М. Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың өзіндік ерекшелігі
Жоспар
Кіріспе 2
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру. 3
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары. 3
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары 16
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі. 20
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың өзіндік
ерекшелігі. 21
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және дәстүрлі
емес “баспасөз-мәслихат” сабақтарының үлгілері. 21
ә) “Қорғансыздың күні” әңгімесін факультатив сабақта оқыту. 36
в) “Абай жолы” романыман үзінді оқыту. 57
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер: 66
Кіріспе
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысы Абай
ауданында дүниеге келді.
Атасы Әуез және әкесі Омархан арабша хат таныған адамдар. Мұхтар атасы
Әуез бен әжесі Дінәсілдің қолында тәрбиеленеді. Әуез Мұхтарға алғаш арабша
хатты өзі танытып, Абайдың өлеңдерін оқытады. Сонымен бірге бала Мұхтар
Самарбай молда, Камалиддин қазыреттен сабақ алды, қазақ эпосының, араб,
парсы әдебиетінің үлгілерін оқиды.
11. жасқа келгенде әкесінен айрылады. Оны ағасы Қасымбек өз
қолына алып, Семейдегі 5 сыныптық қалалық училищеге орналастырады.
Мұхтардың анасы Нұржамал 1912 жылы қайтыс болады. Омарханның
шаңырағына ие болып, үй шаруасына басшылық еткен Самарханның баласы Разақ.
Мұхтардың өмірден таршылық көрмей өсуіне Разақ себеп болған.
Мұхтар Әуезов Семейдегі 5 сыныптық училищені бітірген соң сондағы 4
жылдық мұғалімдер даярлайтын семинарияға оқуға түседі. Онда ол орыстың
классикалық әдебиетінің, Батыс әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен терең
танысады, Семейдегі Гоголь кітапханасы Мұхтардың сүйікті мекеніне айналады.
Оның алғашқы шығармалары осы кезеңдерде дүниеге келеді. 1919 жылы
мұғалімдер даярлайтын семинарияны бітіреді. 1923-1928 жж. Мұхтар Әуезов бір
қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, 4 жыл Ленинград
университетінде оқып, филология факультетін бітіреді.
1928-1930 жж. Орта Азия университеті шығыс факультетінің жанындағы
аспирантурада оқиды. Ұзақ жылдар бойына жазушылық пен бірге ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, педагогикалық қызметті қатар атқарып келді. Ғылымда
да, өнерде де, әдебиетте де, өмірде де үнемі ұстаздық құрып өткен. М.
Әуезов Қазақстанның ұлт мәдениетін өркендетуден ұлы тұлға бола білді. Ол
ұзақ жылдар бойы қазіргі Аль-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық
Университетінде қазақ әдебиеті тарихынан лекция оқып, келешек педагог,
әдебиет зерттеушісі, журналист қауымды тәрбиелеуге орасан зор үлес қосты.
М. Әуезовтің Қазақ ССР Ғылым Академиясын, оның әдебиет және өнер
институтын құрып, ғылым ордасының тарихын жасаудағы үлесі де ерекше. Ол
Қазақ ССР Ғылым Академиясының тұңғыш академиктерінің бірі және президиум
мүшесі болды.
М. Әуезовтің басшылығымен жүзге тарта ғылым кандидаты, ондаған ғылым
докторлары шықты.
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру.
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары.
Мұхтар Әуезов әдеби-творчестволық еңбекпен ерте айналысқан. Оған,
әрине, тума қабілеті, өмірлік тәжірибе және өзі оқып-тоқып, үлгі тұтқан үш
сала өнеге мектебі ( қазақтың төл әдебиеті, орыс және еуразия классикасы)
шешуші фактор болды.
Ол Семейдегі гимназияда, семинарияда оқыған кездерінде қаладан далаға-
өзінің туған ауылына каникулға келіп жүреді. Жай келіп жүрмейді, ауыл
өмірін әр қырынан байқап, байыптап, зерттеп жүреді. Шынында да Қазан
революциясынан бұрынғы қазақ даласының тіршілігі мен тағдыры- Әуезовтың жан-
жақты зер салып, терең таныған дүниесі.
Феодалдық-патриархалдық қоғамдағы қазақ елінің мінезі, құлқы, сыры мен
сипаты, ру аралық алыс-жұлыс, күштінің әлсізге көрсетер зәбір-жапасы,
байлардың кедей қауымға үстемдігі мен өктемдігі, қалыңмал, барымта, қыз
алып қашу, көп әйел алу, күндестік, құн-жер дауы, жесір дауы... Осылардың
бәрі Әуезовтей ойлы, білімді, мәдениетті қаламгердің қиялын сан қияға салып
ойландырады, толғандырады. Кейбір оқиғалар жекелеген көркем тұындыларға
қолма-қол мазмұн, сюжеттік желі, идеялық арқау боп тартылады.
Осы арада көңіл ұйытар бір нәрсе - Әуезовтің азаматтық келбеті.
Болашақ алып суреткердің әлеуметтік ой-пікірлері ертерек пісіп, эстетикалық
көзқарасы ертерек қалыптасқан. Қалам қызметіндегі алғашқы адамдарының
өзінен ақ ойшылдық, азаматтық ауқым аңғарылады, парасат әлемінің ойы мен
қырын көп кезіп, басын тауға ұрып, тасқа соғып дегендей, тынымсыз
ізденгені, халық, ел, қоғам хақында толассыз толғанғаны сайрап білініп тұр.
Тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы
“Адамдық негізі - әйел” (1917) деген публицистикасында әйел азаматтығы
тұралы келелі мәселені кең қозғайды. Тақырыпты талдау мәнерінен, түрлі
жайды топшылау, толғау машығынан оның өз ортасынан озған білімі мен
мәдениеті байқалады. М. Әуезовтің пайымдауынша әйелдің бас бостандығы,
азаматтық құқы деген тек бір әйелдің жеке қара басы үшін ғана емес, сол
әйел негіз болып отырған бүкіл адам қауымының тағдыр-тіршілігі үшін қажет.
Әуезов алған тақырыбының ішкі астарына, түпкі тамыр-тереңіне сүңгіп
барып, тарихи салысты-рулар жасайды. Отан от басынан басталады дегендей,
әйелді қоғамдық ортаның ұйытқысы ретінде танытады. Ерлер жағы өздерімен
өздері, салт ат, сабау қамшымен бет-бетінде жүргенде төңірегін уыздай
ұйытып “балаларын баулап, асырап, үйлік ұйымының басын құрған-әйел”. Осы
әйелге теңдік бермей күйкі халде күң ғып ұстау тек бір адамға ғана емес,
барлық қоғамға жасалған қиянат екенін түйіп айтады. Өйткені адам
қоғамындағы адамгершілік - ана тәрбиесінің нәтежесі. Ал “өмірде әділет,
мархабат, махаббат деген нәрсенің атын естімеген ананың” адамды адамдыққа
тәрбиелеудегі өрісі қандай болмақ?. Демек, адам бойындағы жаман қылық, жат
мінездің бәрі бас бостандығы жоқ, сондықтан екі үйдің арасындағы пыш-пыш
өсек-ғайбаттан әрі асып ешқайда бара алмай қалған, көрбала, бұйығы, рухани
мүгедек әйелдің сорлылығына байланысты екенін дәлелдей келе” әйел басындағы
тұман айықпай, халыққа адамшылдықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал қазақ
мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе!. Оны түзейін десең,
әйелдің халін түзе!.”- деп, өзінен бұрынғы ілгершілік ағартушы- демократтар
тұрғысынан озат идея, ойшыл тұжырым ұсынады.
Әдебиет - сөз өнері. Ал өнер өмірден туады. Әуезовке біткен өнердің
қайнар көзі де оның өзі таныған өмір десек, Әуезов творчествосындағы ең бір
іргелі тақырыптың басы, ірі идеяның бастауы – оның өнер жолының басындағы
осынау очерк-эссе.
Әйел, әйелге байланысты әсемдік әлемі- әдебиеттің мәңгілік тақырыбы.
Өткен ғасырдағы орыс әдебиетінде әлемге әйгілі “Тургенев әйелдері” бар
десек, қазіргі қазақ әдебиетінде “Әуезов әйелдері” деп аңыздауға болатын
жан тебірентер сырбаз, сұлу образдар галереясы жасалды. Дәл осының беташары
да “Әуезовтың толғанысы” - “Адамдық негізі - әйел”. Бәрі содан басталған.
Трагедиясы алғашқы жазушылық қаламынан туған туынды Еңлік –
Кебек...трагедиясы. Ол бұл трагедияны 18 жасында Семейдегі семинарияда оқып
жүргенде “Еңлік-Кебек” аңызы бойынша бірнеше вариантта қысқаша әңгіме жаза
отырып, ақырында, драмаға айналдырды.
1917 жылдың маусым айында Мұхтар Әуезов “Еңлік – Кебек” пьесасын
Ералы жазығындағы Ойқұдық жайлауында Абайдың аяулы жары Әйгерімнің отауында
қояды. Ол пьесада ойнайтын әртістерді таңдап, әрі режиссер, әрі суфлер
қызметін өзі атқарады. Пьесадан түскен ақша Қытайдағы (аштан қырылып
жатқан) қазақтарға жіберді.
Қазақ мәдениетінде театр деген өнер, қазақ әдебиетінде драматургия
деген жанр М Әуезовтің “Еңлік-Кебек” пьесасымен басталады.
“Еңлік-Кебек” пьесасының мазмұны көне-сол Әуезов туып-өскен Абай
елінде, Шыңғыстау жерінде 18 ғасырдың сексенінші жылдарында болған қанды
оқиға; бір-біріне жауыққан екі рудың ер жігіті Кебек пен ерке қызы Еңлік
бірін-бірі сүйіп қосылғанын екі жақтың да ел билеуші шонжар-феодалдары
кешірмей, өзара қызыл қырғын ерегіске, айтысқа, айқасқа түсіп, бір-бірінен
құн даулап, ақыр-аяғында жан түршігер масқара мәмілеге келеді де, тағы
ортаның тағылық заңын аттап өткен екі жасты тірілей ат құйрығына байлап,
сүйретіп өлтіреді. Екеуінен туған сәби нәресте иесіз таудың еңіс шатқалында
жападан-жалғыз зарлап қала береді ...
Бұл оқиға ел аузында аңызға айналған. Аңыз жүз, жүз он, жүз жиырма
жылдан кейін жарық көрген бір екі ғақылия - қара сөзге, бірер толғау-
дастанға мазмұн болған.
Осынау көне мазмұнды Мұхтар Әуезов қазақтардың сөз өнерінде бұрын-
соңды болмаған су жаңа соңғы пішінге көшіріп, “Еңлік-Кебек” трагедиясын
жазып шыққан. Демек, драматургия - қазақ әдебиетінде тек Әуезов қана
тудырған жанр деп Сәбит Мұқанов әділ айтқан. 1926 жылы қазақ театрының
тұңғыш шымылдығы “Еңлік-Кебек”- пен ашылуы тегін емес. Бұл - бір.
Екіншіден, суреткердің өнер жолы оның өмір жолымен тығыз байланысты
екенін ескерсек, Әуезовтің жарық дүниеге көзін ашқалы көргені, сезгені,
білгені, түйгені төңкеріске дейінгі көне ауылдың көне тіршілігі, тағдыры,
ақиқаты болса, мұның өзі жазушы творчествосындағы өзекті тақырып боп, 1917
жылы басталған “Еңлік-Кебек” трагедиясынан 1957 жылы аяқталған “Абай жолы”
эпопеясына дейін қырық жыл бойы желісін үзбей созылып келуі - Әуезовтың
әсемдік әлеміндегі заңдылық, өнер өрісіндегі бірлік пен тұтастық. Осындай
заңдылық пен тұтастық болмаса, Әуезовтің өнрі өмірге - өзінің өсіп-өнген
топырағына мұншалық терең тамыр тарта алмас еді.
Үшіншіден, махаббат пен жауыздық - мәңгілік тақырып. Мұхтар Әуезов –
“Еңлік-Кебек” трагедиясын мәңгілік тақырыпқа жазған. Өз шығармашылық
өнерінің “алтын арнасын” ә дегеннен осылай дәл тапқан Әуезов мұны енді
өзіне хас шеберлікпен, біліммен, мәдениетпен ұштастырғанда “өзегі толық ақ
жалынға” – маздаған отқа, қоздаған шоққа толы ақынға айналған. Ал “ ақынның
оты өз дәуірінің жалынымен жалғасқан жерден Шекспир, Гете, Пушкин туады” (
И. Сельвинский )
“Еңлік-Кебек”-тің мазмұны ел аузындағы еөне аңыз болғанмен,
суреткердің сол аңызды аңыздау пішіні жаңа, сондықтан да жанр тың-драма.
Дүниежүзілік әдеби классиканың үлгісімен осы жанрды қазақ әдебиетінде
бірінші боп бастап, Ғабит Мүсірепов дәл тауып айтқан “Алыптар тобымен”
бірге қалыптастырған драматург Әуезов – “Еңлік-Кебек” трагедиясынан кейін
Батыс Европа мен орыс драматургиясынан аударған сегіз пьесаны ( В.
Шекспирдің “Отеллосы” мен “Асауға-тұсауын”, Н. Гогольдің “Ревизорын”,
Б.Пруттың “Жойқын князь Мстиславын”, А.Афиногеновтың “Қорқынышын”,
К.Треневтің “Любовь Яроваясын”, Н.Погодиннің “Ақсүйектерін”, А.Кронның
“Флот офицерін”) өз алдына қойғанда, осы жанрда отыз екі шығарма (драма,
комедия, трагедия, киноценарий, опера либреттосын) жазған.
Драматургия - Әуезов мұрасының орасан бай саласы, туған әдебиетіміздің
аса құнды асыл қазынасы. Оның ішінде, әсіресе “Еңлік-Кебек”, “Қарагқз”,
“Айман-Шолпан”, “Түнгісарын”, “Абай”, “Қарақыпшақ Қобыланды” секілді
пьесалары бүгінде тіпті осы жанрдың бүкіл дүниежүзілік дәрежедегі
классикалық үлгілеріне айналып, сонау жарыққа шыққан мезгілінен сахнадан
түспей, үнемі қайталанып қойылды олардың көркем-идеялық мазмұнының
тереңдігінде.
Мұхтар Әуезов драматургиялық шығармашылығының өміршеңдігі-көркемдік
шындық арқылы өз халқының тарихи-бітім болмысын,рухани әлемін,даналығы мен
әлеуметтік қайшылығын, тәуелсіз де, еркін өмір үшін күресін, ұлттық
психологиясын сахна тілімен барынша терең суреттеп беруінде.
Жазушылық жолын драматургиядан бастаған және оны өнерінің аяғына дейін
дамыта жетілдіріп, құбылта құлпыртып әкелген Мұхтар Әуезов 1921 жылы
”Қорғансыздың күні” деген әңгіме жазады. Бұл оның көркем прозасының басы
еді.
Байырғы қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік,озбырлық
туралы, адамдар арасындағыөым-қиғаш қайшылық, обырлық туралы, адамдар
арасындағы әйел басындағы ауыр хал, айықпас мұң, қайғы хақында жазушы сол
жиырмасыншы жылдардың жемістері “Қорғансыздың күнінен” “Қараш-қараш”
оқиғасына дейінгі екі аралықта тағы да бір алуан әңгімелер топтамасын
жазды.” Оқыған азамат” (1922), “Үйлену” (1923) ”Сөніп-жану”(1923), ”Кім
кінәлі”(1923), ”Ескілік көлеңкесінде” (1925) “Кінәмшіл бойжеткен”(1925),
“Қаралы сұлу” (1925), “Жетім “(1925), “Барымта”(1925), “Жуандық”(1926).
Осы әңгімелердің қай-қасысына назар салсақ та, жас жазушының ауыл өмірін,
елдің тұрмыс жайын жетік білетіні айқын танылады. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің
осы кездің өзінде-ақ суреткерлік шеберлігі барған сайын арта түсіп, сан
түрлі адамдардың мінез ерекшелігін, психологиясын, өмірден азап шеккен
жандардың трагедиялық жағдайын даланың табиғат көріністеріне жалғастыра
бейнелеу, шеберлігі таң қалдырады.
“Оқыған азамат” деп аталатын әңгімеде қала тұрғындарының өмірі
суреттеліп, олардың арасындағы қарым қатынас сөз болады. Бұл әңгімеде ашық
зұлымдық, көрінеу зорлық жоқ, кейіпкерлердің қайсысын болсын,, мынау
жағымсыз, анау жауыз,,, деп белгілі бір айдар да таға алмайсыз. Әйтседе,
жазушы қазақ тұрмысының ауыр жақтарын, ұсқынсыз көріністерін молырақ
бейнелеуге ұмтылған. Оқыған азаматтар қатарында саналғандардың өздері де
біркелкі емес, сан түрлі: біреуі Мейірхан секілді күнделікті тіршілікке
белсенді араласпай, жақсылықты жайбарақат күтетін “идеалист” болса, мұғалім
Мақсұт-арманына жете алмай, қыршынынан қиылды. Өлер алдындағы оның бар ойы
жалғыз қалып бара жатқан мүсәпір анасы мен өзі оқытқан жас жеткіншектердің
қамы ... Көксегеніне жетіп, Хадишаға үйлену арқылы Мақсұттың дүние-мүлкіне ие
болған Жұмағұлды автор “жаратылысында қу, сөзінде шынынан өтірігі көп” деп
сипаттайды. Ол шын мәнінде оқыған азамат емес, қара басының пайдасын
көздеген жылпос, айлалы адам.
Жұмағұлдың ауылдағы әке-шешесі де баласына сай. Автордың бағалауынша,
оның шешесі Қамария ”Жас күнінен шаруақорлықты сараңдыққа жеткізген,
күтімділікті пайдакүнемділікке жеткізген, мінезі қатты, дүниеге пысық
бәйбіше ... ” болса, әкесі Әміре “ ... ішінен тақыс есебі айырылмайтын ... .” қыжыр,
бір доға кісі. Ақыры жазушы шеше мен әке, келін мен бала арасындағы
ынтымақтық себебін былайша түсіндіреді: ”малды сүйген қомағайлыққа,
сараңдыққа, қанағатсыздыққа келгенде, жас келін кәрі енесінен асып
түсті,жас жігіт оқыған десең де, кәрі әкесінен асып түсті, заты мінез
бірлігі, ”жас–кәрі”, ”оқыған-оқымаған” деген айырмашылықтарға қарамай-ақ
бұл адамдардың басын қосып, бірін-біріне үйлестіреді ... ..
Жеке, даралау тұрған бейне - Мақсұттың анасы. Жалғыз ұлы мезгілсіз
дүние салғаннан кейін оны қорғайтын, қамқорлық жасайтын ешкім жоқ, сопайып
қара басы қалған, күні кеше тату-тәтті отырған келіні Хадиша өз қамын
ойлап, жол-жөнін тапқан. Жұмағұлға қосылып енді кемпірдің мүлкіне кқз
тігеді, соған қайтсе де ие болудың амалын іздейді. Әңгіменің соңында зәбір-
жапа шеккен сорлы ана, қорлыққа шыдамай, қаза табады. Сөйтіп, Жұмағұл,
Хадишаның мұраты орнына келеді.”
Жазушының “Үйлену” мен “Қаралы сұлу” деген әңгімелері шын мәніндегі
көркем туындыдан гөрі бір ғана эпизодты, немесе бір ғана кезеңді
суреттейтін әдеби этюд десе болғандай. Бұларда күрделі мазмұн, бай оқиға
жоқ, қаһармандардың өз ара қатынасы терең бейнеленбей жағдайдың ыңғайына
бейімделіп тым оңай шешіледі, мысалы: Оспанның Жамилаға үйленуі, сондай-ақ
қаралы сұлу Қаракөздің “азап шегуі”.
Ал қаламгердің “Ескілік көлеңкесінде”, “Кім кінәлі? ”, “Сөніп-жану ”
сияқты шығармалары кең тынысты және шебер жазылған. Бұларда қазақ ауылының
ескі тіршілігі, оған ене бастаған өзгерістер, әйел басының еркі әлі де
ескілік шырмауында екені өте қонымды берілген.
“Ескілік көлеңкесінденің” басқа әңгімелерден ерекшелігі сол, онда
ескіліктің бүкіл көрінісі жан-жақты және өте қонымды суреттелуінде. Байдың
ерке қызы Жәмеш өзін айнала қоршаған болмыстан бейхабар, бір бет, тәкаппар
өседі. Оның үлгі тұтатын әрі ақылшысы, әрі тәрбиешісі ескілікті аңсайтын,
қатал мінез кәрі әжесі Мәкен. Бұл сияқты азулы кемпірлердің азғана ауыл
тұрсын бүкіл руды бір шыбықпен айдаған кездері болған. Жәмештің өз әке-
шешесі Мәкен кемпірдің алдында құрдай жорғалап, оның бетіне қарсы келіп
көрген емес. Жас Жәмештің туған апасы Хадишаны әрі бай, әрі болыс
Кенжеханға тоқалдыққа бергізген де осы қияс кемпір еді. Алғашқы кезде
Хадиша біраз толқысада, ақыры іштен тынып, қатын үстіне кете барған.
Сырткөзге оның өмірі сәнді, үлде мен бүлдеге бөленіп отырғандай. Үй
ішіндегі бар билік те оған көшіп, жас тоқал өзін емін-еркін ұстағандай
тәрізденеді. Ол күйеуіне ерекше құрмет көрсетіп, үнемі ықылас білдіріп
отырады, қысқасы, шалқыған бақытты өмірге ие болғандай. Бірақ мұның бәрі
алдамшы көрініс. Хадиша мұңы батқан жүрек сырын, жегідей жеген қапа-
қасіретін ешкімге ақтарып ашпайды. Сөйтіп жүргенде көп ұзамай (күйеуімен
алты жыл отасып) Хадиша дүние салады. Неге екені белгісіз, ақырғы өсиет-
аманат сөзінде ол өз орнын жас сіңлісі Жәмеш басып, артта қалған екі
баласын жетімсіретпеуін өтінеді.
Хадишаның көзі тірісінде Мәкен кемпір мен Жәмеш сан рет қонаққа барып,
ұзақ жататын-ды. Кенжехан мен Хадишаның “тәтті” тұрмысы оларға сондай
сүйкімді әрі қызықты көрінетін-ді. Тегі соның әсерімен болса керек, Жәмеш
ағасы Қасымның (оқыған жігіт) қарсылығына қарамастан, Кенжеханға тиюге
бірден ризалығын білдіреді.
Жазушы жағдайды мейлінше тәптіштеп, соншалық нанымды суреттеген.
Әңгімедегі тағы бір басты қаһарман - Қабыш. Ол жас жігіт, орта
мектепті бітірген, Жәмешке көптен бері ғашық, талай рет хат жазса да қыз
тарапынан үміт туғызарлық нышан көре алмай келген. Қабыш образы жалаң емес,
күрделі жасалған. Оның бойындағы ұтымды қасиеттерімен қатар, осал жақтары
да көрсетілген. Қабыш көбінесе қиялға беріліп, өмірдегі тартысқа онша
бейімделмеген жан ретінде бейнеленген. Жақсы оқыған дегені болмаса, автор
оны үнемі жасықтау, икемсіздеу етіп сипаттаған, Жәмештен жылы жауап ала
алмауы да осыдан.
Қанша ерке өскенімен Жәмеш сұлу Кенжеханмен алғашқы кездесуінен бастап
бірден түңіліп, мүлдем өзгереді. Әйткенімен жазушы бар сырды ашпай, жұмбақ
күйінде қалдырады. Жәмештің Қабышпен кездеспек болуы да, осы ойын тез
орындау үшін белін бекем бууы да оншалық дәлелденбейді. Екі жастың
дидарласуы немен тынғаны да ашылмай, тұйық күйінде берілген. Олар
мұраттарына жетті ме, әлде өмірден опық жеді ме, ол арасы да белгісіз.
Алайда, әңгіменің аяғында жеңгесі Бүбішке Жәмештің айтқан: ”Тез жүр, тез!”
деген әмір-өтініші, оның қалай да тұжырымды бір шешімге келгендігіне
оқушыны үміттендіргендей болады.
Әңгіме - өте көркем, тілі бай, оқиғасы тартымды. Жазушы шеберлігінің
айқын айғағы.
“Кім кінәлі ?” атты келесі шығармасы да жоғарыдағы әңгімелермен үндес,
бірақ бұл туындыларда ескіліктің қанды жұдырығы тұрпайы, жиіркенішті
қалпында сипатталған. Ысмайыл байдың бойжеткен қызы Ғазиза әкесі атастырған
жеріне бармайтынын ашып айтады. Осыдан барып тұтқиылдан қымғуыт шиеленіс
туады. Бір жағы, зіркілдеп зәрін шашып қатал әке қаһарына мінсе, екіншіден,
шұғыл шақырылған, Жақып күйеу қалындығын көндіре алмаған соң, оны сілейте
сабайды. Ғазиза бұл қорлыққа шыдамай, ертеңіне қатты ауырып қаза табады.
Мұнда да бақытсызсыз қызды сүйетін оқыған жігіт бар. Ол-ісләм, сол
Ысмайылдың құдасы Әзімбайдың баласы, Ғазиза мен Ісләм көптен таныс, екеуі
бірін-бірі сүйеді, әйтседе олар ескілікке қарсы тұрып, төтеп беруге
жарамайды. Ғазиза қыршыннан қиылып, қайғылы өлімге ұшыраса, Ісләм өз
елінен, туған-туыстарынан пана таба алмай қалаға аттанады. Оның бар қолынан
келгені Ғазизаның қабіріне соғып, қоштасуы, сүйген жарын есіне түсіріп
егіле жылауы ғана. Замана шындығы осылай еді.
Жазушының “Кінәмшіл бойжеткен” әңгімесінде губерниялық қаладағы
қазақтың оқыған жастарының өмірі суреттелген. Әңгімедегі басты кейіпкер-
гимназияда оқып жүріп, оны бітірмей кеткен қазақ қызы Ғайша. Алғашқыда ол
құрметке де бөленеді. Қоғамдық қызметке де белсене араласады, бірақ мұнысы
ұзаққа бармайды. Көркі мен ақылына мастанған жас қыз өз жұмысына сеніп,
оқуын тастайды да, қызметтен де қол үзеді, бірыңғай ойын-сауыққа, сән-
салтанатқа салынады. Мұнысы бара-бара машыққа айналып, ол қыраттан
домалаған тастай өзін-өзі тоқтата алмай, уақыт озған сайын Ғайша көріктен
де, беделден де айырылып құлдырай бастайды.
Соңғы кезде танысып, зор үміт артқан жігіті Ғаббас та тұрақтамай, тез
жалт береді. Ақыры аяғында Ғайша бәрінен түңіліп, өлімге де басын байлап у
ішіп “азаптан” құтылмақ болады. Бірақ бұл жолы да ерке өскен қыз үрдіс
әрекетке батылы бармай, аман қалады да, бұрынғы құнарсыз тіршілігін
жалғастыра береді.
Мұхтар Әуезов “Жетім”, “Барымта”, “Жуандық” сияқты әңгімелерінде
қазақ ауылындағы әлеуметтік мәселелерді терң де жан-жақты, реалистік
тұрғыдан өте шебер көрсете берген. Бұл әңгімелерде халық ортасынан шыққан
қарапайым жандардың зәбір-жапасы, тартқан азабы, көрген қиянаты
сипатталады. “Жетім” әңгімесі бір эпизодтан ғана тұрады. Қорлық-зорлыққа
төзе алмай, әке-шешесі мен әжесінің қабірлерін іздеп шыққан жетім бала
Қасымның қазаға ұшырауы суреттеледі. Жазушы түндегі тау тіршілігін, табиғат
құбылысын, үрейі қашқан баланың ішкі сезім толғанысына бейімдеп, өте әсерлі
етіп бейнелеген: “... Биік тау, мықты қара жартас, бұралған тоғай мен
майысқан шалғын- барлығы да түн мезгілінде Қасымның көзіне жат болып
кеткендей көрінеді. Тас қабақты, жұлдыз көзді, түндей қара түсті қара
кемпір тау ішінен құйындай құтырып, кезіп жүргендей. Қара желімен “әпсін”
оқып үшкіріп тұрғандай. Дүниені тас қып қатырып, тылсым бұғандай. Түн
тыныштығын ұйқылы қанатын жалпылдатып қағып ұшқан жалғыз ғана қара құс
бұзады... Осы сияқты ауыр мезгілде, Қасым қорқып, дірілдеген жүрекпен
маңайына жалтақтап әр нәрседен үркіп келе жатқанда, күн жарқ етті...”.
Өмірден алынған осы бір шағын көрініске жазушы біраз дүниені сыйғыза
білген. Жас Қасымның қайғылы өлімін суреттеу сәтімен автор ескі ауылдың
ауыр тұрмысын, тұйық тіршілік қоршауында азап шеккен қарапайым, дәрменсіз
жанның панасыз, аянышты халін нанымды етіп берген. Осылардың бәрін
тәптіштеп, саралап жатпай, сараң баяндау, жеке болмысты қонымды келтіру
арқылы көкейге ұяларлық шындықты ұсынған. Тау суреті, табиғаттың түнгі
құбылысы, ауру женген қарт әженің мейірімді жүзі, жетім балаға рақымсыздық
жасаған тас бауыр жауыз адамдардың пасық әрекеттері көз алдымызда тұрғандай
болып елестейді.
Қорыта айтсақ, жазушының құдіретті күші тек өмір шындығын жете
тануында немесе шеберлігінің кемелдене түсуінде ғана емес, көркем
әдебиетттегі реалистік әдісті терең меңгере бастауында болса керек.
Қыр тіршілігіндегі дау-жанжалды шешудің ең бір төте және нәтижелі
жолы бір кезде барымта болатынын-ды. Әрине, бақ күндес жуандар өзара қарулы
жігіттерді, жалшы-жақыбайларын, кедей-кепшік ағайындарын жұмсайтын-ды.
Қазақ даласында ұзақ жылдар болып келген көп барымтаның түп себебін
ашуды тіпті мақсат еткен. Оның назарын аударған сол барымтаға
қатысушылардың рольдері мен оларға түсетін салмақтың ауқымы мен азабы.
“Жуандық” деген шығармасында жазушы өте маңызды екі мәселені
қозғаған. Ең әуелі- қазақ кедейлерінің егіншілікке көшіп қана қоймай, бұл
істе елеулі табысқа жетуі, ру көлемінен шығып “... жиырма-отыз үйлі кедей-
кепшік...” құрамалардың бірлесіп бас қосуы, сонымен қатар, мейлі стихиялық
түрде болсын, жуандарға қарсы тұруға біріге бастаулары т.т.
Осы әңгмелердің қай-қайсысында болсын автор зәбір-жапа шеккен еңбек
адамдарының жағында, солардың мұңын мұңдап, жырын жырлағаны ап-айқын
көрініп тұр.
Ал “Қыр суреттері”, “Қыр әңгімелері” деп аталатын шығармалар мүлдем
өзгеше. Сараң сипаттама арқылы ол қазақ даласының сыр-сипатын, яғни қыраты
мен ойпатын, өзен-суы мен көл-бұлағын, тоғайы мен орманын, тауы мен тасын,
ашық аспанын, жаз мезгіліндегі жайлы күні мен тамылжыған түнін, жұпар желі
мен найзағайлы жаңбырын, қыс кезіндегі қаһарлы аязы мен құтырған боранын
соншалық әсерлі, соншалық шебер бейнелеген. Сонымен бірге айнала қоршаған
табиғатты және ондағы үздіксіз болып жатқан сан алуан құбылысты автор жалаң
алмаған. Адам өмірінде, сол адамның қуанышы мен қасіретін, жабырқауы мен
серкілісіне, тоқырауы мен шарықтауына, қысқасы, күндегі тіршілігіндегі
үйреншікті әрекетіне байланыстыра отырып суреттейді. Демек, жазушы қашан да
қазақ жерін мекен еткен қарапайым еңбек адамдарының бар болмысын, тірлік
тынысын реалистік тұрғыдан жеткізе көрсеткен.
Жазушының оқшаулау тұрған шығармасы “Көксерек”, көлемінің мөлшеріне
қарамай-ақ, мұны повес қатарына қосуға әбден болады. Расында, осы шығармада
қысқа да болсын түгелдей бір өмір қамтылады, соның барлық жай-жапсары, даму
желісі, шыңына жетіп барып күрт аяқталады. Мейлінше тартымды және өте шебер
суреттелген. Даланың әсмдігі мен азабын, ыстығы мен суығын, қуанышы мен
қайғысын көрген қазақ ауылының тіршілігі тізбектеліп көз алдымыздан өтіп
жатады.
Жалпы алғанда “Көксеректің” мазмұнында шиеленісіп жатқан шытырман
оқиға жоқ. Қысқаша мазмұндасақ, мұнда адамның қолына түскен асыранды
бөлтіріктің әрекеттері баяндалады. Өсе келе қанішер жыртқышқа айналған
Көксеректің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, айла-амалын, маңайдағы ауылдарға,
күндіз-түні демей жайылымдағы малға шапқанын, қораға түскенін автор
мейлінше шебер суреттеп, ерекше көркем тілмен жазған.
Әрине, жазушы тек қана жыртқыштың психологиясын ашу, немесе табиғат
көріністерін суреттеумен ғана шектелмейді, повестегі қазақ ауылының
тіршілігі, ондағы адамдардың бейнелері шығарманың негізгі арқауы, берік
тірегі болып табылады.
Осы жылдары Мұхтар Әуезовтың “Қараш-Қараш оқиғасы” (1927 жыл), “Қилы
заман” (1928 ж) атты екі бірдей повесі жарық көрді. Бұл екі реалистік
шығармаларда өмірдегі құбылыстар жан-жақты және өте терең бейнеленген.
“Қараш-Қараш оқиғасы” дауылды жылдардағы қазақ қоғамының шындығынан
туған, ескі ауылдағы әлеуметтік теңсіздік тәрізді өткір тартысқа құрылған.
Мұнда да жиырмасыншы жылдардың әңгімелеріндегідей дала билеушілерінің
заісыз жуандығы, байлардың кедейлерге жасар өктемдігі, зорлығы, кедейлердің
байлардан көрер қиянаты, қорлығы.
Бірақ повестің бас кейіпкері Бақтығұлдың ісі мен мінезі өзіне дейінгі
өзі секілділерден өзгеше. Бұл олар секілді өз тағдырының құлы емес, қожасы
болуға ұмтылған адам. Өзі күрделі тип, бір өзінің басында бірнеше
қайшылықтар, керағар қарама-қарсылықтар тоғысып жатыр. Бақтығұлдың мінезі
осы шытырманнан шығар жол табу әрекетінде, қимыл үстінде қалыптасады.
Басында Бақтығұлда да онша орғып, қарғып тұрған асаулық жоқ-ты.
Інісі Тектіғұл екеуі Сәт, Сәлмен байлардың есігінде жалшылықта жүргенде бұл
да “бетегеден биік, жусаннан аласа” болатын. Бірақ байлар опа бермеді,
бастарынан таяқ айырғысы келмеді. Ақырында Тектіғұлды соққыға жықты; ол
төсек тартып ұзақ жатып, азаппен үзілді. Інісінің өлімі Бақтығұлдың жан
дүниесін қатты сілкінтті, кеудесі шер мен бірге кекке толды. Енді дұшпанын
бұл сілкіткісі келді (Сәлменнен жылқы ұрлады), онысы үш есе ауырлыққа
түсті. Күнкөріс қамымен басқа байға - Жарасбайға жалданды, ол мұны ұрлыққа
салды, барымтаға жұмсады, ақыр-аяғында бар қылмысты бұған аударып, сатып
кеті. Бұл тағы ширықты, ыза болды, ашынды, көкірегін өшпенділік жайлады.
Бұл енді көзсіз қимылға басты, Жарасбай болысты атып өлтірді, абақтыға
түсті.
Осының бәрі стихиялық сипатта болса да - күрес, тіршілік үшін тартыс,
әділдік үшін айқас. Демек, Бақтығұл әншейін ат ұрлаушы, барымташы емес,
өзін осыған мәжбүр еткен байларда кеткен есесі үшін егеске түскен ер, кек
қайтарушы, қимыл-әрекет адамы. Оның өзіне дейінгі өзі секілділерден
өзгешелігі де, тіпті артықшылығы да осында жатыр.
Бақтығұл бейнесін осылай бедерлеп, оған осындай мағына дарытқан автор
“Қараш-Қараш оқиғасын” бұдан гөрі биігірек идеялық салмақпен аяқтайды.
Түрмедегі Бақтығұл панасыздықтан тентіреп, тозғындаған, әдіре қалған үй-
ұясынан Сейіт деген үлкен ұлын қасына алады. Бұлармен абақтыда бірге жатқан
Афанасий (Бақтығұл оны “Апанас” деп кеткен) Сейітті оқытып, кәдімгідей
тәрбиелейді, әр нәрсеге баулиды. Сөйте жүріп, бір кезде Сейіттен ойда жоқ
бір сөз сұрап:
- “Сейітка, қалай, сен ауылды сағынды ма?- деп еді.
- Сейіт:
- Жоқ деді.
- Неге? Абақты жақсы ма? – дегенде Сейіт шынымен Апанастың ашық көк көзіне
барынша шынын айта қадала қарап:
- Ауылдан абақты жақсы, - деді.”
Бұл - екі адамның арсындағы диалог қана емес, автордың ішкі монологын
мегізейтін ой қазығы. Шиеленіскен қайшылыққа толы, ала-топалаң, алыс-
жұлысқа, қаныпезерлік пен қатыгездікке толы ескі ауылдың адам үшін
абақтыдан жаман екенін автор осылай жас баланың аузымен айтқан.
Сөйтіп, “оқуға ұғымды, ерекше талапты, момын қара бала болашақ
заманның белгісіз бір жарығына осы абақты ішінде сенген көңілмен күн
санап, ер жетіп келе жатты”. Повес осылай аяқталды. Бұл- аса нұсқалы
финал!
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары
М. Әуезов отызыншы-қырқыншы жылдарда бір топ әңгімелер жазды:
“Іздер” (1932), “Білеке білек” (1933), “Қасеннің құбылыстары” (1933), “Үш
күн” (1934), “Құм мен асқар” (1935), “Шатқалаң”(1935), “Бүркітші” (1937),
“Асыл нәсілдер” (1947). Бұлрдың бәрі дрлік төңкерістен кейінгі жаңа
өмірді, кеңес шындығын, колхоз тұрмысын суреттеуге арналған.
Шын мәніндегі көркем сөз ұсталары қашанда болсын өзі өнер туындысына
айналдырып отырған өмір шындығын бетінен қарпымайды, тереңнен қамтиды,
жалаң алмайды, ішкі қыртыстарымен қоса, қопара көрсетеді, қолдан бояп,
жасандылыққа апармайды, өзі түр-түсімен табиғи қалпында кескіндейді.
Әуезов те солай, Қазақстандағы колхоз құрылысынның, әсіресе алғашқы
кезеңіндегі қиыншылықтардың кедергілерді, кеселдерді орағытып өтпейді,
қайта соларды әр әңгімедегі тартысқа арқау етіп, адам характерлерін сол
қиындықтармен, кедергі-кеселдермен күрес үстінде қалыптастырады. Мәселе,
“Шатқалаңдағы” Самат, Айша, Паншин секілді жаңа адамдардың бейнелері жаңа
өмірдің жаулары Сүгір мен Қатпаның зиянкестік әрекеттерін әшкерлеу
үстінде жарқырап ашылады. Сондай-ақ “Бүркітшідегі” Бекбол, Сәтбек сияқты,
“Іздердегі” Нәсіпбай мен Құлжатай, колхоз малын Жұматай секілді
залымдардан аман сақтап қалады.
Адамды адам еткен - Еңбек. Кісінің кісілігі еңбекке көзқарасынан,
еңбекпен арақатынасынан танылады. Жазушылардың Бүкілодақтық І съезінде өз
әріптестерінің алдына Максим Горький қойған басты талап та, басты тақырып
етіп еңбекті жазу, кейіпкер етіп еңбек адамдарын алу болатын. М.
Әуезовтың отызыншы жылдардағы әңгімелері- дәл осы рухтағы және дәл осы
талапқа қолма қол жауап беру мақсатымен жазылған шығармалар. Әуезов
өзінің осы мақсатын біршама орындап та шықты. Бақташы Несіпбай (“Іздер”)
мен сауыншы Мақпал (“Білекке білек”) образдарын жазушы жаңа қоғам өсірген
жаңа сананың адамдары ретінде бейнелеген. Азамат соғысында партизан
болған Несіпбай кезінде төңкеріс нәтижесін қалай жан сала қорғаса, енді
ауыл тұрмысын жақсарту үшін де жан-тәнімен күресіп жүр. Ал Мақпал болса,
ұжым меншігіне тура өз мүлкінше қарайды, колхоз малын өз меншігіндегі өз
малынан артық бағып, күтеді, еібек майданында көрінген осы адалдығы мен
белсенділігінің арқасында ол өз ортасындағы бмік беделге, атақ-абройға ие
болған. Осының бәрін жазушы ұтымды детальдармен, нанымды психологиялық
дәлелдермен жарқын, жақсы суреттеп көрсеткен.
Бұлардың бәрі - жазушының шығармшылық ғұмырнамасында ақиқат болған
шындық.
Әуезовтың әңгімелерін сөз еткенде оның бұл жанрдағы адамдарын кезең-
кезеңге бөліп, жиырмасыншы жылдарда төңкеріске дейінгі өмірді бейнелеп,
отызыншы жылдарда одан кейінгі өмірді суреттеуге көшкенін айту аз. Ол осы
адамдарының әр тұсында творчестволық эволюциядан өтіп, қаламгер ретінде
сатыдан-сатығ көшіп, яки өзінің суреткерлік сапарының әр адымында сыр
ашып, тың түр тауып отырғанын айтуымыз керек. Бұл ретте Әуезов қаламынан
төгілген өрнектер біздегі сөз өнеріне жаңа сапа дарытып, өзгеше бояу,
ішкі қасиет болып сінгені сөзсіз.
М.Әуезов жазушы ретінде эпос пен драманың шағын түрлерін күрделі
жанрларына дейін, одан әрі ұлан-ғайыр ғасырлық шындықты туған халқының
тарихи тағдыры мен тамырластыра танытқан керемет кең құлашты эпопеяға
дейін самғап, парлап көтерілген теңдесі жоқ сөз зергері болса, ғылым
ретінде баяғы бғзы дәуірден күні бүгінге дейінгі бүкіл дүниежүзілік
әдебиет пен өнер құпияларын бір бесына сиғызған білгір зерттеуші, сол
әлемдік әдебиеттің фонында қазақтың ұлттық сөз өнерінің өсіп өрбу
процесін жіті қадағалап, жете талдап, тағы да сол бүкіләлемдік биік
тұрғыдан пікір түйген әділ сарапшы да, ұстаз ретінде сан мың шәкіртті
аузына қартып энциклопедиялық біліміне кенелткен тамаша тәрбиеші бола
білді.
Мұншалық жан-жақтылық адамның азамат ретіндегі үш түрлі- биіктік,
кеңдік, тереңдік - өлшемінің үлгісі. Біздің ұлы адамдарымыздың өзгеше
бітіміндегі дана да сара қасиеттердің тұтастығынан ғана туған.
М. Әуезов творчествосындағы осы таңғажайып тұтастықты “Абай жолы”
атты ұлы шығарманың тууы тарихынан көре ламыз. “Еңлік-Кебектен” “Абайға”,
одан “Дос беделі досқа” дейінгі ондаған пьесалар, “Қорғансыздың күнінен”
“Татьянаның қырдағы әніне”, одан “Асыл нәсілдерге” дейінгі көп-көп
әңгімелер “Қараш-Қараш оқиғасынан” “Қилы заман” мен “Көксерекке”, одан
“Өскен өркенге” дейінгі роман повестер, “Түркістан солай туғаннан”
“Индия...” мен “Америка әсерлеріне”, одан “Оңтүстік сапрына” дейінгі
очерктер, “Манастан” “Абай Құнанбайұлына” дейінгі он-сан зерттеулер мен
монографиялар, жүздеген мақалалар, эсселер, аудармалар... Осылардың бәрі
өмір мен өнердің, ғылым мен білімнің, мезгіл мен дәуірдің ең өзекті
тақырыбы мен ең қажетті талабына туа тұра, әрқайсысы суретке шеберлігінің
бел-белестері, кезең-кезеңдері болатын: автор осылардың бірінен-біріне
көшкен сайын ұстарту, жетілу процестерін бастан кешіп, өзіне-өзі және өз
уақыты қойған қатал сыннан өтіп отырды. Осылардың бәрі тұтасып, Әуезовтың
ұшаң-теңіз “Әсемдік әлемін” жасаған. Сонымен қатар, осы туындылардың бәрі
ұлы кітабына дайындық, басқаша айтқанда, данышпан жазушының бүкіл саналы
өмірінің мағынасына айналған ұлы шығармсына жан-жақтан келіп жамырай
қосылған алтын арналар - қайнарлар мен құйылыстар еді.
Абай және Абай жолы - Әуезовтың ойшыл-жазушылық ғұмырының өн бойына
желі тартып кеткен күрделі де іргелі тақырып еді. Ақын өмірі, оның өмір
сүрген дәуірін, одан қалған тарих сабағын Мұхтар Әуезов тым жақсы білді,
оны айтпай, жазбай тұра алмайтын дәрежеге жетті. Абай жазушы өмірінің мән-
мағынсына айналды. Сондықтан да ол Абай тақырыбына бүкіл өмірін арнады.
Ақын шығармаларын жинап бастырды, зерттеулер жасады, жоғарғы оқу
орындарында ақын өмірі мен шығармалары жайлы лекция оқыды, пьеса,
киносценарий, операға либретто жазды. Ең соңында төрт томдық эпопея
тудырды.
“Абай жолы” М.Әуезовтың ескі сүрлеумен жүре салмайтын, жаңашыл
жазушы екенін әлемге танытты. Онда ол тарихқа өзгеше көзқарас, жаңа
концепция қалыптастырды. Жеке адамды, оның өміріне қатысты эпизодтарды
қалап кетпей, соны темірқазық етіп ұстады да, негізінен Абайдың өмір
сүрген дәуірінің сипатын, халық тағдырын, оның күресі мен ілгері
ұмтылысын зор көркемдікпен ашты. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
өмірінің шындығына жазушы дана ақынның көзімен, соның ой-санасымен,
қырағы болжампаздығымен қарады. М.Әуезов жаңашылдығы тарихи адаммен
тарихи дәуір шындығының ара-салмағын байсалды шеше алуында ғана емес, жай
тарихи қайраткерге қоса ақын адамның бейнесін аша білуінен де көрінеді.
Ол шығармашылық психологияны терең білді, ақын жырларының тууына себеп
болған қоғамдық әлеуметтік жағдайларды шебер суреттеді.
“Абай жолы” эпопеясының табысы М.Әуезовтың жазушылық тәжірибесінен
дүниежүзілік жөн алғанын мойындатты.
Өмірінің соңғы жиырма жылында М.Әуезов эпопеямен қатар басқа да
түрлі жанрда жемісті еңбек етті. “Алтын жүзік”, “Майдан”, “Асыл
нәсілдер”, “Ақын елінде” т.б. очерк, әңгімелер, “Ақ қайың”( Ә. Тәжібаев
пен бірге), “Бекет”(1939), “Сын сағатта” (1932), “Қарақыпшақ
Қобыланды”(1942-1944) пьесаларын жазды. Кезінде бұлар үгіттік роль
атқарып, патриоттық сезімді шындауға септігін тигізген шығармалар.
Көркем аударма жұмысына белсене ат салысып И.Тургеневтің “Дворян
ұясын” аударды.
Үлкен ғалым, педагог Әуезов қазақ әдебиеті тарихын зерттеу жөнінде,
әдебиет кадрларын даярлау жөнінде шексіз көп еңбек сіңірді. Абайтану
ғылымының негізін салысты, көп томды “Қазақ әдебиеті тарихының” (1960)
негізгі авторы және редакторы болды. Қырғыздың “Манас” эпосы туралы
монография жазды.
М.Әуезов қалдырған бай мұра ұлтымыздың асыл қазынасының бірі болып
табылады.
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі.
М.Әуезовтың шығармалары сан жылдар бойы мектеп бағдарламалары мен
әдебиет оқулықтарының төрінен орын алып, мыңдаған оқушыларды ғылымға
сусындатты, эстетикалық ләззатқа бөледі, адамгершілікке, ізгілікке
тәрбиеледі.
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары бесінші сынаптан
бастап оқытылады.
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары төмендегідей
сыныптарға жіктелген:
5 -сынып. “Ақын қонақтар” (“Абай жолы” романынан үзінді)- 3 сағат.
6- сынып. “Біржан сал Абай ауылында” (“Абай жолы” романынан үзінді)-3
сағат. Қосымша оқуға: “Жетім әңгімесі”.
7- сынып. “Көксерек” әңгімесі- 5 сағат. Қосымша оқуға: “Барымта”.
8 -сынып. “Қараш-Қараш оқиғасы” повесі- 3 сағат.
9 -сынып. М.Әуезовтың өмірбаяны, шығармашылық жолы және “Абай жолы” роман-
эпопеясы – 5 сағат.
11- сынып. “Абай жолы” эпопеясы, “Еңлік-Кебек”, “Қарагөз” пьесалары,
“Абай” трагедиясы, “Қорғансыздың күні”, “Қыр суреттері” т.б. әңгімелері –
10 сағат.
Осы берілген шығармаларға бөлінген әр сағатты тиімді етіп ұйымдастыра
білу ісі мұғалімнен ерекше творчестволық жұмысты, ойлы да зерделі еңбекті
талап етеді.
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың өзіндік
ерекшелігі.
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және дәстүрлі
емес “баспасөз-мәслихат” сабақтарының үлгілері.
Орта мектепте ақын-жазушылардың өмірі мен творчестволық қызметін
оқыту - әдебиетті оқыту методикасындағы өзекті мәселелердің бірі. Өйткені
жазушының өмірі мен творчествосын танып-білу арқылы оқырман- шәкірттің
сол суреткердің творчестволық өсу жолын, өмір тарихын, рухани келбетін
біліп байқайды. Бұл әдебиетші- ұстазға үлкен жауапкершілік жүктейді.
Себебі, өмірбаянымен танысу - әрбір шәкіртті жазушының немесе ақынның
творчестволық өсу жолынан хабардар ете отырып, оның шығармаларын дұрыс
талдауға, туындының көркемдік-эстетикалық табиғатын терең ұғынуға бағыт-
бағдар сілтейді. Сондықтан ұстаз өмірбаянына қатысты әңгіме қозғағанда,
сан алуан тарихи, әдеби, өмірбаяндық деректерді мейлінше ұтымды сұраптап,
оның ең мәнді үлгі-мысалдарын жазушы творчествосындағы суреттелетін дәуір
мен байланыстыра қамтып, суреткердің әдебиеттегі алатын орнын, рухани
болмысын, азматтық тұлғасын танытуға тырысады.
Х сыныпта оқушылар қазақ әдебиетінің тарихын оқып, үйренгенде, Сәкен
Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Мұхтар
Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин секілді әдебиетіміздің
іргетасын қалап, оның өсіп-қалыптасуына ерекше ат салысқан белді
қаламгерлермен танысады. Олар туралы төменгі сыныпта алған білімдерін
молайтып толықтырады. Сол әдебиет өкілдеріне деген өздерінің көзқарстарын
қалыптастырады. Ақын-жазушылардың өмірі мен творчестволық өсу жолын оқып-
үйренудің білімдік те, тәрбиелік те маңызы бар. Мұнда, біріншіден, ақын-
жазушының творчестволық қалыптасуын, даму кезеңдері мен ерекшеліктерін
оқушыларға толық ұғындырмай, бағдарлама бойынша оқытылатын шығармаларын
жетік меңгерту қиынға түседі. Екіншіден, жеткіншектер жазушының
өмірбаянымен танысу үстінде үлкен өнеге алады.
Бірінші сабақта ұлы жазушының өмірі мен творчестволық оқу жолын
түсіндіру арқылы оқушыларды саяси сауаттылыққа, адамгершілікке, еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу мақсат етілді.
Сабақтың көрнекілігіне Қазақстан картасы, М.Әуезовтың жиырма томдық
шығармалар жинағының І-томы, Ә.Әуезовтың “Жас Мұхтар” атты кітапшасы,
К.Оразалиннің “Абайдан соң” романы, “М.Әуезовтың мұражай үйі” атты
кітапша, жазушы З.Қабдоловтың сценариі бойынша жасалған “Мұхтар аға” оқу
фильмі, жазушының әдеби-творчестволық оқу жолын көрсететін хронологиялық
таблица, “Біздің Мұхтар” атты естеліктер жинағы т.т. ескеріледі.
Сабақта ұстаз мына секілді мәселелерге көңіл аудару керек:
1. Өскен орта, балалық шақ.
2. Білім алу жолы.
3. 1919 жыл- әдеби және қоғамдық қызметтің басталуы.
4. Білім биігінде.
5. М.Әуезов-реалист.
6. 30-жылдардағы әңгімелері.
7. Абай тақырыбы.
8. Әлемге әйгілі эпопея.
9. Әуезов –драматург.
10.Көркем аударма шебері.
11.Ғұлама ғалым.
12.Білікті педагог.
13.Көрнекті қоғам қайраткері.
14. Өлмес мұра, өшпес есім.
Кіріспе әңгімеде мұғалім М.Әуезовтың туған әдебиетімізге қырық жылдай
еңбек сіңірген көркем сөздің әйгілі шебері, сегіз қырлы бір сырлы талант
иесі, қазақ мәдениетінің өркендеп дамуына елеулі үлес қосқан, әсіресе
қазақ әдебиетінің дамып, ілгері басуына, шоқтығының биіктеп, мерейінің
артуына зор еңбек сіңірген жазушы, реалистік әдебиеттің көрнекті
өкілдерінің бірі екендігіне тоқталады. Жазушының балалық шағы, сауат
ашуы, Абай шығармаларымен қалай етене жақын таныс болғанын білуде өзі
жазған әдеби дүниелерді, мақалаларды сабаққа пайдаланудың мәні үлкен.
Мұхтардың балалық шағы тек қазақ даласы ғана емес, тіпті батыс
елдердегі сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен жырға, шежіре мен
шешендердің ұлағатты сөздеріне толы ортада өтеді. Ол-Абай ауылы, Абай
айналасы, Абайдың ақын балалары, ол ауылға ағылып келіп жататын ақындар,
әншілер, домбырашы, күші-биші, шешендер ортасы. Бұл арада кітап бар,
кітап оқу бар. Науаи, Низами, Омар Хайям, Фердауси шығармалары аудармасыз
өз тілінде оқылады. Мұхтардың өз әкесі Омархан да, атасы Әуез де Абай
ауылына қысы-жазы көршілес отыратын, арабша оқыған сауатты адамдар
болған. Бала кезінде Мұхтар атасы Әуез бен әжесі Дінәсілдің қолында
өседі. Әуездің өзі де сандық-сандық кітап жинаған адам. Әл-Фараби,
Әбуғали-Али-ибн-Сина, Қожа-Ахмет Яссауи, Мұхаммед Қайдар Дулати, Абулғазы
Бахадур ханның еңбектері қолжазба күйінде сол кісіден табылады екен. Әуез
Абайдан 15 жастай үлкен. Сөйтсе де екеуі әзілі жарасқан дос болған.
Сонымен бірге, Мұхтардың атасы Әуез Абайдың өлеңдерін сүйіп оқитын,
түрік, парсы әдебиетінен хабары мол, асып сөйлемейтін, кішіге ілтипатпен,
үлкенге құрметпен қарайтын, дауыс көтеріп, ашу шақыруды білмейтін, Шыңғыс
маңындағы елге танымал, сыйлы, зейінді адам болған. Абайдың өз
өлеңдерінің, Пушкин, Лермонтов, Крыловтан жасаған аудармаларымен Мұхтар
бала жастан таныс болады. 1909 жылы тұңғыш рет Қазанда басылған Абай
өлеңдері алғаш рет қолжазба күйінде ел ішіне кеңінен таралып, жастар
арасында әнмен айтылатын болған. “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі”-
дегендей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру. 3
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары. 3
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары 16
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі. 20
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың өзіндік
ерекшелігі. 21
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және дәстүрлі
емес “баспасөз-мәслихат” сабақтарының үлгілері. 21
ә) “Қорғансыздың күні” әңгімесін факультатив сабақта оқыту. 36
в) “Абай жолы” романыман үзінді оқыту. 57
Қорытынды 64
Пайдаланылған әдебиеттер: 66
Кіріспе
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысы Абай
ауданында дүниеге келді.
Атасы Әуез және әкесі Омархан арабша хат таныған адамдар. Мұхтар атасы
Әуез бен әжесі Дінәсілдің қолында тәрбиеленеді. Әуез Мұхтарға алғаш арабша
хатты өзі танытып, Абайдың өлеңдерін оқытады. Сонымен бірге бала Мұхтар
Самарбай молда, Камалиддин қазыреттен сабақ алды, қазақ эпосының, араб,
парсы әдебиетінің үлгілерін оқиды.
11. жасқа келгенде әкесінен айрылады. Оны ағасы Қасымбек өз
қолына алып, Семейдегі 5 сыныптық қалалық училищеге орналастырады.
Мұхтардың анасы Нұржамал 1912 жылы қайтыс болады. Омарханның
шаңырағына ие болып, үй шаруасына басшылық еткен Самарханның баласы Разақ.
Мұхтардың өмірден таршылық көрмей өсуіне Разақ себеп болған.
Мұхтар Әуезов Семейдегі 5 сыныптық училищені бітірген соң сондағы 4
жылдық мұғалімдер даярлайтын семинарияға оқуға түседі. Онда ол орыстың
классикалық әдебиетінің, Батыс әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен терең
танысады, Семейдегі Гоголь кітапханасы Мұхтардың сүйікті мекеніне айналады.
Оның алғашқы шығармалары осы кезеңдерде дүниеге келеді. 1919 жылы
мұғалімдер даярлайтын семинарияны бітіреді. 1923-1928 жж. Мұхтар Әуезов бір
қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, 4 жыл Ленинград
университетінде оқып, филология факультетін бітіреді.
1928-1930 жж. Орта Азия университеті шығыс факультетінің жанындағы
аспирантурада оқиды. Ұзақ жылдар бойына жазушылық пен бірге ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, педагогикалық қызметті қатар атқарып келді. Ғылымда
да, өнерде де, әдебиетте де, өмірде де үнемі ұстаздық құрып өткен. М.
Әуезов Қазақстанның ұлт мәдениетін өркендетуден ұлы тұлға бола білді. Ол
ұзақ жылдар бойы қазіргі Аль-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық
Университетінде қазақ әдебиеті тарихынан лекция оқып, келешек педагог,
әдебиет зерттеушісі, журналист қауымды тәрбиелеуге орасан зор үлес қосты.
М. Әуезовтің Қазақ ССР Ғылым Академиясын, оның әдебиет және өнер
институтын құрып, ғылым ордасының тарихын жасаудағы үлесі де ерекше. Ол
Қазақ ССР Ғылым Академиясының тұңғыш академиктерінің бірі және президиум
мүшесі болды.
М. Әуезовтің басшылығымен жүзге тарта ғылым кандидаты, ондаған ғылым
докторлары шықты.
І - бөлім. М.Әуезов шығармашылығына шолу жасау, талдау беру.
а) М. Әуезовтің1918-1928 жылдары жазылған шығармалары.
Мұхтар Әуезов әдеби-творчестволық еңбекпен ерте айналысқан. Оған,
әрине, тума қабілеті, өмірлік тәжірибе және өзі оқып-тоқып, үлгі тұтқан үш
сала өнеге мектебі ( қазақтың төл әдебиеті, орыс және еуразия классикасы)
шешуші фактор болды.
Ол Семейдегі гимназияда, семинарияда оқыған кездерінде қаладан далаға-
өзінің туған ауылына каникулға келіп жүреді. Жай келіп жүрмейді, ауыл
өмірін әр қырынан байқап, байыптап, зерттеп жүреді. Шынында да Қазан
революциясынан бұрынғы қазақ даласының тіршілігі мен тағдыры- Әуезовтың жан-
жақты зер салып, терең таныған дүниесі.
Феодалдық-патриархалдық қоғамдағы қазақ елінің мінезі, құлқы, сыры мен
сипаты, ру аралық алыс-жұлыс, күштінің әлсізге көрсетер зәбір-жапасы,
байлардың кедей қауымға үстемдігі мен өктемдігі, қалыңмал, барымта, қыз
алып қашу, көп әйел алу, күндестік, құн-жер дауы, жесір дауы... Осылардың
бәрі Әуезовтей ойлы, білімді, мәдениетті қаламгердің қиялын сан қияға салып
ойландырады, толғандырады. Кейбір оқиғалар жекелеген көркем тұындыларға
қолма-қол мазмұн, сюжеттік желі, идеялық арқау боп тартылады.
Осы арада көңіл ұйытар бір нәрсе - Әуезовтің азаматтық келбеті.
Болашақ алып суреткердің әлеуметтік ой-пікірлері ертерек пісіп, эстетикалық
көзқарасы ертерек қалыптасқан. Қалам қызметіндегі алғашқы адамдарының
өзінен ақ ойшылдық, азаматтық ауқым аңғарылады, парасат әлемінің ойы мен
қырын көп кезіп, басын тауға ұрып, тасқа соғып дегендей, тынымсыз
ізденгені, халық, ел, қоғам хақында толассыз толғанғаны сайрап білініп тұр.
Тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы
“Адамдық негізі - әйел” (1917) деген публицистикасында әйел азаматтығы
тұралы келелі мәселені кең қозғайды. Тақырыпты талдау мәнерінен, түрлі
жайды топшылау, толғау машығынан оның өз ортасынан озған білімі мен
мәдениеті байқалады. М. Әуезовтің пайымдауынша әйелдің бас бостандығы,
азаматтық құқы деген тек бір әйелдің жеке қара басы үшін ғана емес, сол
әйел негіз болып отырған бүкіл адам қауымының тағдыр-тіршілігі үшін қажет.
Әуезов алған тақырыбының ішкі астарына, түпкі тамыр-тереңіне сүңгіп
барып, тарихи салысты-рулар жасайды. Отан от басынан басталады дегендей,
әйелді қоғамдық ортаның ұйытқысы ретінде танытады. Ерлер жағы өздерімен
өздері, салт ат, сабау қамшымен бет-бетінде жүргенде төңірегін уыздай
ұйытып “балаларын баулап, асырап, үйлік ұйымының басын құрған-әйел”. Осы
әйелге теңдік бермей күйкі халде күң ғып ұстау тек бір адамға ғана емес,
барлық қоғамға жасалған қиянат екенін түйіп айтады. Өйткені адам
қоғамындағы адамгершілік - ана тәрбиесінің нәтежесі. Ал “өмірде әділет,
мархабат, махаббат деген нәрсенің атын естімеген ананың” адамды адамдыққа
тәрбиелеудегі өрісі қандай болмақ?. Демек, адам бойындағы жаман қылық, жат
мінездің бәрі бас бостандығы жоқ, сондықтан екі үйдің арасындағы пыш-пыш
өсек-ғайбаттан әрі асып ешқайда бара алмай қалған, көрбала, бұйығы, рухани
мүгедек әйелдің сорлылығына байланысты екенін дәлелдей келе” әйел басындағы
тұман айықпай, халыққа адамшылдықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал қазақ
мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе!. Оны түзейін десең,
әйелдің халін түзе!.”- деп, өзінен бұрынғы ілгершілік ағартушы- демократтар
тұрғысынан озат идея, ойшыл тұжырым ұсынады.
Әдебиет - сөз өнері. Ал өнер өмірден туады. Әуезовке біткен өнердің
қайнар көзі де оның өзі таныған өмір десек, Әуезов творчествосындағы ең бір
іргелі тақырыптың басы, ірі идеяның бастауы – оның өнер жолының басындағы
осынау очерк-эссе.
Әйел, әйелге байланысты әсемдік әлемі- әдебиеттің мәңгілік тақырыбы.
Өткен ғасырдағы орыс әдебиетінде әлемге әйгілі “Тургенев әйелдері” бар
десек, қазіргі қазақ әдебиетінде “Әуезов әйелдері” деп аңыздауға болатын
жан тебірентер сырбаз, сұлу образдар галереясы жасалды. Дәл осының беташары
да “Әуезовтың толғанысы” - “Адамдық негізі - әйел”. Бәрі содан басталған.
Трагедиясы алғашқы жазушылық қаламынан туған туынды Еңлік –
Кебек...трагедиясы. Ол бұл трагедияны 18 жасында Семейдегі семинарияда оқып
жүргенде “Еңлік-Кебек” аңызы бойынша бірнеше вариантта қысқаша әңгіме жаза
отырып, ақырында, драмаға айналдырды.
1917 жылдың маусым айында Мұхтар Әуезов “Еңлік – Кебек” пьесасын
Ералы жазығындағы Ойқұдық жайлауында Абайдың аяулы жары Әйгерімнің отауында
қояды. Ол пьесада ойнайтын әртістерді таңдап, әрі режиссер, әрі суфлер
қызметін өзі атқарады. Пьесадан түскен ақша Қытайдағы (аштан қырылып
жатқан) қазақтарға жіберді.
Қазақ мәдениетінде театр деген өнер, қазақ әдебиетінде драматургия
деген жанр М Әуезовтің “Еңлік-Кебек” пьесасымен басталады.
“Еңлік-Кебек” пьесасының мазмұны көне-сол Әуезов туып-өскен Абай
елінде, Шыңғыстау жерінде 18 ғасырдың сексенінші жылдарында болған қанды
оқиға; бір-біріне жауыққан екі рудың ер жігіті Кебек пен ерке қызы Еңлік
бірін-бірі сүйіп қосылғанын екі жақтың да ел билеуші шонжар-феодалдары
кешірмей, өзара қызыл қырғын ерегіске, айтысқа, айқасқа түсіп, бір-бірінен
құн даулап, ақыр-аяғында жан түршігер масқара мәмілеге келеді де, тағы
ортаның тағылық заңын аттап өткен екі жасты тірілей ат құйрығына байлап,
сүйретіп өлтіреді. Екеуінен туған сәби нәресте иесіз таудың еңіс шатқалында
жападан-жалғыз зарлап қала береді ...
Бұл оқиға ел аузында аңызға айналған. Аңыз жүз, жүз он, жүз жиырма
жылдан кейін жарық көрген бір екі ғақылия - қара сөзге, бірер толғау-
дастанға мазмұн болған.
Осынау көне мазмұнды Мұхтар Әуезов қазақтардың сөз өнерінде бұрын-
соңды болмаған су жаңа соңғы пішінге көшіріп, “Еңлік-Кебек” трагедиясын
жазып шыққан. Демек, драматургия - қазақ әдебиетінде тек Әуезов қана
тудырған жанр деп Сәбит Мұқанов әділ айтқан. 1926 жылы қазақ театрының
тұңғыш шымылдығы “Еңлік-Кебек”- пен ашылуы тегін емес. Бұл - бір.
Екіншіден, суреткердің өнер жолы оның өмір жолымен тығыз байланысты
екенін ескерсек, Әуезовтің жарық дүниеге көзін ашқалы көргені, сезгені,
білгені, түйгені төңкеріске дейінгі көне ауылдың көне тіршілігі, тағдыры,
ақиқаты болса, мұның өзі жазушы творчествосындағы өзекті тақырып боп, 1917
жылы басталған “Еңлік-Кебек” трагедиясынан 1957 жылы аяқталған “Абай жолы”
эпопеясына дейін қырық жыл бойы желісін үзбей созылып келуі - Әуезовтың
әсемдік әлеміндегі заңдылық, өнер өрісіндегі бірлік пен тұтастық. Осындай
заңдылық пен тұтастық болмаса, Әуезовтің өнрі өмірге - өзінің өсіп-өнген
топырағына мұншалық терең тамыр тарта алмас еді.
Үшіншіден, махаббат пен жауыздық - мәңгілік тақырып. Мұхтар Әуезов –
“Еңлік-Кебек” трагедиясын мәңгілік тақырыпқа жазған. Өз шығармашылық
өнерінің “алтын арнасын” ә дегеннен осылай дәл тапқан Әуезов мұны енді
өзіне хас шеберлікпен, біліммен, мәдениетпен ұштастырғанда “өзегі толық ақ
жалынға” – маздаған отқа, қоздаған шоққа толы ақынға айналған. Ал “ ақынның
оты өз дәуірінің жалынымен жалғасқан жерден Шекспир, Гете, Пушкин туады” (
И. Сельвинский )
“Еңлік-Кебек”-тің мазмұны ел аузындағы еөне аңыз болғанмен,
суреткердің сол аңызды аңыздау пішіні жаңа, сондықтан да жанр тың-драма.
Дүниежүзілік әдеби классиканың үлгісімен осы жанрды қазақ әдебиетінде
бірінші боп бастап, Ғабит Мүсірепов дәл тауып айтқан “Алыптар тобымен”
бірге қалыптастырған драматург Әуезов – “Еңлік-Кебек” трагедиясынан кейін
Батыс Европа мен орыс драматургиясынан аударған сегіз пьесаны ( В.
Шекспирдің “Отеллосы” мен “Асауға-тұсауын”, Н. Гогольдің “Ревизорын”,
Б.Пруттың “Жойқын князь Мстиславын”, А.Афиногеновтың “Қорқынышын”,
К.Треневтің “Любовь Яроваясын”, Н.Погодиннің “Ақсүйектерін”, А.Кронның
“Флот офицерін”) өз алдына қойғанда, осы жанрда отыз екі шығарма (драма,
комедия, трагедия, киноценарий, опера либреттосын) жазған.
Драматургия - Әуезов мұрасының орасан бай саласы, туған әдебиетіміздің
аса құнды асыл қазынасы. Оның ішінде, әсіресе “Еңлік-Кебек”, “Қарагқз”,
“Айман-Шолпан”, “Түнгісарын”, “Абай”, “Қарақыпшақ Қобыланды” секілді
пьесалары бүгінде тіпті осы жанрдың бүкіл дүниежүзілік дәрежедегі
классикалық үлгілеріне айналып, сонау жарыққа шыққан мезгілінен сахнадан
түспей, үнемі қайталанып қойылды олардың көркем-идеялық мазмұнының
тереңдігінде.
Мұхтар Әуезов драматургиялық шығармашылығының өміршеңдігі-көркемдік
шындық арқылы өз халқының тарихи-бітім болмысын,рухани әлемін,даналығы мен
әлеуметтік қайшылығын, тәуелсіз де, еркін өмір үшін күресін, ұлттық
психологиясын сахна тілімен барынша терең суреттеп беруінде.
Жазушылық жолын драматургиядан бастаған және оны өнерінің аяғына дейін
дамыта жетілдіріп, құбылта құлпыртып әкелген Мұхтар Әуезов 1921 жылы
”Қорғансыздың күні” деген әңгіме жазады. Бұл оның көркем прозасының басы
еді.
Байырғы қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік,озбырлық
туралы, адамдар арасындағыөым-қиғаш қайшылық, обырлық туралы, адамдар
арасындағы әйел басындағы ауыр хал, айықпас мұң, қайғы хақында жазушы сол
жиырмасыншы жылдардың жемістері “Қорғансыздың күнінен” “Қараш-қараш”
оқиғасына дейінгі екі аралықта тағы да бір алуан әңгімелер топтамасын
жазды.” Оқыған азамат” (1922), “Үйлену” (1923) ”Сөніп-жану”(1923), ”Кім
кінәлі”(1923), ”Ескілік көлеңкесінде” (1925) “Кінәмшіл бойжеткен”(1925),
“Қаралы сұлу” (1925), “Жетім “(1925), “Барымта”(1925), “Жуандық”(1926).
Осы әңгімелердің қай-қасысына назар салсақ та, жас жазушының ауыл өмірін,
елдің тұрмыс жайын жетік білетіні айқын танылады. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің
осы кездің өзінде-ақ суреткерлік шеберлігі барған сайын арта түсіп, сан
түрлі адамдардың мінез ерекшелігін, психологиясын, өмірден азап шеккен
жандардың трагедиялық жағдайын даланың табиғат көріністеріне жалғастыра
бейнелеу, шеберлігі таң қалдырады.
“Оқыған азамат” деп аталатын әңгімеде қала тұрғындарының өмірі
суреттеліп, олардың арасындағы қарым қатынас сөз болады. Бұл әңгімеде ашық
зұлымдық, көрінеу зорлық жоқ, кейіпкерлердің қайсысын болсын,, мынау
жағымсыз, анау жауыз,,, деп белгілі бір айдар да таға алмайсыз. Әйтседе,
жазушы қазақ тұрмысының ауыр жақтарын, ұсқынсыз көріністерін молырақ
бейнелеуге ұмтылған. Оқыған азаматтар қатарында саналғандардың өздері де
біркелкі емес, сан түрлі: біреуі Мейірхан секілді күнделікті тіршілікке
белсенді араласпай, жақсылықты жайбарақат күтетін “идеалист” болса, мұғалім
Мақсұт-арманына жете алмай, қыршынынан қиылды. Өлер алдындағы оның бар ойы
жалғыз қалып бара жатқан мүсәпір анасы мен өзі оқытқан жас жеткіншектердің
қамы ... Көксегеніне жетіп, Хадишаға үйлену арқылы Мақсұттың дүние-мүлкіне ие
болған Жұмағұлды автор “жаратылысында қу, сөзінде шынынан өтірігі көп” деп
сипаттайды. Ол шын мәнінде оқыған азамат емес, қара басының пайдасын
көздеген жылпос, айлалы адам.
Жұмағұлдың ауылдағы әке-шешесі де баласына сай. Автордың бағалауынша,
оның шешесі Қамария ”Жас күнінен шаруақорлықты сараңдыққа жеткізген,
күтімділікті пайдакүнемділікке жеткізген, мінезі қатты, дүниеге пысық
бәйбіше ... ” болса, әкесі Әміре “ ... ішінен тақыс есебі айырылмайтын ... .” қыжыр,
бір доға кісі. Ақыры жазушы шеше мен әке, келін мен бала арасындағы
ынтымақтық себебін былайша түсіндіреді: ”малды сүйген қомағайлыққа,
сараңдыққа, қанағатсыздыққа келгенде, жас келін кәрі енесінен асып
түсті,жас жігіт оқыған десең де, кәрі әкесінен асып түсті, заты мінез
бірлігі, ”жас–кәрі”, ”оқыған-оқымаған” деген айырмашылықтарға қарамай-ақ
бұл адамдардың басын қосып, бірін-біріне үйлестіреді ... ..
Жеке, даралау тұрған бейне - Мақсұттың анасы. Жалғыз ұлы мезгілсіз
дүние салғаннан кейін оны қорғайтын, қамқорлық жасайтын ешкім жоқ, сопайып
қара басы қалған, күні кеше тату-тәтті отырған келіні Хадиша өз қамын
ойлап, жол-жөнін тапқан. Жұмағұлға қосылып енді кемпірдің мүлкіне кқз
тігеді, соған қайтсе де ие болудың амалын іздейді. Әңгіменің соңында зәбір-
жапа шеккен сорлы ана, қорлыққа шыдамай, қаза табады. Сөйтіп, Жұмағұл,
Хадишаның мұраты орнына келеді.”
Жазушының “Үйлену” мен “Қаралы сұлу” деген әңгімелері шын мәніндегі
көркем туындыдан гөрі бір ғана эпизодты, немесе бір ғана кезеңді
суреттейтін әдеби этюд десе болғандай. Бұларда күрделі мазмұн, бай оқиға
жоқ, қаһармандардың өз ара қатынасы терең бейнеленбей жағдайдың ыңғайына
бейімделіп тым оңай шешіледі, мысалы: Оспанның Жамилаға үйленуі, сондай-ақ
қаралы сұлу Қаракөздің “азап шегуі”.
Ал қаламгердің “Ескілік көлеңкесінде”, “Кім кінәлі? ”, “Сөніп-жану ”
сияқты шығармалары кең тынысты және шебер жазылған. Бұларда қазақ ауылының
ескі тіршілігі, оған ене бастаған өзгерістер, әйел басының еркі әлі де
ескілік шырмауында екені өте қонымды берілген.
“Ескілік көлеңкесінденің” басқа әңгімелерден ерекшелігі сол, онда
ескіліктің бүкіл көрінісі жан-жақты және өте қонымды суреттелуінде. Байдың
ерке қызы Жәмеш өзін айнала қоршаған болмыстан бейхабар, бір бет, тәкаппар
өседі. Оның үлгі тұтатын әрі ақылшысы, әрі тәрбиешісі ескілікті аңсайтын,
қатал мінез кәрі әжесі Мәкен. Бұл сияқты азулы кемпірлердің азғана ауыл
тұрсын бүкіл руды бір шыбықпен айдаған кездері болған. Жәмештің өз әке-
шешесі Мәкен кемпірдің алдында құрдай жорғалап, оның бетіне қарсы келіп
көрген емес. Жас Жәмештің туған апасы Хадишаны әрі бай, әрі болыс
Кенжеханға тоқалдыққа бергізген де осы қияс кемпір еді. Алғашқы кезде
Хадиша біраз толқысада, ақыры іштен тынып, қатын үстіне кете барған.
Сырткөзге оның өмірі сәнді, үлде мен бүлдеге бөленіп отырғандай. Үй
ішіндегі бар билік те оған көшіп, жас тоқал өзін емін-еркін ұстағандай
тәрізденеді. Ол күйеуіне ерекше құрмет көрсетіп, үнемі ықылас білдіріп
отырады, қысқасы, шалқыған бақытты өмірге ие болғандай. Бірақ мұның бәрі
алдамшы көрініс. Хадиша мұңы батқан жүрек сырын, жегідей жеген қапа-
қасіретін ешкімге ақтарып ашпайды. Сөйтіп жүргенде көп ұзамай (күйеуімен
алты жыл отасып) Хадиша дүние салады. Неге екені белгісіз, ақырғы өсиет-
аманат сөзінде ол өз орнын жас сіңлісі Жәмеш басып, артта қалған екі
баласын жетімсіретпеуін өтінеді.
Хадишаның көзі тірісінде Мәкен кемпір мен Жәмеш сан рет қонаққа барып,
ұзақ жататын-ды. Кенжехан мен Хадишаның “тәтті” тұрмысы оларға сондай
сүйкімді әрі қызықты көрінетін-ді. Тегі соның әсерімен болса керек, Жәмеш
ағасы Қасымның (оқыған жігіт) қарсылығына қарамастан, Кенжеханға тиюге
бірден ризалығын білдіреді.
Жазушы жағдайды мейлінше тәптіштеп, соншалық нанымды суреттеген.
Әңгімедегі тағы бір басты қаһарман - Қабыш. Ол жас жігіт, орта
мектепті бітірген, Жәмешке көптен бері ғашық, талай рет хат жазса да қыз
тарапынан үміт туғызарлық нышан көре алмай келген. Қабыш образы жалаң емес,
күрделі жасалған. Оның бойындағы ұтымды қасиеттерімен қатар, осал жақтары
да көрсетілген. Қабыш көбінесе қиялға беріліп, өмірдегі тартысқа онша
бейімделмеген жан ретінде бейнеленген. Жақсы оқыған дегені болмаса, автор
оны үнемі жасықтау, икемсіздеу етіп сипаттаған, Жәмештен жылы жауап ала
алмауы да осыдан.
Қанша ерке өскенімен Жәмеш сұлу Кенжеханмен алғашқы кездесуінен бастап
бірден түңіліп, мүлдем өзгереді. Әйткенімен жазушы бар сырды ашпай, жұмбақ
күйінде қалдырады. Жәмештің Қабышпен кездеспек болуы да, осы ойын тез
орындау үшін белін бекем бууы да оншалық дәлелденбейді. Екі жастың
дидарласуы немен тынғаны да ашылмай, тұйық күйінде берілген. Олар
мұраттарына жетті ме, әлде өмірден опық жеді ме, ол арасы да белгісіз.
Алайда, әңгіменің аяғында жеңгесі Бүбішке Жәмештің айтқан: ”Тез жүр, тез!”
деген әмір-өтініші, оның қалай да тұжырымды бір шешімге келгендігіне
оқушыны үміттендіргендей болады.
Әңгіме - өте көркем, тілі бай, оқиғасы тартымды. Жазушы шеберлігінің
айқын айғағы.
“Кім кінәлі ?” атты келесі шығармасы да жоғарыдағы әңгімелермен үндес,
бірақ бұл туындыларда ескіліктің қанды жұдырығы тұрпайы, жиіркенішті
қалпында сипатталған. Ысмайыл байдың бойжеткен қызы Ғазиза әкесі атастырған
жеріне бармайтынын ашып айтады. Осыдан барып тұтқиылдан қымғуыт шиеленіс
туады. Бір жағы, зіркілдеп зәрін шашып қатал әке қаһарына мінсе, екіншіден,
шұғыл шақырылған, Жақып күйеу қалындығын көндіре алмаған соң, оны сілейте
сабайды. Ғазиза бұл қорлыққа шыдамай, ертеңіне қатты ауырып қаза табады.
Мұнда да бақытсызсыз қызды сүйетін оқыған жігіт бар. Ол-ісләм, сол
Ысмайылдың құдасы Әзімбайдың баласы, Ғазиза мен Ісләм көптен таныс, екеуі
бірін-бірі сүйеді, әйтседе олар ескілікке қарсы тұрып, төтеп беруге
жарамайды. Ғазиза қыршыннан қиылып, қайғылы өлімге ұшыраса, Ісләм өз
елінен, туған-туыстарынан пана таба алмай қалаға аттанады. Оның бар қолынан
келгені Ғазизаның қабіріне соғып, қоштасуы, сүйген жарын есіне түсіріп
егіле жылауы ғана. Замана шындығы осылай еді.
Жазушының “Кінәмшіл бойжеткен” әңгімесінде губерниялық қаладағы
қазақтың оқыған жастарының өмірі суреттелген. Әңгімедегі басты кейіпкер-
гимназияда оқып жүріп, оны бітірмей кеткен қазақ қызы Ғайша. Алғашқыда ол
құрметке де бөленеді. Қоғамдық қызметке де белсене араласады, бірақ мұнысы
ұзаққа бармайды. Көркі мен ақылына мастанған жас қыз өз жұмысына сеніп,
оқуын тастайды да, қызметтен де қол үзеді, бірыңғай ойын-сауыққа, сән-
салтанатқа салынады. Мұнысы бара-бара машыққа айналып, ол қыраттан
домалаған тастай өзін-өзі тоқтата алмай, уақыт озған сайын Ғайша көріктен
де, беделден де айырылып құлдырай бастайды.
Соңғы кезде танысып, зор үміт артқан жігіті Ғаббас та тұрақтамай, тез
жалт береді. Ақыры аяғында Ғайша бәрінен түңіліп, өлімге де басын байлап у
ішіп “азаптан” құтылмақ болады. Бірақ бұл жолы да ерке өскен қыз үрдіс
әрекетке батылы бармай, аман қалады да, бұрынғы құнарсыз тіршілігін
жалғастыра береді.
Мұхтар Әуезов “Жетім”, “Барымта”, “Жуандық” сияқты әңгімелерінде
қазақ ауылындағы әлеуметтік мәселелерді терң де жан-жақты, реалистік
тұрғыдан өте шебер көрсете берген. Бұл әңгімелерде халық ортасынан шыққан
қарапайым жандардың зәбір-жапасы, тартқан азабы, көрген қиянаты
сипатталады. “Жетім” әңгімесі бір эпизодтан ғана тұрады. Қорлық-зорлыққа
төзе алмай, әке-шешесі мен әжесінің қабірлерін іздеп шыққан жетім бала
Қасымның қазаға ұшырауы суреттеледі. Жазушы түндегі тау тіршілігін, табиғат
құбылысын, үрейі қашқан баланың ішкі сезім толғанысына бейімдеп, өте әсерлі
етіп бейнелеген: “... Биік тау, мықты қара жартас, бұралған тоғай мен
майысқан шалғын- барлығы да түн мезгілінде Қасымның көзіне жат болып
кеткендей көрінеді. Тас қабақты, жұлдыз көзді, түндей қара түсті қара
кемпір тау ішінен құйындай құтырып, кезіп жүргендей. Қара желімен “әпсін”
оқып үшкіріп тұрғандай. Дүниені тас қып қатырып, тылсым бұғандай. Түн
тыныштығын ұйқылы қанатын жалпылдатып қағып ұшқан жалғыз ғана қара құс
бұзады... Осы сияқты ауыр мезгілде, Қасым қорқып, дірілдеген жүрекпен
маңайына жалтақтап әр нәрседен үркіп келе жатқанда, күн жарқ етті...”.
Өмірден алынған осы бір шағын көрініске жазушы біраз дүниені сыйғыза
білген. Жас Қасымның қайғылы өлімін суреттеу сәтімен автор ескі ауылдың
ауыр тұрмысын, тұйық тіршілік қоршауында азап шеккен қарапайым, дәрменсіз
жанның панасыз, аянышты халін нанымды етіп берген. Осылардың бәрін
тәптіштеп, саралап жатпай, сараң баяндау, жеке болмысты қонымды келтіру
арқылы көкейге ұяларлық шындықты ұсынған. Тау суреті, табиғаттың түнгі
құбылысы, ауру женген қарт әженің мейірімді жүзі, жетім балаға рақымсыздық
жасаған тас бауыр жауыз адамдардың пасық әрекеттері көз алдымызда тұрғандай
болып елестейді.
Қорыта айтсақ, жазушының құдіретті күші тек өмір шындығын жете
тануында немесе шеберлігінің кемелдене түсуінде ғана емес, көркем
әдебиетттегі реалистік әдісті терең меңгере бастауында болса керек.
Қыр тіршілігіндегі дау-жанжалды шешудің ең бір төте және нәтижелі
жолы бір кезде барымта болатынын-ды. Әрине, бақ күндес жуандар өзара қарулы
жігіттерді, жалшы-жақыбайларын, кедей-кепшік ағайындарын жұмсайтын-ды.
Қазақ даласында ұзақ жылдар болып келген көп барымтаның түп себебін
ашуды тіпті мақсат еткен. Оның назарын аударған сол барымтаға
қатысушылардың рольдері мен оларға түсетін салмақтың ауқымы мен азабы.
“Жуандық” деген шығармасында жазушы өте маңызды екі мәселені
қозғаған. Ең әуелі- қазақ кедейлерінің егіншілікке көшіп қана қоймай, бұл
істе елеулі табысқа жетуі, ру көлемінен шығып “... жиырма-отыз үйлі кедей-
кепшік...” құрамалардың бірлесіп бас қосуы, сонымен қатар, мейлі стихиялық
түрде болсын, жуандарға қарсы тұруға біріге бастаулары т.т.
Осы әңгмелердің қай-қайсысында болсын автор зәбір-жапа шеккен еңбек
адамдарының жағында, солардың мұңын мұңдап, жырын жырлағаны ап-айқын
көрініп тұр.
Ал “Қыр суреттері”, “Қыр әңгімелері” деп аталатын шығармалар мүлдем
өзгеше. Сараң сипаттама арқылы ол қазақ даласының сыр-сипатын, яғни қыраты
мен ойпатын, өзен-суы мен көл-бұлағын, тоғайы мен орманын, тауы мен тасын,
ашық аспанын, жаз мезгіліндегі жайлы күні мен тамылжыған түнін, жұпар желі
мен найзағайлы жаңбырын, қыс кезіндегі қаһарлы аязы мен құтырған боранын
соншалық әсерлі, соншалық шебер бейнелеген. Сонымен бірге айнала қоршаған
табиғатты және ондағы үздіксіз болып жатқан сан алуан құбылысты автор жалаң
алмаған. Адам өмірінде, сол адамның қуанышы мен қасіретін, жабырқауы мен
серкілісіне, тоқырауы мен шарықтауына, қысқасы, күндегі тіршілігіндегі
үйреншікті әрекетіне байланыстыра отырып суреттейді. Демек, жазушы қашан да
қазақ жерін мекен еткен қарапайым еңбек адамдарының бар болмысын, тірлік
тынысын реалистік тұрғыдан жеткізе көрсеткен.
Жазушының оқшаулау тұрған шығармасы “Көксерек”, көлемінің мөлшеріне
қарамай-ақ, мұны повес қатарына қосуға әбден болады. Расында, осы шығармада
қысқа да болсын түгелдей бір өмір қамтылады, соның барлық жай-жапсары, даму
желісі, шыңына жетіп барып күрт аяқталады. Мейлінше тартымды және өте шебер
суреттелген. Даланың әсмдігі мен азабын, ыстығы мен суығын, қуанышы мен
қайғысын көрген қазақ ауылының тіршілігі тізбектеліп көз алдымыздан өтіп
жатады.
Жалпы алғанда “Көксеректің” мазмұнында шиеленісіп жатқан шытырман
оқиға жоқ. Қысқаша мазмұндасақ, мұнда адамның қолына түскен асыранды
бөлтіріктің әрекеттері баяндалады. Өсе келе қанішер жыртқышқа айналған
Көксеректің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, айла-амалын, маңайдағы ауылдарға,
күндіз-түні демей жайылымдағы малға шапқанын, қораға түскенін автор
мейлінше шебер суреттеп, ерекше көркем тілмен жазған.
Әрине, жазушы тек қана жыртқыштың психологиясын ашу, немесе табиғат
көріністерін суреттеумен ғана шектелмейді, повестегі қазақ ауылының
тіршілігі, ондағы адамдардың бейнелері шығарманың негізгі арқауы, берік
тірегі болып табылады.
Осы жылдары Мұхтар Әуезовтың “Қараш-Қараш оқиғасы” (1927 жыл), “Қилы
заман” (1928 ж) атты екі бірдей повесі жарық көрді. Бұл екі реалистік
шығармаларда өмірдегі құбылыстар жан-жақты және өте терең бейнеленген.
“Қараш-Қараш оқиғасы” дауылды жылдардағы қазақ қоғамының шындығынан
туған, ескі ауылдағы әлеуметтік теңсіздік тәрізді өткір тартысқа құрылған.
Мұнда да жиырмасыншы жылдардың әңгімелеріндегідей дала билеушілерінің
заісыз жуандығы, байлардың кедейлерге жасар өктемдігі, зорлығы, кедейлердің
байлардан көрер қиянаты, қорлығы.
Бірақ повестің бас кейіпкері Бақтығұлдың ісі мен мінезі өзіне дейінгі
өзі секілділерден өзгеше. Бұл олар секілді өз тағдырының құлы емес, қожасы
болуға ұмтылған адам. Өзі күрделі тип, бір өзінің басында бірнеше
қайшылықтар, керағар қарама-қарсылықтар тоғысып жатыр. Бақтығұлдың мінезі
осы шытырманнан шығар жол табу әрекетінде, қимыл үстінде қалыптасады.
Басында Бақтығұлда да онша орғып, қарғып тұрған асаулық жоқ-ты.
Інісі Тектіғұл екеуі Сәт, Сәлмен байлардың есігінде жалшылықта жүргенде бұл
да “бетегеден биік, жусаннан аласа” болатын. Бірақ байлар опа бермеді,
бастарынан таяқ айырғысы келмеді. Ақырында Тектіғұлды соққыға жықты; ол
төсек тартып ұзақ жатып, азаппен үзілді. Інісінің өлімі Бақтығұлдың жан
дүниесін қатты сілкінтті, кеудесі шер мен бірге кекке толды. Енді дұшпанын
бұл сілкіткісі келді (Сәлменнен жылқы ұрлады), онысы үш есе ауырлыққа
түсті. Күнкөріс қамымен басқа байға - Жарасбайға жалданды, ол мұны ұрлыққа
салды, барымтаға жұмсады, ақыр-аяғында бар қылмысты бұған аударып, сатып
кеті. Бұл тағы ширықты, ыза болды, ашынды, көкірегін өшпенділік жайлады.
Бұл енді көзсіз қимылға басты, Жарасбай болысты атып өлтірді, абақтыға
түсті.
Осының бәрі стихиялық сипатта болса да - күрес, тіршілік үшін тартыс,
әділдік үшін айқас. Демек, Бақтығұл әншейін ат ұрлаушы, барымташы емес,
өзін осыған мәжбүр еткен байларда кеткен есесі үшін егеске түскен ер, кек
қайтарушы, қимыл-әрекет адамы. Оның өзіне дейінгі өзі секілділерден
өзгешелігі де, тіпті артықшылығы да осында жатыр.
Бақтығұл бейнесін осылай бедерлеп, оған осындай мағына дарытқан автор
“Қараш-Қараш оқиғасын” бұдан гөрі биігірек идеялық салмақпен аяқтайды.
Түрмедегі Бақтығұл панасыздықтан тентіреп, тозғындаған, әдіре қалған үй-
ұясынан Сейіт деген үлкен ұлын қасына алады. Бұлармен абақтыда бірге жатқан
Афанасий (Бақтығұл оны “Апанас” деп кеткен) Сейітті оқытып, кәдімгідей
тәрбиелейді, әр нәрсеге баулиды. Сөйте жүріп, бір кезде Сейіттен ойда жоқ
бір сөз сұрап:
- “Сейітка, қалай, сен ауылды сағынды ма?- деп еді.
- Сейіт:
- Жоқ деді.
- Неге? Абақты жақсы ма? – дегенде Сейіт шынымен Апанастың ашық көк көзіне
барынша шынын айта қадала қарап:
- Ауылдан абақты жақсы, - деді.”
Бұл - екі адамның арсындағы диалог қана емес, автордың ішкі монологын
мегізейтін ой қазығы. Шиеленіскен қайшылыққа толы, ала-топалаң, алыс-
жұлысқа, қаныпезерлік пен қатыгездікке толы ескі ауылдың адам үшін
абақтыдан жаман екенін автор осылай жас баланың аузымен айтқан.
Сөйтіп, “оқуға ұғымды, ерекше талапты, момын қара бала болашақ
заманның белгісіз бір жарығына осы абақты ішінде сенген көңілмен күн
санап, ер жетіп келе жатты”. Повес осылай аяқталды. Бұл- аса нұсқалы
финал!
ә) М. Әуезовтың 1930-1950 жылдары жарық көрген шығармалары
М. Әуезов отызыншы-қырқыншы жылдарда бір топ әңгімелер жазды:
“Іздер” (1932), “Білеке білек” (1933), “Қасеннің құбылыстары” (1933), “Үш
күн” (1934), “Құм мен асқар” (1935), “Шатқалаң”(1935), “Бүркітші” (1937),
“Асыл нәсілдер” (1947). Бұлрдың бәрі дрлік төңкерістен кейінгі жаңа
өмірді, кеңес шындығын, колхоз тұрмысын суреттеуге арналған.
Шын мәніндегі көркем сөз ұсталары қашанда болсын өзі өнер туындысына
айналдырып отырған өмір шындығын бетінен қарпымайды, тереңнен қамтиды,
жалаң алмайды, ішкі қыртыстарымен қоса, қопара көрсетеді, қолдан бояп,
жасандылыққа апармайды, өзі түр-түсімен табиғи қалпында кескіндейді.
Әуезов те солай, Қазақстандағы колхоз құрылысынның, әсіресе алғашқы
кезеңіндегі қиыншылықтардың кедергілерді, кеселдерді орағытып өтпейді,
қайта соларды әр әңгімедегі тартысқа арқау етіп, адам характерлерін сол
қиындықтармен, кедергі-кеселдермен күрес үстінде қалыптастырады. Мәселе,
“Шатқалаңдағы” Самат, Айша, Паншин секілді жаңа адамдардың бейнелері жаңа
өмірдің жаулары Сүгір мен Қатпаның зиянкестік әрекеттерін әшкерлеу
үстінде жарқырап ашылады. Сондай-ақ “Бүркітшідегі” Бекбол, Сәтбек сияқты,
“Іздердегі” Нәсіпбай мен Құлжатай, колхоз малын Жұматай секілді
залымдардан аман сақтап қалады.
Адамды адам еткен - Еңбек. Кісінің кісілігі еңбекке көзқарасынан,
еңбекпен арақатынасынан танылады. Жазушылардың Бүкілодақтық І съезінде өз
әріптестерінің алдына Максим Горький қойған басты талап та, басты тақырып
етіп еңбекті жазу, кейіпкер етіп еңбек адамдарын алу болатын. М.
Әуезовтың отызыншы жылдардағы әңгімелері- дәл осы рухтағы және дәл осы
талапқа қолма қол жауап беру мақсатымен жазылған шығармалар. Әуезов
өзінің осы мақсатын біршама орындап та шықты. Бақташы Несіпбай (“Іздер”)
мен сауыншы Мақпал (“Білекке білек”) образдарын жазушы жаңа қоғам өсірген
жаңа сананың адамдары ретінде бейнелеген. Азамат соғысында партизан
болған Несіпбай кезінде төңкеріс нәтижесін қалай жан сала қорғаса, енді
ауыл тұрмысын жақсарту үшін де жан-тәнімен күресіп жүр. Ал Мақпал болса,
ұжым меншігіне тура өз мүлкінше қарайды, колхоз малын өз меншігіндегі өз
малынан артық бағып, күтеді, еібек майданында көрінген осы адалдығы мен
белсенділігінің арқасында ол өз ортасындағы бмік беделге, атақ-абройға ие
болған. Осының бәрін жазушы ұтымды детальдармен, нанымды психологиялық
дәлелдермен жарқын, жақсы суреттеп көрсеткен.
Бұлардың бәрі - жазушының шығармшылық ғұмырнамасында ақиқат болған
шындық.
Әуезовтың әңгімелерін сөз еткенде оның бұл жанрдағы адамдарын кезең-
кезеңге бөліп, жиырмасыншы жылдарда төңкеріске дейінгі өмірді бейнелеп,
отызыншы жылдарда одан кейінгі өмірді суреттеуге көшкенін айту аз. Ол осы
адамдарының әр тұсында творчестволық эволюциядан өтіп, қаламгер ретінде
сатыдан-сатығ көшіп, яки өзінің суреткерлік сапарының әр адымында сыр
ашып, тың түр тауып отырғанын айтуымыз керек. Бұл ретте Әуезов қаламынан
төгілген өрнектер біздегі сөз өнеріне жаңа сапа дарытып, өзгеше бояу,
ішкі қасиет болып сінгені сөзсіз.
М.Әуезов жазушы ретінде эпос пен драманың шағын түрлерін күрделі
жанрларына дейін, одан әрі ұлан-ғайыр ғасырлық шындықты туған халқының
тарихи тағдыры мен тамырластыра танытқан керемет кең құлашты эпопеяға
дейін самғап, парлап көтерілген теңдесі жоқ сөз зергері болса, ғылым
ретінде баяғы бғзы дәуірден күні бүгінге дейінгі бүкіл дүниежүзілік
әдебиет пен өнер құпияларын бір бесына сиғызған білгір зерттеуші, сол
әлемдік әдебиеттің фонында қазақтың ұлттық сөз өнерінің өсіп өрбу
процесін жіті қадағалап, жете талдап, тағы да сол бүкіләлемдік биік
тұрғыдан пікір түйген әділ сарапшы да, ұстаз ретінде сан мың шәкіртті
аузына қартып энциклопедиялық біліміне кенелткен тамаша тәрбиеші бола
білді.
Мұншалық жан-жақтылық адамның азамат ретіндегі үш түрлі- биіктік,
кеңдік, тереңдік - өлшемінің үлгісі. Біздің ұлы адамдарымыздың өзгеше
бітіміндегі дана да сара қасиеттердің тұтастығынан ғана туған.
М. Әуезов творчествосындағы осы таңғажайып тұтастықты “Абай жолы”
атты ұлы шығарманың тууы тарихынан көре ламыз. “Еңлік-Кебектен” “Абайға”,
одан “Дос беделі досқа” дейінгі ондаған пьесалар, “Қорғансыздың күнінен”
“Татьянаның қырдағы әніне”, одан “Асыл нәсілдерге” дейінгі көп-көп
әңгімелер “Қараш-Қараш оқиғасынан” “Қилы заман” мен “Көксерекке”, одан
“Өскен өркенге” дейінгі роман повестер, “Түркістан солай туғаннан”
“Индия...” мен “Америка әсерлеріне”, одан “Оңтүстік сапрына” дейінгі
очерктер, “Манастан” “Абай Құнанбайұлына” дейінгі он-сан зерттеулер мен
монографиялар, жүздеген мақалалар, эсселер, аудармалар... Осылардың бәрі
өмір мен өнердің, ғылым мен білімнің, мезгіл мен дәуірдің ең өзекті
тақырыбы мен ең қажетті талабына туа тұра, әрқайсысы суретке шеберлігінің
бел-белестері, кезең-кезеңдері болатын: автор осылардың бірінен-біріне
көшкен сайын ұстарту, жетілу процестерін бастан кешіп, өзіне-өзі және өз
уақыты қойған қатал сыннан өтіп отырды. Осылардың бәрі тұтасып, Әуезовтың
ұшаң-теңіз “Әсемдік әлемін” жасаған. Сонымен қатар, осы туындылардың бәрі
ұлы кітабына дайындық, басқаша айтқанда, данышпан жазушының бүкіл саналы
өмірінің мағынасына айналған ұлы шығармсына жан-жақтан келіп жамырай
қосылған алтын арналар - қайнарлар мен құйылыстар еді.
Абай және Абай жолы - Әуезовтың ойшыл-жазушылық ғұмырының өн бойына
желі тартып кеткен күрделі де іргелі тақырып еді. Ақын өмірі, оның өмір
сүрген дәуірін, одан қалған тарих сабағын Мұхтар Әуезов тым жақсы білді,
оны айтпай, жазбай тұра алмайтын дәрежеге жетті. Абай жазушы өмірінің мән-
мағынсына айналды. Сондықтан да ол Абай тақырыбына бүкіл өмірін арнады.
Ақын шығармаларын жинап бастырды, зерттеулер жасады, жоғарғы оқу
орындарында ақын өмірі мен шығармалары жайлы лекция оқыды, пьеса,
киносценарий, операға либретто жазды. Ең соңында төрт томдық эпопея
тудырды.
“Абай жолы” М.Әуезовтың ескі сүрлеумен жүре салмайтын, жаңашыл
жазушы екенін әлемге танытты. Онда ол тарихқа өзгеше көзқарас, жаңа
концепция қалыптастырды. Жеке адамды, оның өміріне қатысты эпизодтарды
қалап кетпей, соны темірқазық етіп ұстады да, негізінен Абайдың өмір
сүрген дәуірінің сипатын, халық тағдырын, оның күресі мен ілгері
ұмтылысын зор көркемдікпен ашты. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
өмірінің шындығына жазушы дана ақынның көзімен, соның ой-санасымен,
қырағы болжампаздығымен қарады. М.Әуезов жаңашылдығы тарихи адаммен
тарихи дәуір шындығының ара-салмағын байсалды шеше алуында ғана емес, жай
тарихи қайраткерге қоса ақын адамның бейнесін аша білуінен де көрінеді.
Ол шығармашылық психологияны терең білді, ақын жырларының тууына себеп
болған қоғамдық әлеуметтік жағдайларды шебер суреттеді.
“Абай жолы” эпопеясының табысы М.Әуезовтың жазушылық тәжірибесінен
дүниежүзілік жөн алғанын мойындатты.
Өмірінің соңғы жиырма жылында М.Әуезов эпопеямен қатар басқа да
түрлі жанрда жемісті еңбек етті. “Алтын жүзік”, “Майдан”, “Асыл
нәсілдер”, “Ақын елінде” т.б. очерк, әңгімелер, “Ақ қайың”( Ә. Тәжібаев
пен бірге), “Бекет”(1939), “Сын сағатта” (1932), “Қарақыпшақ
Қобыланды”(1942-1944) пьесаларын жазды. Кезінде бұлар үгіттік роль
атқарып, патриоттық сезімді шындауға септігін тигізген шығармалар.
Көркем аударма жұмысына белсене ат салысып И.Тургеневтің “Дворян
ұясын” аударды.
Үлкен ғалым, педагог Әуезов қазақ әдебиеті тарихын зерттеу жөнінде,
әдебиет кадрларын даярлау жөнінде шексіз көп еңбек сіңірді. Абайтану
ғылымының негізін салысты, көп томды “Қазақ әдебиеті тарихының” (1960)
негізгі авторы және редакторы болды. Қырғыздың “Манас” эпосы туралы
монография жазды.
М.Әуезов қалдырған бай мұра ұлтымыздың асыл қазынасының бірі болып
табылады.
б) М.Әуезов шығармаларының мектеп бағдарламасында берілуі.
М.Әуезовтың шығармалары сан жылдар бойы мектеп бағдарламалары мен
әдебиет оқулықтарының төрінен орын алып, мыңдаған оқушыларды ғылымға
сусындатты, эстетикалық ләззатқа бөледі, адамгершілікке, ізгілікке
тәрбиеледі.
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары бесінші сынаптан
бастап оқытылады.
Мектеп бағдарламасы бойынша М.Әуезов шығармалары төмендегідей
сыныптарға жіктелген:
5 -сынып. “Ақын қонақтар” (“Абай жолы” романынан үзінді)- 3 сағат.
6- сынып. “Біржан сал Абай ауылында” (“Абай жолы” романынан үзінді)-3
сағат. Қосымша оқуға: “Жетім әңгімесі”.
7- сынып. “Көксерек” әңгімесі- 5 сағат. Қосымша оқуға: “Барымта”.
8 -сынып. “Қараш-Қараш оқиғасы” повесі- 3 сағат.
9 -сынып. М.Әуезовтың өмірбаяны, шығармашылық жолы және “Абай жолы” роман-
эпопеясы – 5 сағат.
11- сынып. “Абай жолы” эпопеясы, “Еңлік-Кебек”, “Қарагөз” пьесалары,
“Абай” трагедиясы, “Қорғансыздың күні”, “Қыр суреттері” т.б. әңгімелері –
10 сағат.
Осы берілген шығармаларға бөлінген әр сағатты тиімді етіп ұйымдастыра
білу ісі мұғалімнен ерекше творчестволық жұмысты, ойлы да зерделі еңбекті
талап етеді.
ІІ бөлім. М.Әуезовтың өмірі мен шығармаларын орта мектепте оқытудың өзіндік
ерекшелігі.
а) М.Әуезовтың өмірі мен творчестволық жолын оқыту (дәстүрлі және дәстүрлі
емес “баспасөз-мәслихат” сабақтарының үлгілері.
Орта мектепте ақын-жазушылардың өмірі мен творчестволық қызметін
оқыту - әдебиетті оқыту методикасындағы өзекті мәселелердің бірі. Өйткені
жазушының өмірі мен творчествосын танып-білу арқылы оқырман- шәкірттің
сол суреткердің творчестволық өсу жолын, өмір тарихын, рухани келбетін
біліп байқайды. Бұл әдебиетші- ұстазға үлкен жауапкершілік жүктейді.
Себебі, өмірбаянымен танысу - әрбір шәкіртті жазушының немесе ақынның
творчестволық өсу жолынан хабардар ете отырып, оның шығармаларын дұрыс
талдауға, туындының көркемдік-эстетикалық табиғатын терең ұғынуға бағыт-
бағдар сілтейді. Сондықтан ұстаз өмірбаянына қатысты әңгіме қозғағанда,
сан алуан тарихи, әдеби, өмірбаяндық деректерді мейлінше ұтымды сұраптап,
оның ең мәнді үлгі-мысалдарын жазушы творчествосындағы суреттелетін дәуір
мен байланыстыра қамтып, суреткердің әдебиеттегі алатын орнын, рухани
болмысын, азматтық тұлғасын танытуға тырысады.
Х сыныпта оқушылар қазақ әдебиетінің тарихын оқып, үйренгенде, Сәкен
Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Мұхтар
Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин секілді әдебиетіміздің
іргетасын қалап, оның өсіп-қалыптасуына ерекше ат салысқан белді
қаламгерлермен танысады. Олар туралы төменгі сыныпта алған білімдерін
молайтып толықтырады. Сол әдебиет өкілдеріне деген өздерінің көзқарстарын
қалыптастырады. Ақын-жазушылардың өмірі мен творчестволық өсу жолын оқып-
үйренудің білімдік те, тәрбиелік те маңызы бар. Мұнда, біріншіден, ақын-
жазушының творчестволық қалыптасуын, даму кезеңдері мен ерекшеліктерін
оқушыларға толық ұғындырмай, бағдарлама бойынша оқытылатын шығармаларын
жетік меңгерту қиынға түседі. Екіншіден, жеткіншектер жазушының
өмірбаянымен танысу үстінде үлкен өнеге алады.
Бірінші сабақта ұлы жазушының өмірі мен творчестволық оқу жолын
түсіндіру арқылы оқушыларды саяси сауаттылыққа, адамгершілікке, еңбек
сүйгіштікке тәрбиелеу мақсат етілді.
Сабақтың көрнекілігіне Қазақстан картасы, М.Әуезовтың жиырма томдық
шығармалар жинағының І-томы, Ә.Әуезовтың “Жас Мұхтар” атты кітапшасы,
К.Оразалиннің “Абайдан соң” романы, “М.Әуезовтың мұражай үйі” атты
кітапша, жазушы З.Қабдоловтың сценариі бойынша жасалған “Мұхтар аға” оқу
фильмі, жазушының әдеби-творчестволық оқу жолын көрсететін хронологиялық
таблица, “Біздің Мұхтар” атты естеліктер жинағы т.т. ескеріледі.
Сабақта ұстаз мына секілді мәселелерге көңіл аудару керек:
1. Өскен орта, балалық шақ.
2. Білім алу жолы.
3. 1919 жыл- әдеби және қоғамдық қызметтің басталуы.
4. Білім биігінде.
5. М.Әуезов-реалист.
6. 30-жылдардағы әңгімелері.
7. Абай тақырыбы.
8. Әлемге әйгілі эпопея.
9. Әуезов –драматург.
10.Көркем аударма шебері.
11.Ғұлама ғалым.
12.Білікті педагог.
13.Көрнекті қоғам қайраткері.
14. Өлмес мұра, өшпес есім.
Кіріспе әңгімеде мұғалім М.Әуезовтың туған әдебиетімізге қырық жылдай
еңбек сіңірген көркем сөздің әйгілі шебері, сегіз қырлы бір сырлы талант
иесі, қазақ мәдениетінің өркендеп дамуына елеулі үлес қосқан, әсіресе
қазақ әдебиетінің дамып, ілгері басуына, шоқтығының биіктеп, мерейінің
артуына зор еңбек сіңірген жазушы, реалистік әдебиеттің көрнекті
өкілдерінің бірі екендігіне тоқталады. Жазушының балалық шағы, сауат
ашуы, Абай шығармаларымен қалай етене жақын таныс болғанын білуде өзі
жазған әдеби дүниелерді, мақалаларды сабаққа пайдаланудың мәні үлкен.
Мұхтардың балалық шағы тек қазақ даласы ғана емес, тіпті батыс
елдердегі сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен жырға, шежіре мен
шешендердің ұлағатты сөздеріне толы ортада өтеді. Ол-Абай ауылы, Абай
айналасы, Абайдың ақын балалары, ол ауылға ағылып келіп жататын ақындар,
әншілер, домбырашы, күші-биші, шешендер ортасы. Бұл арада кітап бар,
кітап оқу бар. Науаи, Низами, Омар Хайям, Фердауси шығармалары аудармасыз
өз тілінде оқылады. Мұхтардың өз әкесі Омархан да, атасы Әуез де Абай
ауылына қысы-жазы көршілес отыратын, арабша оқыған сауатты адамдар
болған. Бала кезінде Мұхтар атасы Әуез бен әжесі Дінәсілдің қолында
өседі. Әуездің өзі де сандық-сандық кітап жинаған адам. Әл-Фараби,
Әбуғали-Али-ибн-Сина, Қожа-Ахмет Яссауи, Мұхаммед Қайдар Дулати, Абулғазы
Бахадур ханның еңбектері қолжазба күйінде сол кісіден табылады екен. Әуез
Абайдан 15 жастай үлкен. Сөйтсе де екеуі әзілі жарасқан дос болған.
Сонымен бірге, Мұхтардың атасы Әуез Абайдың өлеңдерін сүйіп оқитын,
түрік, парсы әдебиетінен хабары мол, асып сөйлемейтін, кішіге ілтипатпен,
үлкенге құрметпен қарайтын, дауыс көтеріп, ашу шақыруды білмейтін, Шыңғыс
маңындағы елге танымал, сыйлы, зейінді адам болған. Абайдың өз
өлеңдерінің, Пушкин, Лермонтов, Крыловтан жасаған аудармаларымен Мұхтар
бала жастан таныс болады. 1909 жылы тұңғыш рет Қазанда басылған Абай
өлеңдері алғаш рет қолжазба күйінде ел ішіне кеңінен таралып, жастар
арасында әнмен айтылатын болған. “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі”-
дегендей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz