аралас үйеңкіден тұратын қалың шілік тоғайлары бар. Қарақаттың қалың тоғайлары тән.
Алаңқайларда итмұрын, татар үшқаты және жыңғыл кездеседі. Шағын арна маңындағы талдан тұратын шілік ормандары өрт қатты бүлдірген, олар Тұйықсу, Онағаш, Жалыкөл және Миялыда сақталған. Сасықкөл көліне шығатын атыраудың шет жағында үшкіржеміс жиденің жекелеген бұталары кездеседі.
Айрауық Ажырық
Атыраудағы көлдерде суда жүзетін құстардан - қасқалдақ, қызылбас сүңгуір, қызылтұмсық сүңгуір, үлкен сұқсұр және сұр үйрек басым; саны аз - қарамойын сұқсыр, сұрқаз, сыбырлақ аққу, жалпақтұмсық, шүрегейлер (даурықпа, ысылдақ), ақкөз сүңгуір; сирек кездесетіндер - қызылжемсаулы маймаққаз, кіші және сұржақ сұқсұр үйрек, сұңқылдақ аққу, қылқұйрық үйрек, ақбас үйрек және т.б. Мұнда 2000 жылы ақжағал қарқылдақтың, ал 2004 жылы кіші шағала ұялары бірінші рет пайда болды. Қамыс қопасы арасындағы құстардан басым кездесетіндері - сайрауықтар, қызғылтсары айқабақ, жалпаққұйрық бұлбұлша, бұлбұл шырылдақ, мұртты шымшық, кәдімді және қамыс құрқылтайы, көкек, қара қарға, қарабас қаратамақ. Жолы қиын жерлерде аққұйрық су бүркіті мен сұр тырнаның жекелеген жұптарының ұялары сақталған.
Атырау өзендері мен қамысты жерлерді мекендейтін сүтқоректілер - доңыз, сібір елігі, ондатр, су тоқалтісі, су жертесері. Жағалаудағы шөлді жерлерде қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, сасық күзен, аққалақ, қалқанқұлақ кірпілер мекендейді. Кемірушілерден құм қояны, жыңғыл құмтышқаны, қызылұрт саршұнақ, үлкен және кіші қосаяқ, соқыртышқан т.б.әдеттегі түрлер болып табылады. Қорықта сүтқоректінің небары 33 түрі ғана кездеседі.
Алакөл көлінің орталық, едәуір терең бөлігінде үш қорықтық аралдар (Үлкен Аралтөбе, Орта және Кішкене Аралтөбе) орналасқан, олар ұзындығы 17 және шеңбері 40 шақырым шағын аралдар тобын түзеді. Халық аралды Тасты (Каменные) деп атайды. Ол оңтүстік жағынан 30 - 40 шақырым, батыс жағынан 40 - 50 шақырым және солтүстік - шығыс жағалаудан 10 - 15 шақырым алшақта орналасқан. Арал қыраты біртіндеп сатылы түрде төмендейді, олар сұр - қоңыр, жетілмеген тасты топырақта баялыш, тасбұйырғын, теріскен, боз жусан, рауғаш, изен және т.б. басым сирек шөлейтті өсімдіктермен жабылған. Шоқы етегі шағыл-жұмыр ұсақ тасты саз топырақты және шағын сор топырақты жерлерден тұрады. Жағаны бойлай ұсақ шағыл және жұмыр тастардан тұратын үймектері, сонымен қатар ашық жерлері бар лагуна тәрізді шығанақтары бар. Аралдар - топтас құстардың ұялауына өте қолайлы жер. Алакөл көлінің су деңгейі көтерілген жылдары шағала құстардың бәрі су астында қалған ұсақ аралшықтардан келіп, осында орналасқанда аралдың маңызы арта түседі. Аралдарда топ түзетін негізгі түрлер - қарабас өгіз шағала, үлкен суқұзғыны, мойнақ шағала, өгіз шағала, үлкен қарқылдақ, қаратұмсық қарқылдақ, өзен қарқылдағы, татрең қарақас, қарала балықшы, шаушүрілдек және теңіз шүрілдегі. Шоқы баурайында түз, кіші және дала бозторғайы, сарғалдақ торғайлар кездеседі, қалың жыңғыл ішінде қылаң торғай ұялайды. Соңғы жылдары Үлкен Аралтөбе аралының солтүстік бөлігінде үш лагуналы көлден жүйе қалыптасты. Бұл да қасқалдақ, сарыалақаз, отүйрек, ақбас үйрек, қызылбас сүңгуір, ақкөз сүңгуір, даурықпа шүрегей, қызылсирақ балшықшы, қарала балшықшы, шөпілдек, татрең қарақас, шаушүрілдек, теңіз шүрілдегі, қаратұмсық және өзен қарқылдағы, қызылқасқа сутартар, жар қарлығашы, қарабас қаратамақ, шыжылдауық және қызғылтсары айқабақ үшін маңызды ұялау орны болып табылады. Сонымен қатар мұнда суда жүзетін және су маңы құстарының ұяламайтын шоғырының мұнда түлеу үшін ұшып келгендері байқалады. Олардың арасынан үлкен, қарамойын және кіші сұқсыр үйректер, сыбырлақ аққу, қызылтұмсық және айдарлы сүңгуір үйректер, сусылдақ үйрек, барылдауық үйрек, сұр үйрек, шырғалақ т.б. анықталады.
Соңғы 35 жылда Орта арал үлкен халықаралық даңққа ие болды. 1968-1969 жылдары орнитологтар бұл жерден құстың жаңа түрі - мойнақ шағаланы тапқан болатын, ол қорық болашағының белгісіне айналды. Бұл арал шеттен қарағанда, су бетінен 60 метр биіктікте орналасқан, шөлді тасты - шағыс ұсақ тасты шоқы. Аралдың ұзындығы 1,5 шақырым, ені 0,5 шақырым. Оның оңтүстік - батыс бөлігі құз жыныстары көрініп тұратын тік жарлы, оның кертпештерінде суқұзғыны мен бозшағаланың көптеген ұялары орналасқан. Шоқының жоғарғы жағын мойнақ шағала, қаратұмсық қарқылдақ және татрең қарақас, ал шығыс пен солтүстік жағын екі-үш мың жұп өзен қарқылдағы тобы алып жатыр. Тік жарлы батыс жағалауында үлкен суқұзғындар мен бірнеше жұп бұйра бірқазандар ұялары орналасқан.
Қорық территориясынан ботаниктер 57 тұқымдасқа жататын 193 туыстың 269 түр өсімдігін анықтада. Күрделігүлділер, алабұталар, қоңыраубастар, бұршақтар және ерінгүлділер тұқымдастары алуантүрлілігімен сипатталады.
Зоопланктонға ұсақ шаян тәрізділер мен зымырықтардың 197 түр кіреді. Тентек атырауының макрозообентосына су түбі омыртқасыздарының 69 түрі жатады. Инеліктердің 34 түрі кездеседі. Басқа насеком түрлері әлі толық зерттелмеген.
Алакөл қорығы балық фаунасы 15 түрден тұрады, оның ішінде Қазақстан Қызыл кітабына енген балқаш алабұғасы бар. Сазан, бозша мөңке, табан, теңбіл салпы ерін балық, балқаш шармайы және т.б. кәдімгі түрлер болып саналады. Алакөл қорығы территориясынан қосмекендінің не бары 2 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 14 түрі белгілі. Бұлардың ішінде көлбақа, секіргіш кесіртке, түрлі түсті кесірт, шығыс айдаһаршасы, сарыбас және су жыланы, өрнекті қарашұбар жылан, дала сұржыланы, қалқантұмсық жылан қорық үшін кәдімгі түрлер болып табылады.
Қорықтың қазіргі шекарасында 272 құс түрі, сонымен қатар Тентек атырауында 263 түр (119 ұялайтын) және Алакөл аралдарында 87 (49 ұялайтын) құс түрлері анықталған. Қазақстан Қызыл кітабына енген, сирек кездесетін және құрып бара жатқан құстардан Алакөл шұңқырында 38 құс тіркелген, оның 27-сі ұялайды. Қазіргі кезде қорық ішінде 15 қызылкітаптық түрлер - бұйра бірқазан, жалбағай, қара дегелек, сұңқылдақ аққу, ақкөз сүңгуір үйрек, ақбас үйрек, аққұйрық су бүркіті, жыланшы бүркіт, сұр тырна, ақбас тырна, дуадақ, жекдуадақ, безгелдек, қарабас өгіз шағала, мойнақ шағала, үкі кездеседі.
Тағы тоғыз түр (қызғылт бірқазан, дала қыраны, қарақұс, бүркіт, ителгі, қарабауыр бұлдырық, қылқұйрық бұлдырық) шұңқырда қорық территориясынан сырт ұялайды. Тарғақ ұяламайтын болды және соңғы екі онжылдықта бұл жербен ұшып өту кезеңінде де байқалмады. Тек маусымдық ұшып өту кезінде анда-санда төрт түр: кіші аққу, балықшы, тұйғын, лашын және ақиық су бүркіті кездеседі. Тағы да тоғыз құс түрі Алакөл көліне сирек ұшып келеді, оларды жекелеген жылдарда ғана қорық территориясынан кездестіруге болады.
Ақ тырна
Бұлақ - кіші аққұтан, қарабай, қоқиқаз, дөңтұмсық тұрпан, ақ тырна, шитұмсық шалшықшы және тарбақ шырғалақ.
Алакөл қорығының алғашқы құрылған жылдары өсімдік пен жануарлар әлемін зерттеуде үлкен жұмыс жүргізілді. Омыртқалы жануарлар фаунасы едәуір толық зерттелді, омыртқасыз жануарлардың негізгі топтарын зерттеу жұмыстары басталды. Фенологиялық және гидробиологиялық бақылаулар жүргізіліп жатыр.
АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасқан жері
Қазақстан, Алматы облысы
Көлемі
71 700 га
Құрылған
1931 жылдың мамырдың 15
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Алматы қорығының тарихы тереңде жатыр. Ол 1931 жылдың 15 мамырында көлемі 15000 га Кіші Алматы қорығы деп құрылды. 1935 жылы көлемі 40000 га, ал сонан соң 856680 га-ға кеңейіп, Алматы қорығы деп аталды, Кіші Алматы су алабы ғана емес, Жалаңаш және Сөгеті аңғарлары шектес тауларымен қорық құрамына кірді. Дегенмен 1939 жылы қорық территориясының жекеленген бөлімдері әр түрлі ұйымдарға берілді, ал 1951 жылы қорық жабылды.
Тек 1961 жылы 31 шілдеде Қазақ СРО Министрлер Кеңесі № 524 қаулысымен, бірақ енді Шелек, Табанқарағай және Таушелек ормандары орнына қорықты қайта құрды. Үш жылдан кейін, 1964 жылы, Есік пен Талғар өзендері су алабына, яғни жаңа территорияға көшірді. Қазіргі кезде қорық көлемі 71700 га. Орталық мекені Алматы қаласынан 25 шақырым жердегі Талғар қаласында орналасқан.
Қорықтың негізгі мақсаты-Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи бірлестіктерді, яғни жануарлар мен өсімдіктер әлемі нысаналарын сақтау, сонымен қатар осы бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу.
Іле Алатау жотасы - қорықтың орналасқан жері, ол Тянь - Шань тау жүйесінің солтүстігінде жатыр. Ол өзінің орталық бөлігінде Талғар тау түйінін түзеді, мұнда жоғарғы биіктікке жетеді (Талғар шыңы теңіз деңгейінен 4979 м). Қорғалатын территориядағы Іле Алатауы негізгі сілемдерінен бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан табиғатының эталондық бөліктері
Оқу құралы
Түркістан 2011
УДК 387 (075,8):631,4
ББК 40,3Я7
А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің
№3, 04 қараша 2011 жылы хаттамасында бекітілді
А.Ясауи атындағы ХҚТУ оқу-әдістемелік кеңесінің №4, 26 желтоқсан 2011 жылы хаттамада баспаға ұсынылды
Пікір жазғандар:
Қ.Н.Жайлыбай-биология ғылымдарының докторы, профессор
А.И.Сейтхожаев- биология ғылымдарының докторы, профессор
М.Т.Ерденов-ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты
Құрастырғандар: Биология кафедрасының доценті,
а.ш.ғ.к.Дайрабаев Р.Ә.
магистр-оқытушы Алпамысова А.Б.
Т 49 Қазақстан табиғатының эталондық бөліктері оқу құралы
ISBN 9963-524-42-0
УДК 378
(075,8):631,4
ББК 40,3 Я7
Т 37020400
00(05)-010
ISBN 9963-525-42-0
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Ақсу - Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
0.2 Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
0.3 Алматы мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
0.4 Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
0.5 Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
0.6 Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
0.7 Қорғалжың мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
0.8 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
0.9 Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
0.10 Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ БАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.1 Баянауыл мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.2 Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Алтынемел мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
2.4 Көкшетау мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
2.5 Қарқаралы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
2.6 Бурабай мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
2.7 Қатонқарағай мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
2.8 Шарын мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
2.9 Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
2.10 Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.11 Жоңғар Алатауы мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
2.12 Бұйратау мемлекеттік ұлттық бағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
3. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ РЕЗЕРВАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
3.1 Ақжайық мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
3.2 Ертіс орманы мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103
3.3 Семей орманы мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..103
3.4 Ырғыз торғай мемлекеттік табиғи резерваты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
4. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚАУМАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...105
5. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒАТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..107
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
Алғы сөз
Экологиямен табиғаттың тұрақты даму проблеманың алдында тұрған басты міндеттердің бірі- әр аймақтың табиғи климаттық ерекшеліктерін еске ала отырып, флорамен фаунаның көп түрлігін және түрлік құрамының сапасын жақсарту, ерекше қорғалатын территорияларының санын көбейту қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздеріне қажетті өзгерістер енгізу арқылы табиғаттың байлықтарын молайту болып табылады.
Сондықтан ұсынылып отырған оқу құралдың биология саласының тиімділігін арттыруда теориялық және практикалық маңызы зор. Мазмұны қысқа, түсінікті тілмен жазылған. Оқу-бағдарлама бойынша зертханалық жұмыстардың әдістемелері теориялық мәліметтермен қамтылған. Биология агроэкология, геоэкология профильдегі студенттерді технологиялық процестері туралы білімге баулап, ой өрісін кеңейтуге басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге жәрдем бере алады.
Қазақстан табиғатының этолондық бөліктері мен танысудың басты мақсаты студенттерді биология мамандықтары бойынша флорамен фаунаның әр алуандылығы туралы білімге баулап басқа ғылым салаларымен байланысын ашып көрсетуге арналған. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралды оқып-үйрену нәтижесінде студенттер қоршаған ортаның негізгі экожүйелерінің сипаттамаларын анықтау мен бірге оларға байланысты қасиеттеріне керекті мағлұматтарды алуға болады.
Қазақстан биоресурстардың әр алуандығына арналған мәліметтер келешек - биология бағыты бойынша мұғалімдер үшін жаратылыстану ғылымдармен танысудың негізгі бір бөлігі. Бұл пән көптеген ғылымдар мен тығыз байланысты. Педагогикалық профильдегі биологтар үшін қазақстан биоресурстарын оқып білу мектеп жанындағы өндірістік жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті білімдермен қаруландырады. Тәжірибелік мәні бар ғылыми процестерді жүргізу әдістерін үйретеді.
Мазмұны түсінікті және қысқаша жазылған. Бұл кітапша келешек мамандарға ботаникалық және зоологиялық ресурстарының тиімді жағдайларын тереңінен түсінуге көмек бере алады.
КІРІСПЕ
Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар әлемінің ерекшелігіне және оның алуан түрлілігіне мән беріп, оларды сақтап, қорғауға ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеулер жасалып жатыр. Сондай-ақ, ел аумағындағы экологиялық жағдайдың өзгеруі, табиғат пен тіршілік иелерінің арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы да жан-жануарлардың кейбір түрлерінің жоғалып кету қаупін тудырады. Биологиялық алуан түрлілікті сақтау әлем мамандарының алдында тұрған үлкен мәселе. Бұл жай Қазақстан зоологтары мен биологтарын да мазалаумен келеді. Биологиялық алуантүрлілікті тепе-теңдікте сақтап, пайдалану ерекше қолға алыну қажет. Бұл жоспарларды жүзеге асыру мақсатында 2009 ж. 12-13 мамырда биология факультетінің базасында ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан 2030 Стратегиялық реализациясы аясында Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің және Биология факультетінің 75-жылдығына арналған Биологиялық әртүрлілік және табиғат пен қоғамның тұрақты дамуы атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өтті.
Тірі табиғат объектілерінде қордаланған адамдардың қажетіне керекті биологиялық ресурстарға өсімдіктер және жануарлар әлеміне ұқыпты қарауға байланысты мәселелер жан-жақтан талқыланды. Биологиялық ресурстардың табиғаттағы мөлшерін сақтау үшін өсімдіктердің және жануарлардың табиғаттағы алуантүрлілігін сақтай білу керек. Ол үшін әртүрлі қорықтарды ашу бүгінгі күннің талабы. Табиғатты қорғау саласындағы барлық мамандар табиғи жүйелерді - экожүйелер, қауымдар биотоптар және түрлердің сәттілікте амандығын қорғауға тырысып ұмтылады. Соңғы уақытқа дейін экожүйені толық қорғап сақтауға көңіл аударылды. XX ғасырдың басынан бастап осы мақсатқа жету үшін ерекше облыстар, региондар бөліне бастады. Қазіргі кезде халық санының артуына байланысты мұндай резерваттармен (табиғат байлығы, жануарлар мен өсімдіктер үкіметтің айрықша қорғауында болатын қорық, территория) жұмыс жасау қиын және күрделі бола бастады.
Қорықтар - бұл табиғат обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. (1-сурет)
Қазақстан Республикасындағы қорықтар
Қорық аймағы шаруашылық айналымынан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң-құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлаықтарына нұқсан келтіретін әркеттерге тыйым салынған. Қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа жерлердің өсімдіктер мен жануарларын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафтылы-географиялық белбеуінің үлгісі ретінде қорғалуы қажет. Қорықтарда тек саны азайып, жойылып кетуге жақын тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа айналып қоймай, өлкеміздің көрікті табиғат комплекстері сол қалпында сақталады. Болашақ ұрпаққа табиғат байлаықтарын кемеліне келтіре көркейген қалпында табыс етуге ерекше қорғалатын аймақтардың алатын орны ерекше.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРЫ
Қазақстандағы қорықтар жабайы табиғат эталондары мен табиғи аймақтардың қорғаудың жоғарғы түрі болып саналады.
Мемлекеттік табиғи қорық - бұл табиғатты қорғаушы және ғылыми мекеме статусындағы ерекше қорғалатын табиғи аймақ, оның қызметтік мақсаты болып оның аймағындағы табиғи процестердің шынайы жүрісі мен көріністерін, өсімдік пен жануарлар әлемінің объектілерін, жеке түрлер мен өсімдіктер мен жануарлар қоғамдастығын, типтік және әмбебап экологиялық жүйелер мен оларды қалпына келтіру, сақтау мен зерттеу саналады.
Мемлекеттік табиғи қорықтардың негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
1) мемлекеттік табиғи қорық пен оның қорғалатын зонасының биологиялық әртүрлілігін қалпына келтіру мен қорғау режимін қамтамасыз ету;
2) экологиялық жүйелердің мониторингі, мемлекеттік табиғи-қорықтық қор объектілерін, табиғат шежірелерін қоса отырып зерттеу бойынша ғылыми ізденістер жүргізу мен ұйымдастыру;
3) экологиялық-ағарту қызметін жүргізу;
4) мемлекеттік экологиялық сараптама жобаларына қатысу мен шаруашылық және басқа объектілер схемаларын жасау, олар мемлекеттік табиғи қорықтың экологиялық жүйелеріне зиянды әсер етулері мүмкін;
5) экологиялық-ағарту, ғылыми және шектелген туристтік мақсаттарда мемлекеттік табиғи қорық аймағын ретелген тәртіп бойынша қолданып, оның зонасын қорғау.
Мемлекеттік табиғи қорықтың барлық территориясында қорғаудың қорықтық режим орнатылады, ол кезде келесілерге қатаң тиым салынады:
1) территорияың гидрологиялық режимін өзгертетін іс-әрекеттер;
2) ғимараттар (құрылыстар мен мекемелер), жол, труба жолдарын, электр беру линияларын және басқа да мемлекеттік табиғи қорық қызметіне қажеті жоқ коммуникациялар мен объектілер салу;
3) геологиялық барлау жұмыстары мен пайдалы қазбалар іздеу;
4) топырақ жабынын бұзу, минералдар көзін бұзу мен тау жыныстарын жалаңаштау;
5) орманды қолданудың барлық түрлері, санитарлы отау мен орманнан кетуде отауды қоса, азықтық, дәрілік және техникалық өсімдіктерді, гүлдерді, тұқымдарды даярлау, пішен шабу, мал жаю мен басқа қолдану түрлері;
6) аңшылық пен балық аулау, мемлекеттік табиғи қорықтың қорғалған аймағындағы тұрғылықты халықтың қажеттілігіне орай әуесқойлық балық аулауды есепке алмағанда, бірақ ол уәкілетті органмен бекітілген заңға сәйкес қана жүргізіледі.
7) Жануарларды құрту мен аңшылық жасу, ортаны бұзу мен олардың мекендейтін жағдайларын нашарлату;
8) Жаңа түр жануарлары мен өсімдіктердің интродукциясы, жануарлардың жеке түрлерінің санын көбейту мақсатында іс-шаралар ұйымдастыру;
9) Коллекциялық материалдар жинау, мемлекеттік табиғи қорық коллекциясын есептемегенде;
10) Зиянкестермен, өсімдіктер мен жануарлар ауруларымен биологиялық және химиялық тәсілдермен күрес жүргізу, сонымен бірге жануарлардың санын реттеу;
11) Үй жануарларын айдау;
12) Жасанды түрдегі қоршаған ортаны қорғау аумағындағы уәкілетті органмен расталған нормалардан асып түсетін шуылдар және басқа да акустикалық әсерлер;
13) Қорғалатын ландшафтардың кескінін өзгертетін немесе экологиялық жүйелердің тұрақтылығын бұзатын болса, не аса бағалы табиғи ресурстарды өндіру мен сақтауға қатер төндіретін қызметтер.
Мемлекеттік табиғи қорықтарда қорғау режимдері бекітіліп, мемлекеттік табиғи қорықтың қорғалушы зонасы мен биологиялық әртүрлілігін қалпына келтіру қамтамасыз етіледі; экологиялық жүйелердің мониторингі мен зерттеу бойынша, мемлекеттік табиғи-қорықтық қор объектілері, табиғаттың шежіресін жүргізуді міндетті түрде енгізу арқылы ғылыми зерттеулер ұйымдастырылып, жүргізіледі; экологиялық-ағарту қызметтері жүргізіледі; мемлекеттік табиғи қорық территориясын экологиялық-ағарту, ғылыми және шектелген туристтік мақсаттарда қолдану жұмыстары реттеліп отырады. Қорықтар шаруашылық және басқа да объектілердің жобаларына, олар мемлекеттік табиғи қорықтың экологиялық жүйелеріне зиянды әсер етуі мүмкін, мемлекеттік экологиялық сараптама жұмыстарын жасауда қатысады.
Мемлекеттік табиғи қорықтарда аса бағалы экологиялық жүйелері мен объектілері жоқ арнайы бөлінген аймақтарда уәкілетті органдармен бекітілген тәртіп бойынша экскурсиялық жолдар мен бағыттар жасауға, ретті экологиялық туризм түріндегі іс-шаралар жүргізуге рұқсат етіледі.
Қазіргі уақытта (01.07.2006 жыл жағдайында) Қазақстан Республикасының территориясында 10 мемлекеттік табиғи қорықтар құрылған.
АҚСУ-ЖАБАҒЫЛЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасан жері
Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облысы және Жамбыл облысы
Көлемі
131 934 га
Құрылған
1926 жылдың шілденің 14
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Ақсу-Жабағылы - Орта Азия мен Қазақстандағы ежелгі қорық. Қорық 1926 жылы құрылған. Қорық құру мәселесін көтерген белгілі гидробиолог А.Л.Бродский болатын, ол 1920 жылы бірінші рет Жабағылы және Ақсу өзендерінің жоғарғы жағында болды. Екі жылдан кейін осы жерді Ташкент университетінің бір топ профессорлары - Д.Н.Кашкаров, Е.П.Коровин, М.В.Культиасов, М.Г.Попов, Н.А.Димо зерттеулер жүргізді. Олар жердің қорық ретінде бағалы екендігін растады. 1925 жылы мамырда Шымкент жер бөлімі шешімі бойынша жерді қорыққа бөлу басталды, бір жылдан кейін оның шекарасын көрсететін белгілер қойылды. 1926 жылы маусымда Қазақ Республикасының Кеңес халық комитеті Ақсу-Жабағылы қорығының құрылғаны жайлы арнайы қаулы (хаттама №25) қабылдады, ол 1927 жылы 27 мамырда Ресей Федерациясының Кеңес халық комитеті шешімімен бекітілді.
Қорықтың қалыптасуы және бекінуі Борис Петрович Тризна (1867-1938) жұмыстарына байланысты, ол Ақсу-Жабағылы қалыптасуының ең қиын алғашқы онжылдығында басқарды. Осы кезде маңызды ғылыми зерттеулер жүргізілді, қызметкерлер саны мен қорық территориясы көлемі алғашқы 30 мың га 1937 жылы 69 825 гектарға ұлғайды. Келесі 50 жыл аралығында оның көлемі мен шекарасында шамалы ғана өзгерістер болды. Тек соңғы онжылдықта Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешіміне сәйкес қорыққа Ақсай, Көксай өзендерінің жоғарғы жағын және Майдантал өзені аңғарының бір бөлігін қосты. Қазіргі кезде Ақсу-Жабағылы қорығының көлемі 128118 га, ол Қазақстанның Өзбекстан мен Қарғызстан шекарасы тоғысқан жерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында орналасқан.
Қорықтың негізгі өзендері-Жабағылы, Ақсу, Балдарбек, Бала-Балдарбек, олар батысқа қарай ағады. Оларға су қар, мұз және бұлақтардан келеді. Өзен аңғарларының көпшілігі таудан шығар жерінде арна түрінде болады. Әсіресе Ақсу өзені арнасы ерекше көрінеді, оның тереңдігі 400 метр, 20 км-ден артыққа созылады. Ақсу-Жабағылының бірегей табиғи нысаналары мен көптеген көркем ландшафтары есте қаларлықтай. Бұл - Көкүйірім мен Жасыл керемет сұлу тау көлдері, Ақсу-Жабағылы, Шүнгүлдік және Бұғылытөр жарқыраған құлама мұздары, Балдарбек өзені аңғарындағы жіңішке құзды қақпалар Дарбаза, Майдантал өзенінің сәулетті аңғарлары. Маржан сайындағы сұр жартастардың жұмбақ сілемдері дерлік түгел 250 миллион жыл бұрын
палеозой дәуірінде осы территорияны алып жатқан үлкен теңіз мекендеушілері ежелгі жануарлардың (маржандар, губкалар, моллюскалар) тасқа айналған қалдықтарынан тұрады.
Бұл жерде біздің ата-бабаларымыз да өз іздерін қалдырды. Қара шөгінді тау мен жарқыраған ромб тәрізді қар мұздығынан тұратын, үлкен амфитеатрмен қоршалған, әсем де қатаң жерде Қасқабұлақ сайы шұңқырында атақты тас галереясы бар. Қара темірлімарганецті қабықпен қапталған жалпақ тастар бетінде үшкір қару ұшымен салынған ежелгі адамдар суреттері жақсы көрінеді.
Тау көлі
Көбіне жабайы аңдар-ешкі, арқар, марал суреттері кездеседі. Жиі салт адамның атта немесе түйеде отырғаны, садағы мен найзасы бар аңшы, күресу, билеу, әр түрлі салт жораларын жасау және тіпті дарға асу көріністері көрсетіледі. Осы суреттердің жасы жайлы әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр. Зерттеушілердің көбі оларды сақ кезеңіне, яғни біздің дәуірімізге дейінгі V-IV ғасырға жатқызады. Басқалары Қасқабұлақтағы сурет галереясы тас дәуірінен бастап, біздің дәуіріміздің орта ғасырларына дейінгі көптеген ұрпақтардың қолымен жасалған деп есептейді.
Қорық ауа райы континентальды, ылғалдылық жыл маусымы бойынша біркелкі түседі. Жалпы түсетін жауын-шашынның (таудың орта белдеуінде 950мм) 30%-ы қыста, 40%-ы күзде және небары 10%-ы жазда түседі. Ауаның жылдық орташа температурасы +5,6°С, ең суық айда (қаңтарда) - орташа - 5,4°С, ең ыстық айда (шілдеде) +17,2°С. Құрғақшылық кезеңнің орташа ұзақтығы -70 күн, аязсыз-142 күн, қар жабыны бар кезең-160 күн.
Топырақ, өсімдік және жануарлар әлемінің бөлінуі, барлық таулардағы сияқты тік белдеулік заңына сәйкес. Қорық территориясы 5 тік белдеу ішінде орналасқан. Ең жоғарғы нивальды белдеуде (теңіз деңгейінен 3600-3800 м биіктікте) топырақ және өсімдік жабыны жоқтың қасы. Дегенмен қар мен мұздың үлкен қоры осы аймақтың өзен ағыстарын реттеуде маңызды орын алады. Биік таулы альпі белдеуі (2800-3000м) таулы альпінің әр түрлі топырақтарында көбіне аласа бойлы сирек шөптесінді өсімдіктер өсуімен ерекшеленеді. Мұнда шағын жерлерді төселіп өсетін аршалар алып жатады. Қосымша ылғалданатын жерлер және сайларда әдемі альпі көгалдары бар. Биік таулы субальпі белдеуі (2200-2800м) өсімдік жабынының тығыз болуымен сипатталады. Төселіп өсетін арша шоғырлары қалың тоғайлар түзеді және баурай бетінің шамамен 30%-ын жабады. Аршалар астындағы топырақ қара түсті, басқа түрлі топырақтарда шалғынды-далалы немесе таулы-далалы субальпі өсімдіктер өседі.
Орта тау белдеуінде (1500-2200м) құрғақ сайларда шалғындар өседі және биік діңді аршаның екі түрі (зеравшан және сауыр)осында орман түзуде маңызды орын алады. Сонымен қатар бұталы, кейде аршалы сиреу ормандары ірі шөптесінді далалар бар. Бұл белдеуде тау қоңыр топырағы басым. Аласа тау белдеуі (1500 м төмен) солтүстік-шығыс бөлігінен басқа, қорық территориясының басым көпшілігін алып жатыр, кей жерлерде бұталар араласқан далалар бар. Бұл белдеу топырағы сұр-қоңыр, беткі жағында қарашірік аз болуымен ерекшеленеді.
Қазақстан қорықтар арасында Ақсу-Жабағылы өсімдіктерінің бай және алуантүрлілігімен көзге түседі. Басқа қорықтарда 5-7 типті өсімдіктер болса, мұнда 12 типті өсімдікке жататын 60 өсімдік фармациясы бар. Тек батыс Тянь-Шань үшін ең ерекше өзіне тән жартылай далалар немесе далалар болып табылады. Қорық пен оның айналасында осы типтің үш түрі кездеседі. Аласа шөптесінді далада көпжылдық қысқа мерзімдік (эфемероидтар) жуашықты қоңырбас, толық қияқөлең басым және біржылдық өсімдіктер (эфемерлер) қорық шекарасындағы тау етегін жауып тұрады. Аласа тау белдеуі үшін ірі шөптесінді далада ош бидайығы мен жаман арпа басым болу тән. Көбіне умбелляр деп аталатын үшінші түрде шатыргүлділер тұқымдасының (жіңішке сасыр және малазық прангос) ірі шөптесінді өкілдері басым. Ол аласа таудан орта тауға дейін, тіпті субальпі белдеуінің төменгі жағында жекелеген жерлерде едәуір кең таралған.
Тек Батыс Тянь-Шаньға тән өсімдіктің басқа түрі-аршалы ормандар. Ол осы аймақтың қайталанбас кескінін құрайды, баурайларды бекітіп, оларды эрозиядан қорғайды, ылғалдылықты жинайды, өзен ағыстарын реттейді, қар көшкіндері мен су тасқындарынан қорғайды. Фитонцидтер мен эфир майлары ауаны тазартып сауықтырады. Бір гектар аршалы орман осындай заттардың 30 кг бөліп шығарады, сөйтіп, микробқа қарсы тұрақты аймақ түзеді. Батыс Тянь-Шаньның негізгі ағашы болғандықтан, адамдар оны ертеден пайдаланып келеді. Соңғы жүзжылдықта аршалы орман көлемі едәуір қысқарды, сондықтан ол ерекше қорғалу тәртібіндегі бірінші дәрежелі орман қатарына жатады, ал зеравшан аршасы Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Сонымен қатар Ақсу-Жабағылыда басқа да бірегей өсімдік бірлестіктері қорғалады. Бұл Сиверс алма ағашынан және кавказ таудағанынан тұратын тоғай, эхидна эспарцеті басым бірлестіктер, эндемиктер мен қалдық түрлердің-алкор мен піскем жуасы-ну шөптесіндері орта таудың көлемді шөгінділерінде өседі.
Қорық флораға бай. Қорғалатын түрлер саны келесідей: саңырауқұлақтар 250 түрден жоғары, мүктер, қыналар, балдырлар 60 -70 түрден, жоғары өсімдіктер 1300 түрден жоғары. Қорғалатын түрлер саны келесідей: саңырауқұлақтар 250 түрден жоғары, мүктер, қыналар, балдырлар 60 -- 70 түрден, жоғары өсімдіктер 1300 түрден жоғары. Флораның бірегейлігі мен өзгешелігі жоғары өсімдіктерден жақсы көрінеді. Бұл топта 200 сирек түр белгілі, сонымен қатар: Батыс Тянь-Шань мен Қаратау эндемигі-177; қалдық түр-30-дай; қызылкітаптық-39 түр. Тек Ақсу-Жабағылы қорығында сирек кездесетін тамаша ассүттіген, ангрен, ұғамиясы, Минквиц примуласы, талас кекіресі, Масальский қандыгүлі, Коопман өгейбұтасы, талас қайыңы және т.б. қорғалады. Көптеген пайдалы өсімдіктер ішінен ең маңыздылары мәден түрлер туыстары болып табылады, олардың түрі қорықта 80-нен асады. Грейг және Кауфман қызғалдақтары ерекше танымал болып отыр. Олар әлемге белгілі бірнеше жүздеген мәдени қызғалдақтардың шығу тектері болып табылады.
Грейг қызғалдағы
Кауфман қызғалдағы
Қорықтың жануарлар әлемі де алуан түрлі. Омыртқалы жануарлар фаунасында 330 түр, оның ішінде 6 отряд 21 тұқымдасқа жататын 50 сүтқоректілер түрі бар. Саны және түр құрамы жағынан басымы - кеміргіштер, оның ішінде тоқалтіс пен тышқанның алуан түрлері. Әсіресе ұясын ағашқа, бұтаға, үй шатырына, тіпті қызметкерлердің азық-түлік жәшігі мен сөмкелеріне дейін салатын орман қарақасы өте әдемі.
Тұяқтылар ішенен әдеттегі түр тау ешкісі, аз санды арқар (тянь-шань түршесі) қорықтың тек солтүстік бөлігінде ғана және өткен ғасырдың 60-шы жылдарында жерсіндірілген маралдар кездеседі.
Жыртқыштардан көбіне тянь-шань қоңыр аюы кездеседі. Бұл қызылкітаптық түрдің барлық таралу аймағы ішіндегі ең жоғаоғы тығыздығы Ақсу-Жабағылы қорығында орналасқан. Арқар мен аюдан басқа, қорықта тағы 5 қызылкітаптық түрлер-барыс, жайра, түркістан сілеусіні, шұбар күзен және тау сусары мекендейді.
Тянь-шань қоңыр аюы
Тек соңғы түр ғана әдеттегі (40-50 дара шамасында), қалғандары өте сирек (2-ден 5 дараға дейін) кездеседі. Кейбір түрлер саны едәуір ауытқиды. Қорықтың 80 жылдық тарихында елік, доңыз, ұзынқұйрық суыр саны өсті, өте төмендеді және қайтадан өсті.
Құстар әлемі едәуір бай. Мұнда 268 құс түрі кездеседі, сонымен қатар 110 жыл құсы және 130 ұялайтын құс бар. Соңғы сан Қырғызстан мен Өзбекстанды қосқанда, Тянь - Шаньның барлық ұялайтын фаунасының 80%- ын құрайды. Едәуір көп санды және барлық жерде кездесетін торғайтектестер, құнақтар, жадырақтар, сандуғаш торғайлар, содырғы торғайлар. Бұлардың ішінде аршалы орманның кәдімгі мекендеушілері (гималай және жирентөс көкшымшық, басбарқылдақ, арша ементұмсығы), өзен жағалауы тоғайларында (мысықторғай, жұмбақ шыбыншы торғайы), шатқалды биік тауларда (қызылтұмсық шәуқарға, сарытұмсық ұзақ, қызылқанат жарқұс) және су маңы биотоптарында (сушылқара - кәдімгі және қоңыр, қазтамақ торғай - қарамойын және көксала) және т.б. Жыртқыштар - құмай, ақбас құмай, қаршыға, тілеміш, күйкентай және т.б. жақсы байқалады. Олардың 6 түрі - бүркіт, сақалтай, жыланшы, жұртшы, бақалтақ-қыран, ителгі өте сирек, бір немесе бірнеше жұп болып ұялайды, қызылкітаптық дәрежеге кіреді. Басқа отряд өкілдерінен осы дәрежеге жататын қара дегелек, үкі және көкқұс қорықта кездеседі. Тағы бес түр (тырналар-сұр және ақбас, дуадақ, безгелдек, лашын) ұшып өту кезінде анда-санда кездеседі.
Безгелдек
Ақсу - Жабағылы қорығында бауырымен жорғалаушылардың 11 түрі бар. Жыландардан қалқантұмсық жылан мен өрнекті қарашұбар жылан, кесірткелерден - алай жалаңкөзі көп кездеседі. Мұнда сирек кездесетін қызылжолақ қарашұбар жылан және аласа тауларда әдеттегі сарыбауыр жылан Қызыл кітапқа енген.
Қосмекенділер не бары үш түрі-бұл көлбақа, жасыл құрбақа және Қызыл кітапқа енген даната немесе ортаазия құрбақасы мекендейді.
Қорықта балық саны аз, бірақ көптеген авторлардың мәліметтері бойынша түрдің саны 5, тіпті 7-ге жетеді. Едәуір белгілісі көкбас балық және қаратау кәдімгі шармайы, олар тек Әулие және Қарабастау палеонтологиялық жеріндегі өзендерде көп кездеседі.
Жердің кез келген нүктесі сияқты, жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігінің негізгі бөлігін омыртқасыз жануарлар құрайды. Қорықта толы зерттелген тек насекомдар ғана, бірақ олардың құрамының да қазір жартысынан азы ғана (2124) зерттеліп отыр. Белгілі 27 отряд ішінен Қаттықанаттылар немесе Қоңыздар, Қабыршаққанаттылар (көбелектер), Жарғаққанаттылар және Қосқанаттылар едәуір жақсы зерттелген. Қоңыз фаунасы едәуір толық анықталған-44 тұқымдастың 920 түрі. Бізтұмсықтар, Қысқақанаттылар немесе Стафилинидтер, Барылдауық қоңыздар, Жапырақжегіштер және Тақтамұрттылар тұқымдастары алуантүрлілігі басым. Энтомофаунаның жоғары өзгешелігі ерекше назар аудартады. Қоңыздар ішінде батыс тяньшаньдық эндемик үлесі 15% шамасында, ал шартты эндемиктер (әзірге тек осы жерден ғана белгілі)-2%. Дегенмен насекомдар ішіндегі ең тартымдысы күндізгі көбелектер болып табылады, Ақсу-Жабағылыда оның 120 түрі кездеседі. Бұлардың ішіндегі ең әдемісі желкенділер (махаон және аполонның 7 түрі), құлпырғыштар (5 түрі), сары көбелектер, оның ішінде сирек кездесетіндері-Романов және аждаһа сары көбелектері, сонымен қатар ең ірі тұқымдас өкілдері көгілдір көбелектер (37 түр). Қорық территориясында насекомдардың сирек кездесетін 25 түрі және жауын құртының сирек түрі (жылан тәрізді аллолобофора) мекендейді, ол Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.
Ақсу - Жабағылының биологиялық алуантүрлілігінің ғажайып әлемі ежелден әр түрлі мамандықтағы ғалымдардың назарын өзіне еліктірген болатын. Бұл қорық ғылыми зерттеулердің ұзақтығы мен нәтижелігі жағынан тек Қазақстанда ғана емес, бұрынғы Кеңес Одағының барлық қорықтарының ішінде алдыңғы орынға ие
АЛАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасқан жері
Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы және Алматы облысы
Көлемі
65 217,9 га
Құрылған
1998 жылдың сәуірдің 21
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы Тентек өзені атырауындағы жануарлар мен өсімдіктер әлемі, табиғи бірлестіктерді, сонымен қатар алакөл көлі аралдарындағы мойнақ шағаланың бірегей популяциясын және басқа топтас құстарды қорғау мақсатында 1998 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысымен құрылды. Ол Алматы облысы Алакөл ауданы мен Шығыс-Қазақстан облысының Үржар ауданында орналасқан.
Қорықтың алғашқы көлемі 12520 гектар болатын, сонан кейін 20743 гектарға кеңейтілді. Қазіргі уақытта оған Тентек өзені атырауы (17423 га) мен Алакөл көлі аралдары (3320 га) кіреді. Бірінші бөлімше айналасында көлемі 21547 га екі шақырымдық қорғау аймағы құрылған. Қорғалатын аралдар Үлкен Аралтөбе, Орта және Кішкене Аралтөбе айналасында да көлемі 5130 га екі шақырымдық аралық аймақ белгіленген, мұның ішінде аң, балық аулауға, қайықтар, кішкен кеме мен басқа да жүзетін заттар тұрағына тыйым салынады.
Алакөл - Сасықкөл көлдер жүйесі Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Тарбағатай мен Жоңғар Алатауы тау жүйелері арасындаға шөлді ойпатты алып жатыр.
Ойпат ортасында ірі көл жүйелері-Сасықкөл, Қошқаркөл, Ұялы, Алакөл, Жалаңашкөл орналасқан.
Қазіргі ландшафттар мұздықтар дәуірден кейінгі ксеротермиялық кезеңде пайда болған. Көл бедері сатылы ойпаң жер жазықтығы түрінде, ол ежелгі теңіз және тұзданған көл шөгінділерінен қалыптасқан, көлді сор топырақты, шалғынды-батпақты және сор шалғын топырағы басым 10-25шақырым жолақ жиектейді. Алакөл шұңқырында топырақтың шөлді түрі басым. Өзендер мен көлдердің жайылма сатылы жағаларында шалғынды-тоғай өсімдіктері астында аллювиальды-шалғын топырағы, ал батпақ пен көлдің төменгі жағалауларында қияқ-қамысты құрамасында-шалғынды-батпақты топырағы кездеседі. Бұйырғын - көкпекті өсімдіктері таралған жерлерде тақырлар мен тақыр тәрізді топырақтар кездеседі. Эфемерлі - жусанды өсімдіктер астында шалғынды-сұр топырақ кең таралған, бұл сор топырақты жерлерге тән. Алакөл шұңқырының биіктеу жерлерінде карбонаты аз сұр
топырақтар дамыған.
Аймақ ауа райы қатаң континентальды-жазы құрғақ және қысы салыстырмалы суық, қары аз және желді. 6,2-7,2°С аралығында ауытқиды, ең жоғарғы +42°С және ең төменгі -46°С. Қаңтардағы ауаның орташа айлық температурасы -14,0°С, шілдеде +24,1°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 146 мм-ден (ст. Достық) 279 мм-ге дейін (ст.Үшарал).
Жазықтықтағы фенологиялық мерзім ұзақтығы келесідей: көктем: 25 наурыз - 5 мамыр (52 күн), жаз: 16 мамыр -30 қыркүйек (138 күн); күз: 1 қазан -15 қараша (45 күн); қыс: 16-қараша-24 наурыз (130 күн). Орташа температурасы 0°С - тан жоғары жылы кезең ұзақтығы 8-8,5 ай. Қазанның соңы мен қарашаның басында алғашқы қар түседі. Көл маңы жазықтығында қар жабыны қарашаның екінші жартысында қалыптасады, ал наурыздың соңы мен сәуірдің басында қар еріп кетеді.
Алакөл ойпаты-Қазақстандағы ең желді жердің бірі. Жоңғар қақпасы арқылы (Жоңғар Алатауы мен Барлық жоталары арасындағы жіңішке тау асуы) екі қарама-қарсы бағытта жыл бойы кезектесіп соғатын жергілікті жел едәуір тән. Желдің пайда болуы Жоңғар қақпасының екі жағындағы атмосфералық қысымның үлкен айырмашылығының болуына байланысты. Әдетте оңтүстік-шығыс бағыттағы жел-евгей басым, ол Қытай территориясына шекаралас Эби-Нур шөлді шұңқырында пайда болып, Жоңғар қақпасы арқылы кіреді, кейде қиратушы күшпен (60-80 мсек) келеді.
Сасықкөлдің төбесінен түсірілген көрінісі
Тынышталған евгей орнына аздан кейін батыс желі-сайкан келеді, ол - ауа райы өзгеруінің хабаршысы.
Атырау бөлімшесі Сасықкөл көлінің оң жағалауына жатады және Жоңғар Алатауынан басталатын суы мол Тентек өзені пайда болған. Өзен өзінің төменгі бөлігінде Россыпи сайында
бірнеше салаға таралады.
Олар - мөлшері шамамен 25-те 20 шақырымдай кең атырау түзетін тармақ. Атыраудың сулы-батпақты жерлері қалың өскен қамыс пен жүзетін-литоральды ландшафттан, батпақты ойпаң жер мен көл, тармақ, иірімдердің күрделі жүйесінен тұрады. Атыраудың шығыс бөлігіндегі суда жүзетін және су маңы құстарының ұялауы үшін ең маңыздысы Суқұзғын, Бірқазан, Жалыкөл және Онағаш көлдері арасындағы көлдер жүйесі, ал батыс бөлігінде-Байбала мен Қарамойын көлдер арасы.
Су маңы және жүзіп жүретін өсімдіктер - құрақ, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, көл қамысы, жүзгіш шылаңы басым топтар. Өзен мен арналарда кәдімгі сары тұңғиық, ақбоз тұңғиық, шөгінді мүйізжапырақ, жебежапырақтар, жүзгіш сальвиния, тік кірпібас, теңіз және тік арамоттары, балдыршөп, масақты егеушөп, қосмекенді таран, кәдімгі дүңгіршек кездеседі. Бұл ну қопалар көптеген суда жүзетін және су маңы құстарының ұялайтын және азықтық маңызды мекендері болып табылады. Тұңғиықтың көп өскен жері - Онағаш, Жалыкөл, Опытное және Күгімбай өзендері. Атыраудың көл иірімдерінде және көптеген арналарда тұңғиық едәуір кең тараған.
Уақытша су басқан шұңқырларда қамыс, аил қоғасы, теңіз түйнекөлеңі, қияқөлең, шоғыр сәлемшөп басым. Батпақты жерлерде қамыс, қоға, түйнекөлең бірлестіктері, ал батпақты-шалғынды топырақтарда айрауықтар, қияқтар, ажырықтар мен қараматаулар кездеседі.
Шалғынды сор топырақты ойпатты көл сатыларында қамыс араласқан сораңдар тобы басым. Атыраудың шет жағындағы шалғынды-тосап топыраққа жусанды, жусанды-алабұталы, шилі, шеңгелді және жыңғылды бірлестіктер тән. Өрт пен кесуден қатты сиреген теректі-талды орман негізінен Тентек өзені жағалауынан кездеседі. Атыраудың жоғарғы бөлігіндегі тал тоғайлары Көкпекті, Россыпи және Тұйықсу сайларында шоғырланған. Тентектің төменгі жағында биік діңді теректі-талды ормандарда бірлі-жарым қайың аралас үйеңкіден тұратын қалың шілік тоғайлары бар. Қарақаттың қалың тоғайлары тән.
Алаңқайларда итмұрын, татар үшқаты және жыңғыл кездеседі. Шағын арна маңындағы талдан тұратын шілік ормандары өрт қатты бүлдірген, олар Тұйықсу, Онағаш, Жалыкөл және Миялыда сақталған. Сасықкөл көліне шығатын атыраудың шет жағында үшкіржеміс жиденің жекелеген бұталары кездеседі.
Айрауық Ажырық
Атыраудағы көлдерде суда жүзетін құстардан - қасқалдақ, қызылбас сүңгуір, қызылтұмсық сүңгуір, үлкен сұқсұр және сұр үйрек басым; саны аз - қарамойын сұқсыр, сұрқаз, сыбырлақ аққу, жалпақтұмсық, шүрегейлер (даурықпа, ысылдақ), ақкөз сүңгуір; сирек кездесетіндер - қызылжемсаулы маймаққаз, кіші және сұржақ сұқсұр үйрек, сұңқылдақ аққу, қылқұйрық үйрек, ақбас үйрек және т.б. Мұнда 2000 жылы ақжағал қарқылдақтың, ал 2004 жылы кіші шағала ұялары бірінші рет пайда болды. Қамыс қопасы арасындағы құстардан басым кездесетіндері - сайрауықтар, қызғылтсары айқабақ, жалпаққұйрық бұлбұлша, бұлбұл шырылдақ, мұртты шымшық, кәдімді және қамыс құрқылтайы, көкек, қара қарға, қарабас қаратамақ. Жолы қиын жерлерде аққұйрық су бүркіті мен сұр тырнаның жекелеген жұптарының ұялары сақталған.
Атырау өзендері мен қамысты жерлерді мекендейтін сүтқоректілер - доңыз, сібір елігі, ондатр, су тоқалтісі, су жертесері. Жағалаудағы шөлді жерлерде қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, сасық күзен, аққалақ, қалқанқұлақ кірпілер мекендейді. Кемірушілерден құм қояны, жыңғыл құмтышқаны, қызылұрт саршұнақ, үлкен және кіші қосаяқ, соқыртышқан т.б.әдеттегі түрлер болып табылады. Қорықта сүтқоректінің небары 33 түрі ғана кездеседі.
Алакөл көлінің орталық, едәуір терең бөлігінде үш қорықтық аралдар (Үлкен Аралтөбе, Орта және Кішкене Аралтөбе) орналасқан, олар ұзындығы 17 және шеңбері 40 шақырым шағын аралдар тобын түзеді. Халық аралды Тасты (Каменные) деп атайды. Ол оңтүстік жағынан 30 - 40 шақырым, батыс жағынан 40 - 50 шақырым және солтүстік - шығыс жағалаудан 10 - 15 шақырым алшақта орналасқан. Арал қыраты біртіндеп сатылы түрде төмендейді, олар сұр - қоңыр, жетілмеген тасты топырақта баялыш, тасбұйырғын, теріскен, боз жусан, рауғаш, изен және т.б. басым сирек шөлейтті өсімдіктермен жабылған. Шоқы етегі шағыл-жұмыр ұсақ тасты саз топырақты және шағын сор топырақты жерлерден тұрады. Жағаны бойлай ұсақ шағыл және жұмыр тастардан тұратын үймектері, сонымен қатар ашық жерлері бар лагуна тәрізді шығанақтары бар. Аралдар - топтас құстардың ұялауына өте қолайлы жер. Алакөл көлінің су деңгейі көтерілген жылдары шағала құстардың бәрі су астында қалған ұсақ аралшықтардан келіп, осында орналасқанда аралдың маңызы арта түседі. Аралдарда топ түзетін негізгі түрлер - қарабас өгіз шағала, үлкен суқұзғыны, мойнақ шағала, өгіз шағала, үлкен қарқылдақ, қаратұмсық қарқылдақ, өзен қарқылдағы, татрең қарақас, қарала балықшы, шаушүрілдек және теңіз шүрілдегі. Шоқы баурайында түз, кіші және дала бозторғайы, сарғалдақ торғайлар кездеседі, қалың жыңғыл ішінде қылаң торғай ұялайды. Соңғы жылдары Үлкен Аралтөбе аралының солтүстік бөлігінде үш лагуналы көлден жүйе қалыптасты. Бұл да қасқалдақ, сарыалақаз, отүйрек, ақбас үйрек, қызылбас сүңгуір, ақкөз сүңгуір, даурықпа шүрегей, қызылсирақ балшықшы, қарала балшықшы, шөпілдек, татрең қарақас, шаушүрілдек, теңіз шүрілдегі, қаратұмсық және өзен қарқылдағы, қызылқасқа сутартар, жар қарлығашы, қарабас қаратамақ, шыжылдауық және қызғылтсары айқабақ үшін маңызды ұялау орны болып табылады. Сонымен қатар мұнда суда жүзетін және су маңы құстарының ұяламайтын шоғырының мұнда түлеу үшін ұшып келгендері байқалады. Олардың арасынан үлкен, қарамойын және кіші сұқсыр үйректер, сыбырлақ аққу, қызылтұмсық және айдарлы сүңгуір үйректер, сусылдақ үйрек, барылдауық үйрек, сұр үйрек, шырғалақ т.б. анықталады.
Соңғы 35 жылда Орта арал үлкен халықаралық даңққа ие болды. 1968-1969 жылдары орнитологтар бұл жерден құстың жаңа түрі - мойнақ шағаланы тапқан болатын, ол қорық болашағының белгісіне айналды. Бұл арал шеттен қарағанда, су бетінен 60 метр биіктікте орналасқан, шөлді тасты - шағыс ұсақ тасты шоқы. Аралдың ұзындығы 1,5 шақырым, ені 0,5 шақырым. Оның оңтүстік - батыс бөлігі құз жыныстары көрініп тұратын тік жарлы, оның кертпештерінде суқұзғыны мен бозшағаланың көптеген ұялары орналасқан. Шоқының жоғарғы жағын мойнақ шағала, қаратұмсық қарқылдақ және татрең қарақас, ал шығыс пен солтүстік жағын екі-үш мың жұп өзен қарқылдағы тобы алып жатыр. Тік жарлы батыс жағалауында үлкен суқұзғындар мен бірнеше жұп бұйра бірқазандар ұялары орналасқан.
Қорық территориясынан ботаниктер 57 тұқымдасқа жататын 193 туыстың 269 түр өсімдігін анықтада. Күрделігүлділер, алабұталар, қоңыраубастар, бұршақтар және ерінгүлділер тұқымдастары алуантүрлілігімен сипатталады.
Зоопланктонға ұсақ шаян тәрізділер мен зымырықтардың 197 түр кіреді. Тентек атырауының макрозообентосына су түбі омыртқасыздарының 69 түрі жатады. Инеліктердің 34 түрі кездеседі. Басқа насеком түрлері әлі толық зерттелмеген.
Алакөл қорығы балық фаунасы 15 түрден тұрады, оның ішінде Қазақстан Қызыл кітабына енген балқаш алабұғасы бар. Сазан, бозша мөңке, табан, теңбіл салпы ерін балық, балқаш шармайы және т.б. кәдімгі түрлер болып саналады. Алакөл қорығы территориясынан қосмекендінің не бары 2 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 14 түрі белгілі. Бұлардың ішінде көлбақа, секіргіш кесіртке, түрлі түсті кесірт, шығыс айдаһаршасы, сарыбас және су жыланы, өрнекті қарашұбар жылан, дала сұржыланы, қалқантұмсық жылан қорық үшін кәдімгі түрлер болып табылады.
Қорықтың қазіргі шекарасында 272 құс түрі, сонымен қатар Тентек атырауында 263 түр (119 ұялайтын) және Алакөл аралдарында 87 (49 ұялайтын) құс түрлері анықталған. Қазақстан Қызыл кітабына енген, сирек кездесетін және құрып бара жатқан құстардан Алакөл шұңқырында 38 құс тіркелген, оның 27-сі ұялайды. Қазіргі кезде қорық ішінде 15 қызылкітаптық түрлер - бұйра бірқазан, жалбағай, қара дегелек, сұңқылдақ аққу, ақкөз сүңгуір үйрек, ақбас үйрек, аққұйрық су бүркіті, жыланшы бүркіт, сұр тырна, ақбас тырна, дуадақ, жекдуадақ, безгелдек, қарабас өгіз шағала, мойнақ шағала, үкі кездеседі.
Тағы тоғыз түр (қызғылт бірқазан, дала қыраны, қарақұс, бүркіт, ителгі, қарабауыр бұлдырық, қылқұйрық бұлдырық) шұңқырда қорық территориясынан сырт ұялайды. Тарғақ ұяламайтын болды және соңғы екі онжылдықта бұл жербен ұшып өту кезеңінде де байқалмады. Тек маусымдық ұшып өту кезінде анда-санда төрт түр: кіші аққу, балықшы, тұйғын, лашын және ақиық су бүркіті кездеседі. Тағы да тоғыз құс түрі Алакөл көліне сирек ұшып келеді, оларды жекелеген жылдарда ғана қорық территориясынан кездестіруге болады.
Ақ тырна
Бұлақ - кіші аққұтан, қарабай, қоқиқаз, дөңтұмсық тұрпан, ақ тырна, шитұмсық шалшықшы және тарбақ шырғалақ.
Алакөл қорығының алғашқы құрылған жылдары өсімдік пен жануарлар әлемін зерттеуде үлкен жұмыс жүргізілді. Омыртқалы жануарлар фаунасы едәуір толық зерттелді, омыртқасыз жануарлардың негізгі топтарын зерттеу жұмыстары басталды. Фенологиялық және гидробиологиялық бақылаулар жүргізіліп жатыр.
АЛМАТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫ
Орналасқан жері
Қазақстан, Алматы облысы
Көлемі
71 700 га
Құрылған
1931 жылдың мамырдың 15
Уәкілетті орган
Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Алматы қорығының тарихы тереңде жатыр. Ол 1931 жылдың 15 мамырында көлемі 15000 га Кіші Алматы қорығы деп құрылды. 1935 жылы көлемі 40000 га, ал сонан соң 856680 га-ға кеңейіп, Алматы қорығы деп аталды, Кіші Алматы су алабы ғана емес, Жалаңаш және Сөгеті аңғарлары шектес тауларымен қорық құрамына кірді. Дегенмен 1939 жылы қорық территориясының жекеленген бөлімдері әр түрлі ұйымдарға берілді, ал 1951 жылы қорық жабылды.
Тек 1961 жылы 31 шілдеде Қазақ СРО Министрлер Кеңесі № 524 қаулысымен, бірақ енді Шелек, Табанқарағай және Таушелек ормандары орнына қорықты қайта құрды. Үш жылдан кейін, 1964 жылы, Есік пен Талғар өзендері су алабына, яғни жаңа территорияға көшірді. Қазіргі кезде қорық көлемі 71700 га. Орталық мекені Алматы қаласынан 25 шақырым жердегі Талғар қаласында орналасқан.
Қорықтың негізгі мақсаты-Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи бірлестіктерді, яғни жануарлар мен өсімдіктер әлемі нысаналарын сақтау, сонымен қатар осы бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу.
Іле Алатау жотасы - қорықтың орналасқан жері, ол Тянь - Шань тау жүйесінің солтүстігінде жатыр. Ол өзінің орталық бөлігінде Талғар тау түйінін түзеді, мұнда жоғарғы биіктікке жетеді (Талғар шыңы теңіз деңгейінен 4979 м). Қорғалатын территориядағы Іле Алатауы негізгі сілемдерінен бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz