Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның сөзжасамдық сатыларындағы туынды сөздерді зерттеу
ЖОСПАР
Кіріспе
I. Сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық сатылар туралы
1.1 Сөзжасамдық саты туралы
1.2 Сөзжасамдық сатыны көлденең қатар түрғысынан сипаттау
1.3 Сөзжасамдық сатыны тік қатар түрғысынан сипаттау
1.4 Бас сөзінің сөзжасамдық үяларға негіз болуы
II. Бас сөзі негізівде жасалған сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық сатылар
2.1 Сөзжасамдық үяның 1-сатысындағы туынды сөздер
2.2 Сөзжасамдық үяның 2-сатысындағы туынды сөздер
2.3 Сөзжасамдық үяның 3-сатысындағы туынды сөздер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесінің
теориялық негізінің қалыптасуы 1989 жылы жарық көрген "Қазіргі қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі" атты монографиялық еңбекпен байланысты. Осы
еңбекте сөзжасам тіл білімінің жеке саласы ретінде теориялық түрғыда
дәлелденгенде, сөзжасамдық үя мәселесі сөзжасамның жеке бір мәселесі
ретінде көтеріліп, оған қысқа түсінік берілген еді. Бірақ ол монографияда
сөзжасамдық үя қүрылымының бір бөлшегі сөзжасамдық саты мәселесі сөз болған
жоқ.
Бүл айтылғандар — сөзжасамдық үя, сөзжасамдық саты мәселелерінің қазақ
тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмағанына толық дәлел. Сондықтан
сөзжасам саласының түйінді мәселелерінің бірі сөзжасамдық үяның бір мүшесі
сөзжасамдық саты, оның туынды сөздің жасалуындағы қызметін анықтау, зерттеу
өте қажет мәселеге жатады. Сөзжасамдық сатыдағы туынды сөздердің жан-жақты
зерттелуі сөзжасамның басқа да мәселелерінің шешілуіне жол ашар еді. Бүл
жағдайлардың барлығы нақты бір сөзжасамдық үялардың сөзжасамдық
сатыларывдағы туывды сөздерді зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жүмыстың негізгі мақсаты — бас сөзі
негізіндегі сөзжасамдық үяның сөзжасамдық сатыларындағы туывды сөздерді
теориялық негізде зерттеп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орнын,
атқаратын қызметін анықтау, тілде жиі қолданылатын бас сөзі атауларының
сөзжасамдық қабілетін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, төмендегідей
міндеттерді орындауға үмтылыс жасалды: -сөзжасамдық үя мен сатыға толық
сипаттама беріп, олардың қүрылымын анықтау;
-сөзжасамдық үядағы туынды сөздердің орналасу тәртібін
анықтау;
-сөзжасамдық сатының үядағы қызметі мен маңызын айқындау; -бас сөзі
негізіндегі сөзжасамдық үяның қүрамындағы туынды сөздерді саты бойынша
талдап, түп негіздерінің сөз тудыру қабілетін айқындау;
-сатыларда жасалған туынды сөздердің сөз табына қатысын, оны жасаушы
тілдік бірліктерді айқындау.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық сатыларындағы туынды сөздерді зерттеу барысында мына
төмендегі мәселелер ғылыми шешімін тапты: -Көне замандардан қолданылып
келе жатқан бас сөзі тілдіңсөзжасам жүйесінде үлкен сөзжасамдық
қызмет атқаратыны
сөзжасамдық үялардың сөзжасамдық сатыларындағы туынды
сөздер мәселесі арқылы дәлелденді.
-Сөзжасамдық үя қазақ тіл білімінде бүрын
арнайы
зерттелмегендіктен, сөзжасамдық үя мәселесінің теориялық
толық сипаттамасы жасалды.
-Сөзжасамдық үяның негізгі мүшесі сөзжасамдық сатыда бас
сөзінің ерекшеліктері, белгілері, атқаратын қызметі, жүйеде
алатын орны көрсетіліп, сөзжасамдық үядағы көлденең қатар, тік
қатар түрғысында да сипатталып, өзінің теориялық шешімін
тапты.
-Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның әр сатысындағы туынды
сөздер анықталып, талдау жасалды. Бас сөзінің үядағы көлденең
қатар түрғысындағы туынды сөздер сөзжасамдық тізбекте
бірінен-бірі тікелей туындайтын түбірлес сөздер
екені
айқындалды. Талданып отырған туынды сөздердің мағыналық
байланысы көрсетіліп, үядағы туынды сөздерге иерархиялық,
синтагматикалық, парадигматикалық қатынас тән екені
дәлелденді.
-Үядағы бас сөзі негізінен жасалған туынды сөздердің жалпы
саны анықталумен бірге, әр тізбектегі, әр сатыдағы түбірлес
туынды сөздер анықталды. Ол туынды сөздердің сөз таптарына
қатысы, олардың жасалу жолдары айқындалды. Бас сөзі
сөзжасамдық қабілеті күшті өнімді түрлері анықталды.
-Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық
сатыларындағы туынды сөздерді талдау барысында тізбектердің
ең көбі үш сатыдан түратыны, туынды сөздер үялардың кейінгі
сатыларына қарағанда, алғашқы сатыларында өнімді жасалатына
анықталды.
Зерттеу жүмысының талқылануы. Дипломдық жүмыстың кейбір мәселелері
Қайнар университетінің студенттік ғылыми конференциясында талқыланды.
Зерттеу жүмысының қүрылымы. Дипломдық жүмыс кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауға байланысты жеке түжырымдар мен қорытындыдан түрады. Жүмыс
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша берілді.
I. Сөзжасамдық үядағы сөзжасамдық сатылар туралы.
1.1. Сөзжасамдық саты туралы.
Сөзжасамдық сатының сөзжасамдық үя, сөзжасамдық жүп, сөзжасамдық
тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тип және тағы басқалармен қатар,
сөзжасам жүйесінің бірлігі ретінде танылғанына көп уақыт болған жоқ.
Орыс тіл білімінде сөзжасамдық сатының сипаты туралы алғаш рет Г.О.
Винокур сөз еткен. Заметки по русскому словообразованию деген еңбегінде
ғалым былай деп жазады:
Производная морфема, выделяющая в своем составе несколько морфем,
выделяет их не все сразу и одновременно, a так, что между ними
обнаруживаются связи разных планов. Например, если от производной первой
степени образуется новая производная основа второй степени, то три морфемы,
образующие эту новую основу, связаны между собой не порознь, в виде
сплошной цепи А+В+С, а так, что третья присоединяется к уже готовой
комбинации первых двух, т. е. возникает соотношение образца (А+В)+С; ср.
чит-а-ть, но (чит-а)-тель или бел-и-ть, но по(бел-и)-ть (1). Басқаша
айтқанда, негіздер мен түрлі дәрежедегі туынды негіздер арасындағы ішкі
байланыс морфемалардың бір уақытта емес, бір ізді, жүйелі жалғануынан
байқалады.
Бүл жайында А.Н.Тихонов: Сатылық-сөзжасамның белгілі бір типтерімен
шектелген қасиет емес. Сатылық сипатқа барлық синхронды орыс сөзжасамы ие,-
дейді (2 ).
Бүл айтылған түжырым қазақ тілі сөзжасамының сипатына да тән. Себебі
қазақ тілі жалғамалы тілдер тобына жататындықтан, сөз тудыру процесі
барысында сөзжасамдық жүрнақтар түбір сөзге бірінен соң -бірі ретпен
жалғанып, туынды сөздер бірінен-бірі жүйелі, сатылы өрбиді.
Сөзжасамның осындай қасиеті туралы ғалым Г. Бегалиев өзінің Основные
сведения о словообразовании в казахском языке деген мақаласында былай деп
жазған болатын: Казахский язык, как и все тюркские, относится к языкам
агглютинирующим, т. е. таким, в которых словообразование... происходит
путем присоединения аффиксов со специальными значениями к концу основы или
корня (3).
Профессор Л.К.Жаналина да осы мәселеге қатысты: Агглютинативность
казахского языка, четкость, прозрачность границ между морфемами и
закрепленная последовательностьаффиксов в казахском слове препятствуют
соотнесению мотивированного слова с несколькими мотивирующими -деп жазады
(4 ).
Сөзжасамдық саты үғымы зерттеулерде әр түрлі беріледі. Мысалы,
В.Н.Немченконың Современный русский язык. Словообразование оқулығында
сөзжасамдық сатыға мынадай анықтама беріледі:Ступень словообразования. Акт
словообразова-тельного процесса, заключающийся в присоединении к
производящему слову (основе) одного словообразовательного форманта (5).
Т.П.Адскова Субстантивы адъективного склонения в системе
словообразовательных гнезд современного русского языка деген
тақырыбындағы диссертациялық жүмысында сөзжасамдық сатыны кейінгідей
түсінеді: В основе строения СГ лежит принцип иерархии, принцип
последовательного подчинения одних единиц другим... Под ступенями
деривации мы понимаем степень словообразовательной удаленности
производного слова от вершины гнезда, измеряемую количеством
последовательных словообразовательных актов (6).
Т.П.Карпухина болса, Структура словообразовательных гнезд абстрактных
и конкретных существительных в современном английском языке деген
зерттеуінде: Деривационный шаг-элементарная единица словообразовательной
системы, определяемая на лингвистическом уровне как присоединение класса
формантов к классу производящих...Деривационный шаг является динамическим
представлением отношений производящего и производного слова -деп
түжырымдайды (7).
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық саты үғымының анықтамасы
Сөзжасамдық саты атты мақалада беріледі. Мүнда профессор Н.О. Оралбаева
сатыны былай анықтайды: Сәзжасамдық саты - сөзжасамдық үяның бір мүшесі.
Ол бір сөзден екінші туынды сөздің жасалу шегін білдіреді. Мысалы, біл-
білім-білімді-білімділік деген бір сөзжасамдық тізбекті алсақ, осында 3
сөзжасамдық сатыда бір туынды сөзден жасалған. Олар біл негізгі түбірінен
тараған сөзжасамдық үяға жатады. Сондықтан да ол сөзжасамдық үяның
қүрылымына кіреді. Сөзжасамдық үя-өте күрделі қүбылыс. Сөзжасамдық үяның
күрамындағы сөзжасамдық тізбек, қосақ(пара), тип, негіз сөз, туынды сөз,
саты, тарам (парадигма), категория сияқты мүшелері сөзжасамдық үяның
күрделілігінің дәлелі (8).
Соңғы жылдардағы зерттеулерге қарағанда, көптеген сөзжасамдық үяны
зерттеушілер, үяда туынды сөзді орналастыруда саты бойынша
үйымдастыру амалын кеңіненқолдануда. Мысал ретінде, қазақ тіліндегі
сөзжасамдық үя мәселесінің теориялық негізін зерттеген
К.А.Қүрманалиевтің, Сөзжасамдық сатылардағы туынды сөздерді
қарастырған М.Н.Қоқышованың және басқа көптеген зерттеушілердің
есімдерін атауға болады. Бүл жағдай сөзжасамдық үя қүрылымын зерттеудің
сатылық амалы-сөзжасамдық жүйелі байланыстарды сипаттаудың тиімді тәсілі
екенін көрсетеді.
Сонымен, біз жүмыста бас негізіндегі сөзжасамдық үяларды жасауда қазақ
тілі сөзжасамының ерекшеліктеріне сәйкес, үяда туынды сөздерді саты бойынша
үйымдастыру амалын қолдандық.
Сөзжасам жүйесінде барлық сөзжасамдық бірліктер бір-бірімен тығыз
байланысты, бірі бірін қүрайтыны белгілі. Сөзжасамдық үяны сөзжасамдық
сатылардың жиынтығы ретінде де қарастыруға әбден болады. Өйткені,
сөзжасамдық үяны бір түбірден тараған туынды сөздердің жиынтығы қүрайды, ал
олардьі жүйелі үйымдастырып, әрқайсысының сөзжасамдық тарихын көрсететін-
сөзжасамдық үяның қүрамдас бөлшектерінің бірі-сөзжасамдық сатылар. Олар
үяда болатын барлық процестерге қатысты. Яғни сөзжасамдық саты да
сөзжасамдық тізбек, тарам, жүп сияқты , сөзжасамдық үяның бөлінбес бір
бөлшегі болып табылады.
Сөзжасамның ең бастапқы және міндетті сатысы болып түбір сөз саналады.
Түбірдің ең басты белгісі, ерекшелігі, ғалым С.Исаевтың көрсетуінше:
Әдеттегі беріліп жүрген анықтамаға сәйкес мынадай: 1) сөздің ең кіші мәнді
бөлшегі, 2) қосымша морфемалар үстелу арқылы жаңа сөз немесе сөз түлғасын
жасауға негіз болатын бөлшегі (9).
Түбір сөз сөзжасамдық үяны басқарады. Осы түбір сөзден тікелей
жасалған туынды сөздер 1-сатының туынды сөздері бслып саналады; сөзжасамның
1-сатысындағы туынды сөздерден жасалған туындылар 2-сөзжасамдық сатының
туынды сөздері болып саналады; сөзжасамның 2-сатысындағы туынды сөздерден
жасалған туындылар 3- сатының туынды сөздері болып саналады және т.с.с.
4,5,...-сатылар болып өрби береді. Мысалы:
I— Баспана і— баспанасыз
Баспанадай
Бас I__ баспанала
Бас-сираң
Осында дене мүше атауы бас негізгі сөзден тікелей жасалған баспана,
бас-сирақ туынды сөздері 1-сатының туынды сөздері болып саналады.
1-сатыдағы 2 туынды сөздің біреуі-баспана
баспанасыздық Е баспаналаттуынды сөзі баспанадай, баспанала,
баспанасыз туынды сөзд жасаған, бұл соңғы үш туынды сөз 2-сатының туынды
сөз, болып саналады, ал 2 сатыдағы үш туынды сөздің екеуін баспанала,
баспанасыз туынды сөздерінен бір туынды сөзде туынды сөз
жасалғш(баспаналат, баспанасыздық), олар сатының туынды сөздері болып
саналады.
Сөзжасамдық үяның 1-сатысында орналасқан туыр сөздер
барлығы да негізгі сөздер болып саналады, өйткені о. түбір сөздің
негізінде жасалып түр. Мәселен, жоғарыд; мысалда берілген бас түп
негізден жасалғані-сатыдағы баспа бас-сирақ туынды сөздері-негізгі сөздер.
Ал егер осы 1-сатыдс туынды сөздердің ішінен кейбіреуі немесе барлығы 2-
сатыдг туынды сөздер үшін негіз болатын болса, онда 1-сатыда
туынды сөздер негізді және негіз сөздер болып табыла; Мысалы,
1-сатыдағы баспана, бас-сирақ туындыларының ішіи баспана туынды сөзі
негізді және негіз сөз болады. Өйткені, түбір сөзден жасалғандықтан,
негізді де, ал өзі де сөз туды процесіне қатысатындықтан, негіз сөз болады.
Ендігі кезекте о баспана негізінен тараған 2-сатыдағы баспанадай,
баспана^ баспажсыз сөздерінің ішінен баспанала, баспанасыз сөздері е
негізді, әрі негіз сөздер де, ал баспанадай туынды сөзі тек негі: сөз,
одан туынды сөз жасалмаған. Ал баспанала, баспанас негіздерінен
тараған 3-сатыдағы баспаналат, баспанасызді туынды сөздері тек
негізді сөздер ғана болады. Себебі олард; басқа туынды
тарамаған,сөзжасамдық сатыны аяқтап түр.
Демек, сөзжасамдық сатының ең бастапқы шыңы- түбір с негізсіз сөз
болады да, ал сөзжасамдық үяның соңғы сатысыт басқа сатыларында орналасқан
туынды сөздер сөз тудыруі қатысу, қатыспауына қарай я негізді-негіз, я
негізді сөз боладі Басқаша айтқанда, белгілі бір сатыда орналасқан туынды
сөз тудыру процесіне қатысса, ол әрі негізді, әрі өзінен кейін туынды
сөздерге негіз сөз болады да, ал сөз тудыруға қатыспаа тек негізді сөз
болып қалады. Үяның соңғы сатысындағы туыңд сөздер ғана әрқашан негізді
сөздер болады, себебі, ола сөзжасамға қатыспай, үяны аяқтап түрады.
Жалпы сөзжасамдық саты бір сөзден екінші туынды сөзді: жасалу шегін
білдіреді дедік. Яғни бір саты негізден белгілі бі тәсіл арқылы жасалған
туынды сөздің үғымымен тікелеі байланысты.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде : Туынды сөзг қосымша
арқылы жасалған туынды түбірлер мен аналитикалыі сөздер, барлық сөзжасам
тәсілі арқылы жасалған туындылардыі бәрі жатады,-делінеді(10).Онда
туындылардың мынадай түрі көрсетілген: туынды тубір, біріккен сөз, цос сөз,
курделі сөз, қысқарган сөз (11).
Осылардың ішінен жүмыста бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үядағы
сатылардың бойынан қосымша арқылы жасалған туынды тубірлер, синтаксистік
тәсілде сөзқосым арқылы жасалған біріккен, кіріккен сөздер, қосарлау
жолымен жасалған қосарлама, қайталама қос сөздер, тіркес арқылы жасалған
курделі сөздер мен лексика-сементикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер
кездеседі. Олардың қолданылу аясы шектеулі емес. Бүлардың қатарында
күнделікті қолданыста кездесетін қарапайым сөздер (бастық, баспана,
басқосу, баскиім) де бар.
Бас негізінде жасалған сөзжасамдық үялардың сатыларындағы туынды
түбірлер қүрамы жағынан алғанда, екі морфемадан қүралған. Олар: негіз сөз
және сөзжасамдық жүрнақ. Мысалы, бас-сыз, басты т.б.
Біріккен сөздер болса, екі жеке-дара сөздің бір-бірімен бірігіп,
біртүтас лексикалық түлға ретінде қалыптасуларынан пайда болған сөздер
болып келеді. Мысалы, бузаубас, шуйкебас, баскесер сөздері екі компоненттен
қүрылған.
Қос сөздердің ішінде қайталама қос сөздер бір жолмен жасалған:
а) қосарланған сөздердің бір сыңарына немесе екі сыңарына да қосымша
жалғану арқылы. Мысалы, бас-басына, баспа-бас.
Ал қосарлама қос сөздер екі сыңары да бірдей мағынасы бар сыңарлардан
қүралған. Олардың екі түрі кездеседі: а) мәндес сыңарлардан жасалған
қосарлама қос сөздер. Мысалы, бас-көз, аузы-басы.
ә) сыбайлас (коррелятивтес, үштас) сыңарлардан жасалған
қосарлама қос сөздер. Мысалы, бас-сирац, бас-көз, бас-аяқ т.б.
Күрделі сөздер 2 сөздің тіркесуі арқылы жасалған. Олар көптеп
кездеседі. Мысалы, жалгыз басты, жумыс басты, шагын басты. Осы күрделі
сөздердің қүрамындағы бас сөзі қайталанып түр. Олар - осы күрделі сөздердің
жасалуына негіз болған тірек компоненттер.
Жүмыста сөзжасамдық үяның қүрамына түбір сөзден сөзжасамның барлық
тәсілі арқылы туындаған сөздерді енгізуіміздің себебі: сөзжасамдық үя
белгілі бір түбір сөздің сөзжасамдық қабілетін көрсететін болғандықтан, біз
оның (түбірдің), қай тәсілмен жасалса да, даму сатысын көрсетуге
міндеттіміз. Бүл жайында ғалым С.Исаев былай деп жазады: ...қандай
тәсілмен жасалса да (мейлі лексикалық және семантикалық, мейлі синтетикалық
я аналитикалық немесе аралас), сөзжасам проблемасының ең бірінші және басты
мәні, негізгі ерекшелігі-бір, жаңа сөз тудыру, сөйтіп, тілдің сөзжасам
қатарын кеңейту және көбейту,тілдің сөздік қүрамын байыту (12).
Сөзжасамдық саты жалпы сөзжасамдық үяның құрылымына жатқанымен, ол
алдымен сөзжасамдық тізбектің қүрамына кіреді. Мысалы, бас
түп негізінен жасалған
сөзжасамдық үядағы бас—► баста—* бастама___► бастамашы
деген тізбекті алсақ, мүнда үш саты бар: баста туынды сөзі — бірінші
саты, бастама туынды сөзі — екінші саты, бастамашы туылымы - үшінші саты.
Осыдан сөзжасамдық тізбек бірінен-бірі тікелей жасалатын туынды сөздердің
тобы екенін, ондағы әр туынды сөз бір сатыда орналасатынын көреміз. Демек,
сөзжасамдық саты тізбекке тікелей қатысты.
Сөзжасамдық үяда сатыны екі түрлі сипаттауға болады:
1) көлденең қатардан, онда ол тізбекпен байланысты;
2) тік қатардан, онда оған үяның барлық тізбегінің әр сатыдағы сөзі
кіреді.
Келесі тарауларда сатыны көлденең және тік қатар
тұрғысынан сипаттау мәселесіне жеке-жеке тоқталамыз.
1.2. Сөзжасамдық сатыны көлденең қатар түрғысынан сипаттау.
Сөзжасамдық саты көлденең қатардан сипатталғанда, үяның бойындағы әр
саты тізбектің бір мүшесіне тура келеді. Мысалы, бас —► баста —► бастау
—бастаулы тізбегін алайық. Мүнда бас түп негізінен өрбіген 4 мүшелі
тізбектің бойындағы баста туынды сөзі сөзжасамдық үяның 1-сатысын, одан
өрбіген бастау туындысы үяның 2-сатысын, одан туындаған бастаулы туылымы
үяның 3-сатысын қүраған. Яғни тізбектің әр туынды сөзі бір сатыны қүрап,
сөзжасамдық үяның 3 сатысын жасаған.
Үяда ең жақын семантикалық байланыстар негіз және туынды сөз арасында
байқалатыны белгілі. Олай болса, көлденең қатардағы бір сөзжасамдық тізбек
бойындағы сатылар бір-бірімен тығыз семантикалық байланысқа түседі. Себебі
сөзжасамдық тізбек дегеніміздің өзі бір түбірден өрбіп, біріне-бірі негіз
болатын негізді сөздердің тобы. Әр негізді сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасына сүйенеді, соның негізінде жасалады. Мысалы: бас ( негізнегізді
емес) — басқа (негіздінегіз) - басқалан (негіздінегіз) - басқаланушылыц
(негіздінегіз емес). Яғни бас негіз сөзінің семантикасы басқа негізді
сөзінің семантикасының қаланатын негізі болып түр, басқа негізді сөзі негіз
ретінде жүмсалып, оның мағынасы басцалан негізді сөзінің мағынасына арқау
болып түр, ал басқалан негізді сөзі өз кезегінде негіз ретінде
жүмсалып, оның мағынасы басцаланушылық негізді сөзінің мағынасына
арқау болып түр.
Сондықтан көлденең қатардағы сөзжасамдық тізбектің бойындағы сөздер
өзара мағыналық бір ізді өндірімділік қатынасы арқылы байланысып, әр
кезекті (кейінгі) негізге тәуелді болады деп пайымдауымызға болады.
Көлденең қатардан қарастырғанда, 1-сөзжасамдық сатының алдында
сөзжасамдық үяның ең бастапқы шыңы — түбір сөз түрады. Бүл жайында жоғарыда
да айтылды, бірақ енді бүл мәселе мағына түрғысынан сөз болып отыр. Сол
түбірдің негізінде осы 1-сатыдағы туынды сөз жасалады, соған сәйкес,
түбірдің мағынасының негізінде 1-сатыдағы туындының мағынасы жасалады. Бүл
1-сатыдағы туынды сөз негіз ретінде жүмсалса, оның негізінде 2-сатыдағы
туынды сөз жүмсалады да, 1-сатыдағы негіздің мағынасы 2-сатыдағы сөздің
мағынасына арқау болады; 2-сатыдағы туынды сөз негіз қызметін атқарса, оның
негізінде 3-сатыдағы туынды сөз жасалады, мүнда да өз кезегінде 2-сатыдағы
негіздің мағынасы 3-сатыдағы туынды мағынасының қаланатын негізі болады.
Туынды сөздің осындай ерекше қасиетін Е.С. Кубрякова өз еңбегінде атап
кетеді: Отличительным признаком производного слова является именно его
связанность с другим словом (словами) и его семантическая обусловленность
этим другим словом (словами) (13). Мысалы, бас - басқар - басқарушы -
басқарушылық. Мүнда түбір сөз-бас 1-сатыдағы басқар туындысының негізі,
мағынасының арқауы, басқар туынды сөзі-2-сатыдағы басцарушы туындысының
негізі, мағынасының арқауы, басқарушы туындысы-3-сатыдағы басқарушылық
туынды сөзінің негізі, мағынасының арқауы болады. Яғни, сөзжасамдық сатылар
көлденең қатарда өзара ізді мағыналық қатынаста болады.
Мысалдан байқағанымыздай, 1—саты (басқар) екі жақты мағыналық қатыста
түр: сол жағында-түбір сөзбен (бас), оң жағында-2-сатымен (басқарушы); 2-
саты да (басқарушы) екі жақты мағыналық қатыста түр: сол жағында-1-
сатымен(Шс^й#Л оң жағында-3-сатымен (басцарушылыц); 3-саты-сол жағындағы 2-
сатымен ғана (басцарушы) бір жақты мағыналық қатыста түр. Демек, үяда
бірнеше саты болса, олар бір жақты және екі жақты мағыналық қатынасқа
түседі.
Ал егер сөзжасамдық тізбек 1 сатыдан ғана қүралса, онда саты түбір
сөзбен бір жақты мағыналық қатысқа ғана түседі:
бас [—басқы
Сонымен, сөзжасамдық тізбек бірнеше сатыдан қүралса, онда оның соңғы
сатысына дейінгі мүшелері өзіне дейінгі және өзінен12
кейінгі сөзбен—екі жақты, ал соңғы сатысы өзіне дейінгі сатымен ғана
бір жақты мағыналық қатыста болады, яғни мүнда бір және екі жақты мағыналық
қатынас жүзеге асады; ал тізбек 1-сатыдан ғана қүралған жағдайда, ол өзіне
дейінгі сөзбен ғана, яғни түбірмен бір жақты мағыналық қатыста болады деп
түжырымдауымызға болады. Басқаша айтқанда, сөзжасамдық тізбектің соңғы емес
сатылары екі қызмет атқарады: олар негіз ретінде де, негізді ретінде де,
жүмсалады; ал бір ғана қызмет атқаратындар—бірнеше туындыдан қүралатын
тізбектің соңғы сатысы мен бір сатыдан түратын тізбек: олар тек негізді
болып, негіз ретінде жүмсалмайды, демек, жаңа мағыналы сөз тудырмайды.
Әр сатыда негіз сөз жаңа мағынада ие болады және сатыдағы туынды сөз
түбір сөзден қаншалықты алшақ болса, соншалықты қүрылымдық және мағыналық
күрделенеді. Осы мәселеге қатысты профессор Б. Қалиев: ...мотивированное
слово отличается болыней семантической сложностью, чем мотивирующее.
Значение мотивирующего слова полностью входит в значение мотивированного,-
деп жазады(14). Сатыны көлденең қатардан тізбек бойындағы сатылар бойынша
сипаттау көлемді бір арнайы зерттеуді қажет ететін жеке мәселе. Біз жұмыста
сөзжасамдық үялардағы сатыларды сипаттауда тік қатардан қарастыру жолын
(үялардағы әр сатыдағы туынды сөз) алып отырмыз.
Саты тік қатардан сипатталғанда, онда оған үяның барлық тізбегінің әр
сатыдағы сөзі кіреді дедік. Мысалы,
1-саты
2-саты
3-саты
арқа-басы
бас-көз-бас-көздік
бас 6acқабасқалан
басқаланушылық
басцаша----------► басқашалық
баспа-бас
Мүнда 2 мүшелі бас___арқа-басы және бас__баспа-бас
тізбектерінің бойындағы арқа-басы және баспа-бас туындылары
сөзжасамдық үяның 1-сатысында орналасқан. 3 мүшелі бас-^бас-көз-бас-көздік
тізбегіндегі бас-көз туындысы 1-сатыда, бас-көздік туындысы 2-сатыда
орналасқан. Сондай-ақ, 4 мүшелі бас~басқа
басқалан ------ басқаланушылық және бас—■ басқа----басқаша
басқашалық тізбектерінің бойындағы басқа туындысы— 1-сатыда, Ьасцалан,
басцаша туындылары — 2-сатыда және басцаланушыльщ, басцашалық туындылары
үяның 3-сатысында орналасқан. Яғни мүнда саты үядағы
тізбектердің бойындағы мүшелерден қүралған. Бүл жағдай сөзжасамдық
саты тік қатарда үяның барлық тізбегінің әр сатыдағы сөзінен
қүралатынын көрсетеді.
Бір сатының бойында орналасқан бірнеше тізбектің бір туындысынан
қүралған туылымдар бір-бірімен мағыналық байланыста болады. Мүндай байланыс
үя бір сатыдан ғана қүралса өте анық көрінеді, себебі мүнда негіз бен
туынды сөз арасындағы тікелей байланыс жүзеге асады.
Мысалы:
— бас жіп
бас
баскесер бас киім
Берілген сатыдағы тізбектердің мүшелерін өзара мағыналық бас түбір
сөзінің білдіретін мағынасы байланыстырып түр: бас — (ми орналасқан ойлау
мүшесі, таудың, қырдың т.б. нәрселердің төбесі, ең үсті), бас-жіп — (малдың
басын байлайтын жіп), баскесер — (бүзық, лаң сотқар адам), баскиім - (басқа
киетін киім). Бірақ бір сөзжасамдық саты бойында орналасқан бірнеше
тізбектің сатыдағы бір мүшесі- басжіп, баскесер, баскиім көлденең қатардағы
тізбек мүшелері сияқты бірі біріне тәуелді емес.
Сөйтіп, бір сатыдан ғана түратын бірнеше тізбектің әр туынды сөзі бір
негізден өрбігендіктен, тік қатардан сатының бойында өзара мағыналық
байланыста болады.
Сөзжасамдық үядағы тізбектер бір сатылы ғана емес, бірнеше сатылы
болатынын білеміз. Оның үстіне тізбектердің сатыда тарамы болып, оның әр
мүшесі сөзжасамдық тізбекке тармақ қосуы мүмкін. Мүндай жағдайда сатыдағы
тізбектердің әр туындысынан тараған тарамдардың мүшесінен қүралған
туындылар негіздері бір негізден өрбігендіктен, өзара мағыналық қатынаста
бола алады. Мысалмен дәлелдейік (мысалда бас түп нарқылы жасалған
сөзжасамдық үяның үзіндісі беріліп отыр):
бас
баста
бастау
бастаудаи
бастаулы
бастама
бастамашы
L бастамашыл Осы мысалдағы тізбектердің 3-сатысында тарамдары бар.
Олардың біреуі екі мүшелі (бастаудай, бастаулы), әр мүшесі сөзжасамдық
тізбекке тармақ қосқан және оның біреуі екінші сатыда екі мүшелі
(бастамашы, бастамашыл) тағы тарам қосып, олар арқылы тармақтар тағы
қосылған. Енді осы сатыда орналасқан тізбек мүшелерінің ара қатынасын
байқайық.
1-сатыдағы тізбек туындылары түбірден тікелей туындаған, олардың өзара
мағыналық байланысуына негіздің мағынасы себепші болған.14
Ал тізбектердің 1 және 2 сатыдағы туындыларынан тараған 2 тарам
мүіиелерінің әр жеке тарамда өзара мағыналық байланысуына, 1-сатыдағыдай,
өз негіздерінің мағынасы негіз болған: баста — (әуел баста, алғашқыда),
бастау-(бір жерге апару, бағыт беру), бастаудай-(шр нәрсенің басталғанын
екінші бір нәрсеге үқсату), бастаулы-(6ір іс-шараның басталғаны). Ал осы 3-
сатыдағы 1 негізден тараған туындылардың (бастау негізінен тараған оған
мағыналық қатысты сөздер мен бір істі бастау мағынасын білдіретін бастама
негізінен тараған онымен мағыналық қатысты туындылардың) байланысуына
олардың негіздерінің (бастау, бастама) негізі- баста туынды сөзінің
мағынасына негіз болған бас түбір сөзінің мағынасы негіз болып түр. .
Бүл жағдай бір сатыдағы туынды сөздердің басқа сатылармен байланыста
болатынын көрсетеді. Ал ол болса, көлденең қатар мен тік қатардың мағыналық
қатыста болатындығының көрінісі болса керек.
Тік қатардан бір сатыдағы туынды сөздің саны біреу де болады, бірнешеу
де болады. Мысалы:
бас-----------► бастық ----- бастыңсыз
бастықсымақ бастыңсын бастықтық — бастыцшыл
Берілген мысалда 2 сөзжасамдық саты бар. 1-сатыда бас түбір сөзінен 1
туынды сөз, 2-сатыда 5 туынды сөз жасалған. Яғни әр сатыдағы туынды сөздің
саны әр түрлі. Демек, тік қатарда сатыдағы туынды сөздің саны сөзжасамдық
үяда түрлі бола береді. Тек бір тізбектегі сатыда бір ғана туынды сөз
болады.
Түбір сөз сөзжасамдық үяның барлық сатысында бірдей мөлшердегі туынды
сөз жасауы міндетті емес. Көбінесе, туындылардың саны сөзжасамдық үяның әр
сатысында әр түрлі болып келеді. Жүргізген талдауымыздың көрсетуінше, егер
сөзжасамның алғашқы сатыларында сөз тудыру қабілеті күшті болса, 2-сатыдан
кейінгі сатыларда бүл қасиеті бәсендейді де, осыған сәйкес сатыда
орналасқан туынды сөздердің саны да азая түседі. Бүл жағдай сөзжасамда
жүретін мына заңдылыққа байланысты: негіз ретінде жүмсалып, бір морфемадан
қүралатын сөздер, екі немесе одан да көп морфемадан қүралатын сөздерге
қарағанда, көбірек туынды жасайды.
Жүмыста сөзжасамдық үяның негізі ретінде алынған бас сөзінің
сөзжасамдық қабілеті жоғары екендігін көреміз. Дәлірек айтқанда, бас түп
негізінен-128 туынды сөз өрбіген.
Мысалы,
Бас түп негізінен
жасалған сөзжасамдық ұяның 1-сатысында- 52, 2-
сатысында-52, 3-сатысында 24 туынды жасалған.
Сатыда туынды сөздің бірнешеуінің берілуі олардың белгілі тәртіппен
орналасуын талап етеді. Сондықтан әр негізден тараған туынды сөздерді
сөзжасамның барлық сатыларында қатаң алфавит тәртібімен орналастыруды
көздедік.
Сөзжасамдық үяда сөзжасамдық сатылардың саны әр түрлі. Кейде бір
сөзжасамдық үя бір ғана сатыдан қүралуы мүмкін. Бүл жағдайда бір
сөзжасамдық саты бір үяға тура келеді, яғни үя бір сатыда орналасқан туынды
сөздердің санынан қүралады.
Қазақ тілінде сөзжасамдық сатының саны бес-алтыдан аспайды, бірақ
олар өте сирек кездеседі. Ең жиі кездесетіндер екі-үш сөзжасамдық сатылар.
Бүны онша өнімділік деу қиын, өйткені орыс тілі сияқты тілдерде 7-8
сөзжасамдық саты жиі кездесе береді(15).
Бас сөзі негізінен жасалған сөзжасамдық үя 3 сатыдан тұрады. Мысалы
(үялардың көп сатылығы ондағы тізбектер арқылы беріледі):
бас—баспана—^баспанасыз —^баспанасыздық бас—баста—*бастаңгы
—^бастаңгылас.
Демек, зерттеудің нысаны ретінде алынып отырған бас сөзі негізінде
жасалған сөзжасамдық үя 3 сатылы үялар түріне жатады.
Сөзжасамдық сатының тілдегі сөздердің сөзжасамдық қабілетін көрсете
алатыны байқалады. Өйткені сөзжасамдық сатының саны бірінен-бірі туындаған
туынды сөздердің санын көрсетеді және сонымен бірге олардың сөзжасамдық
қабілетін де айқындайды. Өйткені саты арқылы әр сөзжасамдық сатыдағы туынды
сөз анықталады, ал сөзжасамдық үя бірнеше сөзжасамдық тізбектен түрады,
сөзжасамдық тізбек пен тізбектегі саты сол үядағы туынды сөздің санын
береді (16).
Демек, саты арқылы әр сөзжасамдық сатыдағы бір немесе бірнеше
тізбектің бір туындысынан қүралатын туынды сөздердің санын анықтауға
болатындықтан, үяның барлық сатыларын қарастыра отырып, оның қүрамындағы
барлық туынды сөздердің жиынтығын анықтауға болады. Ол болса, жоғарыда
келтірген сөзжасамдық саты- тарам мен тізбек сияқты, үяның бөлінбес бір
бөлшегі деген пайымдауымызды тағы бір растайды. Сондықтан үяны саты,
тізбек, тарам, жүп түрғысынан қарастырсақ та, олардағы туынды сөздердің
саны толық үяның қүрамындағы туындылардың санын береді.
Сөзжасамдық сатының бойында орналасқан туындының (немесе
туындылардың) жасалу шегін білдіруінен мүнда белгілі бір тәсіл арқылы
жасалған туынды сөз орналасатыны көрінеді. Сондықтан сатының сөзжасам
тәсіліне де қатысы бар. Мысалы(қысқартылып берілген):
Осында бас түбірінен тараған 1-сатыдағы туынды сөздердің жасалуы анық
көрініп түр. Өйткені 1 сатыда туынды сөздің сөзжасамдық тарихының 1 кезеңі
ғана, 1 қадамы ғана беріледі. Мәселен, 1-сатыдағы бастан туынды сөзінің
синтетикалық тәсіл арқылы жасалғанын, бастан-аяқ туынды сөзінің
синтаксистік тәсілде қосарлану арқылы, ал бастас туынды сөзі синтаксистік
тәсіл арқылы
жасалғанын көрсетеді.
Бүл мысалда,
туындылардың сатыда қосарлану және жүрнақ арқылы жасалуы ғана
берілген, бүдан басқа сатыда біріккен, тіркескен туынды сөздер де
жасалатынын естен шығармауымыз керек.
Сөйтіп сөзжасамдық сатыда орналасқан кез келген туынды сөз
бөлиіектеуге келеді деген түжырым жасауымызға болады.
Тік қатардағы бір сөзжасамдық сатының бойында бір жүрнақ бірнеше рет
кездесе береді, бүл занды қүбылыс, себебі бір сатыда үяның барлық
тізбегінің әр сатыдағы сөзі кіреді. Мысалы, бас түп негізі арқылы жасалған
сөзжасамдық үяның 3-сатысында сын есім тудыратын — дай жүрнағы бірнеше
туынды сөздің қүрамынан кездеседі:
- бастаңгы—-бастаңгыдай бас -^баста ^+бастапқы—бастапқыдай
бастау-----бастаудай
Ал жүрнақ бір тізбектегі бір сатыда бір рет қана қолданылады, өйткені
бір түбірден бір жүрнақ арқылы туынды сөз жасалады: бас—► баспана
—баспанала—► баспаналат
Сөзжасамдық үядағы сөзжасамдық сатыларда бір сөз табына да, бірнеше
сөз табына да жататын сөздер жасала береді. Бүл мәсслені сөз тізбегі
түрғысынан қарағанда, бір сатыдағы туынды сөз белгілі бір сөз табына
қатысты болады. Мысалы, бас-^баста бастал деген тізбектің 1-2-
сатыларындағы туынды сөздер—
етістік. Ал бас__^баста__^бастацгы__^бастаңгыда й дегенде әр
сатыдағы туынды сөздер түрлі сөз таптарына жатады. 1-сатыда-етістік,2-
сатыда-зат есім, 3-сатыда сын есім жасалған. Бүл мысалдар сөзжасамдық саты
ешбір сөз табына байлаулы болмайтынын көрсетеді.
Сондықтан бір үяның бір сатысында түрлі сөз таптарының
туынды сөзі орналаса алады. Сондай-ақ, тік қатардан бір сатыда түрлі
сөз табының туынды сөзімен қатар, бір сөз табының туынды сөзі де бірнеше
рет келе береді. Мысалы, бас сөзінен жасалған сөзжасамдық үядағы 1-сатыда
52 туынды сөз бар, оның әрқайсысы жеке тізбек жасайды. Осы сатыда зат есім,
сын есім, етістікте кездеседі. Яғни тік қатардағы бір сатыда түрлі сөз
табының туынды сөзі орналасып, бір сөз табының туынды сөзі бірнеше рет келе
береді. Сонымен, саты-сөз табы сөзжасамының жүзеге асатын орны екенін де
көрсетеді.
Сөзжасамдық сатының үядағы ең кішкентай бірлік— сөзжасамдық жүпқа да
қатысы бар. Себебі сөзжасамдық жүп негіз бен туындыдан қүралады. Ал бір
сатыда белгілі бір негіз немесе негіздерден тараған туындылар
орналасатындықтан, сатыда жасалған туынды сөздердің барлығы өз негіздері
мен сөзжасамдық жүпты қүрайды. Мысалы:
----- арқа-басы
Бас түп негізінен жасалған сөзжасамдық үяның 1-сатысында 6 туынды сөз
орналасқан. Олар бас негізінен тараған. Демек, 1-сатыдағы туынды сөздер өз
негіздерімен 6 сөзжасамдық жүпты қүрайды: бас—арқа-басы, бас—аузы-басы, бас-
-әскербасы, бас—басараздыц, бас—бас-аягы, бас—бас-аяқ. Ал 2-сатыда
орналасқан 2 туынды сөз өз негіздерімен 2 сөзжасамдық жүпты щщшъг.бас-
аяқ—бас-аяқсыз,бас-аяқ,--бас-аяқты. Сөшт, сөзжа-самдық саты сөзжасамдық
жүптың да жиынтығын білдіреді. Үяның әр сатысындағы туынды сөздердің
жиынтығы жалпы үядағы сөзжасамдық жүптың санын береді.
1.3. Сөзжасамдық сатыны тік қатар түрғысынан сипаттау.
Сөзжасамдық сатының тарамға да қатысы бар. Себебі сөзжасам-
дық тарам дегеніміздің өзі бір лексикалық түлғадан бір сатыда тараған
туынды сөздердің тобы екені белгілі. Мысалға, бас түп негізі арқылы
жасалған сөзжасамдық үяны алайық( қысқартылып алынған):
бас көз [ бас-көздік
Осында 1-сатыда басқа туынды сөзі орналасқан. Оның негізі - бас түбір
сөзі. Бүл түбір сөз бен одан тараған атаулы тарам мүшелері (2 туынды сөз)
бір сөзжасамдық тарамды қүрайды. Яғни сөзжасамдық үяның 1-сатысында түбір
сөзден тараған сөзжасамдық тарамның мүшелері орналасқан. Ал енді 2-сатыдағы
туынды сөздерді қарастырса, мүнда басқа-басқа, басқадай, басқалан,
басқалық, басқаша туынды сөздері орналасқан. Олардың негізі-1-сатыдағы
басқа туынды сөзі. Ендігі кезекте бүл басқа деген негіз бен одан тараған 5
туынды сөз бір сөзжасамдық тарамды қүрап түр. Яғни 2-сатыда 1-сатыдағы
негізден тараған сөзжасамдық тарамның мүшелері орналасқан. Бүдан
сөзжасамдық тарам сөзжасамдық үяның кез келген сатысынан орын ала беретіні
байқалады.
Байқағанымыздай, берілген мысалда әр сөзжасамдық сатыда бір негізден
тараған, яғни бір тарам мүшелері ғана орналасты. Бірақ барлық үяның әр
сөзжасамдық сатысында (1-сатыдан басқаларында) міндетті түрде 1 ғана
сөзжасамдық тарам тарамай, бірнеше тарам мүшелері орналаса береді. Демек,
бір сатыда (түбір сөзден тікелей тараған тарам мүшелері орналасқан 1-
сатыдан басқасында) бір немесе бірнеше тарам мүшелері орналаса береді.
Жүмыста талдауға түскен бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның сөзжасамдық
сатыларында орналасқан тарамдар қүрамына қарай әр түрлі екені анықталды.
Тарамдардың қүрамы екі мүшеден елу екіге дейін жеткен.
А.Ю.Самохин де өз зерттеу жүмысында сөзжасамдық тарамға қатысты: СП
является основной частью гнезда. В каждом СГ на разных ступенях имеется
определенное количество СП...,-деп жазады( 17).
Сөзжасамдық саты типке де қатысты. Себебі тілдегі туынды сөз белгілі
сөзжасамдық тип арқылы жүзеге асады, одан тыс жасалатын сөздер өте аз.
Сондықтан үядағы әр туынды сөз белгілі бір сөзжасамдық типке жатады немесе
әр туынды сөз белгілі типке қатысты болады дейміз.
Сөзжасамдық тип сөзжасамдық жүптан қүралады. Бүлай дейтініміз, бір
сөзжасамдық типке негіздері бір сөз табына жататын, негіз бөлімі мен
сөзжасамдық форманты бір мағыналық қатыста түратын, туындылары бір сөзжасам
тәсілімен жасалатын сөзжасамдық жүптар бірігеді.
Мысалы, бас және аяц түп негіздері арқылы жасалған сөзжасамдық
үялардағы бас: бас-та аяқ: аяқ-та деген сөзжасамдық жүптар бір типке
жатады, өйткені:
1) бүл 2 туынды да зат есімнен, яғни бір сөз табына жататын сөздерден
жасалған. Бүл туындылардың негіз бөлімі бірдей. Ол— сөзжасамдық типтің
бірінші шарты.
2) екеуінің де сөзжасамдық форманты түп негіздегі заттық
ұғымды белгілі бір қимылды жасауды білдіретін мағынаға
ауыстырып түр, яғни 2 туынды сөздің де негіз бөлімі мен
сөзжасамдық форманты бір мағыналық қатыста түр. Бүл
сөзжасамдық типтің екінші шарты.
3) екі туынды да морфологиялық тәсілде бір-шй жүрнағы
арқылы жасалған. Ол сөзжасамдық типтің үшінші шарты. Яғни бас және аяқ
түп негіздері арқылы жасалған сөзжасамдық үялардың 1-сатысындағы
баста, аяқта туындылары сөзжасамдық типтің үш шартына да сай
келгендіктен,бір сөзжасамдық тип арқылы жасалған деп санаймыз.
Осыдан сатының типке қатысы байқалады. Себебі берілген типті қүрап
түрған 1-жүп мушелері-бас-баста: бас негізі арқылы жасалған сөзжасамдық
үяға қатысты болып, алғашқы мүшесі үяны басқарып, екіншісі оның 1-сатысын
қүрап түр, ал 2-жүп мүшелері —аяқ-аяқта: аяқ негізі арқылы жасалған
сөзжасамдық үяға қатысты болып, бірінші мүшесі үяны басқарып, кейінгісі
оның 1-сатысын қүрап түр.
Ал бір сатыда бір ғана емес, бірнеше сөзжасамдық типке жататын туынды
сөздер орналасып, бірнеше жүп қүрайтындықтан, бір саты бірнеше типке
қатысты болады.
Үяның әр сөзжасамдық сатысындағы туынды сөздер нақты бір мағынаға ие
болады. Сондықтан да саты сөзжасамдық мағынаға да қатысты.
Қорытындылай келе айтарымыз, саты туынды сөз үғымымен байланысты
болғандықтан, үяда атқарылатын барлық процестерге қатысады. Бір саты
бойындағы туынды сөздер өз негіздерімен, яғни алдыңғы сатымен мағыналық
қатынасқа түсіп, түбір сөздің мағынасын жалғастырып отырады. Үяның соңғы
сатысындағы туынды сөздер де түп негіздің түпкі мағынасын жоғалтпайды,
себебі, сатыдағы туынды сөздер--үядағы тізбектердің әр сатыдағы сөзі. Бүл
жайында З.Бейсембаева да: Туынды сөздердің мағыналары әр түрлі болып
келеді, бірақ үйтқы сөздің мағынасынан бүтіндей үзіліп, алшақтап кетпейді,-
деп жазады(18).
Туынды сөздердің сөзжасамдық қабілеті сатыдан сатыға төмендейді.
Осыған сәйкес, сатыдан сатыға сөзжасамға қатысатын сөздердің
саны да азаяды. Сөйтіп, сөзжасамдық саты-маңызды және керекті үғым. Ол-
сөзжасамдық үяның бөлшегі.
Жүмыстың осы тарауында сөзжасамдық саты -- үяның бөлінбес бір бөлшегі,
оның негізгі мүшесі екені дәлелденді. Саты туынды сөзбен тікелей байланысты
болғандықтан, оның сөзжасамдық үяда жүзеге асатын барлық процестерге
қатысты екені анықталып, бір қатар түжырымдар жасалды.
Сөзжасамдық саты үяның қүрылымына жатқанымен, ол алдымен тізбектің
қүрамына кіреді. Тізбектегі әр туынды сөз бір сатыда орналасады.
Жүмыста сөзжасамдық сатыны толық сипаттау үшін оны көлденең және тік
қатар түрғысынан қарастыру жолдары үсынылды.
Көлденең қатардағы бір тізбек бойындағы сатылар бір-бірімен тығыз
мағыналық байланыста болады, әр негізді сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасына сүйеніп, соның негізінде туады.
Бір сатыдан түратын бірнеше тізбектің әр туынды сөзі бір негізден
өрбігендіктен, тік қатардан сатының бойында өзара мағыналық байланыста
болады. Ал сатыдағы тізбектердің әр туындысынан тараған тарамдардың
мүшесінен қүралған туындылар негіздері бір негізден өрбігендіктен, сондай-
ақ, өзара мағыналық қатынаста бола алады. Сөйтіп, көлденең қатар мен тік
қатардың мағыналық қатыста болатыны анықталды.
Сөзжасамдық сатының тарамға қатысы анықталып, сөзжасамдық тарам
сөзжасамдық үяның кез келген сатысынан орын ала беретіні келтірілген
мысалдармен дәлелденді.
1.4. Бас сөзінің сөзжасамдық ұяларға негіз болуы.
Тілдің сөзжасамдық түлғаларына сүйенбей, ешбір жаңа сөз жасалмайды. Ол
жөніндегі ғалымдар пікірі бойынша да және түркі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің,
қазақ тілінің сөз жасау тарихы жаңа сөз тілдегі бар сөз сөзжасамдық
морфемалардың негізінде ғана жасалады.
Қазақ тіліндегі сөз жасауға қатысатын негізгі түлғалардың біріне түбір
сөз жатады. Ол сөзжасамдық үяны жасауда елеулі рөл атқарады. Себебі онсыз
сөзжасамдық үяның негізі қалануы мүмкін емес. Олай болса, біз жүмысымызда
сөзжасамдық үялардың негізінен түбір сөз ретінде жалпы тіл білімінде
негізгі түбірге қойылатын талаптарға жауап беретін дене мүше атауларын
білдіретін сөздердің тақырыптық тобын алып отырмыз.
Қазақ тілінің грамматикасында түбірге мынадай анықтама беріледі:
Әдетте, әрі қарай жеке-жеке морфемаларға бөлшектеуге келмейтін ең түпьсі,
мағыналы бөлшегі тубір я негізгі түбір деп аталады (19).
Ал Лингвистикалық түсіндірме сөздікте түбір былайша анықталды:
Тубір-сөзщң лексикалық мағынасын сақтаушы негізгі бөлік. Т. морфологиялық
деривация кезінде өзгермейді... Т. ерекшелігі-толық мағыналылығы, түлғалық
сипатының өзгермейтіні, ары қарай бөлшектеуге келмейтіндігі(20).
Түбір тілде түрлі аспектіде қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы
негізгі түлғалардың бірі ретінде толық зерттелді деуге келмейді. Ал
түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол-сөзжасамдағы негізгі түлға(21).
Түбір сөздің сөзжасам жүйесінде өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
түбірлердің сөз жасаушы негізгі морфеманың бірі ретінде танылуы оның жаңа
сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
процесіндегі түбірдің негізгі түлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы түлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық
мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір
лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Түбір
сөздің лексикалық мағынасының негізінде туынды сөздің жаңа мағынасы
жасалады(22). Мысалы: бас+шы, бас+пгық, бас+ңар, бас+ma т.б. Осы сөздердің
бәрінің мағынасында жақындық бар, себебі олардың бәрінің мағынасының
жасалуына бас деген бір сөз негіз болып түр. Міне, ол осы туынды сөздердің
мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына үқсастығы, жақындығы бар,
олардың мағына байланысы көрініп түр.
Сөйтіп, түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің
мағынасы өте тығыз байланысты және ол кездейсоқ қүбылыс емес, сөз жасауда
үнемі сақталатын заңдылық(23). Ол, әсіресе, сөзжасамдық үялардағы
сөзжасамдық сатыларда өте айқын көрінеді. Себебі бір сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық сатысында немесе сөзжасамдық сатыларында бір түп негізден
тараған туынды сөздер орналасатындықтан, түбір сөзжасамдық үядағы
сөзжасамдық сатыларды қүрайтын барлық төркіндес сөздердің қүрамында
қайталанып отырады. Осы мәселеге қатысты Ж. А. Манкеева мынадай пікір
келтіреді: Благодаря принимаемым аффиксам корень в структуре производных
основ уточняется и конкретизируется, т.е. развтие аффиксальной морфемы
находится в прямой зависимости от развития коневой морфемы. Этот факт
можно проследить впроцессе анализа корневой морфемы по гомогенному
ряду, при котором наличие общности в семантике и фонетическом облике
родственных слов позволяет выяснить их общий корень(24).
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде: Сөзжасамға түбір сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады,-деп
жазылады(25). Ал жүмыста сөзжасамдық үялардың негізіне алынып отырған бас
сөзінің негізін білдіретін сөздер бүл айтылған түжырымға толы-ғымен сай
келеді.
Бас сөзі дене мүше атауларының бірі екендігі белгілі. Осыған
байланысты дене мүше атауларына қатысты мәселелер қандай дәрежеде және қай
жағынан қарастырылғанына келетін болсақ, біз оның көптеген ғылыми мақала,
зерттеу жүмыстарында жан-жақты зерттелгеніне куә боламыз. Мүнда атаулы
мәселе тілдің тарихи сипаты түрғысынан, тілдің қазіргі жай-күйіне
байланысты сипаттамалы немесе салыстырмалы түрғыда және тағы басқа қырынан
да сөз болады.
Мысалы, Ә.С.Ташауов Кодекс Куманикус тіліндегі соматикалық атаулар
және олардың лексика-семантикалық топтары деген зерттеуінде Кодекс
қолжазбасында сөздердің лексикалық мағынасына (семантикасына) қарай өзара
40 топқа бөлініп берілген латынша-парсыша-куманша үш тілдік сөздік бар
екенін және осындай сөздердің бір тобын көптеген түркі тілдерінің тарихи
лексикасынан жиі үшырасатын дене мүшелеріне қатысты сөздер қүрайтынын
айтады(26).
Ал, Қ.Жидебаев 1977 жылы қорғаған Анатомические названия в казахском
языке деген диссертациялық жүмысында қазақ тіліндегі адамның дене мүше
атауларын басқа түркі тектес тілдермен салыстырмалы түрғыда тарихи-
этимологиялық және семантикалық талдаудан өткізеді(27).
Зерттеуші Р.Е.Валиханова болса, қазақ тілі мен орыс тіліндегі
соматизмдерді салыстыра зерттейді. Ол соматизмдерді тілдердің (олардың шығу
төркіні мен типологиясына қарамастан) барлығына да тән екенін
көрсетеді(28).
Ал біздің зерттеу жүмысымызда бас сөзі қазіргі қазақ тіліндегі
сөзжасамдық үялардың негізі ретінде жүмсалып, оның сөзжасамдық қабілетін
анықтау үшін қолданылады.
Сөзжасамдық үя негізіне алынған бас сөзі зат есім. Осы жерде ғалым
Е.Жанпейісов пен С.Нүрхановтың өздерінің мақалаларында зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық сатылар туралы
1.1 Сөзжасамдық саты туралы
1.2 Сөзжасамдық сатыны көлденең қатар түрғысынан сипаттау
1.3 Сөзжасамдық сатыны тік қатар түрғысынан сипаттау
1.4 Бас сөзінің сөзжасамдық үяларға негіз болуы
II. Бас сөзі негізівде жасалған сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық сатылар
2.1 Сөзжасамдық үяның 1-сатысындағы туынды сөздер
2.2 Сөзжасамдық үяның 2-сатысындағы туынды сөздер
2.3 Сөзжасамдық үяның 3-сатысындағы туынды сөздер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесінің
теориялық негізінің қалыптасуы 1989 жылы жарық көрген "Қазіргі қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі" атты монографиялық еңбекпен байланысты. Осы
еңбекте сөзжасам тіл білімінің жеке саласы ретінде теориялық түрғыда
дәлелденгенде, сөзжасамдық үя мәселесі сөзжасамның жеке бір мәселесі
ретінде көтеріліп, оған қысқа түсінік берілген еді. Бірақ ол монографияда
сөзжасамдық үя қүрылымының бір бөлшегі сөзжасамдық саты мәселесі сөз болған
жоқ.
Бүл айтылғандар — сөзжасамдық үя, сөзжасамдық саты мәселелерінің қазақ
тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмағанына толық дәлел. Сондықтан
сөзжасам саласының түйінді мәселелерінің бірі сөзжасамдық үяның бір мүшесі
сөзжасамдық саты, оның туынды сөздің жасалуындағы қызметін анықтау, зерттеу
өте қажет мәселеге жатады. Сөзжасамдық сатыдағы туынды сөздердің жан-жақты
зерттелуі сөзжасамның басқа да мәселелерінің шешілуіне жол ашар еді. Бүл
жағдайлардың барлығы нақты бір сөзжасамдық үялардың сөзжасамдық
сатыларывдағы туывды сөздерді зерттеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жүмыстың негізгі мақсаты — бас сөзі
негізіндегі сөзжасамдық үяның сөзжасамдық сатыларындағы туывды сөздерді
теориялық негізде зерттеп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орнын,
атқаратын қызметін анықтау, тілде жиі қолданылатын бас сөзі атауларының
сөзжасамдық қабілетін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, төмендегідей
міндеттерді орындауға үмтылыс жасалды: -сөзжасамдық үя мен сатыға толық
сипаттама беріп, олардың қүрылымын анықтау;
-сөзжасамдық үядағы туынды сөздердің орналасу тәртібін
анықтау;
-сөзжасамдық сатының үядағы қызметі мен маңызын айқындау; -бас сөзі
негізіндегі сөзжасамдық үяның қүрамындағы туынды сөздерді саты бойынша
талдап, түп негіздерінің сөз тудыру қабілетін айқындау;
-сатыларда жасалған туынды сөздердің сөз табына қатысын, оны жасаушы
тілдік бірліктерді айқындау.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық сатыларындағы туынды сөздерді зерттеу барысында мына
төмендегі мәселелер ғылыми шешімін тапты: -Көне замандардан қолданылып
келе жатқан бас сөзі тілдіңсөзжасам жүйесінде үлкен сөзжасамдық
қызмет атқаратыны
сөзжасамдық үялардың сөзжасамдық сатыларындағы туынды
сөздер мәселесі арқылы дәлелденді.
-Сөзжасамдық үя қазақ тіл білімінде бүрын
арнайы
зерттелмегендіктен, сөзжасамдық үя мәселесінің теориялық
толық сипаттамасы жасалды.
-Сөзжасамдық үяның негізгі мүшесі сөзжасамдық сатыда бас
сөзінің ерекшеліктері, белгілері, атқаратын қызметі, жүйеде
алатын орны көрсетіліп, сөзжасамдық үядағы көлденең қатар, тік
қатар түрғысында да сипатталып, өзінің теориялық шешімін
тапты.
-Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның әр сатысындағы туынды
сөздер анықталып, талдау жасалды. Бас сөзінің үядағы көлденең
қатар түрғысындағы туынды сөздер сөзжасамдық тізбекте
бірінен-бірі тікелей туындайтын түбірлес сөздер
екені
айқындалды. Талданып отырған туынды сөздердің мағыналық
байланысы көрсетіліп, үядағы туынды сөздерге иерархиялық,
синтагматикалық, парадигматикалық қатынас тән екені
дәлелденді.
-Үядағы бас сөзі негізінен жасалған туынды сөздердің жалпы
саны анықталумен бірге, әр тізбектегі, әр сатыдағы түбірлес
туынды сөздер анықталды. Ол туынды сөздердің сөз таптарына
қатысы, олардың жасалу жолдары айқындалды. Бас сөзі
сөзжасамдық қабілеті күшті өнімді түрлері анықталды.
-Бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық
сатыларындағы туынды сөздерді талдау барысында тізбектердің
ең көбі үш сатыдан түратыны, туынды сөздер үялардың кейінгі
сатыларына қарағанда, алғашқы сатыларында өнімді жасалатына
анықталды.
Зерттеу жүмысының талқылануы. Дипломдық жүмыстың кейбір мәселелері
Қайнар университетінің студенттік ғылыми конференциясында талқыланды.
Зерттеу жүмысының қүрылымы. Дипломдық жүмыс кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауға байланысты жеке түжырымдар мен қорытындыдан түрады. Жүмыс
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша берілді.
I. Сөзжасамдық үядағы сөзжасамдық сатылар туралы.
1.1. Сөзжасамдық саты туралы.
Сөзжасамдық сатының сөзжасамдық үя, сөзжасамдық жүп, сөзжасамдық
тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тип және тағы басқалармен қатар,
сөзжасам жүйесінің бірлігі ретінде танылғанына көп уақыт болған жоқ.
Орыс тіл білімінде сөзжасамдық сатының сипаты туралы алғаш рет Г.О.
Винокур сөз еткен. Заметки по русскому словообразованию деген еңбегінде
ғалым былай деп жазады:
Производная морфема, выделяющая в своем составе несколько морфем,
выделяет их не все сразу и одновременно, a так, что между ними
обнаруживаются связи разных планов. Например, если от производной первой
степени образуется новая производная основа второй степени, то три морфемы,
образующие эту новую основу, связаны между собой не порознь, в виде
сплошной цепи А+В+С, а так, что третья присоединяется к уже готовой
комбинации первых двух, т. е. возникает соотношение образца (А+В)+С; ср.
чит-а-ть, но (чит-а)-тель или бел-и-ть, но по(бел-и)-ть (1). Басқаша
айтқанда, негіздер мен түрлі дәрежедегі туынды негіздер арасындағы ішкі
байланыс морфемалардың бір уақытта емес, бір ізді, жүйелі жалғануынан
байқалады.
Бүл жайында А.Н.Тихонов: Сатылық-сөзжасамның белгілі бір типтерімен
шектелген қасиет емес. Сатылық сипатқа барлық синхронды орыс сөзжасамы ие,-
дейді (2 ).
Бүл айтылған түжырым қазақ тілі сөзжасамының сипатына да тән. Себебі
қазақ тілі жалғамалы тілдер тобына жататындықтан, сөз тудыру процесі
барысында сөзжасамдық жүрнақтар түбір сөзге бірінен соң -бірі ретпен
жалғанып, туынды сөздер бірінен-бірі жүйелі, сатылы өрбиді.
Сөзжасамның осындай қасиеті туралы ғалым Г. Бегалиев өзінің Основные
сведения о словообразовании в казахском языке деген мақаласында былай деп
жазған болатын: Казахский язык, как и все тюркские, относится к языкам
агглютинирующим, т. е. таким, в которых словообразование... происходит
путем присоединения аффиксов со специальными значениями к концу основы или
корня (3).
Профессор Л.К.Жаналина да осы мәселеге қатысты: Агглютинативность
казахского языка, четкость, прозрачность границ между морфемами и
закрепленная последовательностьаффиксов в казахском слове препятствуют
соотнесению мотивированного слова с несколькими мотивирующими -деп жазады
(4 ).
Сөзжасамдық саты үғымы зерттеулерде әр түрлі беріледі. Мысалы,
В.Н.Немченконың Современный русский язык. Словообразование оқулығында
сөзжасамдық сатыға мынадай анықтама беріледі:Ступень словообразования. Акт
словообразова-тельного процесса, заключающийся в присоединении к
производящему слову (основе) одного словообразовательного форманта (5).
Т.П.Адскова Субстантивы адъективного склонения в системе
словообразовательных гнезд современного русского языка деген
тақырыбындағы диссертациялық жүмысында сөзжасамдық сатыны кейінгідей
түсінеді: В основе строения СГ лежит принцип иерархии, принцип
последовательного подчинения одних единиц другим... Под ступенями
деривации мы понимаем степень словообразовательной удаленности
производного слова от вершины гнезда, измеряемую количеством
последовательных словообразовательных актов (6).
Т.П.Карпухина болса, Структура словообразовательных гнезд абстрактных
и конкретных существительных в современном английском языке деген
зерттеуінде: Деривационный шаг-элементарная единица словообразовательной
системы, определяемая на лингвистическом уровне как присоединение класса
формантов к классу производящих...Деривационный шаг является динамическим
представлением отношений производящего и производного слова -деп
түжырымдайды (7).
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық саты үғымының анықтамасы
Сөзжасамдық саты атты мақалада беріледі. Мүнда профессор Н.О. Оралбаева
сатыны былай анықтайды: Сәзжасамдық саты - сөзжасамдық үяның бір мүшесі.
Ол бір сөзден екінші туынды сөздің жасалу шегін білдіреді. Мысалы, біл-
білім-білімді-білімділік деген бір сөзжасамдық тізбекті алсақ, осында 3
сөзжасамдық сатыда бір туынды сөзден жасалған. Олар біл негізгі түбірінен
тараған сөзжасамдық үяға жатады. Сондықтан да ол сөзжасамдық үяның
қүрылымына кіреді. Сөзжасамдық үя-өте күрделі қүбылыс. Сөзжасамдық үяның
күрамындағы сөзжасамдық тізбек, қосақ(пара), тип, негіз сөз, туынды сөз,
саты, тарам (парадигма), категория сияқты мүшелері сөзжасамдық үяның
күрделілігінің дәлелі (8).
Соңғы жылдардағы зерттеулерге қарағанда, көптеген сөзжасамдық үяны
зерттеушілер, үяда туынды сөзді орналастыруда саты бойынша
үйымдастыру амалын кеңіненқолдануда. Мысал ретінде, қазақ тіліндегі
сөзжасамдық үя мәселесінің теориялық негізін зерттеген
К.А.Қүрманалиевтің, Сөзжасамдық сатылардағы туынды сөздерді
қарастырған М.Н.Қоқышованың және басқа көптеген зерттеушілердің
есімдерін атауға болады. Бүл жағдай сөзжасамдық үя қүрылымын зерттеудің
сатылық амалы-сөзжасамдық жүйелі байланыстарды сипаттаудың тиімді тәсілі
екенін көрсетеді.
Сонымен, біз жүмыста бас негізіндегі сөзжасамдық үяларды жасауда қазақ
тілі сөзжасамының ерекшеліктеріне сәйкес, үяда туынды сөздерді саты бойынша
үйымдастыру амалын қолдандық.
Сөзжасам жүйесінде барлық сөзжасамдық бірліктер бір-бірімен тығыз
байланысты, бірі бірін қүрайтыны белгілі. Сөзжасамдық үяны сөзжасамдық
сатылардың жиынтығы ретінде де қарастыруға әбден болады. Өйткені,
сөзжасамдық үяны бір түбірден тараған туынды сөздердің жиынтығы қүрайды, ал
олардьі жүйелі үйымдастырып, әрқайсысының сөзжасамдық тарихын көрсететін-
сөзжасамдық үяның қүрамдас бөлшектерінің бірі-сөзжасамдық сатылар. Олар
үяда болатын барлық процестерге қатысты. Яғни сөзжасамдық саты да
сөзжасамдық тізбек, тарам, жүп сияқты , сөзжасамдық үяның бөлінбес бір
бөлшегі болып табылады.
Сөзжасамның ең бастапқы және міндетті сатысы болып түбір сөз саналады.
Түбірдің ең басты белгісі, ерекшелігі, ғалым С.Исаевтың көрсетуінше:
Әдеттегі беріліп жүрген анықтамаға сәйкес мынадай: 1) сөздің ең кіші мәнді
бөлшегі, 2) қосымша морфемалар үстелу арқылы жаңа сөз немесе сөз түлғасын
жасауға негіз болатын бөлшегі (9).
Түбір сөз сөзжасамдық үяны басқарады. Осы түбір сөзден тікелей
жасалған туынды сөздер 1-сатының туынды сөздері бслып саналады; сөзжасамның
1-сатысындағы туынды сөздерден жасалған туындылар 2-сөзжасамдық сатының
туынды сөздері болып саналады; сөзжасамның 2-сатысындағы туынды сөздерден
жасалған туындылар 3- сатының туынды сөздері болып саналады және т.с.с.
4,5,...-сатылар болып өрби береді. Мысалы:
I— Баспана і— баспанасыз
Баспанадай
Бас I__ баспанала
Бас-сираң
Осында дене мүше атауы бас негізгі сөзден тікелей жасалған баспана,
бас-сирақ туынды сөздері 1-сатының туынды сөздері болып саналады.
1-сатыдағы 2 туынды сөздің біреуі-баспана
баспанасыздық Е баспаналаттуынды сөзі баспанадай, баспанала,
баспанасыз туынды сөзд жасаған, бұл соңғы үш туынды сөз 2-сатының туынды
сөз, болып саналады, ал 2 сатыдағы үш туынды сөздің екеуін баспанала,
баспанасыз туынды сөздерінен бір туынды сөзде туынды сөз
жасалғш(баспаналат, баспанасыздық), олар сатының туынды сөздері болып
саналады.
Сөзжасамдық үяның 1-сатысында орналасқан туыр сөздер
барлығы да негізгі сөздер болып саналады, өйткені о. түбір сөздің
негізінде жасалып түр. Мәселен, жоғарыд; мысалда берілген бас түп
негізден жасалғані-сатыдағы баспа бас-сирақ туынды сөздері-негізгі сөздер.
Ал егер осы 1-сатыдс туынды сөздердің ішінен кейбіреуі немесе барлығы 2-
сатыдг туынды сөздер үшін негіз болатын болса, онда 1-сатыда
туынды сөздер негізді және негіз сөздер болып табыла; Мысалы,
1-сатыдағы баспана, бас-сирақ туындыларының ішіи баспана туынды сөзі
негізді және негіз сөз болады. Өйткені, түбір сөзден жасалғандықтан,
негізді де, ал өзі де сөз туды процесіне қатысатындықтан, негіз сөз болады.
Ендігі кезекте о баспана негізінен тараған 2-сатыдағы баспанадай,
баспана^ баспажсыз сөздерінің ішінен баспанала, баспанасыз сөздері е
негізді, әрі негіз сөздер де, ал баспанадай туынды сөзі тек негі: сөз,
одан туынды сөз жасалмаған. Ал баспанала, баспанас негіздерінен
тараған 3-сатыдағы баспаналат, баспанасызді туынды сөздері тек
негізді сөздер ғана болады. Себебі олард; басқа туынды
тарамаған,сөзжасамдық сатыны аяқтап түр.
Демек, сөзжасамдық сатының ең бастапқы шыңы- түбір с негізсіз сөз
болады да, ал сөзжасамдық үяның соңғы сатысыт басқа сатыларында орналасқан
туынды сөздер сөз тудыруі қатысу, қатыспауына қарай я негізді-негіз, я
негізді сөз боладі Басқаша айтқанда, белгілі бір сатыда орналасқан туынды
сөз тудыру процесіне қатысса, ол әрі негізді, әрі өзінен кейін туынды
сөздерге негіз сөз болады да, ал сөз тудыруға қатыспаа тек негізді сөз
болып қалады. Үяның соңғы сатысындағы туыңд сөздер ғана әрқашан негізді
сөздер болады, себебі, ола сөзжасамға қатыспай, үяны аяқтап түрады.
Жалпы сөзжасамдық саты бір сөзден екінші туынды сөзді: жасалу шегін
білдіреді дедік. Яғни бір саты негізден белгілі бі тәсіл арқылы жасалған
туынды сөздің үғымымен тікелеі байланысты.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде : Туынды сөзг қосымша
арқылы жасалған туынды түбірлер мен аналитикалыі сөздер, барлық сөзжасам
тәсілі арқылы жасалған туындылардыі бәрі жатады,-делінеді(10).Онда
туындылардың мынадай түрі көрсетілген: туынды тубір, біріккен сөз, цос сөз,
курделі сөз, қысқарган сөз (11).
Осылардың ішінен жүмыста бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үядағы
сатылардың бойынан қосымша арқылы жасалған туынды тубірлер, синтаксистік
тәсілде сөзқосым арқылы жасалған біріккен, кіріккен сөздер, қосарлау
жолымен жасалған қосарлама, қайталама қос сөздер, тіркес арқылы жасалған
курделі сөздер мен лексика-сементикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер
кездеседі. Олардың қолданылу аясы шектеулі емес. Бүлардың қатарында
күнделікті қолданыста кездесетін қарапайым сөздер (бастық, баспана,
басқосу, баскиім) де бар.
Бас негізінде жасалған сөзжасамдық үялардың сатыларындағы туынды
түбірлер қүрамы жағынан алғанда, екі морфемадан қүралған. Олар: негіз сөз
және сөзжасамдық жүрнақ. Мысалы, бас-сыз, басты т.б.
Біріккен сөздер болса, екі жеке-дара сөздің бір-бірімен бірігіп,
біртүтас лексикалық түлға ретінде қалыптасуларынан пайда болған сөздер
болып келеді. Мысалы, бузаубас, шуйкебас, баскесер сөздері екі компоненттен
қүрылған.
Қос сөздердің ішінде қайталама қос сөздер бір жолмен жасалған:
а) қосарланған сөздердің бір сыңарына немесе екі сыңарына да қосымша
жалғану арқылы. Мысалы, бас-басына, баспа-бас.
Ал қосарлама қос сөздер екі сыңары да бірдей мағынасы бар сыңарлардан
қүралған. Олардың екі түрі кездеседі: а) мәндес сыңарлардан жасалған
қосарлама қос сөздер. Мысалы, бас-көз, аузы-басы.
ә) сыбайлас (коррелятивтес, үштас) сыңарлардан жасалған
қосарлама қос сөздер. Мысалы, бас-сирац, бас-көз, бас-аяқ т.б.
Күрделі сөздер 2 сөздің тіркесуі арқылы жасалған. Олар көптеп
кездеседі. Мысалы, жалгыз басты, жумыс басты, шагын басты. Осы күрделі
сөздердің қүрамындағы бас сөзі қайталанып түр. Олар - осы күрделі сөздердің
жасалуына негіз болған тірек компоненттер.
Жүмыста сөзжасамдық үяның қүрамына түбір сөзден сөзжасамның барлық
тәсілі арқылы туындаған сөздерді енгізуіміздің себебі: сөзжасамдық үя
белгілі бір түбір сөздің сөзжасамдық қабілетін көрсететін болғандықтан, біз
оның (түбірдің), қай тәсілмен жасалса да, даму сатысын көрсетуге
міндеттіміз. Бүл жайында ғалым С.Исаев былай деп жазады: ...қандай
тәсілмен жасалса да (мейлі лексикалық және семантикалық, мейлі синтетикалық
я аналитикалық немесе аралас), сөзжасам проблемасының ең бірінші және басты
мәні, негізгі ерекшелігі-бір, жаңа сөз тудыру, сөйтіп, тілдің сөзжасам
қатарын кеңейту және көбейту,тілдің сөздік қүрамын байыту (12).
Сөзжасамдық саты жалпы сөзжасамдық үяның құрылымына жатқанымен, ол
алдымен сөзжасамдық тізбектің қүрамына кіреді. Мысалы, бас
түп негізінен жасалған
сөзжасамдық үядағы бас—► баста—* бастама___► бастамашы
деген тізбекті алсақ, мүнда үш саты бар: баста туынды сөзі — бірінші
саты, бастама туынды сөзі — екінші саты, бастамашы туылымы - үшінші саты.
Осыдан сөзжасамдық тізбек бірінен-бірі тікелей жасалатын туынды сөздердің
тобы екенін, ондағы әр туынды сөз бір сатыда орналасатынын көреміз. Демек,
сөзжасамдық саты тізбекке тікелей қатысты.
Сөзжасамдық үяда сатыны екі түрлі сипаттауға болады:
1) көлденең қатардан, онда ол тізбекпен байланысты;
2) тік қатардан, онда оған үяның барлық тізбегінің әр сатыдағы сөзі
кіреді.
Келесі тарауларда сатыны көлденең және тік қатар
тұрғысынан сипаттау мәселесіне жеке-жеке тоқталамыз.
1.2. Сөзжасамдық сатыны көлденең қатар түрғысынан сипаттау.
Сөзжасамдық саты көлденең қатардан сипатталғанда, үяның бойындағы әр
саты тізбектің бір мүшесіне тура келеді. Мысалы, бас —► баста —► бастау
—бастаулы тізбегін алайық. Мүнда бас түп негізінен өрбіген 4 мүшелі
тізбектің бойындағы баста туынды сөзі сөзжасамдық үяның 1-сатысын, одан
өрбіген бастау туындысы үяның 2-сатысын, одан туындаған бастаулы туылымы
үяның 3-сатысын қүраған. Яғни тізбектің әр туынды сөзі бір сатыны қүрап,
сөзжасамдық үяның 3 сатысын жасаған.
Үяда ең жақын семантикалық байланыстар негіз және туынды сөз арасында
байқалатыны белгілі. Олай болса, көлденең қатардағы бір сөзжасамдық тізбек
бойындағы сатылар бір-бірімен тығыз семантикалық байланысқа түседі. Себебі
сөзжасамдық тізбек дегеніміздің өзі бір түбірден өрбіп, біріне-бірі негіз
болатын негізді сөздердің тобы. Әр негізді сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасына сүйенеді, соның негізінде жасалады. Мысалы: бас ( негізнегізді
емес) — басқа (негіздінегіз) - басқалан (негіздінегіз) - басқаланушылыц
(негіздінегіз емес). Яғни бас негіз сөзінің семантикасы басқа негізді
сөзінің семантикасының қаланатын негізі болып түр, басқа негізді сөзі негіз
ретінде жүмсалып, оның мағынасы басцалан негізді сөзінің мағынасына арқау
болып түр, ал басқалан негізді сөзі өз кезегінде негіз ретінде
жүмсалып, оның мағынасы басцаланушылық негізді сөзінің мағынасына
арқау болып түр.
Сондықтан көлденең қатардағы сөзжасамдық тізбектің бойындағы сөздер
өзара мағыналық бір ізді өндірімділік қатынасы арқылы байланысып, әр
кезекті (кейінгі) негізге тәуелді болады деп пайымдауымызға болады.
Көлденең қатардан қарастырғанда, 1-сөзжасамдық сатының алдында
сөзжасамдық үяның ең бастапқы шыңы — түбір сөз түрады. Бүл жайында жоғарыда
да айтылды, бірақ енді бүл мәселе мағына түрғысынан сөз болып отыр. Сол
түбірдің негізінде осы 1-сатыдағы туынды сөз жасалады, соған сәйкес,
түбірдің мағынасының негізінде 1-сатыдағы туындының мағынасы жасалады. Бүл
1-сатыдағы туынды сөз негіз ретінде жүмсалса, оның негізінде 2-сатыдағы
туынды сөз жүмсалады да, 1-сатыдағы негіздің мағынасы 2-сатыдағы сөздің
мағынасына арқау болады; 2-сатыдағы туынды сөз негіз қызметін атқарса, оның
негізінде 3-сатыдағы туынды сөз жасалады, мүнда да өз кезегінде 2-сатыдағы
негіздің мағынасы 3-сатыдағы туынды мағынасының қаланатын негізі болады.
Туынды сөздің осындай ерекше қасиетін Е.С. Кубрякова өз еңбегінде атап
кетеді: Отличительным признаком производного слова является именно его
связанность с другим словом (словами) и его семантическая обусловленность
этим другим словом (словами) (13). Мысалы, бас - басқар - басқарушы -
басқарушылық. Мүнда түбір сөз-бас 1-сатыдағы басқар туындысының негізі,
мағынасының арқауы, басқар туынды сөзі-2-сатыдағы басцарушы туындысының
негізі, мағынасының арқауы, басқарушы туындысы-3-сатыдағы басқарушылық
туынды сөзінің негізі, мағынасының арқауы болады. Яғни, сөзжасамдық сатылар
көлденең қатарда өзара ізді мағыналық қатынаста болады.
Мысалдан байқағанымыздай, 1—саты (басқар) екі жақты мағыналық қатыста
түр: сол жағында-түбір сөзбен (бас), оң жағында-2-сатымен (басқарушы); 2-
саты да (басқарушы) екі жақты мағыналық қатыста түр: сол жағында-1-
сатымен(Шс^й#Л оң жағында-3-сатымен (басцарушылыц); 3-саты-сол жағындағы 2-
сатымен ғана (басцарушы) бір жақты мағыналық қатыста түр. Демек, үяда
бірнеше саты болса, олар бір жақты және екі жақты мағыналық қатынасқа
түседі.
Ал егер сөзжасамдық тізбек 1 сатыдан ғана қүралса, онда саты түбір
сөзбен бір жақты мағыналық қатысқа ғана түседі:
бас [—басқы
Сонымен, сөзжасамдық тізбек бірнеше сатыдан қүралса, онда оның соңғы
сатысына дейінгі мүшелері өзіне дейінгі және өзінен12
кейінгі сөзбен—екі жақты, ал соңғы сатысы өзіне дейінгі сатымен ғана
бір жақты мағыналық қатыста болады, яғни мүнда бір және екі жақты мағыналық
қатынас жүзеге асады; ал тізбек 1-сатыдан ғана қүралған жағдайда, ол өзіне
дейінгі сөзбен ғана, яғни түбірмен бір жақты мағыналық қатыста болады деп
түжырымдауымызға болады. Басқаша айтқанда, сөзжасамдық тізбектің соңғы емес
сатылары екі қызмет атқарады: олар негіз ретінде де, негізді ретінде де,
жүмсалады; ал бір ғана қызмет атқаратындар—бірнеше туындыдан қүралатын
тізбектің соңғы сатысы мен бір сатыдан түратын тізбек: олар тек негізді
болып, негіз ретінде жүмсалмайды, демек, жаңа мағыналы сөз тудырмайды.
Әр сатыда негіз сөз жаңа мағынада ие болады және сатыдағы туынды сөз
түбір сөзден қаншалықты алшақ болса, соншалықты қүрылымдық және мағыналық
күрделенеді. Осы мәселеге қатысты профессор Б. Қалиев: ...мотивированное
слово отличается болыней семантической сложностью, чем мотивирующее.
Значение мотивирующего слова полностью входит в значение мотивированного,-
деп жазады(14). Сатыны көлденең қатардан тізбек бойындағы сатылар бойынша
сипаттау көлемді бір арнайы зерттеуді қажет ететін жеке мәселе. Біз жұмыста
сөзжасамдық үялардағы сатыларды сипаттауда тік қатардан қарастыру жолын
(үялардағы әр сатыдағы туынды сөз) алып отырмыз.
Саты тік қатардан сипатталғанда, онда оған үяның барлық тізбегінің әр
сатыдағы сөзі кіреді дедік. Мысалы,
1-саты
2-саты
3-саты
арқа-басы
бас-көз-бас-көздік
бас 6acқабасқалан
басқаланушылық
басцаша----------► басқашалық
баспа-бас
Мүнда 2 мүшелі бас___арқа-басы және бас__баспа-бас
тізбектерінің бойындағы арқа-басы және баспа-бас туындылары
сөзжасамдық үяның 1-сатысында орналасқан. 3 мүшелі бас-^бас-көз-бас-көздік
тізбегіндегі бас-көз туындысы 1-сатыда, бас-көздік туындысы 2-сатыда
орналасқан. Сондай-ақ, 4 мүшелі бас~басқа
басқалан ------ басқаланушылық және бас—■ басқа----басқаша
басқашалық тізбектерінің бойындағы басқа туындысы— 1-сатыда, Ьасцалан,
басцаша туындылары — 2-сатыда және басцаланушыльщ, басцашалық туындылары
үяның 3-сатысында орналасқан. Яғни мүнда саты үядағы
тізбектердің бойындағы мүшелерден қүралған. Бүл жағдай сөзжасамдық
саты тік қатарда үяның барлық тізбегінің әр сатыдағы сөзінен
қүралатынын көрсетеді.
Бір сатының бойында орналасқан бірнеше тізбектің бір туындысынан
қүралған туылымдар бір-бірімен мағыналық байланыста болады. Мүндай байланыс
үя бір сатыдан ғана қүралса өте анық көрінеді, себебі мүнда негіз бен
туынды сөз арасындағы тікелей байланыс жүзеге асады.
Мысалы:
— бас жіп
бас
баскесер бас киім
Берілген сатыдағы тізбектердің мүшелерін өзара мағыналық бас түбір
сөзінің білдіретін мағынасы байланыстырып түр: бас — (ми орналасқан ойлау
мүшесі, таудың, қырдың т.б. нәрселердің төбесі, ең үсті), бас-жіп — (малдың
басын байлайтын жіп), баскесер — (бүзық, лаң сотқар адам), баскиім - (басқа
киетін киім). Бірақ бір сөзжасамдық саты бойында орналасқан бірнеше
тізбектің сатыдағы бір мүшесі- басжіп, баскесер, баскиім көлденең қатардағы
тізбек мүшелері сияқты бірі біріне тәуелді емес.
Сөйтіп, бір сатыдан ғана түратын бірнеше тізбектің әр туынды сөзі бір
негізден өрбігендіктен, тік қатардан сатының бойында өзара мағыналық
байланыста болады.
Сөзжасамдық үядағы тізбектер бір сатылы ғана емес, бірнеше сатылы
болатынын білеміз. Оның үстіне тізбектердің сатыда тарамы болып, оның әр
мүшесі сөзжасамдық тізбекке тармақ қосуы мүмкін. Мүндай жағдайда сатыдағы
тізбектердің әр туындысынан тараған тарамдардың мүшесінен қүралған
туындылар негіздері бір негізден өрбігендіктен, өзара мағыналық қатынаста
бола алады. Мысалмен дәлелдейік (мысалда бас түп нарқылы жасалған
сөзжасамдық үяның үзіндісі беріліп отыр):
бас
баста
бастау
бастаудаи
бастаулы
бастама
бастамашы
L бастамашыл Осы мысалдағы тізбектердің 3-сатысында тарамдары бар.
Олардың біреуі екі мүшелі (бастаудай, бастаулы), әр мүшесі сөзжасамдық
тізбекке тармақ қосқан және оның біреуі екінші сатыда екі мүшелі
(бастамашы, бастамашыл) тағы тарам қосып, олар арқылы тармақтар тағы
қосылған. Енді осы сатыда орналасқан тізбек мүшелерінің ара қатынасын
байқайық.
1-сатыдағы тізбек туындылары түбірден тікелей туындаған, олардың өзара
мағыналық байланысуына негіздің мағынасы себепші болған.14
Ал тізбектердің 1 және 2 сатыдағы туындыларынан тараған 2 тарам
мүіиелерінің әр жеке тарамда өзара мағыналық байланысуына, 1-сатыдағыдай,
өз негіздерінің мағынасы негіз болған: баста — (әуел баста, алғашқыда),
бастау-(бір жерге апару, бағыт беру), бастаудай-(шр нәрсенің басталғанын
екінші бір нәрсеге үқсату), бастаулы-(6ір іс-шараның басталғаны). Ал осы 3-
сатыдағы 1 негізден тараған туындылардың (бастау негізінен тараған оған
мағыналық қатысты сөздер мен бір істі бастау мағынасын білдіретін бастама
негізінен тараған онымен мағыналық қатысты туындылардың) байланысуына
олардың негіздерінің (бастау, бастама) негізі- баста туынды сөзінің
мағынасына негіз болған бас түбір сөзінің мағынасы негіз болып түр. .
Бүл жағдай бір сатыдағы туынды сөздердің басқа сатылармен байланыста
болатынын көрсетеді. Ал ол болса, көлденең қатар мен тік қатардың мағыналық
қатыста болатындығының көрінісі болса керек.
Тік қатардан бір сатыдағы туынды сөздің саны біреу де болады, бірнешеу
де болады. Мысалы:
бас-----------► бастық ----- бастыңсыз
бастықсымақ бастыңсын бастықтық — бастыцшыл
Берілген мысалда 2 сөзжасамдық саты бар. 1-сатыда бас түбір сөзінен 1
туынды сөз, 2-сатыда 5 туынды сөз жасалған. Яғни әр сатыдағы туынды сөздің
саны әр түрлі. Демек, тік қатарда сатыдағы туынды сөздің саны сөзжасамдық
үяда түрлі бола береді. Тек бір тізбектегі сатыда бір ғана туынды сөз
болады.
Түбір сөз сөзжасамдық үяның барлық сатысында бірдей мөлшердегі туынды
сөз жасауы міндетті емес. Көбінесе, туындылардың саны сөзжасамдық үяның әр
сатысында әр түрлі болып келеді. Жүргізген талдауымыздың көрсетуінше, егер
сөзжасамның алғашқы сатыларында сөз тудыру қабілеті күшті болса, 2-сатыдан
кейінгі сатыларда бүл қасиеті бәсендейді де, осыған сәйкес сатыда
орналасқан туынды сөздердің саны да азая түседі. Бүл жағдай сөзжасамда
жүретін мына заңдылыққа байланысты: негіз ретінде жүмсалып, бір морфемадан
қүралатын сөздер, екі немесе одан да көп морфемадан қүралатын сөздерге
қарағанда, көбірек туынды жасайды.
Жүмыста сөзжасамдық үяның негізі ретінде алынған бас сөзінің
сөзжасамдық қабілеті жоғары екендігін көреміз. Дәлірек айтқанда, бас түп
негізінен-128 туынды сөз өрбіген.
Мысалы,
Бас түп негізінен
жасалған сөзжасамдық ұяның 1-сатысында- 52, 2-
сатысында-52, 3-сатысында 24 туынды жасалған.
Сатыда туынды сөздің бірнешеуінің берілуі олардың белгілі тәртіппен
орналасуын талап етеді. Сондықтан әр негізден тараған туынды сөздерді
сөзжасамның барлық сатыларында қатаң алфавит тәртібімен орналастыруды
көздедік.
Сөзжасамдық үяда сөзжасамдық сатылардың саны әр түрлі. Кейде бір
сөзжасамдық үя бір ғана сатыдан қүралуы мүмкін. Бүл жағдайда бір
сөзжасамдық саты бір үяға тура келеді, яғни үя бір сатыда орналасқан туынды
сөздердің санынан қүралады.
Қазақ тілінде сөзжасамдық сатының саны бес-алтыдан аспайды, бірақ
олар өте сирек кездеседі. Ең жиі кездесетіндер екі-үш сөзжасамдық сатылар.
Бүны онша өнімділік деу қиын, өйткені орыс тілі сияқты тілдерде 7-8
сөзжасамдық саты жиі кездесе береді(15).
Бас сөзі негізінен жасалған сөзжасамдық үя 3 сатыдан тұрады. Мысалы
(үялардың көп сатылығы ондағы тізбектер арқылы беріледі):
бас—баспана—^баспанасыз —^баспанасыздық бас—баста—*бастаңгы
—^бастаңгылас.
Демек, зерттеудің нысаны ретінде алынып отырған бас сөзі негізінде
жасалған сөзжасамдық үя 3 сатылы үялар түріне жатады.
Сөзжасамдық сатының тілдегі сөздердің сөзжасамдық қабілетін көрсете
алатыны байқалады. Өйткені сөзжасамдық сатының саны бірінен-бірі туындаған
туынды сөздердің санын көрсетеді және сонымен бірге олардың сөзжасамдық
қабілетін де айқындайды. Өйткені саты арқылы әр сөзжасамдық сатыдағы туынды
сөз анықталады, ал сөзжасамдық үя бірнеше сөзжасамдық тізбектен түрады,
сөзжасамдық тізбек пен тізбектегі саты сол үядағы туынды сөздің санын
береді (16).
Демек, саты арқылы әр сөзжасамдық сатыдағы бір немесе бірнеше
тізбектің бір туындысынан қүралатын туынды сөздердің санын анықтауға
болатындықтан, үяның барлық сатыларын қарастыра отырып, оның қүрамындағы
барлық туынды сөздердің жиынтығын анықтауға болады. Ол болса, жоғарыда
келтірген сөзжасамдық саты- тарам мен тізбек сияқты, үяның бөлінбес бір
бөлшегі деген пайымдауымызды тағы бір растайды. Сондықтан үяны саты,
тізбек, тарам, жүп түрғысынан қарастырсақ та, олардағы туынды сөздердің
саны толық үяның қүрамындағы туындылардың санын береді.
Сөзжасамдық сатының бойында орналасқан туындының (немесе
туындылардың) жасалу шегін білдіруінен мүнда белгілі бір тәсіл арқылы
жасалған туынды сөз орналасатыны көрінеді. Сондықтан сатының сөзжасам
тәсіліне де қатысы бар. Мысалы(қысқартылып берілген):
Осында бас түбірінен тараған 1-сатыдағы туынды сөздердің жасалуы анық
көрініп түр. Өйткені 1 сатыда туынды сөздің сөзжасамдық тарихының 1 кезеңі
ғана, 1 қадамы ғана беріледі. Мәселен, 1-сатыдағы бастан туынды сөзінің
синтетикалық тәсіл арқылы жасалғанын, бастан-аяқ туынды сөзінің
синтаксистік тәсілде қосарлану арқылы, ал бастас туынды сөзі синтаксистік
тәсіл арқылы
жасалғанын көрсетеді.
Бүл мысалда,
туындылардың сатыда қосарлану және жүрнақ арқылы жасалуы ғана
берілген, бүдан басқа сатыда біріккен, тіркескен туынды сөздер де
жасалатынын естен шығармауымыз керек.
Сөйтіп сөзжасамдық сатыда орналасқан кез келген туынды сөз
бөлиіектеуге келеді деген түжырым жасауымызға болады.
Тік қатардағы бір сөзжасамдық сатының бойында бір жүрнақ бірнеше рет
кездесе береді, бүл занды қүбылыс, себебі бір сатыда үяның барлық
тізбегінің әр сатыдағы сөзі кіреді. Мысалы, бас түп негізі арқылы жасалған
сөзжасамдық үяның 3-сатысында сын есім тудыратын — дай жүрнағы бірнеше
туынды сөздің қүрамынан кездеседі:
- бастаңгы—-бастаңгыдай бас -^баста ^+бастапқы—бастапқыдай
бастау-----бастаудай
Ал жүрнақ бір тізбектегі бір сатыда бір рет қана қолданылады, өйткені
бір түбірден бір жүрнақ арқылы туынды сөз жасалады: бас—► баспана
—баспанала—► баспаналат
Сөзжасамдық үядағы сөзжасамдық сатыларда бір сөз табына да, бірнеше
сөз табына да жататын сөздер жасала береді. Бүл мәсслені сөз тізбегі
түрғысынан қарағанда, бір сатыдағы туынды сөз белгілі бір сөз табына
қатысты болады. Мысалы, бас-^баста бастал деген тізбектің 1-2-
сатыларындағы туынды сөздер—
етістік. Ал бас__^баста__^бастацгы__^бастаңгыда й дегенде әр
сатыдағы туынды сөздер түрлі сөз таптарына жатады. 1-сатыда-етістік,2-
сатыда-зат есім, 3-сатыда сын есім жасалған. Бүл мысалдар сөзжасамдық саты
ешбір сөз табына байлаулы болмайтынын көрсетеді.
Сондықтан бір үяның бір сатысында түрлі сөз таптарының
туынды сөзі орналаса алады. Сондай-ақ, тік қатардан бір сатыда түрлі
сөз табының туынды сөзімен қатар, бір сөз табының туынды сөзі де бірнеше
рет келе береді. Мысалы, бас сөзінен жасалған сөзжасамдық үядағы 1-сатыда
52 туынды сөз бар, оның әрқайсысы жеке тізбек жасайды. Осы сатыда зат есім,
сын есім, етістікте кездеседі. Яғни тік қатардағы бір сатыда түрлі сөз
табының туынды сөзі орналасып, бір сөз табының туынды сөзі бірнеше рет келе
береді. Сонымен, саты-сөз табы сөзжасамының жүзеге асатын орны екенін де
көрсетеді.
Сөзжасамдық сатының үядағы ең кішкентай бірлік— сөзжасамдық жүпқа да
қатысы бар. Себебі сөзжасамдық жүп негіз бен туындыдан қүралады. Ал бір
сатыда белгілі бір негіз немесе негіздерден тараған туындылар
орналасатындықтан, сатыда жасалған туынды сөздердің барлығы өз негіздері
мен сөзжасамдық жүпты қүрайды. Мысалы:
----- арқа-басы
Бас түп негізінен жасалған сөзжасамдық үяның 1-сатысында 6 туынды сөз
орналасқан. Олар бас негізінен тараған. Демек, 1-сатыдағы туынды сөздер өз
негіздерімен 6 сөзжасамдық жүпты қүрайды: бас—арқа-басы, бас—аузы-басы, бас-
-әскербасы, бас—басараздыц, бас—бас-аягы, бас—бас-аяқ. Ал 2-сатыда
орналасқан 2 туынды сөз өз негіздерімен 2 сөзжасамдық жүпты щщшъг.бас-
аяқ—бас-аяқсыз,бас-аяқ,--бас-аяқты. Сөшт, сөзжа-самдық саты сөзжасамдық
жүптың да жиынтығын білдіреді. Үяның әр сатысындағы туынды сөздердің
жиынтығы жалпы үядағы сөзжасамдық жүптың санын береді.
1.3. Сөзжасамдық сатыны тік қатар түрғысынан сипаттау.
Сөзжасамдық сатының тарамға да қатысы бар. Себебі сөзжасам-
дық тарам дегеніміздің өзі бір лексикалық түлғадан бір сатыда тараған
туынды сөздердің тобы екені белгілі. Мысалға, бас түп негізі арқылы
жасалған сөзжасамдық үяны алайық( қысқартылып алынған):
бас көз [ бас-көздік
Осында 1-сатыда басқа туынды сөзі орналасқан. Оның негізі - бас түбір
сөзі. Бүл түбір сөз бен одан тараған атаулы тарам мүшелері (2 туынды сөз)
бір сөзжасамдық тарамды қүрайды. Яғни сөзжасамдық үяның 1-сатысында түбір
сөзден тараған сөзжасамдық тарамның мүшелері орналасқан. Ал енді 2-сатыдағы
туынды сөздерді қарастырса, мүнда басқа-басқа, басқадай, басқалан,
басқалық, басқаша туынды сөздері орналасқан. Олардың негізі-1-сатыдағы
басқа туынды сөзі. Ендігі кезекте бүл басқа деген негіз бен одан тараған 5
туынды сөз бір сөзжасамдық тарамды қүрап түр. Яғни 2-сатыда 1-сатыдағы
негізден тараған сөзжасамдық тарамның мүшелері орналасқан. Бүдан
сөзжасамдық тарам сөзжасамдық үяның кез келген сатысынан орын ала беретіні
байқалады.
Байқағанымыздай, берілген мысалда әр сөзжасамдық сатыда бір негізден
тараған, яғни бір тарам мүшелері ғана орналасты. Бірақ барлық үяның әр
сөзжасамдық сатысында (1-сатыдан басқаларында) міндетті түрде 1 ғана
сөзжасамдық тарам тарамай, бірнеше тарам мүшелері орналаса береді. Демек,
бір сатыда (түбір сөзден тікелей тараған тарам мүшелері орналасқан 1-
сатыдан басқасында) бір немесе бірнеше тарам мүшелері орналаса береді.
Жүмыста талдауға түскен бас сөзі негізіндегі сөзжасамдық үяның сөзжасамдық
сатыларында орналасқан тарамдар қүрамына қарай әр түрлі екені анықталды.
Тарамдардың қүрамы екі мүшеден елу екіге дейін жеткен.
А.Ю.Самохин де өз зерттеу жүмысында сөзжасамдық тарамға қатысты: СП
является основной частью гнезда. В каждом СГ на разных ступенях имеется
определенное количество СП...,-деп жазады( 17).
Сөзжасамдық саты типке де қатысты. Себебі тілдегі туынды сөз белгілі
сөзжасамдық тип арқылы жүзеге асады, одан тыс жасалатын сөздер өте аз.
Сондықтан үядағы әр туынды сөз белгілі бір сөзжасамдық типке жатады немесе
әр туынды сөз белгілі типке қатысты болады дейміз.
Сөзжасамдық тип сөзжасамдық жүптан қүралады. Бүлай дейтініміз, бір
сөзжасамдық типке негіздері бір сөз табына жататын, негіз бөлімі мен
сөзжасамдық форманты бір мағыналық қатыста түратын, туындылары бір сөзжасам
тәсілімен жасалатын сөзжасамдық жүптар бірігеді.
Мысалы, бас және аяц түп негіздері арқылы жасалған сөзжасамдық
үялардағы бас: бас-та аяқ: аяқ-та деген сөзжасамдық жүптар бір типке
жатады, өйткені:
1) бүл 2 туынды да зат есімнен, яғни бір сөз табына жататын сөздерден
жасалған. Бүл туындылардың негіз бөлімі бірдей. Ол— сөзжасамдық типтің
бірінші шарты.
2) екеуінің де сөзжасамдық форманты түп негіздегі заттық
ұғымды белгілі бір қимылды жасауды білдіретін мағынаға
ауыстырып түр, яғни 2 туынды сөздің де негіз бөлімі мен
сөзжасамдық форманты бір мағыналық қатыста түр. Бүл
сөзжасамдық типтің екінші шарты.
3) екі туынды да морфологиялық тәсілде бір-шй жүрнағы
арқылы жасалған. Ол сөзжасамдық типтің үшінші шарты. Яғни бас және аяқ
түп негіздері арқылы жасалған сөзжасамдық үялардың 1-сатысындағы
баста, аяқта туындылары сөзжасамдық типтің үш шартына да сай
келгендіктен,бір сөзжасамдық тип арқылы жасалған деп санаймыз.
Осыдан сатының типке қатысы байқалады. Себебі берілген типті қүрап
түрған 1-жүп мушелері-бас-баста: бас негізі арқылы жасалған сөзжасамдық
үяға қатысты болып, алғашқы мүшесі үяны басқарып, екіншісі оның 1-сатысын
қүрап түр, ал 2-жүп мүшелері —аяқ-аяқта: аяқ негізі арқылы жасалған
сөзжасамдық үяға қатысты болып, бірінші мүшесі үяны басқарып, кейінгісі
оның 1-сатысын қүрап түр.
Ал бір сатыда бір ғана емес, бірнеше сөзжасамдық типке жататын туынды
сөздер орналасып, бірнеше жүп қүрайтындықтан, бір саты бірнеше типке
қатысты болады.
Үяның әр сөзжасамдық сатысындағы туынды сөздер нақты бір мағынаға ие
болады. Сондықтан да саты сөзжасамдық мағынаға да қатысты.
Қорытындылай келе айтарымыз, саты туынды сөз үғымымен байланысты
болғандықтан, үяда атқарылатын барлық процестерге қатысады. Бір саты
бойындағы туынды сөздер өз негіздерімен, яғни алдыңғы сатымен мағыналық
қатынасқа түсіп, түбір сөздің мағынасын жалғастырып отырады. Үяның соңғы
сатысындағы туынды сөздер де түп негіздің түпкі мағынасын жоғалтпайды,
себебі, сатыдағы туынды сөздер--үядағы тізбектердің әр сатыдағы сөзі. Бүл
жайында З.Бейсембаева да: Туынды сөздердің мағыналары әр түрлі болып
келеді, бірақ үйтқы сөздің мағынасынан бүтіндей үзіліп, алшақтап кетпейді,-
деп жазады(18).
Туынды сөздердің сөзжасамдық қабілеті сатыдан сатыға төмендейді.
Осыған сәйкес, сатыдан сатыға сөзжасамға қатысатын сөздердің
саны да азаяды. Сөйтіп, сөзжасамдық саты-маңызды және керекті үғым. Ол-
сөзжасамдық үяның бөлшегі.
Жүмыстың осы тарауында сөзжасамдық саты -- үяның бөлінбес бір бөлшегі,
оның негізгі мүшесі екені дәлелденді. Саты туынды сөзбен тікелей байланысты
болғандықтан, оның сөзжасамдық үяда жүзеге асатын барлық процестерге
қатысты екені анықталып, бір қатар түжырымдар жасалды.
Сөзжасамдық саты үяның қүрылымына жатқанымен, ол алдымен тізбектің
қүрамына кіреді. Тізбектегі әр туынды сөз бір сатыда орналасады.
Жүмыста сөзжасамдық сатыны толық сипаттау үшін оны көлденең және тік
қатар түрғысынан қарастыру жолдары үсынылды.
Көлденең қатардағы бір тізбек бойындағы сатылар бір-бірімен тығыз
мағыналық байланыста болады, әр негізді сөздің мағынасы негіз сөздің
мағынасына сүйеніп, соның негізінде туады.
Бір сатыдан түратын бірнеше тізбектің әр туынды сөзі бір негізден
өрбігендіктен, тік қатардан сатының бойында өзара мағыналық байланыста
болады. Ал сатыдағы тізбектердің әр туындысынан тараған тарамдардың
мүшесінен қүралған туындылар негіздері бір негізден өрбігендіктен, сондай-
ақ, өзара мағыналық қатынаста бола алады. Сөйтіп, көлденең қатар мен тік
қатардың мағыналық қатыста болатыны анықталды.
Сөзжасамдық сатының тарамға қатысы анықталып, сөзжасамдық тарам
сөзжасамдық үяның кез келген сатысынан орын ала беретіні келтірілген
мысалдармен дәлелденді.
1.4. Бас сөзінің сөзжасамдық ұяларға негіз болуы.
Тілдің сөзжасамдық түлғаларына сүйенбей, ешбір жаңа сөз жасалмайды. Ол
жөніндегі ғалымдар пікірі бойынша да және түркі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің,
қазақ тілінің сөз жасау тарихы жаңа сөз тілдегі бар сөз сөзжасамдық
морфемалардың негізінде ғана жасалады.
Қазақ тіліндегі сөз жасауға қатысатын негізгі түлғалардың біріне түбір
сөз жатады. Ол сөзжасамдық үяны жасауда елеулі рөл атқарады. Себебі онсыз
сөзжасамдық үяның негізі қалануы мүмкін емес. Олай болса, біз жүмысымызда
сөзжасамдық үялардың негізінен түбір сөз ретінде жалпы тіл білімінде
негізгі түбірге қойылатын талаптарға жауап беретін дене мүше атауларын
білдіретін сөздердің тақырыптық тобын алып отырмыз.
Қазақ тілінің грамматикасында түбірге мынадай анықтама беріледі:
Әдетте, әрі қарай жеке-жеке морфемаларға бөлшектеуге келмейтін ең түпьсі,
мағыналы бөлшегі тубір я негізгі түбір деп аталады (19).
Ал Лингвистикалық түсіндірме сөздікте түбір былайша анықталды:
Тубір-сөзщң лексикалық мағынасын сақтаушы негізгі бөлік. Т. морфологиялық
деривация кезінде өзгермейді... Т. ерекшелігі-толық мағыналылығы, түлғалық
сипатының өзгермейтіні, ары қарай бөлшектеуге келмейтіндігі(20).
Түбір тілде түрлі аспектіде қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы
негізгі түлғалардың бірі ретінде толық зерттелді деуге келмейді. Ал
түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол-сөзжасамдағы негізгі түлға(21).
Түбір сөздің сөзжасам жүйесінде өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
түбірлердің сөз жасаушы негізгі морфеманың бірі ретінде танылуы оның жаңа
сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
процесіндегі түбірдің негізгі түлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы түлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық
мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір
лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Түбір
сөздің лексикалық мағынасының негізінде туынды сөздің жаңа мағынасы
жасалады(22). Мысалы: бас+шы, бас+пгық, бас+ңар, бас+ma т.б. Осы сөздердің
бәрінің мағынасында жақындық бар, себебі олардың бәрінің мағынасының
жасалуына бас деген бір сөз негіз болып түр. Міне, ол осы туынды сөздердің
мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына үқсастығы, жақындығы бар,
олардың мағына байланысы көрініп түр.
Сөйтіп, түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің
мағынасы өте тығыз байланысты және ол кездейсоқ қүбылыс емес, сөз жасауда
үнемі сақталатын заңдылық(23). Ол, әсіресе, сөзжасамдық үялардағы
сөзжасамдық сатыларда өте айқын көрінеді. Себебі бір сөзжасамдық үяның
сөзжасамдық сатысында немесе сөзжасамдық сатыларында бір түп негізден
тараған туынды сөздер орналасатындықтан, түбір сөзжасамдық үядағы
сөзжасамдық сатыларды қүрайтын барлық төркіндес сөздердің қүрамында
қайталанып отырады. Осы мәселеге қатысты Ж. А. Манкеева мынадай пікір
келтіреді: Благодаря принимаемым аффиксам корень в структуре производных
основ уточняется и конкретизируется, т.е. развтие аффиксальной морфемы
находится в прямой зависимости от развития коневой морфемы. Этот факт
можно проследить впроцессе анализа корневой морфемы по гомогенному
ряду, при котором наличие общности в семантике и фонетическом облике
родственных слов позволяет выяснить их общий корень(24).
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде: Сөзжасамға түбір сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады,-деп
жазылады(25). Ал жүмыста сөзжасамдық үялардың негізіне алынып отырған бас
сөзінің негізін білдіретін сөздер бүл айтылған түжырымға толы-ғымен сай
келеді.
Бас сөзі дене мүше атауларының бірі екендігі белгілі. Осыған
байланысты дене мүше атауларына қатысты мәселелер қандай дәрежеде және қай
жағынан қарастырылғанына келетін болсақ, біз оның көптеген ғылыми мақала,
зерттеу жүмыстарында жан-жақты зерттелгеніне куә боламыз. Мүнда атаулы
мәселе тілдің тарихи сипаты түрғысынан, тілдің қазіргі жай-күйіне
байланысты сипаттамалы немесе салыстырмалы түрғыда және тағы басқа қырынан
да сөз болады.
Мысалы, Ә.С.Ташауов Кодекс Куманикус тіліндегі соматикалық атаулар
және олардың лексика-семантикалық топтары деген зерттеуінде Кодекс
қолжазбасында сөздердің лексикалық мағынасына (семантикасына) қарай өзара
40 топқа бөлініп берілген латынша-парсыша-куманша үш тілдік сөздік бар
екенін және осындай сөздердің бір тобын көптеген түркі тілдерінің тарихи
лексикасынан жиі үшырасатын дене мүшелеріне қатысты сөздер қүрайтынын
айтады(26).
Ал, Қ.Жидебаев 1977 жылы қорғаған Анатомические названия в казахском
языке деген диссертациялық жүмысында қазақ тіліндегі адамның дене мүше
атауларын басқа түркі тектес тілдермен салыстырмалы түрғыда тарихи-
этимологиялық және семантикалық талдаудан өткізеді(27).
Зерттеуші Р.Е.Валиханова болса, қазақ тілі мен орыс тіліндегі
соматизмдерді салыстыра зерттейді. Ол соматизмдерді тілдердің (олардың шығу
төркіні мен типологиясына қарамастан) барлығына да тән екенін
көрсетеді(28).
Ал біздің зерттеу жүмысымызда бас сөзі қазіргі қазақ тіліндегі
сөзжасамдық үялардың негізі ретінде жүмсалып, оның сөзжасамдық қабілетін
анықтау үшін қолданылады.
Сөзжасамдық үя негізіне алынған бас сөзі зат есім. Осы жерде ғалым
Е.Жанпейісов пен С.Нүрхановтың өздерінің мақалаларында зат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz