Бидай дақылы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Бидай (лат. Triticum) - астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Бидай-бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Азық-түлік өнімі ретінде бидайдын көптеген аса бағалы қасиеттері бар. Бидай дәні аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға болады . Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай дәнінен крахмал, спирт, май, клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз картон, өнер бұйымдарын және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспалы егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады. Қазақстан Республикасында 1991-1995 жылдары орта есеппен жыл сайын 17,9 мил. т. астық өндірілді, оның 10,5 мил. Тоннасы немесе 59%-ға таяуы бидай болып табылады. Жер шарында 220 милга көлемінде бидай егістігі өсіріледі. Мұны барынша кең көлемде АҚШ, Үнді, Канада, Туркия, Австралия, Аргентина, Франсия, Италия, Ресей, Украйна, Қазақстан елдері өсіреді. Республикамызда көп уақытқа дейін бидайдан аз өнім алынып жүрді.
Дән мынадай бөлімдерден тұрады:
Эндосперм -дәннің негізгі және ішкі бөлігі, дәннің 84-85% салмағын құрайды, құрамында көмірсулар, белоктар, май мен минералдық заттектердің аздаған мөлшері бар; Қабықтары- олар бірнеше қабаттан тұрады, дән салмағының 14% құрайды, құрамында минералдық заттектері, витаминдер бар; Ұрығы- дәннің 1,5% құрайды, ол дәннің негізінде бүршік түрінде орналасқан, құрамында биологиялық заттектері белоктар, майлар, витаминдер, минералдық заттар бар;
Бидайға келесі анықтамалар бекітілген:
1. Араласпалар: Бидайдың толық дәні болып табылмайтын дән сынамасының барлық элементтері.
2. Соғылған дәндер: Жатынсперма бөліктері жалаңаштанып бөлшектелген дәндер, бұған ұрығы соғылған дәндер де жатады.
3. Семген дәндер: Даму мен пісудің қолайсыз жағдайларының салдарынан толмаған, әжімденген, жеңіл салмақты, нысаны бұзылған дәндер.
4. Қысылған дәндер: Механикалық салдар нәтижесінде нысаны бұзылған, жалпайған дәндер.
5. Көктеген дәндер: Жай көзбен қарағанда сыртқа шыққан тамырлары мен өскіндер, немесе өскіндердің жұлынып қалғандығы, нысаны өзгергені, өсе бастаудың салдарынан қабыршақтың түсінің айқын өзгеруі көрінетін дәндер. Көктеген болып қалыптағы жағдайынан ерекшелінетін өскіндегі айқын өзгерістер көрінетін дәндер болып табылады. Бұдан басқа көктеген дәндер көңілге өздері ғана қабылданбайды, ал бірақ төмендетілген сандар (өту саны) түрінде көрінетін а- амилазаның белсенділігіне байланысты қабылданады.
6. Аяз соққан дәндер: Пісу кезінде суықпен зақымданған, бүріскен (нысаны өзгертілген), бозғылданған (нысаны өзгерген), қатты қарайған, жасыл дәндер.
7. Зақымданған дәндер: Қызуы, кептіру, ауруларға шалдығу нәтижесінде сыртқы қабығы мен жатынспермасының ашық сары түстен ашық-қоңыр түске ауысқан дәндер.
8. Көк (піспеген) дәндер: Толық піспеген, түсінің жасылдау реңкі бар, жаңа жинап қысқан кезде нысаны өзгеретін дәндер.
9. Зиянкестермен зақымданған: Зақымдану деңгейіне қарамастан жәндіктермен немесе қандаламен желінген немесе сорылған дәндер.
10. Басқа дақылдардың дәндері: Бұзылу сипаттамасы жөнінен арамшөптік араласпаларға жатқызылмаған, жұмсақ және қатты бидайдан басқа, бұзылмаған, сондай-ақ зақымданған басқа дәнді-дақылдардың дәндері.
11. Қаракүйе түскен дәндер: Қаракүйе спораларымен қылтанағы немесе сыртқы бөлігі зақымданған (кірлеген немесе көгерген дәндер) - табиғи боялған болып есептелінетін дәндер.
12. Минералды араласпа: Минералдан жасалған араласпалар (құм, жер түйіршіктері, қиыршық тастар, қож, руда және т.б.).
13. Органикалық араласпа: өсімдіктерден аралспа (сабақ, жапырақ бөліктері, сабандар, қабыршақтар), өлген зиянкестер қалдықтары, сондай-ақ сақтау кезінде дәнді бұзбайтын тірі дала зиянкестері.
14. Арамшөптердің тұқымдары: Улы емес өсімдіктердің тұқымдары.
15. Зиянды араласпалар: Адам және жануарлар денсаулығына зиянды өсімдік араласпалары (қаракүйе, спорлар, укекіре, түрлі-түсті шегіршін, түлкіқұйрықты, қыдық, қандауырлы термопсис, үйбидайық жемісі түскен күнсүйгіш, триходесма және нематодамен залалданған дәндер)
Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызының қаттылық ерекшеліктерін ИДК түрлі аспаптарда анықтайды. Бұл үшін, әбден жуылған және өлшенген дән маңызынан 4 г өлшендіні алады, 3-4 рет саусақпен қысып илейді, дөңгелек нысанға түсіреді және 2 кестеге сәйкес ішіне су құйылған шыны аяққа жатқызылуға салады.
2-кесте. Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызын жуу алдындағы қамырдың жатқызылу нұсқаулары
Талдау алдында дән маңызы дөңгелегінің жатқызылу уақыты, мин
1
7
2
9
Егер жуылған дән маңызының негізгі салмағы 4 г кем болса, онда оның сапасын анықтау үшін жетіспейтін санды кебектерден алынған бөліктен қосады.
Егер дән маңызы үгітіліп жатса және жуғаннан кейін губка тәріздес, шашыраңқы түрде болса, және дөңгелектенбесе, онда аспапта анықтамай-ақ сапасы жөнінен III топқа (қанағаттандырылғысыз қатты) жатқызады.
Егер жуылған дән маңызының салмағы 4 г кем болса, онда тұтастай тартылған дән өлшендісін ұлғайту қажет (кестеге сәйкес) және дән маңызын қайтадан жуу керек.
Дән маңызының қаттылығын өлшеу нәтижесін ИДК түрлі аспаптың шартты белгілерімен көрсетеді және олардың беретін мәндеріне қарай дән маңызын 3-кесте талаптарына сәйкес сапа тобына жатқызады.
3-кесте. Аспаптың шартты белгілері мен сапа топтары
Шартты біліктердерді аспап көрсеткіштері
Сапа тобы
Дән маңызының сипсттамасы
0-ден 15-ке дейін
III
Қанағаттандырылғысыз қатты
20-дан 40-қа дейін
II
Қанағаттанарлық қатты
45-тен 75-ке дейін
I
Жақсы
80-нен 120-ға дейін
II
Қанағаттанарлық әлсіз
105-тен 120-ға дейін
III
Қанағаттандырылғысыз әлсіз

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.