С. Бақбергеновтің өзіндік қолтаңбасына, стиль ерекшеліктеріне талдау жасау, баға беру
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
С. Бақбергеновтың өмірі мен шығармашылығы
НЕПЗГІ БӨЛІМ
С. Бакбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
Ітарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің
көрінісі
а) аңыз әңгімелер
ә) ертегілер
II тарау
С. Бақбергенов шығармашылығында тұрмыс-салт жырларының алатын орны
III тарау
С. Бақбергенов шығармашылығындағы мақал-мәтелдер мен шешендік
сөз үлгілері
а) мақал-мәтелдер
ә) шешендік сөздер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Kipicne
Қазіргі әдебиетімізде тарихи тақырыпты шығармалардың шеңбері кеңейіп
келе жатқаны, мұның өзі халқымыздың өткендегі өмір шырғалаңдарын, тар жол,
тайғақ кешулерін, тәуелсіздік, тыныштық, еркін өмір жолындағы күрестерін,
ерліктері мен өкініштерін бүгінгі буынға ғибрат етіп үсынудың аса қажетті
амалы екені көміл. Тарихта анық орын тепкен, халық санасында өшпестей із
қалдырған, кейде ертегі, кейде аңыз секілденіп қазіргі қауымға бүлдырап
елестейтін қүбылыстардың табиғатын танып, көркемдік шындығын ашу, сол
арқылы ел шежіресін жаңа қырынан, нақтырақ таныстыру қаламгерлеріміздің
қасиетті борышы.
Бүл туралы ғалым Рахманқүл Бердібай өзінің Тарихи роман атты
еңбегінде: Қазіргі дөуірдегі әдеби шығармаларда, соның ішінде, әсіресе,
тарихи романдарда фольклор материалына: аңыздарға, мифтерге, мысал-
тәмсілдерге, ертегілерге көбірек сүйену, оларды көркем туындының өрнегіне
қосу бағыты анық көзге шалынады. Үлкен идеяларды, өлемдік моні бар
моселелерді көтеру үшін қаламгерлер кейде ауыз одебиетіндегі аңыздар мен
рәміздерге баратыны жиі кездеседі. Бүл тек қазақ әдебиетінің ғана емес,
жалпы әдебиет дамуындағы үрдістердің бірі екендігі айтылып та, жазылып та
жүр. фольклор сарындары жазба одебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі
көздің бірі екені молім. Фольклордан ауысқан сарындарды жазба шығармада
өңдеп пайдаланудың түрлі деңгейі байкалады. Кейде тарихи романға ауыз
әдебиетінің жекелеген сарындары емес, енді бір жағдайда шығарманың қүрылысы
да, көркемдік тәсілі де, суретгеу қүралдары да фольклорлық дәстүрге ерекше
жақындайды, - деген пікір айтады 1, 314.
Көркем шығармада ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі сонау XIX
ғасырдың екінші жартысындағы Абай шығармашылығынан бастап (Әзім әңгімесі,
Ескендір поэмалары), XX ғасырдағы қазақ өдебиетінің классиктері: С.
Сейфуллин (Көкшетау, Аққудың айрылуы поэмалары), М. Жүмабаев
(Қойлыбайдың қобызы, Қорқыт, Жүсіп хан, Батыр Баян поэмалары), М.
Әуезов (Абай жолы дәуірнамасы, Қорғансыздың күні әңгімесі, Еңлік-
Кебек пьесасы) т.б. ақын-жазушылар шығармащылығында көрініс беріп келе
жатқандығы белгілі. Кеңес доуірі әдебиетінің соңғы кезеңіндегі қазақ
одебиеті өкілдерінің шығармашылығында да ауыз әдебиеті материалдарын
пайдалану жиі кездесетін қүбылыс (мысалы, Ә. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры,
Үркер4
романдары, С. Сматаевтың Елім-ай романы, Т. Әлімқұловтың
Қаралы қобыз, Сейтек сарыны шығармалары, Д. Досжановтың Жібек жолы
романы, М. Шахановтын поэмалары т.б.)- Шығармашылығында
ауыз әдебиеті материалдарын көптен-көп пайдаланған жазушылардың бірі —
С. Бақбергенов. Тақырыпты таңдау себебі:
Көркем өдебиетте ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі қазақ
жазушыларында көптеп кездеседі. Сондай жазушылардың бірі — С. Бақбергенов.
Жазушының шығармаларында ауыз өдебиеті үлгілері көптеп кездеседі.
Бірақ та жерлес жазушының шығармашылығы өз дәрежесінде толық зерттелмей
келе жатқандығын ескере отырып, осы бағытта өз үлесімді қосу мақсатым осы
тақырыпты таңдап алуыма бірден-бір себеп болды.
Жүмыстың зерттеу объектісі: С. Бақбергенов шығармашылығын-дағы ауыз
әдейиеті үліілершің керінісі, жазушының фольклор үлгілерін пайдаланудағы
өзіндік ерекшеліктері.
Жұмыстың макраты: Жазушының суреткерлік талантына баға
бере отырып, өз шығармашылығында ауыз әдебиеті материалдарын пайдалану
төсілін ашып көрсету. Сондай-ақ, басқа жазушылардың
шығармашылығымен салыстыра отырып, С. Бақбергеновтің
өзіндік қолтаңбасына, стильерекшеліктеріне талдау жасау, баға беру.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
зерттеу, сипаттама, салыстырмалы талдау өдістері.
Жұмыстың жариялануы мен макүлдануы: Диплом жұмысы
кафедра мәжілісінде қаралып, талдаудан өтті.
Диплом жұмысының құрылысы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Бақфергеновтің өмірі мен шығармашылығы
Сәуірбек Бақбергенов 1920 жылы 15 сәуірде Шымкент облысы (қазіргі
Оңтүстік Қазақстан облысы), Созақ ауданында дүниеге келген. 1936 жылы
Түркістан қаласындағы темір жол училищесін, ал 1939 жылы Түркістан
педучилищесін бітіреді. Үлы Отан соғысына қатысқан ардагер. Көп жылдар бойы
республикалық газет-журналдарда қызмет атқарды. Алғашқы повесі Талғат
1950 жылы басылып шыққан. Жастарды адамгершілікке, адалдыққа баулитын
Менің досым (1953), Өзіміздің жігіттер (1958), Қоянкөзге қүлаған
жүлдыз (1965), Он үшінші ойыншы (1979) т.б. повестер мен әңгімелер
жинағы, замандастары жайында сыр шертетін Бозторғай (1960), Қайран
шешем (1963), Адам жөне көлеңке (1969), Мен сізді сүйемін (1975) атты
кітаптары, Отан соғысы тақырыбындағы Қарға тамған қан (1967), Алтын
күрек (1968), Белгісіз солдат (1977) роман-повестері, бүгінгі кейіпкер
келбеті туралы ой толғайтын Кентау (1973) повесі мен шекарашылар өмірінен
алынып жазылған Қан тозаң (1984), Ақбоз атты ару (1986), Бөрте-Шыңғыс
ханның жүбайы (1990) романдары жарық көрді. М. Горькийдің, А.Г.
Короленконың әңгімелері мен ертегілерін аударды. Жазушының көптеген
шығармалары КСРО халықтары тілдеріне аударылған. 1-дөрежелі Отан соғысы
орденімен және медальдармен наградталған. 1996 жылы Қазақстанның халық
жазушысы атағын иеленген С. Бақбергенов 1997 жылы Алматы қаласында өмірден
өтті.
Жазушының шығармашылығы туралы алғаш ғылыми-зерттеу мақала жазған
сыншылардың бірі Төлеген Тоқбергенов былай дейді: Сөуірбек Бақбергенов
әдебиетке Талғатымен келді. Үлы Отан соғысынан кейін іле-шала жарық
көрген бұл повесть оқушы жүртшылыққа бірден үнады десе де болады. Кеше ғана
біткен сұмдық соғыс туралы шындық көркем әдебиеттің арқауына айналып кете
қоймаған кезде, оның үстіне қазақ үшқышы туралы көркем туынды сол түсқа
дейін жазыла коймаған шақта дүниеге келген бүл шап-шағын шығарманы жастың
да, кәрінің де іздеп оқуы заңды еді 2, 172 .
Автордың айтуынша, бүл шығарманың жазылуына Кеңес Одағының Батыры
атағын екі морте алған Талғат Бигелдиновпен кездесуі себеп болса керек. Ол
алдымен, Талғат жайында очерк жазады. Сосын барып, көлемді дүниеге қалам
тартады. С. Бақбергеновтің шығармаларында очерктік элементтердің басым боп
келуінде оның журналистік тірлігінің табы жатыр.6
Повесть жазылған түста С. Бақбергенов журналистік сапарға көп
шыққандығы туралы естеліктер бар. Соғыстан жаңа қайтқан жігіт қалпына
келтіру кезеңіндегі естен шықпас еңбек майданының куәсі болды. Соның
алдында ғана орасан опат-набытты, небір нәһан өлімді, жаппай қырғынды
көріп-біліп келгсн жас жігіт енді ел-елді аралай жүріп, қазаның орнын,
қайғының ізін жуып-шайып жатқандарды көріп, толғанумен өседі. Кезінде үлкен
білім ала алмаған жігіт көріп-білгенімен, зейін-зерденің мықтылығымен
есейді. Газет жұмысымен күнделікті тапсырманы орындай жүріп қаламын үштай
берді. Сол шақта ол Өскемен су электр станциясы қүрылысынан топ-топ очерк
жазумен болды. Аблакеткадан хат аталған сол очерктер автордың кейін
жұмысшы тақырыбына үлкен шығарма жазуына әдеби азық болды. Жазушы Шымкент
мақташыларында, Ахцысай кеншілерінде, Қарағанды шахтерларында, Жетісу
диқандарында, Жамбыл малшылары мен қызылшашыларында, Ақтау мүнайшыларында
боп, көріп-білгенін көкейіне қондыра берді, үнаған, әсерленген жәйттерді
қалам үшына ілдіре берді. Күндердің күнінде сол очерктерден Өзіміздің
жігіттер, Алтынемелден асқанда, Дина, Кентау, Адам және көлеңке,
Бүл біздің колхоз сияқты дүниелер туған еді. жазушы ол кезде ерінбей,
жалықпай іздене берді.
Сэуірбек Бақбергеновтің тақырып-танымы да кең. Үлы Отан соғысы
турасында да, бейбітшілік кезең жайында да көп жазды. Ол өнер адамдары,
ғылым жүлдыздары, спорт шеберлері туралы да қалам тартумен болды. Осының
борі журналист-жазушының көп көріп, көп білгенін, тынымсыз тірлік-
ізденістің иесі екенін дәлелдейді.
Жазушының алғашқы дүниелерінің бірі - Дина повесі. Повесть алғаш
жариялана бастағанда журналист Бақбергеновтің жазушы суреткерлікке бет
бүрғаны анық білінген болатын. Ол шақта өнер адамы туралы көркем шығарма
тым сирек болатын. Өле-өлгенше күрең домбыраны күмбірлетіп өткен Дина
Нүрпейісова туралы өзгеше сыршыл сарында туған осынау шағын дүние кейін
Қайран шешем боп өзгермей түрып-ақ көптін көкейінен табылған көркем
туындыға айналды. Алғаш өнер адамдары туралы жаза бастаған түста, - дейді
Тәкен Әлімқүлов, - маған Динаны үлгі ете сөйлеген кісілер болды. Аманғали
Сүлтанов деген жігіт Сәуірбек Бақбергеновтің Дина повесінен тағлым алар
түстардың барағырақ екенін айтқаны да есімде 2, 174 . Шынында да,
көкірегі даңғыл домбырашы жайындағы повестің таным ғана емес, тәлім де
берген туынды болғанын ойласақ бүл шығарманың бағасы арта түсері хақ.
Дина заманымыздың айтулы күйшілерінің бірі еді. Оның тартыс,
қағыстарында сиқыр сарын, саумал дыбыс Тәкенше айтсақ, лала лебіздер
сапырылып жатыр еді. Алғаш көргенімізде ертегіде айтылған аңыз ретінде
елестегені рас. Жүмбақ адам қолынан жұмбақ дыбыстар өздігінен туып
жатқандай болып еді. Қартайған шағында сондайлық күйлер туғыза білгеи
көкірегі даңғыл кейуананың бейнесі осы кезге дейін санамыздан кетпейді.
Міне, сол айтулы күйші жайында Сөуірбек Бақбергенов жазған повестің
біздің әдебиетімізде өзіндік бір ізі, жолы бар деуіміз керек. Соғыс салған
ауыр жарахаттың табы кетпей, қайғы-қасіретінің көз жасы әл-әзір кеппей
түрғанда ұмытыла бастаған домбыраға күй төккізу, жалпы өнерді қастерлеп,
қасиет түту үлкен өнегені басындай көрінер еді. Бүл туынды туралы Т.
Тоқбергенов: Біздің әдебиетімізде енді өнер тақырыбы сүбелі үлес алып
отырған болса, оған 1942 жылы жарық көрген Абай романының, сосын осы
Дина повесінің белгілі дөрежеде әсері тигенін жасырудың керегі жоқ, -
деген пікір айтады.
Дина повесінде өнер сүйген жанның қажыр-қайраты, асау мінез, дүлей
дарыны көрінген. Дина күйлерінің туу тарихына бойлаған көркем шығармаға
лайық талдау ерекшелігі де тым тәуір еді. Өнер адамының, жалпы, сыршыл,
ойшыл адамның жан — дүниесі бедерлі суреттелген болатын. Толғаныс,
тебіреністің сыры нанымды штрих, детальдармен нәзік қайырылып жеткізілген-
ді. Сол Дина повесі кейін Қайран шешем болып толығып, өңделіп қайта
шықты.
Қайран шешем романының осылай аталуы да орынды деп білеміз. Себебі,
біріншіден — осы күрделі еңбектің күллі желісі, алтын арқауы болып алынған
халқымыздың аяулы өнерпаз қыздарының бірі — Дина Нүрпейісова - Қайран
шешем деп емірене еске алуға, тебіреніп қалам тербеуге түрарлық түлға!
Екіншіден — Дина бойындағы табиғи таланттың асылдары ашылып, өн бойындағы
өнерінің өрге самғауына себеп болған осы Қайран шешем күйі. Өзінің
өмірдегі, өнердегі үлағатты үстазы Қүрманғазыдан осы керемет күйдің шығу
тарихын естіп, соны үйренгеннен кейін-ақ Динаның өнерге деген махаббаты от
болып лаулайды. Ал, өнерге деген бүл түлғалы, түрақты махаббаты Ақсақ
киік күйі дүниеге келіп, оны Қүрманғазы сынды күй маңғазы түңғыш рет
Динаның өкесі кенже үйінде тартқанда оянған еді. Динаның Қүрманғазыны алғаш
көруі де осы жолы.
Романның экспозициясы Дина сынды өнер иесінің дүниеге келуі мен
басталады да, оқиға жоғарыда айтылған енерге деген махаббаттың ояну
сотіненбастап дамиды. Бұдан кейін Динаның тұрмысқа шығуы, Қүрманғазыдай
қадірлі үстазбен, Дәулеткерейдің баласы Сәулеткерей, Жайықтың сайыпқыраны
Түркеш, Мың төбенің жүйрігі Мүсірәлі, теңіз бойының көк дауылы Төремүрат,
Сайқынның шан досы Сейтек, ерке оннің еркесі Балғын, Кербездермен кездесу
сәттері, өнер қанатының қатаю кезеңі кең де келісті суреттеледі.
Шын реалист жазушы адам тағдырын тарихи оқиғамен, ортамен келісімі
келген үйлесімін танып, тауып, соны терең зерттеп, біліп жазса керек. С.
Бақбергеновтің Дина тақырыбына келу позициясы осыны аңғартады. Солай
болғандықтан да жазушының Дина тағдырын жалаң баяндамай, сол өнерпаз өскен
ортамен, өмірімен тығыз бірлікте суреттеп, оқиғалардың түлғасына, мінезіне,
уақытына шақтап, бөліп көрген тәсілін қүптау керек.
Адамның көңіл күйін творчество адамының ішкі толғаныс толқынын жазушы
ақындык шабытпен суреттейді. Әр бір жаңа туған күйдің түңғыш тартылу
сәттері де ажарлы сөздермен айшықты жазылған. Мәселен, Ақсак киік күйінің
алғаш орындалуын автор былай суреттейді: Қонақ домбыраны бауырына тарта
үстап, шүқшия отырды да, қос шекті қатты қағып-қағып жіберді. Домбыра үні
де дүмбірлеп сарнай жөнелді. Осы бір алғашқы дыбыстың өзі жан күйінің
алғашқы сазы, сүлу үні сияқты шымырлай шығып еді. Күй сазынан олде атылған
мылтықтың даусы, әлде бір қашқан аңның дүбірі, шапқан аттың дүрсілі
естілгендей болады да, осы бір дыбыстар енді бір сотте кең далада ызындап
ескен желдің сыбырына қосылып, тамаша бір мәнді үнмен сорғалап қүйыла
бастайды. Осы төгіліп шыққан күй сазының ішінен арынды жүйріктің екпіні мен
ақсақ аңның шоқағын анық ажыратуға боларлықтай еді... (20-21 беттер). Біз
бүл үзіндіден өнер адамының шабытты шағы көркем тілмен келісті
кестеленгенін байқаймыз.
Сыншы, жазушы Собит Досанов: Сөуірбек Бақбергеновтің Қайран шешем
атты романы бүрын қазақ прозасы көп көтере қоймаған, көтерсе де ірі, көркем
полотно жасала қоймаған өнер тақырыбын езек етіпті. Халық өмірінің,
өнерінің және өнерпаздарының көркем шежіресін жасау қазақ
беллетристикасының ардықты да абыройлы борышы. Осыны терең үғынған автор
суреткерлік парызды, жазулық жауапкершілікті басты бағыт етіп, қызық та
күрделі тақырыптың қиындығынан қаймықпай, әдебиетіміздегі олқьшы толтыруға
талаптанған, 3, 75 - деген пікір айтады.
Сонымен, Соуірбек Бақбергенов Талғат повесін жазып, Үлы Отан соғысы
тақырыбына қалам тартып, өзі барып қатысып келген
қаһарлы күндерді көзге елестетсе, Дина повесімен өнер адамының рухы
биіктігін де көрсетті. Жазушыны кейінгі өнер мүратына күдіксіз бастаған
бағыт солайша тартылған еді. Тіршіліктің қай саласына барса да біліп-танып,
сезіп барып жазатын қалам машығы да сол кезден-ақ қалыптасқаны жоне бар.
Әлгі тақырыпты игеру ұғымның ұштығын осыдан көреміз. Жоғарыда айтқан Дина
повесін бірден жазбай, әуелі Ақсақ киік туралы аңыз әңгімесін жарыққа
шығарып, барлау жасауының өзінде С. Бақбергеновке тән ізденіс, зердеге түю
дағдысын аңғарып білер едік. Ақсақ киік туралы аңыздан кейін Күйлер,
Дина, ең соңында барып Қайран шешем романы жазылды. Осыған енді Кенен
Әзірбаев, Әсет Найманбаев, Дөнеш Рақышев, Роза Бағланова өміріне арналған
Боз торғай, Сүқсыр, Біздің Роза повесть, әңгімелері қосылғанда
жазушының өнерге көзқарасы, өнер адамдарына ілтипаты айқақтана түсер еді.
Бір ғана осы өнерге деген қүштарлық, өнер адамына деген сүйіспеншіліктің
өзі-ақ суреткердің жан-дүниесін, сыршыл, сыншыл күйін жайып салғандай.
Өз шығармашылығы туралы С. Бақбергенов былай дейді:
- Шоқан Уалиханов жайындағы үш повесімді де осы топқа жататын, бірақ
өзгелеу нүсқадағы еңбек санаймын. Ал, мүның ешқайсысында да Шоқан өмірін
түтас көрсеткім келген жоқ-ты. Мөселен, Мен сені сүйем повесімде Шоқанның
Достаевскиймен достығын айтсам; Көгершіндерде Шоқанның Әулие-ата сапарын,
оны маңайлаған адамдардың мінезін бермек болдым. Қоянкөзге қүлаған
жүлдызда Шоқанның Матайдағы соңғы күндерін, соңғы махаббатын, Айсары
екеуіне ғана ортақ сырды ашқым келді. Алайда, өлгі үшеуінің ең болмаса
біреуін оқыған, басалқы, білетін біреу: мынау сенің оң жамбасыңа келіп
түрған тақырып екен деп айтатын шығар деген ем. Бірақ, оны ести алмадым,
тек, Көгершіндерді оқыған бір жазушы: қай жерде қалай ұшатыныңды енді
байқадым деп оспақтағаны бар. Бүл, әрине, кеңес те, сын да емес.
Менің осілі, өнерден соң сүйіп жазатын тақырыбымның бірі — спорт. Бүл
кім болса сол жаза беретін тақырып емес. Өзінің ерекшелігі, қиындығы бар.
Бүл тақырыпта, оның ішінде боксшылар жайында жазған өңгіме-очерктерімді
былай қойғанда Он үшінші ойыншы, Самолет қанша іүрады?, Абсент қандай
жігіт өзі! деген повестер де әзірше талдау-талқы көрмей жатыр.
Спорт демекші, спорт жайывда біздің қазақ жазушылары көп жазған емес.
Мен бүл тақырыпты ойға алғанда, алдымен Батырлар жырын, ерлік дастандарды,
сосын Топжарғанды, Қүлагерді, С. Мүхановтың Балуан
Шолағын, К. Әбдіқадыровтың Қажымұхан, Ә. Әбішевтің Найзағай, С.
Бердіқұловтың Аспаннан шұға жауған күн, тек содан кейін барып Ә.
Нұрмахановтың, Ә. Бүркітбаевтың кітаптарын атар ем. Көркемдік қуаты жағьшан
кейінгі екеудің шығармалары, әрине, едоуір олқы жатыр. Аталмыш дүниелерді
түгел шолғанда, орине, нағыз спортты үғып жазған, қазіргі деңгейден жазған
деуге лайығы Сейдахметгің повестері 2, 176 .
Міне, осы тақырыпқа Соуірбек Бақбергенов те қалам тартты. 1979 жылы
оның Он үшінші ойыншы кітабы жарыққа шықты. Кітапта Он үшінші ойыншы
повесі, Самолет қанша түрады? оңгімесі, Абсент қандай жігіт өзі? эссесі
топтастырылған, бәрі де спорт туралы, спортшылар жайында. Он үшінші
ойыншыдағы жас футболшы таныс бейтаныс Айдар әдеби кейіпкер санатында,
қазақ одебиетінде Сейдахмет Бердіқүловтың Түйғыны іспеттес жаңа, тосын
кейіпкерлердің бірі десек, Самолет қанша түрады? шағын повесінде атағы
жер жарған Қажымүхан өмірінің бір ғана түсы көркемдік шешімін табады. Ал,
Абсент қандай жігіт өзі? - жылқьт түлігі туралы сотті жазылған
дүниелердің бірі. С. Бақбергеновтің нені жазса да біліп жазатын дағдысы осы
шағын үш түрлі шығармадан тағы да көрініс береді. Абсент турасындағы
эсселік дүниесі жылқы түлігі жайлы көкейтесті ойларға шомдырады, қасиетті
түлікті өсіруге байланысты талай проблемалық мөселелер өз-өзінен туындап
жатқандай.
1980 жылы Жазушы баспасы Сөуірбек Бақбергеновтің қос томдығын басып
шығарды. Бүл оның алпыс деген асуға шыққан кезінде қүп жарасқан, көз
қуаныш, әдемі тарту болса, жазушының отыз бес жылға созылған творчестволык,
еңбегі үшін одеби есеп іспеттес.
Бүл екі томға жазушының бар жазғаны енген жоқ әрине. Тіпті, белгілі
шығармаларының біразы жоқ. Сөйте түра қүрастыру, топтау әдісі жақсы шыққан.
Бірінші томына тек Үлы Отан соғысы такырыбына жазылған шығармалар болса,
екінші томдағылар бейбіт тіршілікті бейнелейтін дүниелер.
Қарға тамған қан романының жалғасы - Алтын күрек алғашқы
шығарманың екінші бөлімі боп дүрыс берілген. Себебі, біз Қарға тамған
қанда өскери қорғаныс шебін көрсек, Алтын күректе сол әскердің шабуыл
кезін көреміз. Екі шығармада да кейіпкерлер бір. Сонымен қатар бүл томдағы
Жанғожин, Барлаушылар, Белгісіз солдат әңгімелері атақты сегізінші
гвардиялық дивизия өміріне бағышталған. Мүндағы Рашит Жанғожин, Әшірбай
Қоянкөзов, Женя Иванова, тағы басқалары сол даңқы әлемге кеткен гвардия
жауынгерлері.
Екінші томға Адам және көлеңке, Кентау романдары енгізілген. Бұл
шығармалар соғыстан кейінгі бейбіт кезеңге арналған. Атақты Нұрмолда
Алдабергенов, оның тұстастары, олардың кеміс, кеніш жақтары Адам және
көлеңке романының арқауы боп алынса, Кентау романында Қамбарбек сияқты
адал, атпал азаматтың тағдыры, оның үй-іші - өлең төсегі бейнеленген.
Романда өмір-болмыс шындығы көркемдік шындыққа ұласқан. Кентаудағы
Қамбарбек бейнесі біртоға берік, ішкі қалтарыс - қалыңымен көрінген. Ала
жіп аттамаған адамгершілік мінезімен алыс-жақын замандастарына қадірлі
адам. Ол өз басының қайғысын былайғы көпке білдірмейді. Соғыстағы ұлы
Бекзаттан Қара қағаз келгенде атқа мініп, айдалаға шапқаны, ертеңіне
шахтаға түсіп, екі адамның нормасын орындауы Қамбарбектей атпал азаматқа,
қара бұлттай қайғысын қан сорпа боп термен жуғысы келген еңбек адамына
иненің жасуындай күмән-күдік келтірмейді. Жазушы бүл түста осынау детальді
мейлінше дәл тауып, долелді жеткізе білген. Әсілі, сөзден гөрі іске бейім
берік іштегі запыран-заһарды алапат, жойпат тірлікпен ғана шығармақ. Ол
түгілі, іштегі шемен-шерін, түйін-түйткілігін түтін жүтып тарқататындар бар
ғой. Ал, Қамбарбек қайғы-шерін тау талқандап, тас шайнап таратса — оның
оқушы көңіліне күдік салар қиыны жоқ та. Біз Қамбарбек бейнесінен
психологиялық ішкі дүниесімен, түйсік-түсінігімен, машық-дағдысымен
көрінген жұмысшыны түстеп танимыз. Үлы Отан соғысы жылдарында бір қадақ
қызыл күрең топырақтан бір оқ жасап беріп түрған ірі өндіріс орнындағы
тіршілік Қамбарбек арқылы, соның үй-іші арқылы көркемдік шешім тапқан екен.
Қамбарбек аз сөйлеп, көп тындыратын қайратты адам. Ол көбінесе өзімен-өзі
сырласады, бірақ сөйлей қалса тыңдаушысын ойлантып, тебірене сыр шертетін
мінезі тағы бар. Оны біз қызы Нұрбимен, кейде әйелімен, сосын туып-өскен
ауылына барғанда байырғы жолдасымен тіл қатысқан түстардан көріп қаламыз.
Ол өзі ауылда өскен, кейін 20-шы жылдары Хантағы қорғасын кеніне ауысқан.
Ол кезінде сабылтып ат мініп, маңдайды шарт байлап додаға түскен. Талай
аттың белін талдырып, талай ешкінің терісін созғылаған. Тазы ертіп, таудың
тарғыл тасынан қоңыр қүлжаны талай сүзген. Міне, сол кең далада өс::еп
аңқылдақ ақкөңіл ауыл баласы Қорғасын кенге ауысып, жер астына түскенде
қызыл терге шомылып, қаншама қиындық та көрген. Кеншілер поселкасындағы көп-
көп басқа жұмысшылар да осы Қамбарбек сықылды ауылдан келіп, ауыл
тіршілігін, ауыл мінезін, дала тірлігін өздерімен бірге арқалай келгендер.
Қамбарбектің түрмысқа көзқарасында шаруа психологиясы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
С. Бақбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
I тарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің
көрінісі
а) аңыз әңгімелер
Фольклор сарындары жазба өдебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі
көздің бірі екені мәлім. Фольклордан ауысқан сарындарды жазба шығармада
өңдеп пайдаланудың түрлі деңгейі байқалады. Кейде тарихи романға ауыз
әдебиетінің жекелеген сарындары еңсе, енді бір жағдайда шығарманың құрылысы
да, көркемдік тосілі де, суреттеу құралдары да фольклорлық дәстүрге ерекше
жақындайды. Бүл арада біз фольклор мен жазба әдебиеттің бірін-бірі
байытуының негізгі себебін аңғарамыз. Демек, фольклор мен жазба әдебиет
туындысын халық тарихына деген көзқарастың үқсастығы ғана жақындастыра
алады екен, - дейді ғалым Рахманқүл Бердібай 1, 314 .
Қазақ әдебиетінде фольклор үлгілерін пайдалану дәстүрі сонау Абай
шығармашылығынан бастау алып, өлі күнге дейін жалғасын тауып келе
жатқандығы жоғарыда айтылған болатын. Сол дәстүрдің екілдерінің бірі — С.
Бақбергенов.
Жазушының қай шығармасын алсақ та, ауыз өдебиеті үлгілеріне түнып
тұрғандығына көз жеткіземіз. Әсіресе, аңыз-оңгімелерді көптеп кездестіруге
болады.
Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір саласы — аңыз. Аңыз белгілі бір
адамның атына, іс-өрекетіне байланысты туады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық
оқиға мен қиял-ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Бүл жағынан алғанда аңыз
бен ертегі екеуінің арасы жақын. Негізгі айырмасы — аңыз оңгіме көбінесе
тарихта болған адамның немесе оқиғаның басына қүралады.
Аңыз негізінде оңгіме, кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін 4,
25. С. Бақбергенов шығармашылығынан аңыздың бүл аталған барлық жанрларынан
кездестіруге болады.
Жазушының 60 жылдық мерейтойына арнап шығарылған екі томдық шығармалар
жинағының 1-томындағы Қарға тамған қан атты романында да Қүдай мен
әйелдің арасындағы диалогқа қүрылған дінил аңыз кездеседі. Онда әйелдің
құдайдан 100 тілек тілеп, жаратылыстағы барлық тіршілік иелерімен бірге
жігітті де сұрап алғандығы туралы, яғни адам баласының пайда болуы туралы
сөз болады.
Аңыздың жалпы мазмүны төмендегідей.
"...Бір кезде, осы жарық дүниеде "Қүдайдан" басқа ешкім
болмаған
екен дейді. Құдай олай жүріпті, былай жүріпті. Ақырында іші пысып, не
істерін білмей, өзіне ермек іздеген екен. Сондағы өзіне бола айлап тапқан
ойыншығы— жүп-жұмыр, дөп-дөңгелек доп екен. Мүнымыз осы күнгі жер.
Жер қүдайдың алдында шыр айналып, безек қағып ойыншық боп түра
беріпті. Көз алдында зыр жүгірген дөңгелектен қүдайдың басы айналыпты.
Жүмыр жердің үстінде көз тоқтатар дәнеңе жоқ. "Қүдай" сол жерді
көркейтіп, әдемілеу үшін, екіншіден өзі жоғарыдан сығалап қызықтап отыру
үшін—ең алдымен әйелді жаратыпты.
Әйел кім жаратқанын, кімге бола, неге жаратқанын білмей, аң-таң, дел-
сал боп көп жүріпті. Қүдайдың басы бүрынғыдай айналмайтын, ауырмайтын
бопты. Жер бетіндегі жалғыз әйелді қызықтап отыра беріпті. Бүрынғы басы
айналып көз түнудың орнына қүдай әйелге қарап есіней береді екен.
Әйел қүдайды есінегенде шыққан дыбысынан біліп қойыпты.
—Әй, сен кімсің?—деді өйел.
—Қүдаймын.
—Мені жаратқан сен бе?
—Мен.
—He үшін жараттың?
—Өзімнің қызығым үшін жараттым.
—Сен қүдай болсаң, мені өз қызығың үшін жаратсаң, сен бүйтіп өзімшіл
болма, менің қызығым, қуанышым, алданышым үшін де бірдеңе жасап бер.
Қүдай жасырына алмаған, әйелдің көзіне бір түскенсін, ойел оны тегін
қойсын ба? Өзіне ермек, қызық тілеп, шашын жайып, ебіл-дебіл боп, жер
тепкілеп отырып апты.
Сонымен не керек, өйелдің өтініші бойынша дүниедегі тоқсан тоғыз
мақүлық жаратылған екен. Бірақ, әйел, әрбір хайуанмен үш күн ғана қызықтап,
жалыққансын тоғайға жібере беріпті, жібере беріпті. Маймыл, ит, қасқыр.
арыстан, жолбарыс, түлкі, жылан, аю, кыран, сүңқар бірінен соң бірі
орманға, тауға, тасқа кетіпті.
Қүдай әйелдің тоқсан тоғыз тілегін беріп жүзінші тілегін сүраған
кезде, әйелгетілін тигізіпті.
—Сен не деген қанағатың жоқ, беймаза, тілегі, сүрағы көп пенде едің?—
депті.
—Ең соңғы тілегім!—деп әйел де бой бермепті.15 —Ал енді соңғы
тілегінді айт,—дегенде әйелдің айткдны екен дейді.
—Сұрап отырған жүзінші тілегімнен кдндай мақұлық боларын өзің біл:
бірақ, онда арыстанның айбаты болсын, жолбарыстың кайраты болсын, түлкінің
айласы болсын, жыланның суықтығы болсын, аюдың сабыры болсын, маймылдың
сикыры болсын, қыранның алғырлығы болсын, сүңқардың көрегендігі болсын,
кысқасын айтсам, осыған дейін жасаған тоқсан тоғыз мақұлықтың бойындағы ең
жақсы қасиеттер осыған берілсін,—депті дейді.
Сонда құдай дүниедегі жүзінші пенде етіп жігітті жасаған екен. Демек,
жігіт бойында, нағыз жігітте арыстанның айбаты, жолбарыстың қайраты, аюдың
сабыры, қыранның жүрегі, сүңқардың алғырлығы болса керек" 5, 144-145.
Жазушы бүл аңызды "лейтенант Досовтың қойын доптерінен" деп береді.
Және аңыздың соңын "Жігіт сексен сырлы, тоқсан тоғыз қырлы болсын" деген
мақал осыдан қалыпты" деп аяқтайды.
Осы жерде ескере кететін бір жайт—қүдайдың адамды жаратуы жайындағы
Қүранда берілетін аңыз бен жазушы романда келтірген аңыздың арасындағы
қарама-қайшылық. Қүранда келтірілген деректер мен аңыздар бойынша қүдай ең
алдымен Адам атаны балшықтан, сонан соң оның қабырғасынан Хауа ананы
жаратқандығы көпшілік қауымға белгілі болса, жазушы С.Бақбергеновтің
келтіретін діни аңызында қүдай ең бірінші әйелді жаратады да, соңынан сол
өйелдің тілегі бойынша ер кісіні жаратады.
Сондай-ақ, осы романда С.Сейфуллин сүлулығына сүйсініп, табиғатына таң
қалып жырлаған Көкшетау туралы аңыз да кездеседі. Автордың аңызды келтіруі
де қызық өрі шебер қиюласқан. Соғыста жүрген жауынгерлердің тутан жерге
деген сағынышы жайында сөз бола келіп, өркім өз туған жерінің сүлулығы мен
қадір-қасиеті туралы толғанысы беріледі. Сонда қазақ жігіттері Көкшетау
туралы сөз қозғап: "көз жастарын сырлы өзенге қүйып, оны мол жинап, Кекше
саясына әкеп төге салғандай мөлдір де түнық көлдерді, көбенге біткен
көсіктей қарағайларды, ақ қайынды, Жүмбақтас пен Оқжетпесті кім жасаған,
қайтіп жасаған? Табиғат па, адам ба?"—деген сүрақ қояды да, осы сүрақтың
жауабы ретінде Көкшенің қазақ даласында қалай пайда болғандығы туралы
аңызды келтіреді.
С.Сейфуллиннің "Көкшетау" поэмасындағы аңыздар мен С.Бақбергенов
келтіретін аңыздың арасы жер мен көктей. Әуелі аңыздарда бейнеленетін
кезеңді алып қарасақ, ақын поэмасындағы оқиға Абылай хан кезеңін
түспалдайтын болса, жазушы романындағы аңыз оқиға әріде, Нүқ пайғамбар
өмір сүрген кезенді аркду етеді. Яғни, жазушы Көкше туралы аңыздардың
халықка онша таныс емес жаңа үлгісін пайдаланады. Бүл жазушының өзіндік
ізденімпаздығы арқасында қол жеткізген өнертабысы деуге болады.
Романда Көкшенің Имантау жері туралы аңыз-поэма да кездсседі. Соғыста
жүрген жауынгердің Пушкин тауын көргенде өз тутан жері Көкшені еске алуынан
туған сағынышы оның есіне Имантау туралы аңызды салады. Оны автор кейіпкер
Рамазанның сөздерімен шебер келтіреді.
"—Шабуыл жасайтын мына тауларымыз Пушкин тауы деп аталады екен! — деп
солтүстік-батыс бетімізді алып жатқан когілдір, покене тауларды, сңселі кок
шоқыларды көрсеттім.
Рамазан сүкгана қарап түрды да, әлден уақытта жай ғана: —Кейбір пішіні
біздің Көкшеге келеді екен!—деп күбір етті. Кейбір кескіні Көкшеге
үқсайтын тауға мен де қарадым. Есіме осы Көкшенің Имантау деген
жері жайлы мынадай бір аңыз түсті:
Жолаушы қазақ шаршап кеп дөңге шықты,
Бір мезет қиял-қанатымен үшып;
Көп қарады ол жан-жағына
Күннен көзін сығарайта кысып.
Алдында кілем түгіндей болып,
Көгілдір бір бел жатты.
Белінен қысып сол тауды
Айдынды, шалқар көл жатты.
Кезінде талай ел кезіп,
Нелер сүлу жер кезіп,
Бөрі қазақ атанған арыс еді бүл да бір.
Ол атынан түсті, қаңтара салды қүланы,
Ақырын ойлы басыпаяғын,
Өзі бесіндік намазына қүлады.
Шаждаға қойып басын,
Түмсығымен иіскеп әлгі таудың тасын,
Мінәжат, тәуба айтты қүдайға,
Мүндайда ол кінәлі болмаса
Бостан-бос алладан иман сүрай ма?
Қонжия кеп, шөкелеп отырды да,
Оң мен солын тағы бір шолды.17 Ішінен күбірлей берді, күбірлей берді.
—Қандай сүлу жер еді,—деп,—онды,
—Намазым көптен қаза еді,
Кезінде көп кесапат істегенмін,
Оның бәрі кешірілмес жаза еді.
Ықыласым түсті, ниетім ауды,
Мына жер неткен таза еді!!!
Аса етемін ақ қайынды жонып ап,
Қоныс етем жайлауыңа қонып ап!
—Төсек еттім жеріңді,
Каусар еттім көліңді,
Мекен еттім шөліңді,
—Осы таудай асқар етіп ар берші,
Осы күндей таза етіп жар берші.
Мына таудай маңғаз етіп жүрт бер,
Мына көлдей шалқар етіп мүрат бер,
Мына көлдей терең етіп дәулет бер!
Мына таудай өсем етіп сәулет бер!
Әрбір сөзін қүран аятындай қайталап,
Әлгі қазақ қүбылаға қарап отыра берді,
Жайнамаз етіп, көкпеңбек жайсаң жерді.
Тарамыс қолымен шоқшиған сақалын сипап,
Намазын доғарар жеріне де келді,
Алақанын жайып аспанға, соңғы тілегін айтты:
—Осы таудай биік етіп үждан бер,
Осы көлдей түнық етіп иман бер,
Бүл жердің үрпақтары—
Әлгі қара шалдан бата алған дейді,
Содан бері қарай мына жер—
Имантау аталған дейді" 5, 184-185.
Екі томдықтың 2-томына енген "Адам және көлеңке" романында "Хантағы"
туралы аңыз орын алған. Жазушы бүл аңызды шығарманың тақырыбы мен идеясынан
ауытқымайтындай етіп, романдағы кейіпкер Нүрбидің окесі Қамбарбектен
естіген әңгімесі ретінде баяндайды.18 "Бір кезде осы Қаратау жерін жаулап
алған жауыз бір хан бопты деп
әкесі Қамбарбек айта беретін әңгімені есіне бірінші алған осы Нүрби
болды. Хан қатыгез, қатал бопты. Мал баққан, жай жатқан, бірақ ерлік тарихы
бар елдің жерін, суын, тауын басып алғанымен тұрмай ел басына қара күн
туғызып, асып-атып, зынданға салып, үлын қүл, кызын күң етіпті. Жауыздық
жүрген жерде үрей қоса жүреді. Хан қозыдай қорқақ, түлкідей залым екен.
Оның үстіне қаһары күшті, ер үлдары бар мынау елден өлердей коркады екен.
Содан да ол жаулап аларын алса да ел арасына, нақ қасында түрған Түркістан,
Сауран, Қарнақ, Оранғай, алысырақтағы Сунақ, Шорнақ қалаларының бірде-
біріне батыл кіріп, қоныс тебе алмай, осы таудың басына көкала шатырларын
тіккізіп, тауды айнала күзетші өскер қойып жата беріпті. Жай жатпапты. Ел
басына әңгір таяқ ойнатып, халыққа қыз салық, жігіт салық, бала салық
салған. Одан бас тартқандарды қырған, жойған. Жан салық, мал салық, түтін
салық, жол салык,, су салық, шөп салык тағы басқа көп салыққа шыдаған халық
адам салығына көне алмай көтерілген екен. Бірақ, олар хан жатқан тауға
жетпей-ақ, жауыздар быт-шыт боп қашыпты. Сөйтсе, халықтың қаһары соқкан
қанды қол басқыншыны шатырында дем алып жатқан кезде қара күрт шағып
өлтірген екен. Басшысы өлгенсін қалың әскер қаһарман халық жасағынан бас
сауғалап, келген жағына карай қашыпты. Басқыншы хан өзіне тақ орнына тақ
еткен осы қоңыр тауды содан бастап "Хантағы" атап кеткен дейді" 6, 253.
Жазушының бүл аңызды пайдаланудағы негізгі мақсаты—тарихи материалды
зерттеу, өткен заманның алуан оқиғалары ішінен бүгінгі жүртшылыққа ғибрат
берерлік астарлар іздеу, бүрынғы дәуірдің әлеуметтік, адамгершілік
тәжірибесін биік мүрат деңгейінен қорытып, бағалау, болып өткен істердің
терең мөнін ашу. Осы мақсатты алға қойған жазушы оқырманға киелі туған жер
атауларының қайдан шыққандығы туралы хабар беруді өзіне міндет санайтын
сияқты.
С.Бақбергеновтің аңыздарға толы шығармаларының бірі—"Менің
Кдзақстаным" атты айдармен 1984 жылы "Жалын" баспасынан жарық көрген
"Қазығүрттың басында кеме қалған..." атты өңгімелер жинағы. Басқа
шығармаларымен салыстырғанда, бүл әңгімелер жинағы аңыздар галлереясы деуге
түрарлық.
"Қазығүрттың басында кеме қалған..."—өзара сюжеттік байланыс аркылы
шебер киюластырылған жиырма үш өңгімеден түратын шығарма. Атауынан-ақ
белгілі болып түрғандай, мүнда Оңтүстік Қазакстан жері туралы баяндалады.19
Жазушының бір ерекшелігі ретінде, осы жиырма үш өңгіменің
сюжеттік
желісіне нүқсан келтірмей, бір демде оқылатындай етіп жазуын атауға
болады.
"Шым қала мен моңгілік алау" деп аталатын бірінші өңгіме мен "Дермене
мен алтын акша1' деп аталатын жиырма үшінші оңгіме арасы Шымкент пен Алматы
арасында катынайтын "Алатау" жедел поезының купесіндегі ағайынды
Нүрмағамбет пен Жанмағамбетке автордың баяндауы арқылы ерекше шебер
байланыстырылған.
Автор ағайынды жас жеткіншектерге Оңтүстік Қазакстан облысындағы
тарріхи орындар мен жер-су аттарының шығу тарихына байланысты аңыздар мен
ертегілерді белгілі тәртіппен алма-кезек баян етеді. Мысалы, жинақпен аттас
"Қазығүрттың басында кеме қалған" атты үшінші оңгіменің өзінде-ак, киелі
Қазығүрт тауындағы Нүқ пайғамбардың кемесі тоқтағандығы туралы аңыз бен Әл
Фарабидің білім іздеп туған жерден жыраққа аттанып бара жатқан жолында осы
Қазығүрт тауының етегінде Кррқыт, Аяз би, Асан, Жиреншелермен кездесуі
туралы аңыз қатар беріледі. Қысқа ғана бір әңгімеде аталған ауыз әдебиеті
үлгілері бірінен соң бірі шебер жалғасып жатады. Бүны автордың жазушылық
шеберлігінен хабар беретін бір ерекшелігі деп қарауымыз керек.
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" аталатын төртінші әңгімедегі "Бетпак
дала" аңызы, "Кәдімгі Шардара" атты бесінші әңгімедегі Ақтөбе қаласы туралы
аңыз, тағысын тағы кітаптың соңына дейін толы аңыз десек, қателеспейміз.
Соның ішінде ерекше көңіл аударуға түрарлығы—Әл Фараби туралы аңыз
әңгіме. Жазушы бүл аңызды пайдаланудағы басты себебі туралы былай дейді:
"Бүдан мың жылдан аса уақыт бүрын болған оқиғаны еске алған себебім—сол
таудың түбінен өтіп бара жатып, мынау жолдың сонау бір заманғы Әбу
Насырдың, қобызшы Қорқыттың, Жиренше шешеннің, Асан кайғының, әділ жан Аяз
бидің талай-талай жүрген жолы еді.
Ел арасы, халық ортасы талантқа бай. Талант батырда, шеберде, үстада,
тігіншіде, бишіде, әншіде, күйшіде, тапқырда, алғырда, оділет иесінде. Мен
бүл әңгімеде ел арасында аты аңызға айналған бірталай тамаша адамдардың
есімін атадым. Аты аңызға айналған Асан қайғы. Еліне жаксы жайлау, жайлы
қоныс іздеп дүниені шарқ үрып кезіп шыққан адам. Әйтеуір бір кезде Сыр
бойында, Қаратауда, Көкшекүм мен Мойынқүмда болғаны рас.
Тағы бірі—Аяз би. Әділ билігімен аты шыккан адам. Қобызшы Қорқыт. Сыр
бойында бейіті түр. Жиренше шешен. Бүл кісі де Сыр бойында ғүмыр кешкен.
Қамыс күркеде жатып "Айқай, өз үйім, өлең төсегім; Кең сарайдай боз20 үйім,
не де болса өз үйім" деген сөз Жиреншеден қалған, Бабай түкті шашты
Әзіз Қаратауда, Жылыбүлақ деген, бірақ жылы емес, мүздай бүлақтың
басында ол кісіге салынған сағана бар.
Асан қайғыны, Аяз биді, Қорқытты, Жиреншені, Бабай түкті шашты Әзізді
Қазығүрт түбіне, Әл-Фарабимен кездесуге алып келгенде, олардың әр кезде
өмір сүргенін үмытқандықтан емес, Әл-Фараби оқу-білім жолына қүрқол
аттанбай, туған елдің әділдігін, билігін, шешендігін, парасатын, үлылық
қасиетін бойына жинап, соларды жақсы үғып аттанып еді деген ойды білдіру
үшін ел сүйген, аты аңызға айналған адамдардың басын қостым" 7, 26.
Валерий Брюсов "қазақтың Пушкині" атаған Мағжан Жүмабаевтың көне Түран
өңірі мен Түркістан туралы жазған үзақ жырында түркі әлеміндегі атақты
жерлердің борін тізіп келіп:
Қазығүрт қасиетті тау болмаса, Топанда Нүх кемесі тоқтар қалай?—
дейді.
Иә, Нүх пайғамбар туралы аңыздар әлемге ең көп тараған аңыз. Дүниенің
төрт түкпірінде бүл аңызды білмейтін ел жоқ. Әсіресе осындай аңыздар өзен
арналары мен теңіз жағалауын жайлаған елдерде кең тараған (Вавилон,
Мексика, Греция, Үндістан, Австралия, Меланезия, Океания аралдары т.б.) Бүл
жерде біз топан су туралы айтып отырмыз. Немесе Нүхты (Нойды) есіптеген ел
көп болуы мүмкін, ал Топан су туралы аңыз көпшілік елде бар. Ал өздерін
еркениетті санайтын елдердің бәрі Нүхтың атын біледі. Әрине, діні мен
дүниетанымына байланысты әркім өзінше атайды, өзіне тартады.
С.Бақбергеновтің аталған әңгімелер жинағында "Қазығүрттыың басында
кеме қалған" атты үшінші әңгімеде де бүл туралы деректер келтіріледі.
"Бүдан біраз жыл бүрын Армения жазушысы Леонид Караханович Гурунецпен
Балтық жаңалауында бір айдай бірге болғанмын. Сонда ол кезекті әңгіме
арасында Армениядағы Арарат тауының қасиетті екенін айтты. Несімен қасиетті
дегенде, келтірілген мысалы мынадай еді: "Заманнан заманда, баяғы өткен
ғаламда, дүние жүзін топан су басқанда Ной пайғамбардың кемесі осы Арарат
тауының басына тоқтапты,"—деді.
—Леонид Караханович, сендерше Ной, бізше Нүх пайғамбардың неше кемесі
болған?— дедім.
—Әрине, біреу-ақ.21 —Біреу болса, ол Арараттың басына тоқтаса, біздің
Қазығүртка тоқтаған
қандай кеме?
—Оны білмедім. Сенің Қазығүртың немесе, тау ма?
—Тау болғанда, сенің Араратыңнан әлдеқайда биік тау. Нұх кемесі біздің
Қазығүрттың басына тоқтаған.
Жазушы досым Нойдың кемесі Араратқа тоқтапты дегеннен басқа оған айғақ
болардай ешқандай дәлел келтіре алмады. Мен оған Қазығүрт жайындағы толып
жатқан аңыз-әңгіме барын айттым," 7, 14-15—деп бастаған жазушы әңгімесін
Қазығүрт тауы жайындағы аңыздар циклімен таратады. Сол аңыздарға қарап,
жазушы жиырма үш әңгіменің басын қосқан жинакқа "Қазығүрттың басында кеме
қалған..." деген атауды тегіннен-тегін коймағандығына көз жеткіземіз.
"Кәдімгі Шардара" атты бесінші өңгімеде жазушы Ақкент қаласы туралы:
"Жергілікті халықтың үрпақтан үрпаққа, атадан балаға жетіп келе жатқан
аңызында Ақтөбе кезінде Сыр бойында аппақ шағаладай сонау алыстан көрінтін
Ақкент деген үлкен кала екен. Заманның заманында каланы Кирдің әскерлері
басып апты. Сөйтіп Сырдың осы бір баяу, жайыла ағатын жерінен бергі бетке
өтпек болған. Қамыстан, кәдімгі түйенің үрген қарнынан сал жасап, өзеннен
өтпекке өрекеттенеді. Бірақ атақты ханша Томирис қаланы тастап бергі бетке
шығады да, Кирдің қолын өзеннен өткізбей, кырып салады. Өзін түтқындап,
басын кесіп, ішіне қан толған қарынға салып, арғы бетте қалған парсы
әскеріне қарай ағызып жібереді. "Қан қүмар едің, Кир, қанғаныңша іш,"— деп
қызыл бояумен жазады. Міне, сол Ақкент, Аққала, Ақшаһар Шардара тенізінің
астында қалды,"— деген аңыз-дерек келтіреді.
Тарихта парсы патшасы Кир мен сақтар патшайымы Түмардың арасындағы
соғыс туралы түрлі деректер бар. Олардың борі, сайып келгенде, соғыстың Сыр
бойында болғандығын дәлелдейді. Тіпті "тарихтың атасы" атанған Геродот та
соғыстың Сыр өңірінде болғандығы туралы жазады. Бірақ осы жерде айта
кететін бір жайт, сол "тарихтың атасының" өзі айтып кеткен шындыққа да
сенбейтіндердің де бар екендігі. Солардың кейбірі Кир патшаны
массагеттердің жеріне мүлдем жолатпайды, денесінің өз елінде көмулі
жатқанын тілге тиек етеді. Осы бір мәселенің басын ашып алмақшы болып,
соңғы кездері Кир патшаның қабірін ашып көргенде шынында да оның басы жоқ
болып шыққан. Бүған артық долелдің керегі жок шығар. Ал патшасының денесін
өз еліне апарып жерлеу салты көпшілік елде бар.
Тіптен, біздің қазак.22 зиялыларының көпшілігінің денесі Түркістанға
океліп жерленгенін еске алсақ
та жетіп жаткан сияқты 8, 63.
Ал жоғарыда келтірілген аңызда айтылғандай, Шардараның астында қала
бар екендігі бүгінге көпшілік қауымға көп таныс та еместігін ескеруіміз
керек сияқты. Осы жағынан алып қарағанда, С.Бақбергенов бүл аңызды өз
шығармасында сәтті де, орынды пайдалана білгендігін айтуымыз шарт. Өйткені,
аңызда айтылған тарихи деректер мен болжамдар келешек үрпаққа халық
тарихынан көптеген сыр шертетіні айғақ.
Біз жоғарыда "Адам және көлеңке" романында Хантағы туралы аңыздың
берілгендігі туралы айтқан болатынбыз. Бүл аңызда айтылатын тарихи
деректерді жазушының "Қазығүрттың басында кеме қалған..." әңгімелер
жинағынан да кездестіруге болады. "Түркістан—жаңарған елдің жас қаласы"
атты жетінші әңгімеде Хантағы туралы аңыздың оқиғасы Ақсак. Темір түсында
болғандығы туралы деректер беріледі 7, 48.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің Жетісай қаласы түрған жер ертеде асық
ойнауға келмейтін дала еді. Асық ойнауға келмейтін себебі—сол бір тақыр
дала тап-тақыр болмай, аралары қарыс-сүйем боп жарылып жататын. Ол
жарықтарға асық түгіл, үзын таяқ тастасаң жартысына дейін жоқ боп кететін.
Осы даланы халық "Мырзашөл" деп те, "Бетпақ дала" деп те атаған.
Бетбақ даласы түсінікті. Жолаушыға қиын, шөлімен, шексіз даласымен, аптап
ыстық желімен бет қаратпас тентек болған. Ал "Мырзашөлі" несі?
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" атты төртінші әңгімеде жазушы
С.Бақбергенов осы сүрақкд сол елдің түрғыны Жорабек қарияның айтқан
аңызымен жауап береді.
"—Мына дала қыста ызғырық желден, жазда аңызақ керімсалдан талай-талай
қорлық көргендер "Бетпақ дала" деп атаған. Шаш қаласына соқпай, төте жолмен
Самарқан, Бүкар, Хива аспақ болған талай керуен осы даладан қорлық көрген,
азап шеккен. Ертеде мынау Шардара қаласынан шығып, Шашқа соклай, Бүқарға
қарай осы даламен тікелей соқпақ салып, жаздың басында өткен екен дейді.
Артынып-тартынып күзге қарай кері қайтқанда дауыл соғып, аспанға шаң-тозаң
көтеріліп, керуен бірнеше күн бойы жол тауып жүре алмапты. Күн ашылған
кезде жолға шығады. Бірақ тамағы, осіресе сабаға, қүмыраға күйған ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
С. Бақбергеновтың өмірі мен шығармашылығы
НЕПЗГІ БӨЛІМ
С. Бакбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
Ітарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің
көрінісі
а) аңыз әңгімелер
ә) ертегілер
II тарау
С. Бақбергенов шығармашылығында тұрмыс-салт жырларының алатын орны
III тарау
С. Бақбергенов шығармашылығындағы мақал-мәтелдер мен шешендік
сөз үлгілері
а) мақал-мәтелдер
ә) шешендік сөздер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Kipicne
Қазіргі әдебиетімізде тарихи тақырыпты шығармалардың шеңбері кеңейіп
келе жатқаны, мұның өзі халқымыздың өткендегі өмір шырғалаңдарын, тар жол,
тайғақ кешулерін, тәуелсіздік, тыныштық, еркін өмір жолындағы күрестерін,
ерліктері мен өкініштерін бүгінгі буынға ғибрат етіп үсынудың аса қажетті
амалы екені көміл. Тарихта анық орын тепкен, халық санасында өшпестей із
қалдырған, кейде ертегі, кейде аңыз секілденіп қазіргі қауымға бүлдырап
елестейтін қүбылыстардың табиғатын танып, көркемдік шындығын ашу, сол
арқылы ел шежіресін жаңа қырынан, нақтырақ таныстыру қаламгерлеріміздің
қасиетті борышы.
Бүл туралы ғалым Рахманқүл Бердібай өзінің Тарихи роман атты
еңбегінде: Қазіргі дөуірдегі әдеби шығармаларда, соның ішінде, әсіресе,
тарихи романдарда фольклор материалына: аңыздарға, мифтерге, мысал-
тәмсілдерге, ертегілерге көбірек сүйену, оларды көркем туындының өрнегіне
қосу бағыты анық көзге шалынады. Үлкен идеяларды, өлемдік моні бар
моселелерді көтеру үшін қаламгерлер кейде ауыз одебиетіндегі аңыздар мен
рәміздерге баратыны жиі кездеседі. Бүл тек қазақ әдебиетінің ғана емес,
жалпы әдебиет дамуындағы үрдістердің бірі екендігі айтылып та, жазылып та
жүр. фольклор сарындары жазба одебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі
көздің бірі екені молім. Фольклордан ауысқан сарындарды жазба шығармада
өңдеп пайдаланудың түрлі деңгейі байкалады. Кейде тарихи романға ауыз
әдебиетінің жекелеген сарындары емес, енді бір жағдайда шығарманың қүрылысы
да, көркемдік тәсілі де, суретгеу қүралдары да фольклорлық дәстүрге ерекше
жақындайды, - деген пікір айтады 1, 314.
Көркем шығармада ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі сонау XIX
ғасырдың екінші жартысындағы Абай шығармашылығынан бастап (Әзім әңгімесі,
Ескендір поэмалары), XX ғасырдағы қазақ өдебиетінің классиктері: С.
Сейфуллин (Көкшетау, Аққудың айрылуы поэмалары), М. Жүмабаев
(Қойлыбайдың қобызы, Қорқыт, Жүсіп хан, Батыр Баян поэмалары), М.
Әуезов (Абай жолы дәуірнамасы, Қорғансыздың күні әңгімесі, Еңлік-
Кебек пьесасы) т.б. ақын-жазушылар шығармащылығында көрініс беріп келе
жатқандығы белгілі. Кеңес доуірі әдебиетінің соңғы кезеңіндегі қазақ
одебиеті өкілдерінің шығармашылығында да ауыз әдебиеті материалдарын
пайдалану жиі кездесетін қүбылыс (мысалы, Ә. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры,
Үркер4
романдары, С. Сматаевтың Елім-ай романы, Т. Әлімқұловтың
Қаралы қобыз, Сейтек сарыны шығармалары, Д. Досжановтың Жібек жолы
романы, М. Шахановтын поэмалары т.б.)- Шығармашылығында
ауыз әдебиеті материалдарын көптен-көп пайдаланған жазушылардың бірі —
С. Бақбергенов. Тақырыпты таңдау себебі:
Көркем өдебиетте ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі қазақ
жазушыларында көптеп кездеседі. Сондай жазушылардың бірі — С. Бақбергенов.
Жазушының шығармаларында ауыз өдебиеті үлгілері көптеп кездеседі.
Бірақ та жерлес жазушының шығармашылығы өз дәрежесінде толық зерттелмей
келе жатқандығын ескере отырып, осы бағытта өз үлесімді қосу мақсатым осы
тақырыпты таңдап алуыма бірден-бір себеп болды.
Жүмыстың зерттеу объектісі: С. Бақбергенов шығармашылығын-дағы ауыз
әдейиеті үліілершің керінісі, жазушының фольклор үлгілерін пайдаланудағы
өзіндік ерекшеліктері.
Жұмыстың макраты: Жазушының суреткерлік талантына баға
бере отырып, өз шығармашылығында ауыз әдебиеті материалдарын пайдалану
төсілін ашып көрсету. Сондай-ақ, басқа жазушылардың
шығармашылығымен салыстыра отырып, С. Бақбергеновтің
өзіндік қолтаңбасына, стильерекшеліктеріне талдау жасау, баға беру.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
зерттеу, сипаттама, салыстырмалы талдау өдістері.
Жұмыстың жариялануы мен макүлдануы: Диплом жұмысы
кафедра мәжілісінде қаралып, талдаудан өтті.
Диплом жұмысының құрылысы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Бақфергеновтің өмірі мен шығармашылығы
Сәуірбек Бақбергенов 1920 жылы 15 сәуірде Шымкент облысы (қазіргі
Оңтүстік Қазақстан облысы), Созақ ауданында дүниеге келген. 1936 жылы
Түркістан қаласындағы темір жол училищесін, ал 1939 жылы Түркістан
педучилищесін бітіреді. Үлы Отан соғысына қатысқан ардагер. Көп жылдар бойы
республикалық газет-журналдарда қызмет атқарды. Алғашқы повесі Талғат
1950 жылы басылып шыққан. Жастарды адамгершілікке, адалдыққа баулитын
Менің досым (1953), Өзіміздің жігіттер (1958), Қоянкөзге қүлаған
жүлдыз (1965), Он үшінші ойыншы (1979) т.б. повестер мен әңгімелер
жинағы, замандастары жайында сыр шертетін Бозторғай (1960), Қайран
шешем (1963), Адам жөне көлеңке (1969), Мен сізді сүйемін (1975) атты
кітаптары, Отан соғысы тақырыбындағы Қарға тамған қан (1967), Алтын
күрек (1968), Белгісіз солдат (1977) роман-повестері, бүгінгі кейіпкер
келбеті туралы ой толғайтын Кентау (1973) повесі мен шекарашылар өмірінен
алынып жазылған Қан тозаң (1984), Ақбоз атты ару (1986), Бөрте-Шыңғыс
ханның жүбайы (1990) романдары жарық көрді. М. Горькийдің, А.Г.
Короленконың әңгімелері мен ертегілерін аударды. Жазушының көптеген
шығармалары КСРО халықтары тілдеріне аударылған. 1-дөрежелі Отан соғысы
орденімен және медальдармен наградталған. 1996 жылы Қазақстанның халық
жазушысы атағын иеленген С. Бақбергенов 1997 жылы Алматы қаласында өмірден
өтті.
Жазушының шығармашылығы туралы алғаш ғылыми-зерттеу мақала жазған
сыншылардың бірі Төлеген Тоқбергенов былай дейді: Сөуірбек Бақбергенов
әдебиетке Талғатымен келді. Үлы Отан соғысынан кейін іле-шала жарық
көрген бұл повесть оқушы жүртшылыққа бірден үнады десе де болады. Кеше ғана
біткен сұмдық соғыс туралы шындық көркем әдебиеттің арқауына айналып кете
қоймаған кезде, оның үстіне қазақ үшқышы туралы көркем туынды сол түсқа
дейін жазыла коймаған шақта дүниеге келген бүл шап-шағын шығарманы жастың
да, кәрінің де іздеп оқуы заңды еді 2, 172 .
Автордың айтуынша, бүл шығарманың жазылуына Кеңес Одағының Батыры
атағын екі морте алған Талғат Бигелдиновпен кездесуі себеп болса керек. Ол
алдымен, Талғат жайында очерк жазады. Сосын барып, көлемді дүниеге қалам
тартады. С. Бақбергеновтің шығармаларында очерктік элементтердің басым боп
келуінде оның журналистік тірлігінің табы жатыр.6
Повесть жазылған түста С. Бақбергенов журналистік сапарға көп
шыққандығы туралы естеліктер бар. Соғыстан жаңа қайтқан жігіт қалпына
келтіру кезеңіндегі естен шықпас еңбек майданының куәсі болды. Соның
алдында ғана орасан опат-набытты, небір нәһан өлімді, жаппай қырғынды
көріп-біліп келгсн жас жігіт енді ел-елді аралай жүріп, қазаның орнын,
қайғының ізін жуып-шайып жатқандарды көріп, толғанумен өседі. Кезінде үлкен
білім ала алмаған жігіт көріп-білгенімен, зейін-зерденің мықтылығымен
есейді. Газет жұмысымен күнделікті тапсырманы орындай жүріп қаламын үштай
берді. Сол шақта ол Өскемен су электр станциясы қүрылысынан топ-топ очерк
жазумен болды. Аблакеткадан хат аталған сол очерктер автордың кейін
жұмысшы тақырыбына үлкен шығарма жазуына әдеби азық болды. Жазушы Шымкент
мақташыларында, Ахцысай кеншілерінде, Қарағанды шахтерларында, Жетісу
диқандарында, Жамбыл малшылары мен қызылшашыларында, Ақтау мүнайшыларында
боп, көріп-білгенін көкейіне қондыра берді, үнаған, әсерленген жәйттерді
қалам үшына ілдіре берді. Күндердің күнінде сол очерктерден Өзіміздің
жігіттер, Алтынемелден асқанда, Дина, Кентау, Адам және көлеңке,
Бүл біздің колхоз сияқты дүниелер туған еді. жазушы ол кезде ерінбей,
жалықпай іздене берді.
Сэуірбек Бақбергеновтің тақырып-танымы да кең. Үлы Отан соғысы
турасында да, бейбітшілік кезең жайында да көп жазды. Ол өнер адамдары,
ғылым жүлдыздары, спорт шеберлері туралы да қалам тартумен болды. Осының
борі журналист-жазушының көп көріп, көп білгенін, тынымсыз тірлік-
ізденістің иесі екенін дәлелдейді.
Жазушының алғашқы дүниелерінің бірі - Дина повесі. Повесть алғаш
жариялана бастағанда журналист Бақбергеновтің жазушы суреткерлікке бет
бүрғаны анық білінген болатын. Ол шақта өнер адамы туралы көркем шығарма
тым сирек болатын. Өле-өлгенше күрең домбыраны күмбірлетіп өткен Дина
Нүрпейісова туралы өзгеше сыршыл сарында туған осынау шағын дүние кейін
Қайран шешем боп өзгермей түрып-ақ көптін көкейінен табылған көркем
туындыға айналды. Алғаш өнер адамдары туралы жаза бастаған түста, - дейді
Тәкен Әлімқүлов, - маған Динаны үлгі ете сөйлеген кісілер болды. Аманғали
Сүлтанов деген жігіт Сәуірбек Бақбергеновтің Дина повесінен тағлым алар
түстардың барағырақ екенін айтқаны да есімде 2, 174 . Шынында да,
көкірегі даңғыл домбырашы жайындағы повестің таным ғана емес, тәлім де
берген туынды болғанын ойласақ бүл шығарманың бағасы арта түсері хақ.
Дина заманымыздың айтулы күйшілерінің бірі еді. Оның тартыс,
қағыстарында сиқыр сарын, саумал дыбыс Тәкенше айтсақ, лала лебіздер
сапырылып жатыр еді. Алғаш көргенімізде ертегіде айтылған аңыз ретінде
елестегені рас. Жүмбақ адам қолынан жұмбақ дыбыстар өздігінен туып
жатқандай болып еді. Қартайған шағында сондайлық күйлер туғыза білгеи
көкірегі даңғыл кейуананың бейнесі осы кезге дейін санамыздан кетпейді.
Міне, сол айтулы күйші жайында Сөуірбек Бақбергенов жазған повестің
біздің әдебиетімізде өзіндік бір ізі, жолы бар деуіміз керек. Соғыс салған
ауыр жарахаттың табы кетпей, қайғы-қасіретінің көз жасы әл-әзір кеппей
түрғанда ұмытыла бастаған домбыраға күй төккізу, жалпы өнерді қастерлеп,
қасиет түту үлкен өнегені басындай көрінер еді. Бүл туынды туралы Т.
Тоқбергенов: Біздің әдебиетімізде енді өнер тақырыбы сүбелі үлес алып
отырған болса, оған 1942 жылы жарық көрген Абай романының, сосын осы
Дина повесінің белгілі дөрежеде әсері тигенін жасырудың керегі жоқ, -
деген пікір айтады.
Дина повесінде өнер сүйген жанның қажыр-қайраты, асау мінез, дүлей
дарыны көрінген. Дина күйлерінің туу тарихына бойлаған көркем шығармаға
лайық талдау ерекшелігі де тым тәуір еді. Өнер адамының, жалпы, сыршыл,
ойшыл адамның жан — дүниесі бедерлі суреттелген болатын. Толғаныс,
тебіреністің сыры нанымды штрих, детальдармен нәзік қайырылып жеткізілген-
ді. Сол Дина повесі кейін Қайран шешем болып толығып, өңделіп қайта
шықты.
Қайран шешем романының осылай аталуы да орынды деп білеміз. Себебі,
біріншіден — осы күрделі еңбектің күллі желісі, алтын арқауы болып алынған
халқымыздың аяулы өнерпаз қыздарының бірі — Дина Нүрпейісова - Қайран
шешем деп емірене еске алуға, тебіреніп қалам тербеуге түрарлық түлға!
Екіншіден — Дина бойындағы табиғи таланттың асылдары ашылып, өн бойындағы
өнерінің өрге самғауына себеп болған осы Қайран шешем күйі. Өзінің
өмірдегі, өнердегі үлағатты үстазы Қүрманғазыдан осы керемет күйдің шығу
тарихын естіп, соны үйренгеннен кейін-ақ Динаның өнерге деген махаббаты от
болып лаулайды. Ал, өнерге деген бүл түлғалы, түрақты махаббаты Ақсақ
киік күйі дүниеге келіп, оны Қүрманғазы сынды күй маңғазы түңғыш рет
Динаның өкесі кенже үйінде тартқанда оянған еді. Динаның Қүрманғазыны алғаш
көруі де осы жолы.
Романның экспозициясы Дина сынды өнер иесінің дүниеге келуі мен
басталады да, оқиға жоғарыда айтылған енерге деген махаббаттың ояну
сотіненбастап дамиды. Бұдан кейін Динаның тұрмысқа шығуы, Қүрманғазыдай
қадірлі үстазбен, Дәулеткерейдің баласы Сәулеткерей, Жайықтың сайыпқыраны
Түркеш, Мың төбенің жүйрігі Мүсірәлі, теңіз бойының көк дауылы Төремүрат,
Сайқынның шан досы Сейтек, ерке оннің еркесі Балғын, Кербездермен кездесу
сәттері, өнер қанатының қатаю кезеңі кең де келісті суреттеледі.
Шын реалист жазушы адам тағдырын тарихи оқиғамен, ортамен келісімі
келген үйлесімін танып, тауып, соны терең зерттеп, біліп жазса керек. С.
Бақбергеновтің Дина тақырыбына келу позициясы осыны аңғартады. Солай
болғандықтан да жазушының Дина тағдырын жалаң баяндамай, сол өнерпаз өскен
ортамен, өмірімен тығыз бірлікте суреттеп, оқиғалардың түлғасына, мінезіне,
уақытына шақтап, бөліп көрген тәсілін қүптау керек.
Адамның көңіл күйін творчество адамының ішкі толғаныс толқынын жазушы
ақындык шабытпен суреттейді. Әр бір жаңа туған күйдің түңғыш тартылу
сәттері де ажарлы сөздермен айшықты жазылған. Мәселен, Ақсак киік күйінің
алғаш орындалуын автор былай суреттейді: Қонақ домбыраны бауырына тарта
үстап, шүқшия отырды да, қос шекті қатты қағып-қағып жіберді. Домбыра үні
де дүмбірлеп сарнай жөнелді. Осы бір алғашқы дыбыстың өзі жан күйінің
алғашқы сазы, сүлу үні сияқты шымырлай шығып еді. Күй сазынан олде атылған
мылтықтың даусы, әлде бір қашқан аңның дүбірі, шапқан аттың дүрсілі
естілгендей болады да, осы бір дыбыстар енді бір сотте кең далада ызындап
ескен желдің сыбырына қосылып, тамаша бір мәнді үнмен сорғалап қүйыла
бастайды. Осы төгіліп шыққан күй сазының ішінен арынды жүйріктің екпіні мен
ақсақ аңның шоқағын анық ажыратуға боларлықтай еді... (20-21 беттер). Біз
бүл үзіндіден өнер адамының шабытты шағы көркем тілмен келісті
кестеленгенін байқаймыз.
Сыншы, жазушы Собит Досанов: Сөуірбек Бақбергеновтің Қайран шешем
атты романы бүрын қазақ прозасы көп көтере қоймаған, көтерсе де ірі, көркем
полотно жасала қоймаған өнер тақырыбын езек етіпті. Халық өмірінің,
өнерінің және өнерпаздарының көркем шежіресін жасау қазақ
беллетристикасының ардықты да абыройлы борышы. Осыны терең үғынған автор
суреткерлік парызды, жазулық жауапкершілікті басты бағыт етіп, қызық та
күрделі тақырыптың қиындығынан қаймықпай, әдебиетіміздегі олқьшы толтыруға
талаптанған, 3, 75 - деген пікір айтады.
Сонымен, Соуірбек Бақбергенов Талғат повесін жазып, Үлы Отан соғысы
тақырыбына қалам тартып, өзі барып қатысып келген
қаһарлы күндерді көзге елестетсе, Дина повесімен өнер адамының рухы
биіктігін де көрсетті. Жазушыны кейінгі өнер мүратына күдіксіз бастаған
бағыт солайша тартылған еді. Тіршіліктің қай саласына барса да біліп-танып,
сезіп барып жазатын қалам машығы да сол кезден-ақ қалыптасқаны жоне бар.
Әлгі тақырыпты игеру ұғымның ұштығын осыдан көреміз. Жоғарыда айтқан Дина
повесін бірден жазбай, әуелі Ақсақ киік туралы аңыз әңгімесін жарыққа
шығарып, барлау жасауының өзінде С. Бақбергеновке тән ізденіс, зердеге түю
дағдысын аңғарып білер едік. Ақсақ киік туралы аңыздан кейін Күйлер,
Дина, ең соңында барып Қайран шешем романы жазылды. Осыған енді Кенен
Әзірбаев, Әсет Найманбаев, Дөнеш Рақышев, Роза Бағланова өміріне арналған
Боз торғай, Сүқсыр, Біздің Роза повесть, әңгімелері қосылғанда
жазушының өнерге көзқарасы, өнер адамдарына ілтипаты айқақтана түсер еді.
Бір ғана осы өнерге деген қүштарлық, өнер адамына деген сүйіспеншіліктің
өзі-ақ суреткердің жан-дүниесін, сыршыл, сыншыл күйін жайып салғандай.
Өз шығармашылығы туралы С. Бақбергенов былай дейді:
- Шоқан Уалиханов жайындағы үш повесімді де осы топқа жататын, бірақ
өзгелеу нүсқадағы еңбек санаймын. Ал, мүның ешқайсысында да Шоқан өмірін
түтас көрсеткім келген жоқ-ты. Мөселен, Мен сені сүйем повесімде Шоқанның
Достаевскиймен достығын айтсам; Көгершіндерде Шоқанның Әулие-ата сапарын,
оны маңайлаған адамдардың мінезін бермек болдым. Қоянкөзге қүлаған
жүлдызда Шоқанның Матайдағы соңғы күндерін, соңғы махаббатын, Айсары
екеуіне ғана ортақ сырды ашқым келді. Алайда, өлгі үшеуінің ең болмаса
біреуін оқыған, басалқы, білетін біреу: мынау сенің оң жамбасыңа келіп
түрған тақырып екен деп айтатын шығар деген ем. Бірақ, оны ести алмадым,
тек, Көгершіндерді оқыған бір жазушы: қай жерде қалай ұшатыныңды енді
байқадым деп оспақтағаны бар. Бүл, әрине, кеңес те, сын да емес.
Менің осілі, өнерден соң сүйіп жазатын тақырыбымның бірі — спорт. Бүл
кім болса сол жаза беретін тақырып емес. Өзінің ерекшелігі, қиындығы бар.
Бүл тақырыпта, оның ішінде боксшылар жайында жазған өңгіме-очерктерімді
былай қойғанда Он үшінші ойыншы, Самолет қанша іүрады?, Абсент қандай
жігіт өзі! деген повестер де әзірше талдау-талқы көрмей жатыр.
Спорт демекші, спорт жайывда біздің қазақ жазушылары көп жазған емес.
Мен бүл тақырыпты ойға алғанда, алдымен Батырлар жырын, ерлік дастандарды,
сосын Топжарғанды, Қүлагерді, С. Мүхановтың Балуан
Шолағын, К. Әбдіқадыровтың Қажымұхан, Ә. Әбішевтің Найзағай, С.
Бердіқұловтың Аспаннан шұға жауған күн, тек содан кейін барып Ә.
Нұрмахановтың, Ә. Бүркітбаевтың кітаптарын атар ем. Көркемдік қуаты жағьшан
кейінгі екеудің шығармалары, әрине, едоуір олқы жатыр. Аталмыш дүниелерді
түгел шолғанда, орине, нағыз спортты үғып жазған, қазіргі деңгейден жазған
деуге лайығы Сейдахметгің повестері 2, 176 .
Міне, осы тақырыпқа Соуірбек Бақбергенов те қалам тартты. 1979 жылы
оның Он үшінші ойыншы кітабы жарыққа шықты. Кітапта Он үшінші ойыншы
повесі, Самолет қанша түрады? оңгімесі, Абсент қандай жігіт өзі? эссесі
топтастырылған, бәрі де спорт туралы, спортшылар жайында. Он үшінші
ойыншыдағы жас футболшы таныс бейтаныс Айдар әдеби кейіпкер санатында,
қазақ одебиетінде Сейдахмет Бердіқүловтың Түйғыны іспеттес жаңа, тосын
кейіпкерлердің бірі десек, Самолет қанша түрады? шағын повесінде атағы
жер жарған Қажымүхан өмірінің бір ғана түсы көркемдік шешімін табады. Ал,
Абсент қандай жігіт өзі? - жылқьт түлігі туралы сотті жазылған
дүниелердің бірі. С. Бақбергеновтің нені жазса да біліп жазатын дағдысы осы
шағын үш түрлі шығармадан тағы да көрініс береді. Абсент турасындағы
эсселік дүниесі жылқы түлігі жайлы көкейтесті ойларға шомдырады, қасиетті
түлікті өсіруге байланысты талай проблемалық мөселелер өз-өзінен туындап
жатқандай.
1980 жылы Жазушы баспасы Сөуірбек Бақбергеновтің қос томдығын басып
шығарды. Бүл оның алпыс деген асуға шыққан кезінде қүп жарасқан, көз
қуаныш, әдемі тарту болса, жазушының отыз бес жылға созылған творчестволык,
еңбегі үшін одеби есеп іспеттес.
Бүл екі томға жазушының бар жазғаны енген жоқ әрине. Тіпті, белгілі
шығармаларының біразы жоқ. Сөйте түра қүрастыру, топтау әдісі жақсы шыққан.
Бірінші томына тек Үлы Отан соғысы такырыбына жазылған шығармалар болса,
екінші томдағылар бейбіт тіршілікті бейнелейтін дүниелер.
Қарға тамған қан романының жалғасы - Алтын күрек алғашқы
шығарманың екінші бөлімі боп дүрыс берілген. Себебі, біз Қарға тамған
қанда өскери қорғаныс шебін көрсек, Алтын күректе сол әскердің шабуыл
кезін көреміз. Екі шығармада да кейіпкерлер бір. Сонымен қатар бүл томдағы
Жанғожин, Барлаушылар, Белгісіз солдат әңгімелері атақты сегізінші
гвардиялық дивизия өміріне бағышталған. Мүндағы Рашит Жанғожин, Әшірбай
Қоянкөзов, Женя Иванова, тағы басқалары сол даңқы әлемге кеткен гвардия
жауынгерлері.
Екінші томға Адам және көлеңке, Кентау романдары енгізілген. Бұл
шығармалар соғыстан кейінгі бейбіт кезеңге арналған. Атақты Нұрмолда
Алдабергенов, оның тұстастары, олардың кеміс, кеніш жақтары Адам және
көлеңке романының арқауы боп алынса, Кентау романында Қамбарбек сияқты
адал, атпал азаматтың тағдыры, оның үй-іші - өлең төсегі бейнеленген.
Романда өмір-болмыс шындығы көркемдік шындыққа ұласқан. Кентаудағы
Қамбарбек бейнесі біртоға берік, ішкі қалтарыс - қалыңымен көрінген. Ала
жіп аттамаған адамгершілік мінезімен алыс-жақын замандастарына қадірлі
адам. Ол өз басының қайғысын былайғы көпке білдірмейді. Соғыстағы ұлы
Бекзаттан Қара қағаз келгенде атқа мініп, айдалаға шапқаны, ертеңіне
шахтаға түсіп, екі адамның нормасын орындауы Қамбарбектей атпал азаматқа,
қара бұлттай қайғысын қан сорпа боп термен жуғысы келген еңбек адамына
иненің жасуындай күмән-күдік келтірмейді. Жазушы бүл түста осынау детальді
мейлінше дәл тауып, долелді жеткізе білген. Әсілі, сөзден гөрі іске бейім
берік іштегі запыран-заһарды алапат, жойпат тірлікпен ғана шығармақ. Ол
түгілі, іштегі шемен-шерін, түйін-түйткілігін түтін жүтып тарқататындар бар
ғой. Ал, Қамбарбек қайғы-шерін тау талқандап, тас шайнап таратса — оның
оқушы көңіліне күдік салар қиыны жоқ та. Біз Қамбарбек бейнесінен
психологиялық ішкі дүниесімен, түйсік-түсінігімен, машық-дағдысымен
көрінген жұмысшыны түстеп танимыз. Үлы Отан соғысы жылдарында бір қадақ
қызыл күрең топырақтан бір оқ жасап беріп түрған ірі өндіріс орнындағы
тіршілік Қамбарбек арқылы, соның үй-іші арқылы көркемдік шешім тапқан екен.
Қамбарбек аз сөйлеп, көп тындыратын қайратты адам. Ол көбінесе өзімен-өзі
сырласады, бірақ сөйлей қалса тыңдаушысын ойлантып, тебірене сыр шертетін
мінезі тағы бар. Оны біз қызы Нұрбимен, кейде әйелімен, сосын туып-өскен
ауылына барғанда байырғы жолдасымен тіл қатысқан түстардан көріп қаламыз.
Ол өзі ауылда өскен, кейін 20-шы жылдары Хантағы қорғасын кеніне ауысқан.
Ол кезінде сабылтып ат мініп, маңдайды шарт байлап додаға түскен. Талай
аттың белін талдырып, талай ешкінің терісін созғылаған. Тазы ертіп, таудың
тарғыл тасынан қоңыр қүлжаны талай сүзген. Міне, сол кең далада өс::еп
аңқылдақ ақкөңіл ауыл баласы Қорғасын кенге ауысып, жер астына түскенде
қызыл терге шомылып, қаншама қиындық та көрген. Кеншілер поселкасындағы көп-
көп басқа жұмысшылар да осы Қамбарбек сықылды ауылдан келіп, ауыл
тіршілігін, ауыл мінезін, дала тірлігін өздерімен бірге арқалай келгендер.
Қамбарбектің түрмысқа көзқарасында шаруа психологиясы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
С. Бақбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
I тарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің
көрінісі
а) аңыз әңгімелер
Фольклор сарындары жазба өдебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі
көздің бірі екені мәлім. Фольклордан ауысқан сарындарды жазба шығармада
өңдеп пайдаланудың түрлі деңгейі байқалады. Кейде тарихи романға ауыз
әдебиетінің жекелеген сарындары еңсе, енді бір жағдайда шығарманың құрылысы
да, көркемдік тосілі де, суреттеу құралдары да фольклорлық дәстүрге ерекше
жақындайды. Бүл арада біз фольклор мен жазба әдебиеттің бірін-бірі
байытуының негізгі себебін аңғарамыз. Демек, фольклор мен жазба әдебиет
туындысын халық тарихына деген көзқарастың үқсастығы ғана жақындастыра
алады екен, - дейді ғалым Рахманқүл Бердібай 1, 314 .
Қазақ әдебиетінде фольклор үлгілерін пайдалану дәстүрі сонау Абай
шығармашылығынан бастау алып, өлі күнге дейін жалғасын тауып келе
жатқандығы жоғарыда айтылған болатын. Сол дәстүрдің екілдерінің бірі — С.
Бақбергенов.
Жазушының қай шығармасын алсақ та, ауыз өдебиеті үлгілеріне түнып
тұрғандығына көз жеткіземіз. Әсіресе, аңыз-оңгімелерді көптеп кездестіруге
болады.
Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір саласы — аңыз. Аңыз белгілі бір
адамның атына, іс-өрекетіне байланысты туады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық
оқиға мен қиял-ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Бүл жағынан алғанда аңыз
бен ертегі екеуінің арасы жақын. Негізгі айырмасы — аңыз оңгіме көбінесе
тарихта болған адамның немесе оқиғаның басына қүралады.
Аңыз негізінде оңгіме, кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін 4,
25. С. Бақбергенов шығармашылығынан аңыздың бүл аталған барлық жанрларынан
кездестіруге болады.
Жазушының 60 жылдық мерейтойына арнап шығарылған екі томдық шығармалар
жинағының 1-томындағы Қарға тамған қан атты романында да Қүдай мен
әйелдің арасындағы диалогқа қүрылған дінил аңыз кездеседі. Онда әйелдің
құдайдан 100 тілек тілеп, жаратылыстағы барлық тіршілік иелерімен бірге
жігітті де сұрап алғандығы туралы, яғни адам баласының пайда болуы туралы
сөз болады.
Аңыздың жалпы мазмүны төмендегідей.
"...Бір кезде, осы жарық дүниеде "Қүдайдан" басқа ешкім
болмаған
екен дейді. Құдай олай жүріпті, былай жүріпті. Ақырында іші пысып, не
істерін білмей, өзіне ермек іздеген екен. Сондағы өзіне бола айлап тапқан
ойыншығы— жүп-жұмыр, дөп-дөңгелек доп екен. Мүнымыз осы күнгі жер.
Жер қүдайдың алдында шыр айналып, безек қағып ойыншық боп түра
беріпті. Көз алдында зыр жүгірген дөңгелектен қүдайдың басы айналыпты.
Жүмыр жердің үстінде көз тоқтатар дәнеңе жоқ. "Қүдай" сол жерді
көркейтіп, әдемілеу үшін, екіншіден өзі жоғарыдан сығалап қызықтап отыру
үшін—ең алдымен әйелді жаратыпты.
Әйел кім жаратқанын, кімге бола, неге жаратқанын білмей, аң-таң, дел-
сал боп көп жүріпті. Қүдайдың басы бүрынғыдай айналмайтын, ауырмайтын
бопты. Жер бетіндегі жалғыз әйелді қызықтап отыра беріпті. Бүрынғы басы
айналып көз түнудың орнына қүдай әйелге қарап есіней береді екен.
Әйел қүдайды есінегенде шыққан дыбысынан біліп қойыпты.
—Әй, сен кімсің?—деді өйел.
—Қүдаймын.
—Мені жаратқан сен бе?
—Мен.
—He үшін жараттың?
—Өзімнің қызығым үшін жараттым.
—Сен қүдай болсаң, мені өз қызығың үшін жаратсаң, сен бүйтіп өзімшіл
болма, менің қызығым, қуанышым, алданышым үшін де бірдеңе жасап бер.
Қүдай жасырына алмаған, әйелдің көзіне бір түскенсін, ойел оны тегін
қойсын ба? Өзіне ермек, қызық тілеп, шашын жайып, ебіл-дебіл боп, жер
тепкілеп отырып апты.
Сонымен не керек, өйелдің өтініші бойынша дүниедегі тоқсан тоғыз
мақүлық жаратылған екен. Бірақ, әйел, әрбір хайуанмен үш күн ғана қызықтап,
жалыққансын тоғайға жібере беріпті, жібере беріпті. Маймыл, ит, қасқыр.
арыстан, жолбарыс, түлкі, жылан, аю, кыран, сүңқар бірінен соң бірі
орманға, тауға, тасқа кетіпті.
Қүдай әйелдің тоқсан тоғыз тілегін беріп жүзінші тілегін сүраған
кезде, әйелгетілін тигізіпті.
—Сен не деген қанағатың жоқ, беймаза, тілегі, сүрағы көп пенде едің?—
депті.
—Ең соңғы тілегім!—деп әйел де бой бермепті.15 —Ал енді соңғы
тілегінді айт,—дегенде әйелдің айткдны екен дейді.
—Сұрап отырған жүзінші тілегімнен кдндай мақұлық боларын өзің біл:
бірақ, онда арыстанның айбаты болсын, жолбарыстың кайраты болсын, түлкінің
айласы болсын, жыланның суықтығы болсын, аюдың сабыры болсын, маймылдың
сикыры болсын, қыранның алғырлығы болсын, сүңқардың көрегендігі болсын,
кысқасын айтсам, осыған дейін жасаған тоқсан тоғыз мақұлықтың бойындағы ең
жақсы қасиеттер осыған берілсін,—депті дейді.
Сонда құдай дүниедегі жүзінші пенде етіп жігітті жасаған екен. Демек,
жігіт бойында, нағыз жігітте арыстанның айбаты, жолбарыстың қайраты, аюдың
сабыры, қыранның жүрегі, сүңқардың алғырлығы болса керек" 5, 144-145.
Жазушы бүл аңызды "лейтенант Досовтың қойын доптерінен" деп береді.
Және аңыздың соңын "Жігіт сексен сырлы, тоқсан тоғыз қырлы болсын" деген
мақал осыдан қалыпты" деп аяқтайды.
Осы жерде ескере кететін бір жайт—қүдайдың адамды жаратуы жайындағы
Қүранда берілетін аңыз бен жазушы романда келтірген аңыздың арасындағы
қарама-қайшылық. Қүранда келтірілген деректер мен аңыздар бойынша қүдай ең
алдымен Адам атаны балшықтан, сонан соң оның қабырғасынан Хауа ананы
жаратқандығы көпшілік қауымға белгілі болса, жазушы С.Бақбергеновтің
келтіретін діни аңызында қүдай ең бірінші әйелді жаратады да, соңынан сол
өйелдің тілегі бойынша ер кісіні жаратады.
Сондай-ақ, осы романда С.Сейфуллин сүлулығына сүйсініп, табиғатына таң
қалып жырлаған Көкшетау туралы аңыз да кездеседі. Автордың аңызды келтіруі
де қызық өрі шебер қиюласқан. Соғыста жүрген жауынгерлердің тутан жерге
деген сағынышы жайында сөз бола келіп, өркім өз туған жерінің сүлулығы мен
қадір-қасиеті туралы толғанысы беріледі. Сонда қазақ жігіттері Көкшетау
туралы сөз қозғап: "көз жастарын сырлы өзенге қүйып, оны мол жинап, Кекше
саясына әкеп төге салғандай мөлдір де түнық көлдерді, көбенге біткен
көсіктей қарағайларды, ақ қайынды, Жүмбақтас пен Оқжетпесті кім жасаған,
қайтіп жасаған? Табиғат па, адам ба?"—деген сүрақ қояды да, осы сүрақтың
жауабы ретінде Көкшенің қазақ даласында қалай пайда болғандығы туралы
аңызды келтіреді.
С.Сейфуллиннің "Көкшетау" поэмасындағы аңыздар мен С.Бақбергенов
келтіретін аңыздың арасы жер мен көктей. Әуелі аңыздарда бейнеленетін
кезеңді алып қарасақ, ақын поэмасындағы оқиға Абылай хан кезеңін
түспалдайтын болса, жазушы романындағы аңыз оқиға әріде, Нүқ пайғамбар
өмір сүрген кезенді аркду етеді. Яғни, жазушы Көкше туралы аңыздардың
халықка онша таныс емес жаңа үлгісін пайдаланады. Бүл жазушының өзіндік
ізденімпаздығы арқасында қол жеткізген өнертабысы деуге болады.
Романда Көкшенің Имантау жері туралы аңыз-поэма да кездсседі. Соғыста
жүрген жауынгердің Пушкин тауын көргенде өз тутан жері Көкшені еске алуынан
туған сағынышы оның есіне Имантау туралы аңызды салады. Оны автор кейіпкер
Рамазанның сөздерімен шебер келтіреді.
"—Шабуыл жасайтын мына тауларымыз Пушкин тауы деп аталады екен! — деп
солтүстік-батыс бетімізді алып жатқан когілдір, покене тауларды, сңселі кок
шоқыларды көрсеттім.
Рамазан сүкгана қарап түрды да, әлден уақытта жай ғана: —Кейбір пішіні
біздің Көкшеге келеді екен!—деп күбір етті. Кейбір кескіні Көкшеге
үқсайтын тауға мен де қарадым. Есіме осы Көкшенің Имантау деген
жері жайлы мынадай бір аңыз түсті:
Жолаушы қазақ шаршап кеп дөңге шықты,
Бір мезет қиял-қанатымен үшып;
Көп қарады ол жан-жағына
Күннен көзін сығарайта кысып.
Алдында кілем түгіндей болып,
Көгілдір бір бел жатты.
Белінен қысып сол тауды
Айдынды, шалқар көл жатты.
Кезінде талай ел кезіп,
Нелер сүлу жер кезіп,
Бөрі қазақ атанған арыс еді бүл да бір.
Ол атынан түсті, қаңтара салды қүланы,
Ақырын ойлы басыпаяғын,
Өзі бесіндік намазына қүлады.
Шаждаға қойып басын,
Түмсығымен иіскеп әлгі таудың тасын,
Мінәжат, тәуба айтты қүдайға,
Мүндайда ол кінәлі болмаса
Бостан-бос алладан иман сүрай ма?
Қонжия кеп, шөкелеп отырды да,
Оң мен солын тағы бір шолды.17 Ішінен күбірлей берді, күбірлей берді.
—Қандай сүлу жер еді,—деп,—онды,
—Намазым көптен қаза еді,
Кезінде көп кесапат істегенмін,
Оның бәрі кешірілмес жаза еді.
Ықыласым түсті, ниетім ауды,
Мына жер неткен таза еді!!!
Аса етемін ақ қайынды жонып ап,
Қоныс етем жайлауыңа қонып ап!
—Төсек еттім жеріңді,
Каусар еттім көліңді,
Мекен еттім шөліңді,
—Осы таудай асқар етіп ар берші,
Осы күндей таза етіп жар берші.
Мына таудай маңғаз етіп жүрт бер,
Мына көлдей шалқар етіп мүрат бер,
Мына көлдей терең етіп дәулет бер!
Мына таудай өсем етіп сәулет бер!
Әрбір сөзін қүран аятындай қайталап,
Әлгі қазақ қүбылаға қарап отыра берді,
Жайнамаз етіп, көкпеңбек жайсаң жерді.
Тарамыс қолымен шоқшиған сақалын сипап,
Намазын доғарар жеріне де келді,
Алақанын жайып аспанға, соңғы тілегін айтты:
—Осы таудай биік етіп үждан бер,
Осы көлдей түнық етіп иман бер,
Бүл жердің үрпақтары—
Әлгі қара шалдан бата алған дейді,
Содан бері қарай мына жер—
Имантау аталған дейді" 5, 184-185.
Екі томдықтың 2-томына енген "Адам және көлеңке" романында "Хантағы"
туралы аңыз орын алған. Жазушы бүл аңызды шығарманың тақырыбы мен идеясынан
ауытқымайтындай етіп, романдағы кейіпкер Нүрбидің окесі Қамбарбектен
естіген әңгімесі ретінде баяндайды.18 "Бір кезде осы Қаратау жерін жаулап
алған жауыз бір хан бопты деп
әкесі Қамбарбек айта беретін әңгімені есіне бірінші алған осы Нүрби
болды. Хан қатыгез, қатал бопты. Мал баққан, жай жатқан, бірақ ерлік тарихы
бар елдің жерін, суын, тауын басып алғанымен тұрмай ел басына қара күн
туғызып, асып-атып, зынданға салып, үлын қүл, кызын күң етіпті. Жауыздық
жүрген жерде үрей қоса жүреді. Хан қозыдай қорқақ, түлкідей залым екен.
Оның үстіне қаһары күшті, ер үлдары бар мынау елден өлердей коркады екен.
Содан да ол жаулап аларын алса да ел арасына, нақ қасында түрған Түркістан,
Сауран, Қарнақ, Оранғай, алысырақтағы Сунақ, Шорнақ қалаларының бірде-
біріне батыл кіріп, қоныс тебе алмай, осы таудың басына көкала шатырларын
тіккізіп, тауды айнала күзетші өскер қойып жата беріпті. Жай жатпапты. Ел
басына әңгір таяқ ойнатып, халыққа қыз салық, жігіт салық, бала салық
салған. Одан бас тартқандарды қырған, жойған. Жан салық, мал салық, түтін
салық, жол салык,, су салық, шөп салык тағы басқа көп салыққа шыдаған халық
адам салығына көне алмай көтерілген екен. Бірақ, олар хан жатқан тауға
жетпей-ақ, жауыздар быт-шыт боп қашыпты. Сөйтсе, халықтың қаһары соқкан
қанды қол басқыншыны шатырында дем алып жатқан кезде қара күрт шағып
өлтірген екен. Басшысы өлгенсін қалың әскер қаһарман халық жасағынан бас
сауғалап, келген жағына карай қашыпты. Басқыншы хан өзіне тақ орнына тақ
еткен осы қоңыр тауды содан бастап "Хантағы" атап кеткен дейді" 6, 253.
Жазушының бүл аңызды пайдаланудағы негізгі мақсаты—тарихи материалды
зерттеу, өткен заманның алуан оқиғалары ішінен бүгінгі жүртшылыққа ғибрат
берерлік астарлар іздеу, бүрынғы дәуірдің әлеуметтік, адамгершілік
тәжірибесін биік мүрат деңгейінен қорытып, бағалау, болып өткен істердің
терең мөнін ашу. Осы мақсатты алға қойған жазушы оқырманға киелі туған жер
атауларының қайдан шыққандығы туралы хабар беруді өзіне міндет санайтын
сияқты.
С.Бақбергеновтің аңыздарға толы шығармаларының бірі—"Менің
Кдзақстаным" атты айдармен 1984 жылы "Жалын" баспасынан жарық көрген
"Қазығүрттың басында кеме қалған..." атты өңгімелер жинағы. Басқа
шығармаларымен салыстырғанда, бүл әңгімелер жинағы аңыздар галлереясы деуге
түрарлық.
"Қазығүрттың басында кеме қалған..."—өзара сюжеттік байланыс аркылы
шебер киюластырылған жиырма үш өңгімеден түратын шығарма. Атауынан-ақ
белгілі болып түрғандай, мүнда Оңтүстік Қазакстан жері туралы баяндалады.19
Жазушының бір ерекшелігі ретінде, осы жиырма үш өңгіменің
сюжеттік
желісіне нүқсан келтірмей, бір демде оқылатындай етіп жазуын атауға
болады.
"Шым қала мен моңгілік алау" деп аталатын бірінші өңгіме мен "Дермене
мен алтын акша1' деп аталатын жиырма үшінші оңгіме арасы Шымкент пен Алматы
арасында катынайтын "Алатау" жедел поезының купесіндегі ағайынды
Нүрмағамбет пен Жанмағамбетке автордың баяндауы арқылы ерекше шебер
байланыстырылған.
Автор ағайынды жас жеткіншектерге Оңтүстік Қазакстан облысындағы
тарріхи орындар мен жер-су аттарының шығу тарихына байланысты аңыздар мен
ертегілерді белгілі тәртіппен алма-кезек баян етеді. Мысалы, жинақпен аттас
"Қазығүрттың басында кеме қалған" атты үшінші оңгіменің өзінде-ак, киелі
Қазығүрт тауындағы Нүқ пайғамбардың кемесі тоқтағандығы туралы аңыз бен Әл
Фарабидің білім іздеп туған жерден жыраққа аттанып бара жатқан жолында осы
Қазығүрт тауының етегінде Кррқыт, Аяз би, Асан, Жиреншелермен кездесуі
туралы аңыз қатар беріледі. Қысқа ғана бір әңгімеде аталған ауыз әдебиеті
үлгілері бірінен соң бірі шебер жалғасып жатады. Бүны автордың жазушылық
шеберлігінен хабар беретін бір ерекшелігі деп қарауымыз керек.
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" аталатын төртінші әңгімедегі "Бетпак
дала" аңызы, "Кәдімгі Шардара" атты бесінші әңгімедегі Ақтөбе қаласы туралы
аңыз, тағысын тағы кітаптың соңына дейін толы аңыз десек, қателеспейміз.
Соның ішінде ерекше көңіл аударуға түрарлығы—Әл Фараби туралы аңыз
әңгіме. Жазушы бүл аңызды пайдаланудағы басты себебі туралы былай дейді:
"Бүдан мың жылдан аса уақыт бүрын болған оқиғаны еске алған себебім—сол
таудың түбінен өтіп бара жатып, мынау жолдың сонау бір заманғы Әбу
Насырдың, қобызшы Қорқыттың, Жиренше шешеннің, Асан кайғының, әділ жан Аяз
бидің талай-талай жүрген жолы еді.
Ел арасы, халық ортасы талантқа бай. Талант батырда, шеберде, үстада,
тігіншіде, бишіде, әншіде, күйшіде, тапқырда, алғырда, оділет иесінде. Мен
бүл әңгімеде ел арасында аты аңызға айналған бірталай тамаша адамдардың
есімін атадым. Аты аңызға айналған Асан қайғы. Еліне жаксы жайлау, жайлы
қоныс іздеп дүниені шарқ үрып кезіп шыққан адам. Әйтеуір бір кезде Сыр
бойында, Қаратауда, Көкшекүм мен Мойынқүмда болғаны рас.
Тағы бірі—Аяз би. Әділ билігімен аты шыккан адам. Қобызшы Қорқыт. Сыр
бойында бейіті түр. Жиренше шешен. Бүл кісі де Сыр бойында ғүмыр кешкен.
Қамыс күркеде жатып "Айқай, өз үйім, өлең төсегім; Кең сарайдай боз20 үйім,
не де болса өз үйім" деген сөз Жиреншеден қалған, Бабай түкті шашты
Әзіз Қаратауда, Жылыбүлақ деген, бірақ жылы емес, мүздай бүлақтың
басында ол кісіге салынған сағана бар.
Асан қайғыны, Аяз биді, Қорқытты, Жиреншені, Бабай түкті шашты Әзізді
Қазығүрт түбіне, Әл-Фарабимен кездесуге алып келгенде, олардың әр кезде
өмір сүргенін үмытқандықтан емес, Әл-Фараби оқу-білім жолына қүрқол
аттанбай, туған елдің әділдігін, билігін, шешендігін, парасатын, үлылық
қасиетін бойына жинап, соларды жақсы үғып аттанып еді деген ойды білдіру
үшін ел сүйген, аты аңызға айналған адамдардың басын қостым" 7, 26.
Валерий Брюсов "қазақтың Пушкині" атаған Мағжан Жүмабаевтың көне Түран
өңірі мен Түркістан туралы жазған үзақ жырында түркі әлеміндегі атақты
жерлердің борін тізіп келіп:
Қазығүрт қасиетті тау болмаса, Топанда Нүх кемесі тоқтар қалай?—
дейді.
Иә, Нүх пайғамбар туралы аңыздар әлемге ең көп тараған аңыз. Дүниенің
төрт түкпірінде бүл аңызды білмейтін ел жоқ. Әсіресе осындай аңыздар өзен
арналары мен теңіз жағалауын жайлаған елдерде кең тараған (Вавилон,
Мексика, Греция, Үндістан, Австралия, Меланезия, Океания аралдары т.б.) Бүл
жерде біз топан су туралы айтып отырмыз. Немесе Нүхты (Нойды) есіптеген ел
көп болуы мүмкін, ал Топан су туралы аңыз көпшілік елде бар. Ал өздерін
еркениетті санайтын елдердің бәрі Нүхтың атын біледі. Әрине, діні мен
дүниетанымына байланысты әркім өзінше атайды, өзіне тартады.
С.Бақбергеновтің аталған әңгімелер жинағында "Қазығүрттыың басында
кеме қалған" атты үшінші әңгімеде де бүл туралы деректер келтіріледі.
"Бүдан біраз жыл бүрын Армения жазушысы Леонид Караханович Гурунецпен
Балтық жаңалауында бір айдай бірге болғанмын. Сонда ол кезекті әңгіме
арасында Армениядағы Арарат тауының қасиетті екенін айтты. Несімен қасиетті
дегенде, келтірілген мысалы мынадай еді: "Заманнан заманда, баяғы өткен
ғаламда, дүние жүзін топан су басқанда Ной пайғамбардың кемесі осы Арарат
тауының басына тоқтапты,"—деді.
—Леонид Караханович, сендерше Ной, бізше Нүх пайғамбардың неше кемесі
болған?— дедім.
—Әрине, біреу-ақ.21 —Біреу болса, ол Арараттың басына тоқтаса, біздің
Қазығүртка тоқтаған
қандай кеме?
—Оны білмедім. Сенің Қазығүртың немесе, тау ма?
—Тау болғанда, сенің Араратыңнан әлдеқайда биік тау. Нұх кемесі біздің
Қазығүрттың басына тоқтаған.
Жазушы досым Нойдың кемесі Араратқа тоқтапты дегеннен басқа оған айғақ
болардай ешқандай дәлел келтіре алмады. Мен оған Қазығүрт жайындағы толып
жатқан аңыз-әңгіме барын айттым," 7, 14-15—деп бастаған жазушы әңгімесін
Қазығүрт тауы жайындағы аңыздар циклімен таратады. Сол аңыздарға қарап,
жазушы жиырма үш әңгіменің басын қосқан жинакқа "Қазығүрттың басында кеме
қалған..." деген атауды тегіннен-тегін коймағандығына көз жеткіземіз.
"Кәдімгі Шардара" атты бесінші өңгімеде жазушы Ақкент қаласы туралы:
"Жергілікті халықтың үрпақтан үрпаққа, атадан балаға жетіп келе жатқан
аңызында Ақтөбе кезінде Сыр бойында аппақ шағаладай сонау алыстан көрінтін
Ақкент деген үлкен кала екен. Заманның заманында каланы Кирдің әскерлері
басып апты. Сөйтіп Сырдың осы бір баяу, жайыла ағатын жерінен бергі бетке
өтпек болған. Қамыстан, кәдімгі түйенің үрген қарнынан сал жасап, өзеннен
өтпекке өрекеттенеді. Бірақ атақты ханша Томирис қаланы тастап бергі бетке
шығады да, Кирдің қолын өзеннен өткізбей, кырып салады. Өзін түтқындап,
басын кесіп, ішіне қан толған қарынға салып, арғы бетте қалған парсы
әскеріне қарай ағызып жібереді. "Қан қүмар едің, Кир, қанғаныңша іш,"— деп
қызыл бояумен жазады. Міне, сол Ақкент, Аққала, Ақшаһар Шардара тенізінің
астында қалды,"— деген аңыз-дерек келтіреді.
Тарихта парсы патшасы Кир мен сақтар патшайымы Түмардың арасындағы
соғыс туралы түрлі деректер бар. Олардың борі, сайып келгенде, соғыстың Сыр
бойында болғандығын дәлелдейді. Тіпті "тарихтың атасы" атанған Геродот та
соғыстың Сыр өңірінде болғандығы туралы жазады. Бірақ осы жерде айта
кететін бір жайт, сол "тарихтың атасының" өзі айтып кеткен шындыққа да
сенбейтіндердің де бар екендігі. Солардың кейбірі Кир патшаны
массагеттердің жеріне мүлдем жолатпайды, денесінің өз елінде көмулі
жатқанын тілге тиек етеді. Осы бір мәселенің басын ашып алмақшы болып,
соңғы кездері Кир патшаның қабірін ашып көргенде шынында да оның басы жоқ
болып шыққан. Бүған артық долелдің керегі жок шығар. Ал патшасының денесін
өз еліне апарып жерлеу салты көпшілік елде бар.
Тіптен, біздің қазак.22 зиялыларының көпшілігінің денесі Түркістанға
океліп жерленгенін еске алсақ
та жетіп жаткан сияқты 8, 63.
Ал жоғарыда келтірілген аңызда айтылғандай, Шардараның астында қала
бар екендігі бүгінге көпшілік қауымға көп таныс та еместігін ескеруіміз
керек сияқты. Осы жағынан алып қарағанда, С.Бақбергенов бүл аңызды өз
шығармасында сәтті де, орынды пайдалана білгендігін айтуымыз шарт. Өйткені,
аңызда айтылған тарихи деректер мен болжамдар келешек үрпаққа халық
тарихынан көптеген сыр шертетіні айғақ.
Біз жоғарыда "Адам және көлеңке" романында Хантағы туралы аңыздың
берілгендігі туралы айтқан болатынбыз. Бүл аңызда айтылатын тарихи
деректерді жазушының "Қазығүрттың басында кеме қалған..." әңгімелер
жинағынан да кездестіруге болады. "Түркістан—жаңарған елдің жас қаласы"
атты жетінші әңгімеде Хантағы туралы аңыздың оқиғасы Ақсак. Темір түсында
болғандығы туралы деректер беріледі 7, 48.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің Жетісай қаласы түрған жер ертеде асық
ойнауға келмейтін дала еді. Асық ойнауға келмейтін себебі—сол бір тақыр
дала тап-тақыр болмай, аралары қарыс-сүйем боп жарылып жататын. Ол
жарықтарға асық түгіл, үзын таяқ тастасаң жартысына дейін жоқ боп кететін.
Осы даланы халық "Мырзашөл" деп те, "Бетпақ дала" деп те атаған.
Бетбақ даласы түсінікті. Жолаушыға қиын, шөлімен, шексіз даласымен, аптап
ыстық желімен бет қаратпас тентек болған. Ал "Мырзашөлі" несі?
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" атты төртінші әңгімеде жазушы
С.Бақбергенов осы сүрақкд сол елдің түрғыны Жорабек қарияның айтқан
аңызымен жауап береді.
"—Мына дала қыста ызғырық желден, жазда аңызақ керімсалдан талай-талай
қорлық көргендер "Бетпақ дала" деп атаған. Шаш қаласына соқпай, төте жолмен
Самарқан, Бүкар, Хива аспақ болған талай керуен осы даладан қорлық көрген,
азап шеккен. Ертеде мынау Шардара қаласынан шығып, Шашқа соклай, Бүқарға
қарай осы даламен тікелей соқпақ салып, жаздың басында өткен екен дейді.
Артынып-тартынып күзге қарай кері қайтқанда дауыл соғып, аспанға шаң-тозаң
көтеріліп, керуен бірнеше күн бойы жол тауып жүре алмапты. Күн ашылған
кезде жолға шығады. Бірақ тамағы, осіресе сабаға, қүмыраға күйған ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz