Алакөлдің рекреациялық зонасының табиғи туристік-рекреациялық ресурстарын, табиғи ландшафтарын зерттеу және бағалау
Кіріспе
Ғылым мен техниканың дамыған кезеңінде рекреациялық ресурстарды зерттеу мен оларға баға беру маңызды рөл атқарады. Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары бойынша рекреация - деп белгілі бір территорияларда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, спорттық және мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен қарым-қатынастар жиынтығын айтады.
Қазақстан территориясы халықтың толық демалуы үшін және демалысын ұйымдастыру үшін әр түрлі табиғи алғышарттарына ие. Елдің экономикалық даму қарқынының артуы және табиғи ресурстарды пайдалану күші көбейген сайын елімізде туризмді әрі қарай дамыту және оның рекреациялық аймақтарын дамыту өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Туризм мен рекреацияның дамуы айқын сипатта дамып жатқан жалпы әлемдік үрдістердің бірі. Белгілі бір территорияны рекреациялық мақсатта пайдалану үшін адам табиғи ресурстарды пайдаланады нәтижесінде аумақтық рекреациялық жүйелер (АРЖ) қалыптасады. Аумақтық рекреациялық жүйелер өздері құрайтын элементтердің күрделі кеңістіктік байланыстар жиынтығымен сипатталады. Туризм және рекреация әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарының бірі, сондай-ақ қазіргі заман өмір салтының ажырамас бөлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының туристік саланы 2020 жылға дейінгі дамыту тұжырымдамасында Шығыс Қазақстан кластерінде белсенді және табиғи бағыттағы рекреациялық әрекеттердің негізгі түрлері анықталды, сонымен бірге көлдердегі жағажайлық демалысты одан әрі дамыту күтілуде. Жағажайлық демалысты дамытуда туристік қызығушылықты тудыратын негізгі орындардың бірі Алакөл көлі болып табылады. Алакөл көлі алабы екі әкімшілік аудан Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының Үржар және Алакөл аудандарының аумағында орналасқан және рекреациялық әрекеттің түрлі бағыттарын дамытуға қолайлы аудандардың бірі болып табылады. Қазіргі таңда Алакөл көлі алабының рекреациялық ресурстары негізінен емдік-сауықтыру мақсатында пайдаланылады. Көл суының өзінің табиғи таза болуымен қатар, өте бағалы бальнеологиялық қасиеттерімен де ерекшеленеді.
Рекреацияның дамуына әсер ететін ең негізгі факторлардың бірі - Алакөлдің, әсіресе, оңтүстік-батыс жағалауының экономикалық тиімді географиялық орны, көліктік байланыстың қолжетімдігі, электр қуатының және телефон байланысының қолжетімділігі, ірі қалаларының жақын орналасуы Алматы, Талдықорған, Семей және жалпы халық саны 6 миллионнан астам адамды құрайтын қытай қалаларының - Боротоло, Куйтун, Үрімші жақын орналасуы. Осының бәрі қызмет көрсету деңгейі жоғары болса, туризм саласында жақсы табысқа алып келеді. Бұл көл судағы натрий хлоридіне байланысты емдік қасиеттерге ие. PH 7.2-ден 9.1-ге дейін өзгереді. Көптеген ауруларды (тері, тыныс алу жүйесі, тірек-қимыл аппараты, жүйке жүйесі) емдеуге көмектесетін бірнеше химиялық элементтер бар. Жалпы Алакөл аймағында көлден басқа да бірнеше рекреациялық зоналар кең тараған.
Алакөл өңіріндегі туризм индустриясы мемлекеттік деңгейде туристік кластер ретінде экономиканың басым салаларының бірі ретінде танылды. Осы саланы дамытудың қазіргі заманғы үрдістерінің бірі - әлемнің ең танымал курорттарымен жақсы таныс туристер, керісінше туристік сектор жаңадан дамып келе жатқан елдерге ұмтылады. Осы тұрғыдан Қазақстанның әсемдігі, әсіресе Алакөл аймағы өсе береді.
Жұмыстың мақсаты: Алакөлдің рекреациялық зонасының табиғи туристік-рекреациялық ресурстарын, табиғи ландшафтарын зерттеу және бағалау. Алакөл аймағының табиғи туристік және рекреациялық ресурстарының сипаттамалары мен бағалануы, сондай-ақ рекреациялық потенциалы. Алакөл аймағындағы табиғи ландшафтарды тартымдылығы бойынша аймақтарға бөлу. Алакөл аймағының рекреациялық ресурстармен қамтылу дәрежесіне баға беру.
Ғылыми-практикалық маңыздылығы. Табиғи-экскурсиялық және рекреациялық ресурстарға туристік-рекреациялық бағалау жүргізілу нәтижесінде және статистикалық материалға негізделе отырып туристік және рекреациялық карталар құрылды, бұндай карталар бұл аймақ үшін жаңа болып табылады және туризм мен рекреацияның даму әлеуетін бағалауға мүмкіндік береді. Алакөл аймағында туристік кешен құрудағы бірқатар мәселелер анықталды және талданды.
Зерттеу әдістері. Классикалық әдістер пайдаланылды: статистикалық, геоэкологиялық және картографиялық, сондай-ақ аймақтың табиғи туристік-рекреациялық ресурстарының туристік және рекреациялық мүмкіндіктерін бағалау үшін жүйелік талдау әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны: Алакөл аймағының табиғи туристік және рекреациялық ресурстары, Алакөл бассейні аумағы.
1 Алакөл зонасының орналасуы және рекреациялық маңызы
Алакөл зонасының орналасуы және жалпы сипаттамасы
Алакөл ойысы Қазақстан республикасының оңтүстік шығысында Алматы (Алакөл ауданы) және Шығыс Қазақстан (Үржар ауданы) облыстарының аумағында жатыр. Облысты таға тәрізді тау жоталары қоршап тұр. Олар: солтүстігінде - Тарбағатай, шығысында - Барлық және Майлы жоталарының етегі, оңтүстігінде - Жетісу Алатауы, батысында - Балхаш колі, оңтүстік шығысында - тауаралық өткел - Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы ҚХР аумағындағы Еби-Нор көлінің ойысымен қосылады. Сонымен қатар Алакөл ойысы кең құлаш Еуразия құрлығының ішкері орталығында орналасқан. Алакөлден солтүстікке Солтүстік Мұзды мұхитының жағалауына дейін және батысқа қарай Қара теңізге дейін 3000 км, шығысқа қарай Тынық мұхитына дейін 4000 км (1 сурет). Мұндай орналасу жағдайы ойыстың негізгі климаттық жағдайының шұғыл құрлықтық және құрғақ белдемде қалыптасуына негіз болады. Құрғақ әрі шұғыл құрлықтық белдемнің ерекшелігі - антропогендік әсерге өте сезімтал болып келеді. Яғни осы белдемнің табиғи нысандарының экологиялық жүктемелері салыстырмалы түрде төмен деңгейде болады. Шамалы ауытқудың өзі едәуір әсер етеді [1].
Ұлы жібек жолының бір саласы кесіп өтетін Алакөл көлдері көне замандарда-ақ қытай, араб және европалық көпестерге белгілі болған. Бірақ Алакөл көлдерінің сипаттамасы мен кестелік картасын 1722 жылы ғана орыс офицері Унковский жасап шығарған болатын.
Көлдердің арнайы гидрографиялық зерттеулерін ең алғаш рет 1943-1944 ж.ж. КазКСР-ң гидрометслужба басқармасының гидрографиялық партиясы жүргізді. Көлдер деңгейін стационарлық бақылауы XX ғасырдың 50-жылдарында басталған еді. Көлдердің ашық алаңдарының гидрометеоролагиялық режимін зерттеу, олардың гидрологиясы су балансын кешенді зерттеу өткен ғасырдың 60-жылдарда жүзеге аса бастады. Тұрақты гидрологиялық бақылаулар Алакөл көлінде 1948 жылы, Қошқаркөлде 1956 жылы, ал қалған көлдерде - тек қана Алматы ГМО-ң экспедициялық зерттеулері кезінде (1960 ж) жүзеге асырылды. 1960 жылға дейін көлдік посттарда судың деңгейін, оның температурасын (жағасында) және ауа райын бақылау жүргізіліп отырды.
1943-1944 жж. КазССР-ң гидрометслужба Басқармасы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдеріне байқап зерттеу жүргізді. Ол көлдердің көпжылдық төмен тұру кезеңінде орындалды және нәтижелері Ресурсы поверхностных вод СССР атты жинағында келтірілген [2].
1-сурет. Алакөл ойпатының ғарыштық суреті (2016 жыл)
Алматы ГМО-ң 1960-1964 жж. Алакөл экспедициясын жүргізген, онда Алакөл көлдері және Тентек өзенінің атырауының кешендік гидрологиялық зерттеулері жүзеге асырылды. Сол кездері 1960-1963 жж. КазССР-ң АН географиялық секторы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдерінің батиметрикалық түсірілімдері, олардың морфометрикасын, жағалауының, түпкі қабаттарының динамикасын және химиялық сараптан өткізілген гидрофаунасын зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстардың қорытындылары География институтының Вопросы географии Казахстана атты еңбегінде жинақталған [3].
Алакөл көлі бассейнінің су деңгейінің көпжылдық ауысымдарына зерттеу жүргізгендер К.В.Курдюкова (1951), А.В.Шнитникова (1950, 1975) және Р.Д.Кудрина (1969), В.И.Коровина (1963, 1965, 1966) болды. В.И.Коровина және Р.Д.Кудрина (1965) [4] жүргізілген зерттеулер көлдердің гидрологиялық режимінің және су балансының негізгі ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде анықтауға көмектесті.
Геологиясы мен жерасты сулары
Геожүйелердің геологиялық құрылымындағы экологиялық мәні халық шаруашылығының кез-келген түрін жоспарлағанда міндетті түрде есепке алынуы керек. Алакөл ойпаты бетінің қазіргі құрылымы және оның таулық көмкерілуі аймақтың геологиялық даму тарихымен тығыз байланысты. Бұл аймақта полеозой дәуірінің соңында мезозойда эрозия және денудация процестерінің қарқындылығы нәтижесінде пенепленге айналған таулы ел пайда болды. Бұған Тарбағатай, Барлық, Жетісу Алатауының осы күнге дейін сақталған тегіс беткі жақтары дәлел бола алады [5]. Үштік кезеңде палеозой жыныстарынан құралған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады, осының нәтижесінде жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта пайда болған қызыл түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік кезеңнің аяғында және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайдың күшті көтерулерімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі бірге жүрді, ал эрозионды процестер Жоңғар Алатауы және Барлық тау етегінде аллювиальды-пролювиальды шлейфтердің пайда болуына әкелді. Алакөл ойысының табиғи және геологиялық құрылымдық ерекшелігі жерасты суларының қалыптасуы үшін өте қолайлы. Бассейннің негізгі қоректену аумағы Алатау, Тарбағатай, Барлық-Майлы және олардың тауалды аймағында (өзендердің шығар төбелері және суағарлары) орналасқан. Ал сулардың негізгі таралу аймағы Алакөл көлдерінің қазаншұңқыры болып табылады. Алакөл ойпатын құрайтын, ойыстың орталық бөлігіне дейін жететін борпылдақ суөткізгіш төрттік және неоген-төрттік қыртыстар геофизикалық зерттеулер бойынша 1000м-ден асып, жерасты суларының үлкен көлемінің аккумуляторы қызметін атқарады [6].
Су шығатын конустың төрттік қабаттарының сулы кешені Жетісу Алатауы мен Тарбағатай тауларының етегіндегі Алакөл ойысында таралған. Оны осы жерлердегі қалыңдығы 2 - 80 метрге дейін жететін жұмыр тастардан, құмды жерлерден байқауға болады. Біркелкі ағынмен қозғалатын жерасты суларның орналасу тереңдігі 5 - 6 метрден 30 - 40 метрге дейін жетеді. Жерасты сулары негізгі қорегін өзен суларының сүзілуі есебінен және аз ғана бөлігі жауын шашыннан алады. Судың молдығы жоғары, бұлақтар мен саңылаулардың көлемі 50 - 60 лс. Ауданы 5,8 мың км2, 30 - 40 м сулы горизонттың орташа қуаттылықта жерасты ағын 34 м3с асады, ал ағын көлемі жылына 1096 млн.м3 .
Төрттік құмдық эолдық шөгінділердің сулы деңгейі 5 - 10 м қалыңдықтағы адырлы тізбекті құмдардың дамыған көлдік - эолдық қыртыстарымен ұштастырылған. Судың орналасқан тереңдігі 2 - 3 метрден аспайды.
Судың деңгей ауданы 4,1 мың км2 жерде арналасқан. Бұл жердегі ағыс 1,64 м3с, ал көлемі - жылына 51,6 млн.м3.
Құмды - балшықты көлдік аллювиальді төрттік шөгінділерінің сулы деңгейі көл маңындағы жазықта орналасқан. Судың орналасу тереңдігі 1,5 тен 60 метрге жетеді. Судың саңылауға түсу дебиті 0,1 - 0,5 лс, судың минералдылығы 0,8 - 0,9 дан 3,0 гл-ге дейін.
Жерасты сулары суағардың төбесіндегі қиыршық тасты қабаттары шекрасында қалыптасып өзен жағалауы жазықтарының қабаттары (ауданы 9,37 мың км2, орташа күші 8м) арқылы Алакөл көліне қарай жылжитын бірыңғай грунтты ағынын қалыптастырады.
Сулы горизонттар көбінесе тауалды шлейфтерінен ағатын жерасты суларымен және су сыятын жерлердің ашылып кеткен аймағында жауын-шашынның жиналуымен қоректенеді. Су жағалауының жазықтарындағы ауданында жерасты ағынының модулі 0,1-0,3 лс, ағын көлемі жылына 89 млн м3. Ал Алакөл ойысының толық аумағы бойынша жерасты ағыны 39,27 м3с, ал ағынның барлық көлемі - жылына 123,6млн м3 [7].
Адырлы-тізбекті құмды аудандарда грунтты сулар құмды массивтерде бет жағы бос және улкен көлдер жағына және жергілікті топыраққа қарай әлсіз көлбеуленген сулы горизонт құрайды. Су сыйғызатын жыныстар сазды, балшықты құмдар болып табылады. Грунтты сулар 2 - 10 м-ге дейін (жер бедерінің 50-60 метрлік кәдімгі формаларында) тереңдікте орналасқан. Саңылаулырмен бекітілген сулы горизонттардың орташа күші 45-70 м-ді құрайды. Сүзілу коэффициенті күніне 0,7 ден 15,0 м аралығында ауымып отырады.
Негізінде сулы горизонт атмосфералық жауын-шашынмен және кейде жақын үстінде жатқан аймақтан (тауалды жазықтар, аласа таулар) ағатын, сондай-ақ төмеде жатқан горизонтардағы су тегеуіріні нәтижесінде пайда болатын сулармен қоректенеді. Құмды массивтер грунт суларының улкен қорынан тұрады. Судың босауы өзен алаптарында (Шынжылы, Үржар, Қатынсу, Емел өзендері), сонымен қатар көлдік-аллювиальді жазық арқылы үлкен көлдер қазаншұңқырларында болады. Құмды массивтердің жағалауға шығатын Алакөлдің шығыс жағалауында осы сулар тікелей суға құяды.
Тауалды еңіс жазықтарында өзен ағысы және жерасты суларының қоректенуі жоғалады, ал көлдік-аллювиалді жазықтарда жерасты сулары буланып және өзендерге құяды. Сонымен булану бұл зонада су көздері, батпақ және көлдердің беті сияқты топырақ және өсімдік жамылғысының көл жағалауындағы жазықта жақын орналасқан грунт суларын сіңіру есебіне болады.
Бұл рельеф қалыптастырушы процестер ойпат тарихында бұрынғы кең байтақ суайдынының қалдығы болып табылатын Алакөл көлдерінің көлдік қазаншұңқырының құрылымы мен қазіргі орналасуына себеп болды. Сол кездерде қазіргі көлдік қазаншұңқырлар - қазіргі көлдердің,олардың салаларының және жағалық өсімдіктерінің даму және тіршілік әрекетінің өнімі болды [6].
Жер бедері
Алакөл ойпаты тасты және сорды шөлді ландшафттық бастауы бар тегіс жазықтықты жер бедерімен ерекшеленеді, сонымен қатар мұнда құм сілемдері кездеседі, ал ол өз алдына Алакөл көлді-шалғынды физикалық-географиялық аумаққа жатқызуына алып келді.
Аккумулятивті жер бедері тізбекті-ойысты көлді жазықтықтарымен, тегіс көлді жазықтықтарымен, еңісті тау алды жазықтықтарымен, аллювиальді еңісті өзен жазықтықтарымен, аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмалы жазықтықтарымен және төменгі террасаларымен берілген.
Аккумулятивті жер бедері кеңінен таралған, онда төмендегілер ерешеленеді:
Көлді жазықтықтың тізбекті-ойысты жер бедері негізінен Қарақұм, Сарықұм құмды сілемдерінің шекарасында, оңтүстік-батыс бөлігінде сипатталады. Мұнда жеке төбешіктер және кіші-гірім қазаншұңқырлар құрап ойысты жер бедері басым болып келеді. Мұндағы төбешіктердің биіктігі қазаншұңқырлардың түбінің арасы 6-10 метрден 15-20 метрге дейін ауытқиды. Қазаншұңқыр диаметрі 100-200 м аралығында. Бұл аумақта оңтүстік беткейі еңіс және солтүстік беткейі тік болып келетін, биіктігі 6-10 немесе 15-20 м-ге жетіп кездесетін тізбекті жер бедері нашар дамыған. Тізбектер мен төбешіктер аралығын тақырлар алып жатыр.
Тегіс көлді жазықтық бүкіл оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Ол аккумуляция және болып тұратын тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде пайда болған. Бұл көлге қарай еңісті болып келетін мүлтіксіз тегіс көлді жазықтық. Жазықтық биктігі 1 км-де 1-1,5 м аралығында. Баласайқан және Үлкенсайқан тауларының солтүстігіне таман көлді жазықтықтың бетінде мезгілдік тасқындардың арналары дамыған, олар 1-1,5 м тереңдікке дейін жетеді.
Көлді жазықтық негізінен Қарақұм және Сарықұм құмды сілемдеріне шығанақ құрап кіріп жатыр, ол еңісті құмды төбешіктерімен (4-6 м) тақырланған телімдерімен сипатталады. Жеке ірі тақырлар, жіңішке мойнақпен қосылып біртұтас жүйе құрайды. Жазықтықтың абсолюттік биіктігі 350-500 м.
Еңіс тау алды жазықтығы Текелі, Баласайқан, Үлкенсайқан тауларының солтүстік-шығысын және Архарлы тауының шығысында жатыр, мезгілдік тасқындардың ысырыңды конусы және Тентек, Шынжылы өзендерінің ескі құрлықтық атырауы ретінде берілген. Жазықтық шамалы еңісті, таулардан алыстаған сайын тегістеліп, келесі жазықтыққа айналады. Тау етегінде еңісті жазықтық мезгілдік тасқындар арналарымен кесілген. Тентек және Шынжылы өзендерінің ескі атыраулары тереңдігі 3-4 м болатын қазіргі кең жайылмамен кесілген. Осындай кесінді Архарлы тауының етегінде де белгіленген, онда еңіс жазықтық ежелгі Лепсі өзенінің арнасымен шайылады. Жазықтық бетінде кіші-гірім құмды телімдері кездесіп тұрады. Абсолюттік биіктігі 360-440 м.
Аллювиальді еңісті өзен жазықтығы Тентек, Шілікті және Шынжылы өзенінің көлді террассаларымен берілген. Аллювиальді жазықтық негізінен Архарлы тауының шығыс және оңтүстік жағында және Тентек өзенінің төменгі ағысында дамыған. Ол сол жазықтық шегінде бірнеше рет өз арна бағытын өзгерткен Тентек, Шілікті және Лепсі өзендерінің шөгінділерінен пайда болған. Жазықтық беті мүлтіксіз тегіс, тек кейде биіктігі 3-4 м. болатын құмды төбешіктер кездеседі. Жазықтық солтүстікке қарай шамалы еңісті болып келеді. Сарықұм, Қарақұм құмды сілемдердің шетін өзендердің шайғаны анық көрінеді.
Аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмасы және төменгі террассалар. Өзен жайылмалары өзінің шамалы енімен ерекшеленеді. Тіпті Тентек өзені сияқты ірі өзен жайылмасының ені 1-1,5 км-ден аспайды. Шынжылы өзенінде және Лепсі өзенінің ежелгі аңғарында 2 терраса бақыланады. Төменгі терраса биіктігі 1-1,2 м., ал жоғарғы терраса биіктігі 2 м-ден 2,5-3 м-ге дейін жетеді, беті тегіс болып келеді. Тентек өзенінің төменгі ағысында жеке тармақтарға бөлінген жерінде, аллювиальді жазықтық көлді-аллювиальді жазықтыққа алмасады. Жазықтық беті шамалы көлге қарай еңісті, қатты батпақтанған, онда қамыс басып кеткен, сумен толтырылған кіші-гірім ойыстар көптеп кездеседі. Сонымен қатар мұнда сорлар мен тақырлар да кездеседі. Жазықтық жер бедері тегіс, салыстырмалы биіктігі 1-1,5 м аспайды. Абсолюттік биіктігі 350-520 м.
Тұз жиналуы негізінен сорлар мен сортаңдар жиналатын, ойысты телімдерде байқалады. Бұл процесс әсiресе интенсивтi түрде тегіс көлді жазықтығында және аллювиальді еңіс жазықтығында өтеді, әсіресе такырлар мен сортаңдар алып жатқан Лепсі өзенінің ескі арнасында дамыған. Сасықкөл көліне тұстасқан жерінде қатты батпақтанған, ені 2-3 км құрайды.
Эррозионды процесстер Тентек, Шынжылы өзенінің аңғарында және басқа да шайылу жүретін ұсақ аңғарларда байқалады. Бұл процестер интенсивті түрде көктемгі су тасқыны және нөсер жауын кездерінде жүреді.
Неотектоникада қазіргі физикалық-геологиялық процестердің дамуында үлкен роль ойнайды, әсіресе эрозионды процестерде және шөгіп кету құбылыстарында. Тау бойымен, басты Жоңғар сынығына, кейде суға толы, шөгіп кеткен ұзын апандар және ұсақ ойпаттар ұштасып жатыр. Кей жерлерде сынық ысырыңды конус төбесімен өткенде, оларды ажыратады және 2-3 метрлі кертпеш құрайды. Сонымен қатар ысырыңды конус төбесінде жыра пайда болғанын да байқауға болады.
Ойпатта қатты және жиі желдердің әсерінен дефляция процестерінің дамуын байқауға болады. Бірақ құм сілемдері бұта және шөптесін өсімдіктермен бекітілгендіктен, бұл процестер тек жеке кіші-гірім телімдерде байқалады.
Көлді аккумуляциялық жазықтықтар көл ойпаттарында кеңінен таралған. Көлді ойпаттар (Алакөл, Сасықкөл көлдері) негізінен тектоникалық ойпаттар болып табылады. Көл шөгінділері көбіне делювиальді-аллювиальді кешендерімен берілген.
Көлді жазықтықтар көл айналасындағы территорияда таралған. Төрттік кезеңде бұл аумақта қазіргі деңгейінен 100 м-ге жоғары көл бассейні болған деп есептеледі. Оған дәлел ретінде көл террасаларының бар болуы.
Қазіргі кезде Алакөл көлдер тобының жан-жағындағы жағалаулары және террасаларының дамуы жайында бір тұжырым жоқ. К.В.Курдюковпен бұл аймақтарда үлкен теңіз болған деген гипотезасын Н.Н.Костенко жоққа шығарған. З.А.Сваричевскаяның айтуы бойынша Алакөл көлінің биік орналасуы (120 м-ге дейін) тектоникалық себептерге байланысты [1].
Ойпат пішіні бойынша көпбұрышты фигураға ұқсас, оңтүстік - шығыстан солтүстік - батысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр. Оның ішінде жазық бөлігінің ені оңтүстік - шығыста 10 км-ден солтүстік - батысқа қарай 100 км жерді алып жатыр. Жетісу Алатауынан Тарбағатай жотасына дейінгі аралықтың ара қашықтығы 150 км. Алакөл ойпатының жазықтарының ішінде тау немесе ұсақ шоқылы сипаттағы оқшауланған қыраттар кездеседі. Негізінде Алакөл ойпатының жазық бөлігі көлдік қазаншұңқыр жағында тауалды аймағында 800 м-ден Алакөл көліне қарай 348 м-ге дейін төмендейді.
Рельефке байланысты Алакөл көлі бассейні ластанудың жинақталған территориясына жатады. Рельефтің басқа экологиялық жағдайларына мыналар қатысты:
1) таулардың жауын - шашын жел жағында байқалатын, тосқауылды климаттық эффектті айқындайтын бассейннің оңтүстік - шығысында орналасуы, осының салдарынан тауларда көп өзендердің ағысы пайда болады, экзогенді және қоршаған ортадағы табиғи экологиялық дестибилизация процестерінің белсенді түрде жүреді;
2) денудациялы жазықтардың болуы топырақтың бұзылуына әкелетін су эрозиясы процестері дамиды;
3) таулардың болуы экологиялық кауіп - қатерді жоғарылататын эндогенді және басқа да процестердің пайда болуын анықтайды.
1.1.3 Климаты
Алакөл ойпаты Евразия құрлығының ортасында орналасқандықтан, климаты біріншіден континентальді, екіншіден құрғақ болып келген, ұзақ және аз қарлы қыс, жеке жылдары аяз 48-510-қа дейін барады және құрғақ, ыстық жаз, бұл уақытта күндізгі температура 40-420-қа жетеді. Мұнда негізінен арктикалық, полярлы және тропикалық ауа массалары кездеседі.
Мұнда жылына күн радиациясының келуі 125-130 ккалсм2 дейін жетеді. Қыс айларында мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максималды радиация көлемі маусымға келеді 16-17 ккалсм2. салыстырмалы орташа жылдық ауа ылғалдылығы Жоңғар қақпасында 58% (максимальді қараша-наурыз айларында 71-85%), Үшарал маңында 63% (77-81%). Соңғы 25 жылда Алакөл ойпатында климаттың жылынуы белгіленуде, ол өз алдына қысқы кезде жауындардың болуынан байқалады. Нәтижесінде бұл аймақта алмұрт, жүзім және тағы басқа жылулықты жақсы көретін өсімдіктер түрлерін өсіре бастады.
Ауа температурасы. Жылдық ауа темепратурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді. Ал Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда ауа температурасы -50 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда -45 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне қайталанып отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10 күндерге созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3 0С-ден 10 0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін жетеді. Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсіуі көктем мезгілінде байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді құрайды. Ал биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді құрайды. Ал орташа жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші ауа темпратурасы қалыптасады [8].
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әр түрлі ауыл-шаруашылық мәдени дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері мұнда өсімдіктерге үлкен зиян келтіретін үсіктер жүреді. Үсіктер көбіне көктемде және күзде болады. Олардың таралуына жергілікті орографиялық жағдайлар әсер етеді. Алакөл ойпатында үсіктер күзде қыркүйек айының екінші-үшінші декадасына, көктемде сәуір айының екінші-үшінші декадасына келеді. Орташа үсіксіз мезгіл ұзақтығы 114-118 күнді құрайды .
Жел. Алакөл ойпатында ең қатты желдерге Жоңғар қақпасынан шығатын Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі - шығыс немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады. Жазда бұл жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі күннен екі аптаға дейін созылады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол әсірісе қыс мезгілінде ерекше байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек, Алакөл ойпатының жел соғу ерекшеліктері, бұл өңірде болашақта жел-энергетика қондырғыларын кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді. Шаңды борандар туғызатын қатты желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде соғады. Ойпаттың жазық бөлігінде шаңды боранды күндер саны 4-22 аралығында.
Желдің жылына орташа жылдамдығы 1,7-606 мсек. Желдің айлық орташа жылдамдығының ақырын болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек айларында байқалады. Ол 1,4-4,7 мсек аралығында тербеледі. Ал желдің қатты айлық орташа жылдамдығы көктемде және қыстың екінші жартысында 2,4-11,6 мсек аралығында өзгеріп соғады [9].
Жел режимі. Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір көп болады. Бұл құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан болады. Ауа ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді және жағадан 1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы керек, Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің оңтүстік шығыс бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы су бетінің әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған кезде жел жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын көбейту керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және шығыс аймақтар.
Атмосфералық құрғақшылық аса ұзаққа созылмайтын құрғақшылық түрінде көрінеді. Олар ауа температурасының өте жоғары болуымен және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен сипатталады. Алакөл ойпатында жаз мезгілі кезінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық белгіленген. Өте құрғақ жылдары оның саны 15-тен 18-ге дейін барады, ал ылғалды және салыстырмалы суық жылдары 3-тен 5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге созылатын құрғақшылық 4-8 пайызды алып жатыр. Көбіне атмосфералық құрғақшылық ауа температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері минимумға жеткен шілде айында болады.
Тұмандар - климаттың бір ерекшелігі. Алакөл ойпатында тұманды күндер саны жылына 10-20 күнге жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады (қараша, наурыз), әсіресе желтоқсанда. Ал көк тайғақ ауыл-шаруашылығына көптеген зиян келтіреді. Мысалы, байланыс жолдарын бұзады, мал жаюға кедергі жасайды. Алакөл ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл мезгілінде көк тайғақтың орташа көпжылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге дейін. Көбіне көк тайғақ желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында болып тұрады. Кей жылдары көк тайғақ жылына 3-тен 12-ге дейін қайталанады, әсіресе Үржар, Үшарал аймақтарында жиі байқалады [9].
1.1.4 Гидрологиясы
Алакөл көлінің су жиналатын бассейіні ауданы 68700 кв.км болатын территорияны алып жатыр, оның негізгі бөлігі Қазақстан жерінде (48600 кв.км), ал қалған бөлігі (30%) Қытай аудандарында орналасқан. Ойпаттың көп бөлігі (56%) шөлді жазықтықтармен берілген, соның төмен жатқан аймақтарын Алакөл (2650 кв. км), Сасықкөл (736 кв. км), Кошқаркөл (120 кв. км), Жалаңашкөл (38 кв. км) сияқты көлдер тобы алып жатыр. Олар өз алдына ауданы 0,5 тен 600 га-ға дейін жететін 100 ден аса ұсақ көлшіктері орналасқан қамысты сулы-батпақты алқаптар жүйесін (1100 кв. км) құрайды. Айтылған үш бірінші көлдер тобы өз араларында әр түрлі тармақтармен және каналдармен байланысқан.
Алакөл көлдеріне негізінен Тентек, Үржар, Қатынсу, Емел, Жаманты өзендері құяды. Соның ішінде Тентек өзені көлдерге судың 40 пайызын әкеледі және Алакөл ойпатының орталық бөлігінде Сасықкөл, Қошқаркөл, Алакөл көлдеріне ортақ болып үлкен атырау құрайды. Алакөл көлдерінің көлдік жүйесі Қазақстан республикасының екі облысының шекарасында орналасқан - Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында, Алакөл ойысының тура ортасында және Шығыс Қазақстан облысының (Үржар ауданы) оңтүстігі мен Алматы облысының солтүстік-шығысын алып жатыр. Территориясының алып жатқан жалпы ауданы 68 700 км2 - ге тең, көп бөлігі (70%) Қазақстанның оңтүстік-шығысында, ал қалған бөлігі - Қытаймен шектес аймағында жатыр[10].
Алакөл көлі бассейні территориясында 529 көл бар, оның ішінде 513-ң ауданы 1 км2-ден кем. Алакөл көлдер жүйесінің ішіне өзіндік көлдік жүйе қалыптастыратын төрт үлкен көл: Алакөл, Қошқаркөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл және 500-ге жуық кішкене көлдер кіреді. Ойыстың орталық, төмен зонасын алып жатқан төрт үлкен көлдердің үлесіне су айдынының 95% -ы және барлық көлдердің су қорының 99%-ы кіреді [11].
Ойыстың ең терең бөлігін осы жүйедегі ең негізгі көл төрт улкен көлдердің жиынтық су массасының 95%-ы шоғырланатын, терең, тұйық көл - Алакөл. Алакөлдің солтүстік-батысында кезеңдік ағынды, ұсақ көлдерге жататын Қошқаркөл және Сасықкөл, ал оңтүстігіне қарай - Жалаңашкөл көлі орналасқан.
Алакөл (теңіз деңгейінен 348м жатыр). Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа созылып жатқан, тұйық тұзды көл. Акватория ауданы 2076 км2 тан 2650 км2 қа дейін өзгеріп тұрады. Көлдің ұзындығы 104 км, ал ендігі 52 км (орташа-25,5 км), жағалау ұзындығы 38,4 км, максимальді тереңдігі 54 м (орташа-21 м) құрайды(1-кесте). Су массасының ауданы 58,56 млрд.м3, су деңгейінің орташа амплитудасы 82 см., су жиналатын ауданы 47859 км2 болып келген. Суы тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
1-кесте
Алакөл көлінің негізгі көрсеткіштерінің сипаттамасы
Көлдің ұзындығы, км
104
Жағалауының ұзындығығы, км
38,4
Ең ұзын ені, км
52
Жағалауының даму көрсеткіші
2,0
Орташа ені, км
25,5
Көлдің жалпы ауданы, км 2
2650
Орташа тереңдігі, м
22,1
Көлдегі судың көлемі, км 2
58,56
Көлге жалпы 15 су ағыстары құяды, соның ішінде 5-і тұрақты. Олар: Тарбағатайдың оңтүстік беткейінен көлге солтүстігінен және солтүстік-шығысынан су үлесінің 86% құрайтын Ұржар, Қатынсу, Еміл өзендері және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінен көлге оңтүстігінен және оңтүстік-шығысынан Жаманөткел, Ырғайты, Жаманты өзендері құяды. Алакөл көлінің су деңгейі көтеріліп және төмен түсіп тұрады [9].
Алакөл - Қазақстанның су айдындарының ішіндегі үлкендігі жағынан екінші орында тұрған және республиканың тұйық көлдерінің ішіндегі ең терең көл болып саналатын көл. Алакөлдің жағалау сызықтары қатты тілімделгендігімен ерекшеленеді, көптеген түбектері, мүйістері, шығанақтары және айлақтары бар [8].
Көлде жалпы ауданы 80 км2-ді құрайтын бірнеше аралдар бар. Көлдің, төмен, жеке-жеке қамыстар өсіп тұрған батыс, шығыс және солтүстік-шығыс жағалауларын қоспағанда жағалаулары биік, жыралы болып келеді. Солтүстік-батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жыралы жағалауларда ені және биіктігі су деңгейінің көтеріліп төмендеуіне байланысты анықталатын қиыршық тасты жағалар бар.
Сасықкөл және Қошқаркөлдің арасындағы суайрық Сасықкөл көлінің жағалық аккумулятивті-қамысты шығыс және оңтүстік-шығыс жағалауынан өтеді (Аралтөбе таулы аралдың солтүстігі мен оңтүстігіне қарай) [12].
Сасықкөл. Алакөл ойпатының солтүстік-батысында, Үшарал қаласынан 36 км қашықтықта солтүстігіне қарай орналасқан. Көл ұзындығы 50 км, ені 15 км, орташа тереңдігі 3,3 м (максимальді 4,7 м), жағалау ұзындығы 182 км, жалпы ауданы 736 км2, су массасының ауданы 2434 млн.м3. Сасықкөлге ағынды негізгі су көзі Жоңғар Алатауының биік шыңдарынан бастамасын алатын Тентек өзені болып табылады. Тентектегі орташа жылдық су шығыны 42,2 м3с құрайды.
Сасықкөлге солтүстігінен бастамасын Тарбағатайдан алатын Ай, Қарақол, Егінсу, Терсақан сияқты өзендер, тек көктем уақытында қана құяды. Сасықкөл көлінің су деңгейі Алакөл көлімен салыстырғанда тұрақты болып келеді. Негізінен су деңгейі Тентек өзенінің тасуының ұзақтығына және Алакөл көлінің деңгейіне байланысты.
Қошқаркөл. Ауданы бойынша үшінші орынды алады, ол Алакөл және Сасықкөл көлдер арасында орналасқан. Көлдің ұзындығы 18,3 км, ені 9,6 км, жағалау ұзындығы 57,3 км, тереңдігі 5,8 м, ауданы 120 кв. км, су массасының көлемі 501,7 млн.м3. Теңіз деңгейінен 349,8 м. жоғарыда орласқан. Көлге Жіңішкесу өзені құяды және Ұялы өзені ағып шығады.
Ұялы. Ағынды көл, Алакөл және Қошқаркөл көлдер арасында, аттас өзеннің жайылмасында орналасқан. Ұзындығы 7,9 км, ені 1,2 км, жағалау ұзындығы 17,4 км, тереңдігі 6 м, ауданы 4,97 км2, су массасының көлемі 6,9 млн.м3, теңіз деңгейінен 349 м жатыр.
Жалаңашкөл. Алакөл ойпатының шығысында Тарбағатай және Жоңғар Алатау тауларының арасында жатыр. Ол бізге белгілі Жоңғар қақпасының солтүстік-батысында орналасқан (45036, с.е. 0820 08, о.б., теңіз деңгейінен 368 м) Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесінде ауданы бойынша төртінші көл.
Ұзындығы 9 км, ені 5,8 км, жағалау ұзындағы 24 км, жалпы ауданы 38 км2, су массасының көлемі 98 млн.м3. Басқа көлдермен салыстырғанда саяз: максималді тереңдігі 5,5 м, орташа тереңдігі 3 м. Көл су деңгейі жер асты сулары және жауын-шашын, қар суларымен ұсталып отыр.
Өзендер. Алакөл ойпатының орографиялық жағынан екі ауданға бөліп қарастыруға болады, ондағы өзендерде белгілі ерекшеліктермен ерекшеленеді. Ол Тарбағатайдың оңтүстік беткейі және Жоңғар Алатауының солтүстік сілемдері. Ең биігі соңғысы болып табылады, мұндағы биіктік көрсеткіші 4000 м-ден асады, ал Тарбағатайдың ең жоғарғы нүктелері 3000 м-ге де жетпейді.
Аудандардың жер бедерінің және орографиялық мұндай ерекшеліктері, мұндағы су режимінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Тарбағатай тау жотасының оңтүстік беткейлерінің өзендері негізінен қар суларымен қоректенеді. Жауын және жер асты сулары екінші қатарда болып қалады.
Өзендер су ағысы таулы және жазықты аудандарға қарай бөлінеді. Таулы аудандарда өзендер ағысы тез жүреді және аңғарлары жіңішке, арнасы тасты болып келеді. Өзен таудан түсіп, жазық ауданда аға бастағанда ағысы ақырындайды, арнасында аралдар мен түбектер пайда бола бастайды, жайылмаларыда кеңейеді. Негізгі өзендерге басқа кіші өзендер тек таулы аудандарда қосылады, ал жазықтықты тек ағып өтеді.
Көктемгі су тасуы наурыз - сәуір айларында басталады. Өзендердің басым көпшілігінде ең көп су шығыны мамыр айының басында тіркелген. Содан кейін су тасуы ақырындап, маусым - шілде айларында тоқтайды.
Су бассейіндері вертикальді созылып жатқан өзендерде су тасуы ұзақ болады (Қатынсу өзенінде 3-3,5 ай бойы) және су жиналу орындары жазықты аудандарда орналасқан өзендерде су тасуы аз уақытқа созылады (Ай, Қарақол - екі ай).
Жоңғар Алатауының солтүстік сілемдерінің өзендері негізінен қар суларымен немесе аралас сумен қоректенеді.
Мұндағы ең ірі Тентек және Ырғайты сияқты өзендердің сумен қоректенуінде мұздықтар үлкен роль атқарады. П.Ф.Лаврентьев бойынша (1958) мұздықтармен қарлы аумақтардың ауданы Тентек өзенінің бассейнінің 3 пайызын, ал Ырғайты өзені бассейнінің 3,5 пайызын алып жатыр. Бұл өзендерде су тасқыны басқаларға қарағанда жай басталады, сәуірдің екінші тоқсаны. Ал су деңгейінің тұрақтылығы тек шілде айының аяғында және тамыз айының басында бола бастайды.
Күзгі су деңгейінің тұрақтылығы, әсіресе қазан айында, жауын-шашын су тасқынымен бұзылып тұрады. Қыс мезгілінде су деңгейінің тұрақтылығы тіпті байқалмайды.
Алакөл ойпатының өзендерінің көктемгі су тасуы кезінде су деңгейі аса қатты көтерілгені байқалмайды. Кіші өзендерінде ол 1 м-ден аспайды, ал ірі өзендерінде су деңгейі 1,5-2 м-ге көтеріледі, тек су мол көктем болған жағдайда қана 3 м-ге жетуі мүмкін [7].
Алакөл көлінің су жинау бассейніне көлдердің барлық топтарының бассейндері кіреді. Бұл бассейннің негізгі бөлігі ( 23 ке жуық) Батыс Тарбағатай жотасында орналасқан. Бассейннің ең үлкен, көлдік қазаншұңқырға келіп құятын өзендер - Тентек, Жаманты, Ырғайты (жетісу Алатауының өзендері), Емел, Қатынсу (Тарбағатай және Барлық тауларының өзендері) және т.б. Олардың ағындары Алакөлдің су балансының едәуір үлесін құрайды. В.Л.Шульцтің классификациясы бойынша Жетісу Алатауының өзендері қарлы - мұздықтармен қоректенетін, ал Тарбағатай мен Барлық тауларының өзендері қармен қоректенетін өзендерге жатады. Жеке өзендер үшін мұздық ағындардың үлесі таудан шығар кезде жылдық ағынның 5-10%, бассейндегі жиынтық орташа ағынның үлесі - 1,2%-ды құрайды [12].
Алакөл көлінің оңтүстік-шығыс және оңтүстік жағалауында кеуіп кететін бірнеше өзендер бар, сондай-ақ тауалды және көл маңындағы жазықтардың жанасу сызығында грунт суларының сығуынан пайда болатын бұлақ типті шағын өзендер де бар. Оңтүстік-батыс жағалауында көптеген бұлақтарды тікелей жағалық жарлардан байқауға болады [9].
Үржар өзені Тарбағатай жотасының орталық, әсіресе таулы бөлігінде екі таулы өзеннің қосылуынан пайда болады. Өзеннің су жинақ ауданы 5280 км2, ұзындығы 206 км. Өзеннің ең үлкен салалары: сол жағында - Қусақ өзені, оң жағында - Егінсу өзені. Алакөлге құятын жеріндегі төменгі ағысында өзен батпақты атырау қалыптастырады [13].
Қатынсу өзені Тарбағатай жотасының оңтүстік құлама жотасында бастау алады. Су жиынтық ауданы 2650 км2. Өзеннің сол жағында бір саласы - Көктерек өзені бар. Қатынсу өзені Алакөл көліне құяды.
Емел өзені Тарбағатай тауының республикдан тыс жатқан бөлігінен бастау алады. Су жинтығының ауданы 21 800 км2, Қазақстан территориясында өзен 102 км кұмды аймақты кесіп өтіп, Алакөл көліне келіп құяды. Емел өзенінің оң жағына Қарабұта өзенінің бір саласы келіп құяды.
Алакөлдің ерекшелігі таулы облыстарды және су шығатын конустарда қалыптасатын грунт және артезиан сулары есебінен қуатты жерасты қоректенудің бар болуында. Алакөлдің жиынтық жерасты тармғы жылына 0,8 км3 құрайды [14,15].
1.1.5 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Қазақстанның топырақ жамылғысы бойынша аудандастыруына байланысты Алакөл ойпаты шөлді зонаға жатады. Алакөл ойпатының топырақ жамылғысы негізінен шалғынды-сұр, аллювиальді-шалғынды, шалғынды-батпақты, тақырлар және тақыр тәрізділермен, сорды және сортаңды шалғындар, сортаңдармен берілген. Бұл аймақта негізінен шалғынды-сұр топырақ тараған. Аллювиальді-шалғынды топырақ жамылғысы шалғынды-тоғай өсімдігінің астында өзен және көлдер жайылма террасаларында кездеседі. Шалғынды-батпақты және батпақты топырақ жамылғысы өзендердің батпақтанған және төмен жатқан жағалаулары үшін тән. Тақырлар мен тақыр тәрізділер өзендердің ежелгі атырауларында тараған. Ал сорды-шалғындар мен сортаңдар негізінен құрғап кеткен тұзды ұсақ көлшіктердің орнында пайда болған. Сортаң топырақ көл алды жазықтығының жоғары жатқан жерлерінде кездеседі. Сортаңды горизонт 10-20 см тереңдікте орналасқан.
Тау алды жазықтығының топырақ жамылғысы
Шөлді сұр-қоңыр
Тау асты жазықтықтарының топырақ жамылғысы
Аз карбонатты сұр топырақ
Интрозональды топырақ жамылғысы
3) Шалғынды-сұр
4) Шалғынды
5) Шалғынды-сортаңды
6) Шалғынды-сорды
7) Шалғынды-батпақты
8) Шалғынды-батпақты сорды
9) Жайылмалы-шалғынды
10) Қабатты жайылмалы-шалғынды
11) Шөлді сорлар
12) Шалғынды сорлар
13) Сорлар
14) Сортаңдар
15) Шалғынды сортаңдар
Топырақ емес
17) Төбелі-тізбекті жартылай бекітілген құмдар
Шалғынды-сұр топырақ негізінен тау маңы жазықтықтарында, су баспайтын Тентек өзені террасаларында, Сасықкөл және Алакөл көлдерінің террасаларында кездеседі, олар жер асты сулары 3-5 м тереңдікте жатқан жерлерде пайда болады. Негізгі топырақ құрушы жыныстар құмдақ және саздақ құрамды ежелгі аллювиальді және ежелгі көлді шөгінділер болып табылады.
Шалғынды-батпақты топырақ жамылғысы Тентек өзенінің атырауында шалғынды топырақ арасында және Сасықкөл, Алакөл көлдерінің жағалауларында кездеседі. Топырақ бір метр тереңдікте жататын минералданған жер асты суларының әсерінен пайда болады. Негізгі өсімдік жамылғысы қамыс, клубнекамыш және шалғынды әртүрлі шөптесіндермен берілген. Шалғынды-батпақты топырақ қабаты аз дамыған, беткі қабатында органикалық заттардың жиналуы тән.
Жайылмалы-шалғынды топырақ Тентек өзенінің орталық жайылмаларында таралған. Тентек өзенінің оңтүстік жағалауында сипат алады. Өсімдік жамылғысы негізінен дәнділердің басымдылығымен шалғынды әртүрлі шөптесіндермен берілген. Беті құрғақ, шөппен жабылған.
Шалғынды сорлар минералданған жер асты сулары бір метр тереңдікте жатқан галофитті шалғынды-сорлы өсімдік жамылғысының астында көл маңы және өзен террасаларында таралған. Ол өзінің беткі бөлігінде тез еритін тұзданған және астыңғы бөлігінде батпақтанған қабаттарының таралуымен ерекшленеді. Топырақ беті дымқыл, жарылған, ақ-сұр түсті тұзды қабатпен жебалған.
Сорлар негізінен қатты минералданған жер асты сулары 1-2 м тереңдікте орналасқан көлдің төменгі террасаларында таралған. Өсімдік жамылғысы галофитті қауымдастығымен берілген. Топырақ құрушы жыныстары қатты тұзданған.
Шалғынды-шөлді сорлы сортаңдар көл аралық жазықтықтарда таралған. Пролювиальді-делювиальді және ежелгі көлді топырақ құрушы жыныстарда қалыптасқан. Өсімдік жамылғысы жусанды-бұйырғұнды-көкпекті.
Топырақ жамылғысының кешенділігі жергілікті жердің микрорельефіне, топырақ құрушы жыныстар құрамының күрделілігіне, минералданған жер асты суларына байланысты. Ең көп таралған жартылай гидроморфты сорлы шалғынды-сұр, сорлы сортаңдар, ылғалды шалғынды-батпақты және жайылмалы-шалғынды кешендері болып табылады.
Алакөл ойысының негізгі климаттық ерекшелігі - ауасы құрғақ, желдің өтінде орналасқандығы. Мұндай жағдайда топырақ қабатын тиімді әрі оңтайлы пайдалану керектігі түсінікті. Жерді пайдалануда топырақтың құнарлалығын жоғалтып алмау басты назарда болуда. Құнарлалығын желге ұшырып алмау үшін жер өңдеудің өзіндік түрлерін пайдалану керек. Жалпы алғанда топырақ бетінің ластануы жер үсті және жер асты суларының ластануына міндетті түрде әкеледі. Сондықтан тұтас Алакөл алабы өзендерінің жинақталу алаптарының беткі қабаты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылым мен техниканың дамыған кезеңінде рекреациялық ресурстарды зерттеу мен оларға баға беру маңызды рөл атқарады. Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың анықтамалары бойынша рекреация - деп белгілі бір территорияларда адамдардың бос уақытын, денсаулығын, спорттық және мәдени деңгейін көтеруге қолдану барысында пайда болған құбылыстар мен қарым-қатынастар жиынтығын айтады.
Қазақстан территориясы халықтың толық демалуы үшін және демалысын ұйымдастыру үшін әр түрлі табиғи алғышарттарына ие. Елдің экономикалық даму қарқынының артуы және табиғи ресурстарды пайдалану күші көбейген сайын елімізде туризмді әрі қарай дамыту және оның рекреациялық аймақтарын дамыту өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Туризм мен рекреацияның дамуы айқын сипатта дамып жатқан жалпы әлемдік үрдістердің бірі. Белгілі бір территорияны рекреациялық мақсатта пайдалану үшін адам табиғи ресурстарды пайдаланады нәтижесінде аумақтық рекреациялық жүйелер (АРЖ) қалыптасады. Аумақтық рекреациялық жүйелер өздері құрайтын элементтердің күрделі кеңістіктік байланыстар жиынтығымен сипатталады. Туризм және рекреация әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарының бірі, сондай-ақ қазіргі заман өмір салтының ажырамас бөлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының туристік саланы 2020 жылға дейінгі дамыту тұжырымдамасында Шығыс Қазақстан кластерінде белсенді және табиғи бағыттағы рекреациялық әрекеттердің негізгі түрлері анықталды, сонымен бірге көлдердегі жағажайлық демалысты одан әрі дамыту күтілуде. Жағажайлық демалысты дамытуда туристік қызығушылықты тудыратын негізгі орындардың бірі Алакөл көлі болып табылады. Алакөл көлі алабы екі әкімшілік аудан Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының Үржар және Алакөл аудандарының аумағында орналасқан және рекреациялық әрекеттің түрлі бағыттарын дамытуға қолайлы аудандардың бірі болып табылады. Қазіргі таңда Алакөл көлі алабының рекреациялық ресурстары негізінен емдік-сауықтыру мақсатында пайдаланылады. Көл суының өзінің табиғи таза болуымен қатар, өте бағалы бальнеологиялық қасиеттерімен де ерекшеленеді.
Рекреацияның дамуына әсер ететін ең негізгі факторлардың бірі - Алакөлдің, әсіресе, оңтүстік-батыс жағалауының экономикалық тиімді географиялық орны, көліктік байланыстың қолжетімдігі, электр қуатының және телефон байланысының қолжетімділігі, ірі қалаларының жақын орналасуы Алматы, Талдықорған, Семей және жалпы халық саны 6 миллионнан астам адамды құрайтын қытай қалаларының - Боротоло, Куйтун, Үрімші жақын орналасуы. Осының бәрі қызмет көрсету деңгейі жоғары болса, туризм саласында жақсы табысқа алып келеді. Бұл көл судағы натрий хлоридіне байланысты емдік қасиеттерге ие. PH 7.2-ден 9.1-ге дейін өзгереді. Көптеген ауруларды (тері, тыныс алу жүйесі, тірек-қимыл аппараты, жүйке жүйесі) емдеуге көмектесетін бірнеше химиялық элементтер бар. Жалпы Алакөл аймағында көлден басқа да бірнеше рекреациялық зоналар кең тараған.
Алакөл өңіріндегі туризм индустриясы мемлекеттік деңгейде туристік кластер ретінде экономиканың басым салаларының бірі ретінде танылды. Осы саланы дамытудың қазіргі заманғы үрдістерінің бірі - әлемнің ең танымал курорттарымен жақсы таныс туристер, керісінше туристік сектор жаңадан дамып келе жатқан елдерге ұмтылады. Осы тұрғыдан Қазақстанның әсемдігі, әсіресе Алакөл аймағы өсе береді.
Жұмыстың мақсаты: Алакөлдің рекреациялық зонасының табиғи туристік-рекреациялық ресурстарын, табиғи ландшафтарын зерттеу және бағалау. Алакөл аймағының табиғи туристік және рекреациялық ресурстарының сипаттамалары мен бағалануы, сондай-ақ рекреациялық потенциалы. Алакөл аймағындағы табиғи ландшафтарды тартымдылығы бойынша аймақтарға бөлу. Алакөл аймағының рекреациялық ресурстармен қамтылу дәрежесіне баға беру.
Ғылыми-практикалық маңыздылығы. Табиғи-экскурсиялық және рекреациялық ресурстарға туристік-рекреациялық бағалау жүргізілу нәтижесінде және статистикалық материалға негізделе отырып туристік және рекреациялық карталар құрылды, бұндай карталар бұл аймақ үшін жаңа болып табылады және туризм мен рекреацияның даму әлеуетін бағалауға мүмкіндік береді. Алакөл аймағында туристік кешен құрудағы бірқатар мәселелер анықталды және талданды.
Зерттеу әдістері. Классикалық әдістер пайдаланылды: статистикалық, геоэкологиялық және картографиялық, сондай-ақ аймақтың табиғи туристік-рекреациялық ресурстарының туристік және рекреациялық мүмкіндіктерін бағалау үшін жүйелік талдау әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны: Алакөл аймағының табиғи туристік және рекреациялық ресурстары, Алакөл бассейні аумағы.
1 Алакөл зонасының орналасуы және рекреациялық маңызы
Алакөл зонасының орналасуы және жалпы сипаттамасы
Алакөл ойысы Қазақстан республикасының оңтүстік шығысында Алматы (Алакөл ауданы) және Шығыс Қазақстан (Үржар ауданы) облыстарының аумағында жатыр. Облысты таға тәрізді тау жоталары қоршап тұр. Олар: солтүстігінде - Тарбағатай, шығысында - Барлық және Майлы жоталарының етегі, оңтүстігінде - Жетісу Алатауы, батысында - Балхаш колі, оңтүстік шығысында - тауаралық өткел - Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы ҚХР аумағындағы Еби-Нор көлінің ойысымен қосылады. Сонымен қатар Алакөл ойысы кең құлаш Еуразия құрлығының ішкері орталығында орналасқан. Алакөлден солтүстікке Солтүстік Мұзды мұхитының жағалауына дейін және батысқа қарай Қара теңізге дейін 3000 км, шығысқа қарай Тынық мұхитына дейін 4000 км (1 сурет). Мұндай орналасу жағдайы ойыстың негізгі климаттық жағдайының шұғыл құрлықтық және құрғақ белдемде қалыптасуына негіз болады. Құрғақ әрі шұғыл құрлықтық белдемнің ерекшелігі - антропогендік әсерге өте сезімтал болып келеді. Яғни осы белдемнің табиғи нысандарының экологиялық жүктемелері салыстырмалы түрде төмен деңгейде болады. Шамалы ауытқудың өзі едәуір әсер етеді [1].
Ұлы жібек жолының бір саласы кесіп өтетін Алакөл көлдері көне замандарда-ақ қытай, араб және европалық көпестерге белгілі болған. Бірақ Алакөл көлдерінің сипаттамасы мен кестелік картасын 1722 жылы ғана орыс офицері Унковский жасап шығарған болатын.
Көлдердің арнайы гидрографиялық зерттеулерін ең алғаш рет 1943-1944 ж.ж. КазКСР-ң гидрометслужба басқармасының гидрографиялық партиясы жүргізді. Көлдер деңгейін стационарлық бақылауы XX ғасырдың 50-жылдарында басталған еді. Көлдердің ашық алаңдарының гидрометеоролагиялық режимін зерттеу, олардың гидрологиясы су балансын кешенді зерттеу өткен ғасырдың 60-жылдарда жүзеге аса бастады. Тұрақты гидрологиялық бақылаулар Алакөл көлінде 1948 жылы, Қошқаркөлде 1956 жылы, ал қалған көлдерде - тек қана Алматы ГМО-ң экспедициялық зерттеулері кезінде (1960 ж) жүзеге асырылды. 1960 жылға дейін көлдік посттарда судың деңгейін, оның температурасын (жағасында) және ауа райын бақылау жүргізіліп отырды.
1943-1944 жж. КазССР-ң гидрометслужба Басқармасы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдеріне байқап зерттеу жүргізді. Ол көлдердің көпжылдық төмен тұру кезеңінде орындалды және нәтижелері Ресурсы поверхностных вод СССР атты жинағында келтірілген [2].
1-сурет. Алакөл ойпатының ғарыштық суреті (2016 жыл)
Алматы ГМО-ң 1960-1964 жж. Алакөл экспедициясын жүргізген, онда Алакөл көлдері және Тентек өзенінің атырауының кешендік гидрологиялық зерттеулері жүзеге асырылды. Сол кездері 1960-1963 жж. КазССР-ң АН географиялық секторы Алакөл, Қошқаркөл және Сасықкөл көлдерінің батиметрикалық түсірілімдері, олардың морфометрикасын, жағалауының, түпкі қабаттарының динамикасын және химиялық сараптан өткізілген гидрофаунасын зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл жұмыстардың қорытындылары География институтының Вопросы географии Казахстана атты еңбегінде жинақталған [3].
Алакөл көлі бассейнінің су деңгейінің көпжылдық ауысымдарына зерттеу жүргізгендер К.В.Курдюкова (1951), А.В.Шнитникова (1950, 1975) және Р.Д.Кудрина (1969), В.И.Коровина (1963, 1965, 1966) болды. В.И.Коровина және Р.Д.Кудрина (1965) [4] жүргізілген зерттеулер көлдердің гидрологиялық режимінің және су балансының негізгі ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде анықтауға көмектесті.
Геологиясы мен жерасты сулары
Геожүйелердің геологиялық құрылымындағы экологиялық мәні халық шаруашылығының кез-келген түрін жоспарлағанда міндетті түрде есепке алынуы керек. Алакөл ойпаты бетінің қазіргі құрылымы және оның таулық көмкерілуі аймақтың геологиялық даму тарихымен тығыз байланысты. Бұл аймақта полеозой дәуірінің соңында мезозойда эрозия және денудация процестерінің қарқындылығы нәтижесінде пенепленге айналған таулы ел пайда болды. Бұған Тарбағатай, Барлық, Жетісу Алатауының осы күнге дейін сақталған тегіс беткі жақтары дәлел бола алады [5]. Үштік кезеңде палеозой жыныстарынан құралған тегіс төбелі жазықтықтар көтеріле бастады, осының нәтижесінде жиналған мору қабатымен және ыстық, құрғақ климатта пайда болған қызыл түсті саздардың шөгінділерінің шайылуына әкелді. Үштік кезеңнің аяғында және төрттік кезеңнің басында Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайдың күшті көтерулерімен бірге Алакөл ойпаты түбінің төмендеуі бірге жүрді, ал эрозионды процестер Жоңғар Алатауы және Барлық тау етегінде аллювиальды-пролювиальды шлейфтердің пайда болуына әкелді. Алакөл ойысының табиғи және геологиялық құрылымдық ерекшелігі жерасты суларының қалыптасуы үшін өте қолайлы. Бассейннің негізгі қоректену аумағы Алатау, Тарбағатай, Барлық-Майлы және олардың тауалды аймағында (өзендердің шығар төбелері және суағарлары) орналасқан. Ал сулардың негізгі таралу аймағы Алакөл көлдерінің қазаншұңқыры болып табылады. Алакөл ойпатын құрайтын, ойыстың орталық бөлігіне дейін жететін борпылдақ суөткізгіш төрттік және неоген-төрттік қыртыстар геофизикалық зерттеулер бойынша 1000м-ден асып, жерасты суларының үлкен көлемінің аккумуляторы қызметін атқарады [6].
Су шығатын конустың төрттік қабаттарының сулы кешені Жетісу Алатауы мен Тарбағатай тауларының етегіндегі Алакөл ойысында таралған. Оны осы жерлердегі қалыңдығы 2 - 80 метрге дейін жететін жұмыр тастардан, құмды жерлерден байқауға болады. Біркелкі ағынмен қозғалатын жерасты суларның орналасу тереңдігі 5 - 6 метрден 30 - 40 метрге дейін жетеді. Жерасты сулары негізгі қорегін өзен суларының сүзілуі есебінен және аз ғана бөлігі жауын шашыннан алады. Судың молдығы жоғары, бұлақтар мен саңылаулардың көлемі 50 - 60 лс. Ауданы 5,8 мың км2, 30 - 40 м сулы горизонттың орташа қуаттылықта жерасты ағын 34 м3с асады, ал ағын көлемі жылына 1096 млн.м3 .
Төрттік құмдық эолдық шөгінділердің сулы деңгейі 5 - 10 м қалыңдықтағы адырлы тізбекті құмдардың дамыған көлдік - эолдық қыртыстарымен ұштастырылған. Судың орналасқан тереңдігі 2 - 3 метрден аспайды.
Судың деңгей ауданы 4,1 мың км2 жерде арналасқан. Бұл жердегі ағыс 1,64 м3с, ал көлемі - жылына 51,6 млн.м3.
Құмды - балшықты көлдік аллювиальді төрттік шөгінділерінің сулы деңгейі көл маңындағы жазықта орналасқан. Судың орналасу тереңдігі 1,5 тен 60 метрге жетеді. Судың саңылауға түсу дебиті 0,1 - 0,5 лс, судың минералдылығы 0,8 - 0,9 дан 3,0 гл-ге дейін.
Жерасты сулары суағардың төбесіндегі қиыршық тасты қабаттары шекрасында қалыптасып өзен жағалауы жазықтарының қабаттары (ауданы 9,37 мың км2, орташа күші 8м) арқылы Алакөл көліне қарай жылжитын бірыңғай грунтты ағынын қалыптастырады.
Сулы горизонттар көбінесе тауалды шлейфтерінен ағатын жерасты суларымен және су сыятын жерлердің ашылып кеткен аймағында жауын-шашынның жиналуымен қоректенеді. Су жағалауының жазықтарындағы ауданында жерасты ағынының модулі 0,1-0,3 лс, ағын көлемі жылына 89 млн м3. Ал Алакөл ойысының толық аумағы бойынша жерасты ағыны 39,27 м3с, ал ағынның барлық көлемі - жылына 123,6млн м3 [7].
Адырлы-тізбекті құмды аудандарда грунтты сулар құмды массивтерде бет жағы бос және улкен көлдер жағына және жергілікті топыраққа қарай әлсіз көлбеуленген сулы горизонт құрайды. Су сыйғызатын жыныстар сазды, балшықты құмдар болып табылады. Грунтты сулар 2 - 10 м-ге дейін (жер бедерінің 50-60 метрлік кәдімгі формаларында) тереңдікте орналасқан. Саңылаулырмен бекітілген сулы горизонттардың орташа күші 45-70 м-ді құрайды. Сүзілу коэффициенті күніне 0,7 ден 15,0 м аралығында ауымып отырады.
Негізінде сулы горизонт атмосфералық жауын-шашынмен және кейде жақын үстінде жатқан аймақтан (тауалды жазықтар, аласа таулар) ағатын, сондай-ақ төмеде жатқан горизонтардағы су тегеуіріні нәтижесінде пайда болатын сулармен қоректенеді. Құмды массивтер грунт суларының улкен қорынан тұрады. Судың босауы өзен алаптарында (Шынжылы, Үржар, Қатынсу, Емел өзендері), сонымен қатар көлдік-аллювиальді жазық арқылы үлкен көлдер қазаншұңқырларында болады. Құмды массивтердің жағалауға шығатын Алакөлдің шығыс жағалауында осы сулар тікелей суға құяды.
Тауалды еңіс жазықтарында өзен ағысы және жерасты суларының қоректенуі жоғалады, ал көлдік-аллювиалді жазықтарда жерасты сулары буланып және өзендерге құяды. Сонымен булану бұл зонада су көздері, батпақ және көлдердің беті сияқты топырақ және өсімдік жамылғысының көл жағалауындағы жазықта жақын орналасқан грунт суларын сіңіру есебіне болады.
Бұл рельеф қалыптастырушы процестер ойпат тарихында бұрынғы кең байтақ суайдынының қалдығы болып табылатын Алакөл көлдерінің көлдік қазаншұңқырының құрылымы мен қазіргі орналасуына себеп болды. Сол кездерде қазіргі көлдік қазаншұңқырлар - қазіргі көлдердің,олардың салаларының және жағалық өсімдіктерінің даму және тіршілік әрекетінің өнімі болды [6].
Жер бедері
Алакөл ойпаты тасты және сорды шөлді ландшафттық бастауы бар тегіс жазықтықты жер бедерімен ерекшеленеді, сонымен қатар мұнда құм сілемдері кездеседі, ал ол өз алдына Алакөл көлді-шалғынды физикалық-географиялық аумаққа жатқызуына алып келді.
Аккумулятивті жер бедері тізбекті-ойысты көлді жазықтықтарымен, тегіс көлді жазықтықтарымен, еңісті тау алды жазықтықтарымен, аллювиальді еңісті өзен жазықтықтарымен, аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмалы жазықтықтарымен және төменгі террасаларымен берілген.
Аккумулятивті жер бедері кеңінен таралған, онда төмендегілер ерешеленеді:
Көлді жазықтықтың тізбекті-ойысты жер бедері негізінен Қарақұм, Сарықұм құмды сілемдерінің шекарасында, оңтүстік-батыс бөлігінде сипатталады. Мұнда жеке төбешіктер және кіші-гірім қазаншұңқырлар құрап ойысты жер бедері басым болып келеді. Мұндағы төбешіктердің биіктігі қазаншұңқырлардың түбінің арасы 6-10 метрден 15-20 метрге дейін ауытқиды. Қазаншұңқыр диаметрі 100-200 м аралығында. Бұл аумақта оңтүстік беткейі еңіс және солтүстік беткейі тік болып келетін, биіктігі 6-10 немесе 15-20 м-ге жетіп кездесетін тізбекті жер бедері нашар дамыған. Тізбектер мен төбешіктер аралығын тақырлар алып жатыр.
Тегіс көлді жазықтық бүкіл оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Ол аккумуляция және болып тұратын тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде пайда болған. Бұл көлге қарай еңісті болып келетін мүлтіксіз тегіс көлді жазықтық. Жазықтық биктігі 1 км-де 1-1,5 м аралығында. Баласайқан және Үлкенсайқан тауларының солтүстігіне таман көлді жазықтықтың бетінде мезгілдік тасқындардың арналары дамыған, олар 1-1,5 м тереңдікке дейін жетеді.
Көлді жазықтық негізінен Қарақұм және Сарықұм құмды сілемдеріне шығанақ құрап кіріп жатыр, ол еңісті құмды төбешіктерімен (4-6 м) тақырланған телімдерімен сипатталады. Жеке ірі тақырлар, жіңішке мойнақпен қосылып біртұтас жүйе құрайды. Жазықтықтың абсолюттік биіктігі 350-500 м.
Еңіс тау алды жазықтығы Текелі, Баласайқан, Үлкенсайқан тауларының солтүстік-шығысын және Архарлы тауының шығысында жатыр, мезгілдік тасқындардың ысырыңды конусы және Тентек, Шынжылы өзендерінің ескі құрлықтық атырауы ретінде берілген. Жазықтық шамалы еңісті, таулардан алыстаған сайын тегістеліп, келесі жазықтыққа айналады. Тау етегінде еңісті жазықтық мезгілдік тасқындар арналарымен кесілген. Тентек және Шынжылы өзендерінің ескі атыраулары тереңдігі 3-4 м болатын қазіргі кең жайылмамен кесілген. Осындай кесінді Архарлы тауының етегінде де белгіленген, онда еңіс жазықтық ежелгі Лепсі өзенінің арнасымен шайылады. Жазықтық бетінде кіші-гірім құмды телімдері кездесіп тұрады. Абсолюттік биіктігі 360-440 м.
Аллювиальді еңісті өзен жазықтығы Тентек, Шілікті және Шынжылы өзенінің көлді террассаларымен берілген. Аллювиальді жазықтық негізінен Архарлы тауының шығыс және оңтүстік жағында және Тентек өзенінің төменгі ағысында дамыған. Ол сол жазықтық шегінде бірнеше рет өз арна бағытын өзгерткен Тентек, Шілікті және Лепсі өзендерінің шөгінділерінен пайда болған. Жазықтық беті мүлтіксіз тегіс, тек кейде биіктігі 3-4 м. болатын құмды төбешіктер кездеседі. Жазықтық солтүстікке қарай шамалы еңісті болып келеді. Сарықұм, Қарақұм құмды сілемдердің шетін өзендердің шайғаны анық көрінеді.
Аллювиальді және көлді-аллювиальді өзен жайылмасы және төменгі террассалар. Өзен жайылмалары өзінің шамалы енімен ерекшеленеді. Тіпті Тентек өзені сияқты ірі өзен жайылмасының ені 1-1,5 км-ден аспайды. Шынжылы өзенінде және Лепсі өзенінің ежелгі аңғарында 2 терраса бақыланады. Төменгі терраса биіктігі 1-1,2 м., ал жоғарғы терраса биіктігі 2 м-ден 2,5-3 м-ге дейін жетеді, беті тегіс болып келеді. Тентек өзенінің төменгі ағысында жеке тармақтарға бөлінген жерінде, аллювиальді жазықтық көлді-аллювиальді жазықтыққа алмасады. Жазықтық беті шамалы көлге қарай еңісті, қатты батпақтанған, онда қамыс басып кеткен, сумен толтырылған кіші-гірім ойыстар көптеп кездеседі. Сонымен қатар мұнда сорлар мен тақырлар да кездеседі. Жазықтық жер бедері тегіс, салыстырмалы биіктігі 1-1,5 м аспайды. Абсолюттік биіктігі 350-520 м.
Тұз жиналуы негізінен сорлар мен сортаңдар жиналатын, ойысты телімдерде байқалады. Бұл процесс әсiресе интенсивтi түрде тегіс көлді жазықтығында және аллювиальді еңіс жазықтығында өтеді, әсіресе такырлар мен сортаңдар алып жатқан Лепсі өзенінің ескі арнасында дамыған. Сасықкөл көліне тұстасқан жерінде қатты батпақтанған, ені 2-3 км құрайды.
Эррозионды процесстер Тентек, Шынжылы өзенінің аңғарында және басқа да шайылу жүретін ұсақ аңғарларда байқалады. Бұл процестер интенсивті түрде көктемгі су тасқыны және нөсер жауын кездерінде жүреді.
Неотектоникада қазіргі физикалық-геологиялық процестердің дамуында үлкен роль ойнайды, әсіресе эрозионды процестерде және шөгіп кету құбылыстарында. Тау бойымен, басты Жоңғар сынығына, кейде суға толы, шөгіп кеткен ұзын апандар және ұсақ ойпаттар ұштасып жатыр. Кей жерлерде сынық ысырыңды конус төбесімен өткенде, оларды ажыратады және 2-3 метрлі кертпеш құрайды. Сонымен қатар ысырыңды конус төбесінде жыра пайда болғанын да байқауға болады.
Ойпатта қатты және жиі желдердің әсерінен дефляция процестерінің дамуын байқауға болады. Бірақ құм сілемдері бұта және шөптесін өсімдіктермен бекітілгендіктен, бұл процестер тек жеке кіші-гірім телімдерде байқалады.
Көлді аккумуляциялық жазықтықтар көл ойпаттарында кеңінен таралған. Көлді ойпаттар (Алакөл, Сасықкөл көлдері) негізінен тектоникалық ойпаттар болып табылады. Көл шөгінділері көбіне делювиальді-аллювиальді кешендерімен берілген.
Көлді жазықтықтар көл айналасындағы территорияда таралған. Төрттік кезеңде бұл аумақта қазіргі деңгейінен 100 м-ге жоғары көл бассейні болған деп есептеледі. Оған дәлел ретінде көл террасаларының бар болуы.
Қазіргі кезде Алакөл көлдер тобының жан-жағындағы жағалаулары және террасаларының дамуы жайында бір тұжырым жоқ. К.В.Курдюковпен бұл аймақтарда үлкен теңіз болған деген гипотезасын Н.Н.Костенко жоққа шығарған. З.А.Сваричевскаяның айтуы бойынша Алакөл көлінің биік орналасуы (120 м-ге дейін) тектоникалық себептерге байланысты [1].
Ойпат пішіні бойынша көпбұрышты фигураға ұқсас, оңтүстік - шығыстан солтүстік - батысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр. Оның ішінде жазық бөлігінің ені оңтүстік - шығыста 10 км-ден солтүстік - батысқа қарай 100 км жерді алып жатыр. Жетісу Алатауынан Тарбағатай жотасына дейінгі аралықтың ара қашықтығы 150 км. Алакөл ойпатының жазықтарының ішінде тау немесе ұсақ шоқылы сипаттағы оқшауланған қыраттар кездеседі. Негізінде Алакөл ойпатының жазық бөлігі көлдік қазаншұңқыр жағында тауалды аймағында 800 м-ден Алакөл көліне қарай 348 м-ге дейін төмендейді.
Рельефке байланысты Алакөл көлі бассейні ластанудың жинақталған территориясына жатады. Рельефтің басқа экологиялық жағдайларына мыналар қатысты:
1) таулардың жауын - шашын жел жағында байқалатын, тосқауылды климаттық эффектті айқындайтын бассейннің оңтүстік - шығысында орналасуы, осының салдарынан тауларда көп өзендердің ағысы пайда болады, экзогенді және қоршаған ортадағы табиғи экологиялық дестибилизация процестерінің белсенді түрде жүреді;
2) денудациялы жазықтардың болуы топырақтың бұзылуына әкелетін су эрозиясы процестері дамиды;
3) таулардың болуы экологиялық кауіп - қатерді жоғарылататын эндогенді және басқа да процестердің пайда болуын анықтайды.
1.1.3 Климаты
Алакөл ойпаты Евразия құрлығының ортасында орналасқандықтан, климаты біріншіден континентальді, екіншіден құрғақ болып келген, ұзақ және аз қарлы қыс, жеке жылдары аяз 48-510-қа дейін барады және құрғақ, ыстық жаз, бұл уақытта күндізгі температура 40-420-қа жетеді. Мұнда негізінен арктикалық, полярлы және тропикалық ауа массалары кездеседі.
Мұнда жылына күн радиациясының келуі 125-130 ккалсм2 дейін жетеді. Қыс айларында мысалы, желтоқсанда 3 ккалсм2, ал максималды радиация көлемі маусымға келеді 16-17 ккалсм2. салыстырмалы орташа жылдық ауа ылғалдылығы Жоңғар қақпасында 58% (максимальді қараша-наурыз айларында 71-85%), Үшарал маңында 63% (77-81%). Соңғы 25 жылда Алакөл ойпатында климаттың жылынуы белгіленуде, ол өз алдына қысқы кезде жауындардың болуынан байқалады. Нәтижесінде бұл аймақта алмұрт, жүзім және тағы басқа жылулықты жақсы көретін өсімдіктер түрлерін өсіре бастады.
Ауа температурасы. Жылдық ауа темепратурасы солтүстік аудандарда 2-5 0С-ге дейін жетеді. Ал Алакөл маңы жазық аудандарында 5-10 0С-ге дейін жетеді. Солтүстік аудандарда ауа темепратурасы бірдей болып ерекшеленеді. Ал таулы аудандарда ауа температурасы -50 0С, ал оңтүстік жазық аудандарда -45 0С құрайды.
Қыста оңтүстік жылы аудандарда күн жылына бастайды. Бұл көбіне қайталанып отырады, қаңтар, ақпан айларында кейде 3 күнге, кей жылдары 7-10 күндерге созылып кетеді. Жылдық тербелісте орташа тәуліктік температура 3 0С-ден 10 0С-ге дейін, ал максимальді температура қаңтарда 12 0С-ге дейін жетеді. Осы аудандарда ауа температурасының қарқынды өсіуі көктем мезгілінде байқалады. Орташа температура ең ыстық айларда шамамен 25 0С-ді құрайды. Ал биктігі 3000 м жерлерде орташа температурасы 7-10 0С-ді құрайды. Ал орташа жылдық орташа амплитуда тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
Жоңғар Алатауы бөктеріндегі таулы аудандарда жазыққа қарағанда кіші ауа темпратурасы қалыптасады [8].
Үсіктер. Алакөл ойпатының климаты әр түрлі ауыл-шаруашылық мәдени дақылдарды өсіруге қолайлы, бірақ жеке кездері мұнда өсімдіктерге үлкен зиян келтіретін үсіктер жүреді. Үсіктер көбіне көктемде және күзде болады. Олардың таралуына жергілікті орографиялық жағдайлар әсер етеді. Алакөл ойпатында үсіктер күзде қыркүйек айының екінші-үшінші декадасына, көктемде сәуір айының екінші-үшінші декадасына келеді. Орташа үсіксіз мезгіл ұзақтығы 114-118 күнді құрайды .
Жел. Алакөл ойпатында ең қатты желдерге Жоңғар қақпасынан шығатын Ебі және оған қарама-қарсы соғатын Сайқан желдері жатады. Ебі - шығыс немесе оңтүстік-шығыс желі, қыс мезгілінде қатты борандар туғызады. Жазда бұл жел сирек соғады, айына 1-2 рет. Ебі желінің ұзақтығы екі күннен екі аптаға дейін созылады. Ебі желінен кейін күн жылынады, ол әсірісе қыс мезгілінде ерекше байқалады. Кейбір зерттеулерге жүгінсек, Алакөл ойпатының жел соғу ерекшеліктері, бұл өңірде болашақта жел-энергетика қондырғыларын кеңінен пайдалануға болатынын көрсетеді. Шаңды борандар туғызатын қатты желдер, көбіне жылы жыл мезгілінде соғады. Ойпаттың жазық бөлігінде шаңды боранды күндер саны 4-22 аралығында.
Желдің жылына орташа жылдамдығы 1,7-606 мсек. Желдің айлық орташа жылдамдығының ақырын болуы қыста, әсіресе желтоқсан, қаңтар және қыркүйек айларында байқалады. Ол 1,4-4,7 мсек аралығында тербеледі. Ал желдің қатты айлық орташа жылдамдығы көктемде және қыстың екінші жартысында 2,4-11,6 мсек аралығында өзгеріп соғады [9].
Жел режимі. Жел құрлыққа қарағанда ірі суаттарда, көл бетінде едәуір көп болады. Бұл құрлыққа қарағанда су бетінде кедір-бұдырлықтың аздығынан болады. Ауа ағысының ұзақ жүрісіне байланысты желдің жылдамдығы бәсеңдейді және жағадан 1-2 км аралығында тоқтап қалады.
Барлық Алакөл көлдері үшін су бетінен желді күшейтетін орын болуы керек, Жоңғар қақпасынан шыққаннан кейінгі ағынның кеңеюі Алакөлдің оңтүстік шығыс бөлегінің желінің жылдамдығын азайтады, ал ағынның қозғалысы су бетінің әсерін ұстап қалады. Көлдің үстіндегі ағынның таралуы болмаған кезде жел жақтағы жағадағы желдің жылдамдығы ық жағадағы желдің жылдамдығын көбейту керек.
Алакөл ойпатының желдің режимі күрделігімен, өзіне тән ерекшелігімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер жалпы синоптикалық процестердің әсер етуімен және жергілікті желдің туындауынан ауданның күрделі орографиясынан желдің өзгеруін анықтайды.
Алакөл ойпатының оңтүстік шығыс шетінде Жоңғар қақпасы аудандарында еліміздегі белгілі дауылды жел жел полюсы орын алады . Евгей желіне тудыратын негізгі процес болып Қазақстанның батыс аудандарындағы антициклонның басым болуы, оның негізгі орталықтары оңтүтік батыс және шығыс аймақтар.
Атмосфералық құрғақшылық аса ұзаққа созылмайтын құрғақшылық түрінде көрінеді. Олар ауа температурасының өте жоғары болуымен және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуімен сипатталады. Алакөл ойпатында жаз мезгілі кезінде 9-12 атмосфералық құрғақшылық белгіленген. Өте құрғақ жылдары оның саны 15-тен 18-ге дейін барады, ал ылғалды және салыстырмалы суық жылдары 3-тен 5-ке дейін төмендейді. Негізінен 3-5 күнге созылатын құрғақшылық 4-8 пайызды алып жатыр. Көбіне атмосфералық құрғақшылық ауа температурасы максимумға, жауын-шашын мөлшері минимумға жеткен шілде айында болады.
Тұмандар - климаттың бір ерекшелігі. Алакөл ойпатында тұманды күндер саны жылына 10-20 күнге жетеді, көбіне олар суық жыл мезгілінде байқалады (қараша, наурыз), әсіресе желтоқсанда. Ал көк тайғақ ауыл-шаруашылығына көптеген зиян келтіреді. Мысалы, байланыс жолдарын бұзады, мал жаюға кедергі жасайды. Алакөл ойпатында көк тайғақ сирек құбылыс. Суық жыл мезгілінде көк тайғақтың орташа көпжылдық қайталануы 1 күннен 4 күнге дейін. Көбіне көк тайғақ желтоқсанда, ал сирек қараша және наурыз айларында болып тұрады. Кей жылдары көк тайғақ жылына 3-тен 12-ге дейін қайталанады, әсіресе Үржар, Үшарал аймақтарында жиі байқалады [9].
1.1.4 Гидрологиясы
Алакөл көлінің су жиналатын бассейіні ауданы 68700 кв.км болатын территорияны алып жатыр, оның негізгі бөлігі Қазақстан жерінде (48600 кв.км), ал қалған бөлігі (30%) Қытай аудандарында орналасқан. Ойпаттың көп бөлігі (56%) шөлді жазықтықтармен берілген, соның төмен жатқан аймақтарын Алакөл (2650 кв. км), Сасықкөл (736 кв. км), Кошқаркөл (120 кв. км), Жалаңашкөл (38 кв. км) сияқты көлдер тобы алып жатыр. Олар өз алдына ауданы 0,5 тен 600 га-ға дейін жететін 100 ден аса ұсақ көлшіктері орналасқан қамысты сулы-батпақты алқаптар жүйесін (1100 кв. км) құрайды. Айтылған үш бірінші көлдер тобы өз араларында әр түрлі тармақтармен және каналдармен байланысқан.
Алакөл көлдеріне негізінен Тентек, Үржар, Қатынсу, Емел, Жаманты өзендері құяды. Соның ішінде Тентек өзені көлдерге судың 40 пайызын әкеледі және Алакөл ойпатының орталық бөлігінде Сасықкөл, Қошқаркөл, Алакөл көлдеріне ортақ болып үлкен атырау құрайды. Алакөл көлдерінің көлдік жүйесі Қазақстан республикасының екі облысының шекарасында орналасқан - Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында, Алакөл ойысының тура ортасында және Шығыс Қазақстан облысының (Үржар ауданы) оңтүстігі мен Алматы облысының солтүстік-шығысын алып жатыр. Территориясының алып жатқан жалпы ауданы 68 700 км2 - ге тең, көп бөлігі (70%) Қазақстанның оңтүстік-шығысында, ал қалған бөлігі - Қытаймен шектес аймағында жатыр[10].
Алакөл көлі бассейні территориясында 529 көл бар, оның ішінде 513-ң ауданы 1 км2-ден кем. Алакөл көлдер жүйесінің ішіне өзіндік көлдік жүйе қалыптастыратын төрт үлкен көл: Алакөл, Қошқаркөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл және 500-ге жуық кішкене көлдер кіреді. Ойыстың орталық, төмен зонасын алып жатқан төрт үлкен көлдердің үлесіне су айдынының 95% -ы және барлық көлдердің су қорының 99%-ы кіреді [11].
Ойыстың ең терең бөлігін осы жүйедегі ең негізгі көл төрт улкен көлдердің жиынтық су массасының 95%-ы шоғырланатын, терең, тұйық көл - Алакөл. Алакөлдің солтүстік-батысында кезеңдік ағынды, ұсақ көлдерге жататын Қошқаркөл және Сасықкөл, ал оңтүстігіне қарай - Жалаңашкөл көлі орналасқан.
Алакөл (теңіз деңгейінен 348м жатыр). Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа созылып жатқан, тұйық тұзды көл. Акватория ауданы 2076 км2 тан 2650 км2 қа дейін өзгеріп тұрады. Көлдің ұзындығы 104 км, ал ендігі 52 км (орташа-25,5 км), жағалау ұзындығы 38,4 км, максимальді тереңдігі 54 м (орташа-21 м) құрайды(1-кесте). Су массасының ауданы 58,56 млрд.м3, су деңгейінің орташа амплитудасы 82 см., су жиналатын ауданы 47859 км2 болып келген. Суы тербелісі, ауа температурасы осы жабық аудандарда 35-45 0С-ді құрайды.
1-кесте
Алакөл көлінің негізгі көрсеткіштерінің сипаттамасы
Көлдің ұзындығы, км
104
Жағалауының ұзындығығы, км
38,4
Ең ұзын ені, км
52
Жағалауының даму көрсеткіші
2,0
Орташа ені, км
25,5
Көлдің жалпы ауданы, км 2
2650
Орташа тереңдігі, м
22,1
Көлдегі судың көлемі, км 2
58,56
Көлге жалпы 15 су ағыстары құяды, соның ішінде 5-і тұрақты. Олар: Тарбағатайдың оңтүстік беткейінен көлге солтүстігінен және солтүстік-шығысынан су үлесінің 86% құрайтын Ұржар, Қатынсу, Еміл өзендері және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінен көлге оңтүстігінен және оңтүстік-шығысынан Жаманөткел, Ырғайты, Жаманты өзендері құяды. Алакөл көлінің су деңгейі көтеріліп және төмен түсіп тұрады [9].
Алакөл - Қазақстанның су айдындарының ішіндегі үлкендігі жағынан екінші орында тұрған және республиканың тұйық көлдерінің ішіндегі ең терең көл болып саналатын көл. Алакөлдің жағалау сызықтары қатты тілімделгендігімен ерекшеленеді, көптеген түбектері, мүйістері, шығанақтары және айлақтары бар [8].
Көлде жалпы ауданы 80 км2-ді құрайтын бірнеше аралдар бар. Көлдің, төмен, жеке-жеке қамыстар өсіп тұрған батыс, шығыс және солтүстік-шығыс жағалауларын қоспағанда жағалаулары биік, жыралы болып келеді. Солтүстік-батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жыралы жағалауларда ені және биіктігі су деңгейінің көтеріліп төмендеуіне байланысты анықталатын қиыршық тасты жағалар бар.
Сасықкөл және Қошқаркөлдің арасындағы суайрық Сасықкөл көлінің жағалық аккумулятивті-қамысты шығыс және оңтүстік-шығыс жағалауынан өтеді (Аралтөбе таулы аралдың солтүстігі мен оңтүстігіне қарай) [12].
Сасықкөл. Алакөл ойпатының солтүстік-батысында, Үшарал қаласынан 36 км қашықтықта солтүстігіне қарай орналасқан. Көл ұзындығы 50 км, ені 15 км, орташа тереңдігі 3,3 м (максимальді 4,7 м), жағалау ұзындығы 182 км, жалпы ауданы 736 км2, су массасының ауданы 2434 млн.м3. Сасықкөлге ағынды негізгі су көзі Жоңғар Алатауының биік шыңдарынан бастамасын алатын Тентек өзені болып табылады. Тентектегі орташа жылдық су шығыны 42,2 м3с құрайды.
Сасықкөлге солтүстігінен бастамасын Тарбағатайдан алатын Ай, Қарақол, Егінсу, Терсақан сияқты өзендер, тек көктем уақытында қана құяды. Сасықкөл көлінің су деңгейі Алакөл көлімен салыстырғанда тұрақты болып келеді. Негізінен су деңгейі Тентек өзенінің тасуының ұзақтығына және Алакөл көлінің деңгейіне байланысты.
Қошқаркөл. Ауданы бойынша үшінші орынды алады, ол Алакөл және Сасықкөл көлдер арасында орналасқан. Көлдің ұзындығы 18,3 км, ені 9,6 км, жағалау ұзындығы 57,3 км, тереңдігі 5,8 м, ауданы 120 кв. км, су массасының көлемі 501,7 млн.м3. Теңіз деңгейінен 349,8 м. жоғарыда орласқан. Көлге Жіңішкесу өзені құяды және Ұялы өзені ағып шығады.
Ұялы. Ағынды көл, Алакөл және Қошқаркөл көлдер арасында, аттас өзеннің жайылмасында орналасқан. Ұзындығы 7,9 км, ені 1,2 км, жағалау ұзындығы 17,4 км, тереңдігі 6 м, ауданы 4,97 км2, су массасының көлемі 6,9 млн.м3, теңіз деңгейінен 349 м жатыр.
Жалаңашкөл. Алакөл ойпатының шығысында Тарбағатай және Жоңғар Алатау тауларының арасында жатыр. Ол бізге белгілі Жоңғар қақпасының солтүстік-батысында орналасқан (45036, с.е. 0820 08, о.б., теңіз деңгейінен 368 м) Алакөл-Сасықкөл көлдер жүйесінде ауданы бойынша төртінші көл.
Ұзындығы 9 км, ені 5,8 км, жағалау ұзындағы 24 км, жалпы ауданы 38 км2, су массасының көлемі 98 млн.м3. Басқа көлдермен салыстырғанда саяз: максималді тереңдігі 5,5 м, орташа тереңдігі 3 м. Көл су деңгейі жер асты сулары және жауын-шашын, қар суларымен ұсталып отыр.
Өзендер. Алакөл ойпатының орографиялық жағынан екі ауданға бөліп қарастыруға болады, ондағы өзендерде белгілі ерекшеліктермен ерекшеленеді. Ол Тарбағатайдың оңтүстік беткейі және Жоңғар Алатауының солтүстік сілемдері. Ең биігі соңғысы болып табылады, мұндағы биіктік көрсеткіші 4000 м-ден асады, ал Тарбағатайдың ең жоғарғы нүктелері 3000 м-ге де жетпейді.
Аудандардың жер бедерінің және орографиялық мұндай ерекшеліктері, мұндағы су режимінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Тарбағатай тау жотасының оңтүстік беткейлерінің өзендері негізінен қар суларымен қоректенеді. Жауын және жер асты сулары екінші қатарда болып қалады.
Өзендер су ағысы таулы және жазықты аудандарға қарай бөлінеді. Таулы аудандарда өзендер ағысы тез жүреді және аңғарлары жіңішке, арнасы тасты болып келеді. Өзен таудан түсіп, жазық ауданда аға бастағанда ағысы ақырындайды, арнасында аралдар мен түбектер пайда бола бастайды, жайылмаларыда кеңейеді. Негізгі өзендерге басқа кіші өзендер тек таулы аудандарда қосылады, ал жазықтықты тек ағып өтеді.
Көктемгі су тасуы наурыз - сәуір айларында басталады. Өзендердің басым көпшілігінде ең көп су шығыны мамыр айының басында тіркелген. Содан кейін су тасуы ақырындап, маусым - шілде айларында тоқтайды.
Су бассейіндері вертикальді созылып жатқан өзендерде су тасуы ұзақ болады (Қатынсу өзенінде 3-3,5 ай бойы) және су жиналу орындары жазықты аудандарда орналасқан өзендерде су тасуы аз уақытқа созылады (Ай, Қарақол - екі ай).
Жоңғар Алатауының солтүстік сілемдерінің өзендері негізінен қар суларымен немесе аралас сумен қоректенеді.
Мұндағы ең ірі Тентек және Ырғайты сияқты өзендердің сумен қоректенуінде мұздықтар үлкен роль атқарады. П.Ф.Лаврентьев бойынша (1958) мұздықтармен қарлы аумақтардың ауданы Тентек өзенінің бассейнінің 3 пайызын, ал Ырғайты өзені бассейнінің 3,5 пайызын алып жатыр. Бұл өзендерде су тасқыны басқаларға қарағанда жай басталады, сәуірдің екінші тоқсаны. Ал су деңгейінің тұрақтылығы тек шілде айының аяғында және тамыз айының басында бола бастайды.
Күзгі су деңгейінің тұрақтылығы, әсіресе қазан айында, жауын-шашын су тасқынымен бұзылып тұрады. Қыс мезгілінде су деңгейінің тұрақтылығы тіпті байқалмайды.
Алакөл ойпатының өзендерінің көктемгі су тасуы кезінде су деңгейі аса қатты көтерілгені байқалмайды. Кіші өзендерінде ол 1 м-ден аспайды, ал ірі өзендерінде су деңгейі 1,5-2 м-ге көтеріледі, тек су мол көктем болған жағдайда қана 3 м-ге жетуі мүмкін [7].
Алакөл көлінің су жинау бассейніне көлдердің барлық топтарының бассейндері кіреді. Бұл бассейннің негізгі бөлігі ( 23 ке жуық) Батыс Тарбағатай жотасында орналасқан. Бассейннің ең үлкен, көлдік қазаншұңқырға келіп құятын өзендер - Тентек, Жаманты, Ырғайты (жетісу Алатауының өзендері), Емел, Қатынсу (Тарбағатай және Барлық тауларының өзендері) және т.б. Олардың ағындары Алакөлдің су балансының едәуір үлесін құрайды. В.Л.Шульцтің классификациясы бойынша Жетісу Алатауының өзендері қарлы - мұздықтармен қоректенетін, ал Тарбағатай мен Барлық тауларының өзендері қармен қоректенетін өзендерге жатады. Жеке өзендер үшін мұздық ағындардың үлесі таудан шығар кезде жылдық ағынның 5-10%, бассейндегі жиынтық орташа ағынның үлесі - 1,2%-ды құрайды [12].
Алакөл көлінің оңтүстік-шығыс және оңтүстік жағалауында кеуіп кететін бірнеше өзендер бар, сондай-ақ тауалды және көл маңындағы жазықтардың жанасу сызығында грунт суларының сығуынан пайда болатын бұлақ типті шағын өзендер де бар. Оңтүстік-батыс жағалауында көптеген бұлақтарды тікелей жағалық жарлардан байқауға болады [9].
Үржар өзені Тарбағатай жотасының орталық, әсіресе таулы бөлігінде екі таулы өзеннің қосылуынан пайда болады. Өзеннің су жинақ ауданы 5280 км2, ұзындығы 206 км. Өзеннің ең үлкен салалары: сол жағында - Қусақ өзені, оң жағында - Егінсу өзені. Алакөлге құятын жеріндегі төменгі ағысында өзен батпақты атырау қалыптастырады [13].
Қатынсу өзені Тарбағатай жотасының оңтүстік құлама жотасында бастау алады. Су жиынтық ауданы 2650 км2. Өзеннің сол жағында бір саласы - Көктерек өзені бар. Қатынсу өзені Алакөл көліне құяды.
Емел өзені Тарбағатай тауының республикдан тыс жатқан бөлігінен бастау алады. Су жинтығының ауданы 21 800 км2, Қазақстан территориясында өзен 102 км кұмды аймақты кесіп өтіп, Алакөл көліне келіп құяды. Емел өзенінің оң жағына Қарабұта өзенінің бір саласы келіп құяды.
Алакөлдің ерекшелігі таулы облыстарды және су шығатын конустарда қалыптасатын грунт және артезиан сулары есебінен қуатты жерасты қоректенудің бар болуында. Алакөлдің жиынтық жерасты тармғы жылына 0,8 км3 құрайды [14,15].
1.1.5 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Қазақстанның топырақ жамылғысы бойынша аудандастыруына байланысты Алакөл ойпаты шөлді зонаға жатады. Алакөл ойпатының топырақ жамылғысы негізінен шалғынды-сұр, аллювиальді-шалғынды, шалғынды-батпақты, тақырлар және тақыр тәрізділермен, сорды және сортаңды шалғындар, сортаңдармен берілген. Бұл аймақта негізінен шалғынды-сұр топырақ тараған. Аллювиальді-шалғынды топырақ жамылғысы шалғынды-тоғай өсімдігінің астында өзен және көлдер жайылма террасаларында кездеседі. Шалғынды-батпақты және батпақты топырақ жамылғысы өзендердің батпақтанған және төмен жатқан жағалаулары үшін тән. Тақырлар мен тақыр тәрізділер өзендердің ежелгі атырауларында тараған. Ал сорды-шалғындар мен сортаңдар негізінен құрғап кеткен тұзды ұсақ көлшіктердің орнында пайда болған. Сортаң топырақ көл алды жазықтығының жоғары жатқан жерлерінде кездеседі. Сортаңды горизонт 10-20 см тереңдікте орналасқан.
Тау алды жазықтығының топырақ жамылғысы
Шөлді сұр-қоңыр
Тау асты жазықтықтарының топырақ жамылғысы
Аз карбонатты сұр топырақ
Интрозональды топырақ жамылғысы
3) Шалғынды-сұр
4) Шалғынды
5) Шалғынды-сортаңды
6) Шалғынды-сорды
7) Шалғынды-батпақты
8) Шалғынды-батпақты сорды
9) Жайылмалы-шалғынды
10) Қабатты жайылмалы-шалғынды
11) Шөлді сорлар
12) Шалғынды сорлар
13) Сорлар
14) Сортаңдар
15) Шалғынды сортаңдар
Топырақ емес
17) Төбелі-тізбекті жартылай бекітілген құмдар
Шалғынды-сұр топырақ негізінен тау маңы жазықтықтарында, су баспайтын Тентек өзені террасаларында, Сасықкөл және Алакөл көлдерінің террасаларында кездеседі, олар жер асты сулары 3-5 м тереңдікте жатқан жерлерде пайда болады. Негізгі топырақ құрушы жыныстар құмдақ және саздақ құрамды ежелгі аллювиальді және ежелгі көлді шөгінділер болып табылады.
Шалғынды-батпақты топырақ жамылғысы Тентек өзенінің атырауында шалғынды топырақ арасында және Сасықкөл, Алакөл көлдерінің жағалауларында кездеседі. Топырақ бір метр тереңдікте жататын минералданған жер асты суларының әсерінен пайда болады. Негізгі өсімдік жамылғысы қамыс, клубнекамыш және шалғынды әртүрлі шөптесіндермен берілген. Шалғынды-батпақты топырақ қабаты аз дамыған, беткі қабатында органикалық заттардың жиналуы тән.
Жайылмалы-шалғынды топырақ Тентек өзенінің орталық жайылмаларында таралған. Тентек өзенінің оңтүстік жағалауында сипат алады. Өсімдік жамылғысы негізінен дәнділердің басымдылығымен шалғынды әртүрлі шөптесіндермен берілген. Беті құрғақ, шөппен жабылған.
Шалғынды сорлар минералданған жер асты сулары бір метр тереңдікте жатқан галофитті шалғынды-сорлы өсімдік жамылғысының астында көл маңы және өзен террасаларында таралған. Ол өзінің беткі бөлігінде тез еритін тұзданған және астыңғы бөлігінде батпақтанған қабаттарының таралуымен ерекшленеді. Топырақ беті дымқыл, жарылған, ақ-сұр түсті тұзды қабатпен жебалған.
Сорлар негізінен қатты минералданған жер асты сулары 1-2 м тереңдікте орналасқан көлдің төменгі террасаларында таралған. Өсімдік жамылғысы галофитті қауымдастығымен берілген. Топырақ құрушы жыныстары қатты тұзданған.
Шалғынды-шөлді сорлы сортаңдар көл аралық жазықтықтарда таралған. Пролювиальді-делювиальді және ежелгі көлді топырақ құрушы жыныстарда қалыптасқан. Өсімдік жамылғысы жусанды-бұйырғұнды-көкпекті.
Топырақ жамылғысының кешенділігі жергілікті жердің микрорельефіне, топырақ құрушы жыныстар құрамының күрделілігіне, минералданған жер асты суларына байланысты. Ең көп таралған жартылай гидроморфты сорлы шалғынды-сұр, сорлы сортаңдар, ылғалды шалғынды-батпақты және жайылмалы-шалғынды кешендері болып табылады.
Алакөл ойысының негізгі климаттық ерекшелігі - ауасы құрғақ, желдің өтінде орналасқандығы. Мұндай жағдайда топырақ қабатын тиімді әрі оңтайлы пайдалану керектігі түсінікті. Жерді пайдалануда топырақтың құнарлалығын жоғалтып алмау басты назарда болуда. Құнарлалығын желге ұшырып алмау үшін жер өңдеудің өзіндік түрлерін пайдалану керек. Жалпы алғанда топырақ бетінің ластануы жер үсті және жер асты суларының ластануына міндетті түрде әкеледі. Сондықтан тұтас Алакөл алабы өзендерінің жинақталу алаптарының беткі қабаты және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz