Хэйан поэзиясы – танка үстемділігі Кокинсю өлеңдер жинағы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 – тарау. Хэйан поэзиясы – танка үстемділігі “Кокинсю” өлеңдер жинағы 6
2 – тарау. §1 Прозаның алғашқы қадамдары. Исэ-моногатари. 18
§2 Хэйан дәуіріндегі күнделік жанры. Митицуна-но хака “Өткінші өмір
күнделігі” 24
§3 Дзуйхицу жанры. Сэй-Сенагон “Бас жақтағы жазбалар” 29
§4 Гэндзи моногатари 35
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 43
КІРІСПЕ
794 жылы астана Нарадан “Тыныштық пен бейбітшілік астанасы” деп
аталған Хэйан-кеға ауыстырылғаннан бастап Жапон тарихында төрт ғасырға
созылған әлі күнге дейін ұрпақтар ықыласына бөлінген, жапон мәдениетінің
“алтын ғасыры” атанған Хэйан дәуірі басталады.
Өркениеттің жарқырап дамуы, аса күрделі қытай әкімшілік жүйесінің
орнауы, ағартумен білімділіктің аса жоғары деңгейі, күнделікті өмір мен
тұрмыстың байлығы, қоғамдық қатынастардың қарқынды дамуы, өнердің гүлденуі
мен әдебиеттің аса ерекше шарықтануы осы ғажайып кезеңнің басты
ерекшеліктері болып табылады.
Саяси тұрақтылық қоғамның жоғары топтарының астанаға ағылуына
мүмкіндік берді, және де ол өзін алдынғы қатарға қоятын адамға сай жалғыз
орын болып саналады. Ал, астана ақсүйектерінің ұмтылысысол кездегі мәдени
құндылықтар орталығы, император сарайы болатын.
Хэйан дәуірінің тағы бір ерекшелігі, бұл қоғам мен мәдениеттегі
әйелдердің орны. Аттарын тарихта мәңгі қалдырған, сол кездің шоқ жұлдыз ұлы
әйелдері Мурасаки Сикибу, Сэй Сенагон, Митицуна но хаха, Оно-но Коматы,
Издуми Сикибу аса ерекше, бүкіл әлемде теңдесі жоқ, ғасырлар бойы
зерттеулердің нысаны болып отырған әдебиетті, әйелдер әдебиетін
қалыптастырды.
Хэйан дәуірін нағыз әдеби кезең деп айтуға болады. Әсіресе,
5асырларда ол аса қатты гүлденеді. ғасырда хэйан поэзиясы жоғары
дәрежеге жетіп, 905 жылы танканың озық үлгілерін берген “Кокинсю”
антологиясы шығады. Ал ғасыр болса хэйан прозасының шырақтануына
тұспа-тұс келеді. 1001 жылы хэйан романының ең жоғарғы жетістігі болып
саналатын Мурасаки Сикибудің “Гэндзи моногатари” шығады. Осы екі төбенің
айналасында бір қатар өлеңдер жинақтары, повесттер мен романдар орналасады.
Және де бірнеше жаңа әдеби жанрлар: күнделіктер, эссе жазбалар, саясаттар
пайда болып дамиды.
ғасыр хэйан әдебиетінің де, онымен байланысты болған таптың
да құлдырауымен сипатталады. Билеуші тап саяси ыдыраумен байланысты өзінің
өмірлік күші мен мәдени шығармашылық қуатынан айрылып, өз өзіне еліктеу
кезеңіне өтеді. Өз табы мен өз мәдениетінің өтіп бара жатқанқуаты мен
атағына жалтақтау басталады. “Эйга-моногатари” – “Гүлдену туралы повесть”
сияқты тарихи роман шығады.
Бірақ қалам мен сезім үстемдік еткен кезең келмеске кетті. Одан
кейін Жапон жерінде ішкі таластар, соғыстар орын алып, самурайлық кезең
орнады. Дегенмен, кейінгі ғасырлардың бәрінде Хэйан ұлылығының, сол ғажайып
әдебиеттің ізі жатты. Менің бұл тақырыпты ашуды мақсат етуімнің себебі де
осында жатыр. Хэйан әдебиетінсіз, оны жасаған ғұлама әйелдерсіз бүкіл әлем
жапон әдебиетіне бұлай мұқият үнілмес еді деуге болады. Жапондық ой-сана,
мәдениет пен тұрмыс-салтты танып білемін деген адамға осы құпия сырға толы
әдебиетпен танысу маңызды деп санаймын.
Бұл ғасырларды тарихта жапон әдебиетінің “алтын ғасыры” деп атауы
бекер емес. Өйткені осы ерте ортағасырлада әдебиетте поэзия ғана емес,
проза да халық ертегісінен бастап, қысқа уақыт арасында ауқымды, реалистік
романға дейін пайда болып дамыды. Ортағасырладағы реалистік роман. Шынымен
де адам нанғысыз жайт емес пе. Және де әйел қолынан шыққан. Міне, осы
жайттар хэйан әдебиетін зерттеушіге болсын, оқырманға болсын қызықты
ететіні анық.
Әрине, әйелдер ол кезде шығармаларын қытай тілінде жазбаған. Қытай
тілі жоғары білімділіктің белгісі болып, еркектердің ғана құзырлығында
болатын. Әйелдер қытай тілін білсе де, білімділігін көрсету әдепсіздік
болып саналған. Сондықтан ғасырдың басында жапонның өзіндік жазуы
кана ойлап табылды. Сол жазумен олар сансыз әсем танкалар жазды, сол кезде
адамдарының барлық сезімдері мен ойлары көрініс табатын күнделіктер
жүргізді, және қоршаған шындықты сипаттап, оқиғаларды романдар мен
повестерде қалдырды. Осылайша, күні бүгінге дейін өз құндылығын жоймаған
ерекше әдебиет үлгісін ұрпақтарына қалдырды. Осы әдебиет арқылы жапон
ұлттылығы қалыптасты.
Хэйан әдебиеті Жапонияда аса мұқият қарастырылған тақырып Икэда
Кикан, Итико Тэйдзи, Кутоба Уцубо, Есидзава Есинари, Игараси Тикара,
Ватанабэ Дзюндзо, Кимура Масанори, Нагадзуми Ясуаки сияқты ғалымдардың
еңбегі соған дәлел.
Шетел жапонтанушыларынан бұл мәселеге көп көңіл бөлгендер деп А.
Уэйми, П. Адлер, Э. Д. Сайденстикер, К. Флоренцтіайтуға болады.
Орыс тіліндегі зерттеулерге келетін болсақ, бұл жерде де бір қатар
жұмыстар атқарылған. Бұл кезеңнің негізгі атақты шығармалары көптеп орыс
тіліне аударылып шыққан, талданған. Бұл жерде жапонтанудағы екі ірі орыс
ғалымдары Н. И. Конрад пен В. Н. Гореглядтың орны ерекше. Олардың көптеген
түбірлі еңбектері мен зерттеулері жапон әдебиетін, соның ішінде хэйан
әдебиетін қарастыруда негіз салды. Сонымен қатар осы жұмыста қарастырылған
зерттеушілерге И. А. Боронина, Т. И. Бреславец, А. Е. Григорьева, Г. Г.
Свиридов, А. Мещеряков, В. Маркова жатады. Олардың берген анықтамалары мен
аудармалары жұмысты жазуға көп септігін тигізді.
Ал қазақ тіліндегі осы тақырып жөніндегі зерттеулер жазу, Хэйанның
көркем шығармаларын қазақ тіліне аудару жақын болашақтың жұмысы деп
ойлаймын. Бұл Қазақстанның жас шығыстану ғылымының басты міндеті.
Хэйан әдебиетінің мәнін ашу үшін тақырыпты екі тарауға, поэзия және
проза деп бөліп қарастырдым. Хэйан дәуіріндегі поэзияның дамуына арналған,
бірінші, “Хэйан дәуіріндегі поэзия – танка үстемдігі. “Кокинсю” өлеңдер
жинағы” деп аталған тарауда жапон арнайы өлең түрі танка поэтикасы
талданып, сол поэзияның жарқын үлгісі деп саналатын өлеңдер жинағының
құпиясы мен тарихы сипатталады.
Ал екінші тарау бұл кезеңдегі проза жағдайына тоқталып, төрт
параграфқа бөлінген. Әрқайсысы хэйан прозасының әр жанрына тоқталып, сол
жанрдың озық үлгісі болып табылатын шығармасы негізінде құрылған. Осылайша,
бірінші параграф “Исэ моногатари” негізінде лирикалық повесть жанры “Ута-
моногатариді” сипаттайды; екіншісі Митицуна-но хаханың “Өткінші өмір
күнделігі” негізінде күнделіктер (никки) жанрын, үшіншісі, Сэй Сенагонның
“Бас жақтағы жазбалары” негізінде жазбалар (дзуйхицу) жанрын, және
төртіншісі Мурасаки Сикибудің “Гэдзи моногатариі” негізінде ойдан
шығарылған сюжеттік роман цукури моногатари жанрын сипаттайды.
Жапонияда хэйан әдебиеті көркем стиль жағынан, өңделуі жағынан,
құндылығы жағынан “классикалық” болып саналады. Қазіргі Жапония мен
жапондықтардың сипатының қалыптасуында да бұл өдебиеттің ықпалы зор болған.
Сондықтан ол өз маңыздылығын ешқашан жоймайды.
1 – тарау. Хэйан поэзиясы – танка үстемділігі “Кокинсю” өлеңдер жинағы
Хэйан дәуіріндегі поэзия тек қана бір жол формасын, танканы
қолданады. Бұл форма 5-7-5-7-7 ретімен ауысып отыратын және бір жолға
жазылатын бес өлеңнен (екеуі бес буынды, үшеуі жеті буынды) тұрады. Барлығы
31 буын. Танка сол кездің поэзия шығармашылығында жалғыз қалып болды. Ол
“Ямато өлеңдерінің” синонимдеріне айналып, үш формаға негізделген (танка,
сэдока және нагаута) вака поэзиясы (тура аударғанда “жапон өлеңі”) тек қана
танка деп қабылданды.
Танканың бұндай беделі бірнеше себептермен түсіндіріледі, соның
ішінде поэзияның сол қоғамдағы орны ерекше айтылады. Жапон поэзиясы өзінің
қолдану ауқымының аса кеңдігімен ерекшеленеді. Хэйанда ол өміріне терең
сіңді, сарай мәдениетінің міндетті бөлшегіне айналды. Бұл жерде сарай өлең
сайыстарында суырып салмалыққа, өлең түрінде кез келген оқиғаға бірден сөз
табу, тез және тапқыр жауап беру қабілетіне қандай үлкен мәнбергендігін
айта кету керек. Сондықтан поэзия әдетте нақты бір жағдаймен байланысты,
белгілі бір оқиғаға бағытталған. Бұны сол кездегі өлең жинақтарындағы
берілген өлеңнің қандай жағдайда туғанын түсіндіріліп өтетін, прозалық
контекст котобагакиден көруге болады. Хэйан дәуірінің әйгілі өлең
жинақтарының бірі – “Кокивакасю” (“Екі және жаңа жапон өлеңдерінің жинағы”
922 ж.), қысқаша “Кокинсю”. Император қалауымен құралған алғаш өлең жинағы
болып, осындай жинақтар құрастыру дәстүрінің негізін қалады, және де одан
кейінгі өлеңдер топтамаларының құрылымы мен материалдар іріктеу
принциптеріне әсер етті. Онда негізінен бір-ақ жанр, танка үстемдік етеді.
(1100 өлеңнің 1091-і), бар болғаны төрт өлең сэдока жанрына, бесеуі
нагаутаға жатады.
Хэйан дәуірінің ортасында поэзияның басты қызметі эстетикалық болды.
ғасыр аяғына таман моно-но аварэ – заттардың жасырын әсемдігі
принципі қолданыла бастады. Ақын міндеті – затта немесе құбылыста жасырынып
тұрған әсемдікті байқап, өз сезімін өлең арқылы білдіру. Хэйандықтар үшін
заттың жасырын әсемдігін ашуда негізгі қару – сөз болды.
“Кокинсюді” құрастырушылар Жапониядағы поэзия шығармашылығының дамуының
алғашқы кезеңін, және де жапон поэтикасындағы теориялық ой дамуының алғаш
межесін қорытындылады. Бағалауды, классификациялауды, іріктеуді талап еткен
көп материал жинақталып қалды. Екі соңғы міндет жинақтың өз ішінде-ақ
шешімін тапты.
Ал біріншісі – алғы сөзі мен соңғы сөзінде. Оны негізінен, өз алғы
сөзінде Цураюки шешті, өйткені Есимоти соңғы сөзінде қысқартылған түрде сол
идеялар айтылады. Цураюкидің “Кокинсюға” алғы сөзі поэзия теориясы бойынша
алғаш еңбек болып, әдеби-сын ойын дамытты. Сондықтан жапон поэзиясының
ережелер жүйесін қалыптастырған Цураюкидің алғы сөзі біз үшін жапон
поэзиясына көңіл бөлгендер үшін аса маңызды.
Цураюки сөзінше, өлеңнің қайнар көзі болып адам жүрегі, яғни сезім
табылады. “Ямато өлеңдері, сендер бір ұрықтан – адам жүрегінен өсесіндер
және көптеген жапырақтар шоғы – сөздер болып жайыласындар”[1].
Танка поэзиясында жалпы поэзияға тән қайталану, қосарлану, салыстыру,
метафора, гипербола сияқты тәсілдер қолданылады, дегенмен жапон поэзиясының
ерекшелігін құратын макура-котоба, кіріспе-дзе, юкари котоба, утамакура,
энго, хонкадори сияқты тәсілдер де бар. Кейде олар жалпы поэзиялықтармен
қосылып кетеді, өйткені олар кейбір қызметтері мен формаларында салыстыру,
метафора, аллегория сияқты қолданылады. Дегенмен, жалпы алғанда бұлар
мүлдем басқа деңгейдегі тәсілдер. Сондықтан оларды бөлек қарастырып өткен
жөн.
Фудзивара Кинто ғасырда жапон ақындарына бірінші сөзден-ақ мәнін
айтып салу әдепке жатпағандығын айтып кеткен. Сондықтан олар әрдайым
кіріспе сөздерді қолдана отырып, негізгі мағынаны шегіндіруге тырысқан.
Осындай кіріспе сөздердің бірі болып макура-котоба саналады. Макура-
котоба – тура аударғанда “бас жақ сөзі” – ерекше поэзиялық эпитет. Белгілі
бір сөзді жалпы мағынада анықтай отырып, ол текстте оның алдында келеді
(жапон тілінің грамматикасына сәйкес). Мысалы:
Амакумо-но Аспандағы бұлт болып,
Есо-ни мо хито-но Меннен алыстап
Нариюку ка Кеттің емес пе сен.
Сасуга-ни мэ-ни ва Менің көзім
Миюру моно кара Сені көрсе де.
Өлеңнің алғы сөзінде бұл өлең сол кезде атақты ақсүйек Ки-но
Арицунэнің қызының қолымен, өз сүйіктісі солардың үйінде жүре тұра онымен
кездесуден қашқан ақын Аривара Нарихираға арналып жазылғандығы айтылған.
“Аманкумо-но” – “аспандағы бұлт” “есо” сөзіне, тура аударғанда“басқа
орын”, эпитет болып тұр. Бұл жағдайда “қашу”, “алыстау” деген мағына
береді.
Басқа өлең:
Урасабуру Менің жалғаз жүрегім
Кокоро саманэси Мұңға толады
Хисаката-но Мәңгі мықты
Ама-но сигурэ-но Аспаннан жауын
Нагарау мирэба Дамылсыз жауғанын көргенде
“Хисакато-но” – “мәңгі мықты” “ама” (“амэ”) – “аспан” сөзін
анықталды.
Макура-котоба сөзге ғана емес сөз тіркесіне де қатысты бола алады.
Мысалы, “амакумо-но такоки-мо сирадзу” – “аспандағы бұлт сияқты тіреу
білмей”. “Амакумо-но” эпитеті бұл жерде “тадоки” – “тіреу”сөзімен емес,
бүкіл сөз тіркесі “тадоки мо сирадзу” – “тіреу білмей“ тіркесімен
байланысты[2].
Утамакура – бұл аймақ, тау, өзен және т.б. жерлердің атаулары (әдетте
өте танымал). Сөзбе-сөз аударғанда утамакура – “өлең басы”, өйткені ол
әдетте шығарманың басында тұрады. Мағынасы маңызды сөзді текстке енгізеді,
яғни өлең сонда “тұнып” тұрғандай болады.
Хикэта-но Хикэтада
Вакакурусу вара Талшын толы дала
Вакаку э-ни Сен жас болғанында,
Инэтэмаси моно Сені аймалағанымда...
Оиникэру камо Бірақ сен қартайдын.
“Жас талшын өскен егіс дала” деп айта салу ақынға аз көрінді. Ол
текстке Хикэта топонимін енгізіп, осы даланы анықтағысы келді. Бұл жерде
“Хикэта-но” – утамамакура.
Арнайы тәсіл ретіндегі утамакураны жапон ақындары көптеп қолданған
және шығарманың негізгі мазмұнына кіретін жай географиялық атаулармен
шатастырмау керек. Осылайша, анықтауыш қызметінде тұрған топонимдер өлеңнің
“басы” бола алмайды[3].
Мысалы, Цураюкидағы Курабуяма тауының аты.
Умэ-но хана Алхоры иісі аңқығанда
Ниоу харубэ ва Көктем шағында
Курабуяма Сұсты Курабу тауынан
Ями-ни коюрэдо Түнде өткеннің өзінде
Сироку дзо арикэрэ Айналаның жарық екенін көресін.
“Курабу” бұл жерде табыс септігінде тұр (жалғаусыз түрде) және
“кураки” – “қара”, “сұсты” сөзімен ойша байланысып мазмұнның маңызды
бөлшегін құрап тұр.
Дзе болса, (тура аударғанда “кіріспе”, “алғысөз”) өлең текстіне
мазмұны үшін маңызды сөзді енгізеді, және де сол арқылы келесі хабарламаға
жақындатады.
Асихики-но Жайылған құйрығы
Ямадори-но о-но Фазан құйрығы
Сидарио-но Салбырап тұрған құйрық –
Наго-нагаси е-о Ұзақ-ұзақ түнді
Хитори камо нэму Жалғыз өткізермін
“Асихики-но ямадори-но о-но сидарио-но” сөз тіркесіне (“Жайылған
тауларда фазан құйрығы, салбырап тұрған құйрық”) “наго-нанаси” (“ұзақ-
ұзақ”) сөзін енгізіп, оны текстте анықтап көрсетеді.
Дзенің көп жерлері макура-котобаға ұқсайды. Макура котоба сияқты ол
да риторикалық әжекей, және әдеттегідей анықтайтын сөз немесе сөз
тіркесінің тура алдында тұрады, макура-котоба сияқты ол да өлең мазмұнымен
тура байланыспайды, оның құрамына кірмейді.
Дегенмен дзе “бас жақ сөзінен” айтарлықтай алыс жатыр. Онда негізгі
мазмұнмен басқаша қатынас, оның табиғаты, құрылымы мүлдем өзгеше. Әдетте
оның көлемі шектеусіз. Ол тек өлең көлемінен ғана шектеледі. Мысалы,
нагаута танкадан қарағанда дзе көп көлем береді. Кейбір кіріспелер кейде
отыздан көп шумақ береді. Танкадағы дзенің орташа көлемі – бір жарым –
екіден бастап үш шумаққа дейін. Бірақ макура-котобадан қарағандағы үлкен
көлем жаңа қасиетті тудырады: баяндалу бөлшектерінің көп болуы. Бұл әсіресе
дзе өлең құрылымының ауқымды бөлігін құрағанда қатты білінеді. Танкада:
Масурао-но Батыл жауынгер
Сацуя тахацами Қолына садақ ұстаған
Татимукаи иру Оған бұрылды да атты –
Матоката ва Мақсат: Матоката шығанағы
Миру-ни саякэси Ап-анық болып көзге көрінді.
Дзе үш жолды қамтиды: “Масурао-но сацуя тахасами татимукаи иру мато”.
Егер “бас жақ сөзі” әдетте сөз, кейде ғана сөз тіркесі болып келсе,
дзе болса әдетте сөз тіркесі немесе сөйлем болып келеді[4].
Келесі көркем тәсіл – бұл юкари-котоба, сөздердің бірігуі (екі
мағыналық) тәсілі. Белгілі бір дыбыстардың бірігуі текстте екі (кейде одан
да көп) мағынаға ие болады. Бұл бойынша бір сөз екіншісіне енеді, немесе
екіге бөлінеді, какэру. Бұдан тағы бір аты – какэ-котоба шығады. Басқаша
айтқанда сөздің екі жағы бар, ол оқырманға кезекпен біресе бір жағын,
біресе екінші жағын көрсетеді. Осыдан бола юкари-катобаны кейде айналмалы
сөз, ағылшынша pivot-word деп атайды[5].
Екі мағыналы сөздің мысалы болып Таира-но Накаки өлеңіндегі “хацука”
мен “цуки” айтылады.
Ау кото-но Біздің кездесулеріміз
Има ва хацука-ни Қазір сиреп кетті, -
Наринурэба Жиырмасыншы күндегідей
Е фукакарадэ ва Түн ортасына дейін аспанда ай жоқ,
Цуки накарикэри Сені көру мүмкіндігі әлі жоқ.
Бірінші “сирек” және “жиырмасыншы” сөздерінің мағынасын біріктіреді,
екіншісі “ай” мен “мүмкіндік” сөздерін біріктіреді.
Юкари-котобаны үш топқа бөліп қарауға болады. Біріншісі, бұл
омонимиядан құралатындар. Осылайша “хацука” – “сирек”, және “хацука” –
“жиырмасы”, “цуки” – “ай” және “цуки” – “мүмкіндік” сөздері омонимдер болып
табылады. Екіншісі, сөздердің полисемантикалылығында құралатын юкари-
котоба. Әдетте екі мағына тура және жанама болып арақатынасын белгілейді.
бҰл екі түрлі жағдайда іске асады:
а) жанама мағына сөздің нақ өзіне тән кезде. Бұл тілдің өзінің, оның
семантикасының құбылысы.
Адзусаюми Өзінің шетен садағыңды
Хикоба манимани Сен керген кезде – мені арбап,
Ерамэдомо Саған мен берілер едім
Ноти-но кокоро-о Бірақ кейін сенің жүрегің қалай
Сирикатэну камо! болар
Қалай білемін мен!
Мұнда екі полисеманттық сөз: “хику” (“хикаба” түрінде) және “еру”
(“ерамэдомо” түрінде). Біріншісі “адзусаюмимен” (“... садақ”) қосылғанда тура
мағынада – “керу” болып айтылады. Ал субъектіге қатысты қолданғанда жанама
мағынасында – “арбау”, “қызықтыру” болып тұрады. Еру да осыған сәйкес екі
мағынада – “жақындау” (керген кездегі садақ ұшының жақындауын айтады) және
“жақын болу” (яғни берілу) болып қолданылады.
б) Ақын жанама мағынаны берілген жағдайда қолдана алу кезінде. Бұл
поэтикалық бейнелеу құбылысы. Мысалы, “вакамурасаки” келесі бір өлеңде:
Касугано-но Касуга жазығындағы
Вакамурасаки-но Жас фиалка түсіне
Суригоромо Боялған көйлек
Синобу-но мидарэ Ою өрнегі – сезім құйыны
Кагири сирарэдзу Шексіз.
Бұл сөз бір мезгілде “жас фиалка” білдіре отырып, сонымен қатар, өлең
авторы Касугада кездестірген жас қыздардың метафоралық бейнесі болып
табылады.
Ал үшінші түрі, бұл өз атауларының негізінде құралатын екі мағыналы
сөздер, және де олар қасиетін қолданады.
Мысалы, “Фукагуса” аймағының аты: оның заттық мағынасы – “қалың шөп”.
Осының негізінде өлең құралған:
Тоси-о хэтэ Ауылымды,
Сумикоси сато-о Көп жылдар тұрақтаған,
Идэтэ инаба Тастап кетсем,
Итодо Фукагуса Одан да қалың шөп
Но то я наринан Айналмайды ма.
Автор өзі тастап кетсе қанырап қалатын өзінің сүйіктісінің үйін
айтқысы келген еді (“қалың шөп өсіп кетеді”).
Тағы бір жиі кездесетін жапон поэтика тәсілдерінің бірі – энго,
сөздердің мағыналық байланысы. Энго тура аударғанда “туыс” немесе “тәуелді”
сөздер. Мысалы, “цую” – “киэнамаси” және “кумо” – “сора” сөздері төменгі
өлеңдерде энго болып табылады:
Сиратама-ка Ол менен сұрағанда:
Нани дзо то хито-но Ақ маржан ба анау? – деп
Тоиси токи Сол арада оған
Цую то котаэтэ “Шық” деп
Киэнамаси моноо еріп кеткім келді.
Юугурэ ва Кештерде
Кумо-но хататэ-ни Бұлттар шетіне қарап
Моно дзо омоу Ойға батамын:
Амацу сора нару Аспандай алыстағыны
Хито-о коу тотэ Сүйемін мен.
“Цую” – “шық” сөзі авторға өзіне қатысты “киэру” (“киэнамаси”
түрінде) – “еру” етістігін қолдануға ерік берді, өйткені бұл сөз ойын
“жоғалу”, “өлу” сияқты күнделікті сөздермен айтудан қарағанда әлдеқайда
поэтикалық болып саналған еді.
Осыған ұқсас “кумо” – “бұлт” сөзі сүйктінің алыстағы, қолжетпестігі
идеясын жеткізу үшін “амацу сора” – “аспан”, “аспандай” сөз тіркесін
қолдануға негіз болды.
Бұл мысалдардан көргендей, мағынасы жағынан байланысқан сөздер
міндетті түрде бірінен кейін бірі келмейді. Бірінші мысалдағыдай екеуі бір
контекстке ене алады, сонымен қатар әртүрлі контекстілерге кіре алады -
екінші мысал.
“Энго, юкари-котоба сияқты, утамакура, дзе, немесе макура-котобаларға
қарағанда әлде қайда кеш қалыптасқан тәсілге жатады. Ол туралы қалыптасқан
көркем тәсіл ретінде тек 1Х ғасырдан кейін айта аламыз. Дегенмен оның пайда
болуы одан да ерте, “Манисю” поэзиясына жатады, бірақ оның толығымен
бейнелеу мүмкіндігі өзінің түрлері мен қолдану формаларының көптігімен
ерекшелінген Хэйан дәуірінде ғана ашылды”[6] – деп жазады И. А. Боронина.
Ендігі кезекте хонкадори, “бастапқы өлеңге ілесу” тәсіліне көшсек.
Бұл тәсілдің мәні авторладың бұрындары болған шығармалардың материалдарын
қолдануында жатыр. Бұл жердегі мақсат бастапқы шығарманың мазмұны арқылы
өлеңнің өткендегі поэтикалық кеңістігін қайта қалпына келтіріп, оның
мағыналық фонын кеңейту.
Мысалы, “Кокинсю” өлеңдер жинағында белгісіз автордың мынандай өлеңі
бар:
Сацуки мацу Гүлденген мандарин
Хана татибана-но Мамыр күткен
Ка-о кагэба Иісін сезгенде,
Мукаси-но хито-но Бұрынғы сүйіктімнің
Содэ-но ка дзо суру Жеңінің жұпары елестейді.
Осы өлеңге аллюзияны өз өлеңінде Фудзивара Сюндзэй қолданады:
Тарэ-ка мата Біреуге қайта
Хана татибана-ни Гүлденген мандарин
Омонидэн Естеліктер әкелер,
Варэ мо мукаси-но Мен де мүмкін, бұрынғы
Хито-то царинаба Махаббатың болармын.
Сюндзэй замандастарының аллюзияны танып,ескі өлеңнің сөздері мен
жағдайын естеріне алатынына сенімді болған – сол естеліктер оның өз
шығармасының мазмұнын толықтырып, кеңейткен.
Үлгі ретінде алынған өлең “хонка”, тура аударғанда “түпнұсқа (немесе
дәл сол) өлең” деп аталады да, соның негізінде қайта құралған өлең
“хонкадори” яғни “түпнұсқа өлеңге сәйкес”, немес “бастапқы өлеңнің ізімен”
деп аталады.
А. Е. Глускина хонкадори тәсіліне келесі анықтаманы береді: “Ол бұрын
болған шығарманың тақырыбын, негізгі ойын, бейнелерін, кейде тіпті танканың
екі-үш жолын оған ұқсайтын, дегенмен өлеңді жаңартуды талап ететін басқа да
белгілі бір жағдайдағы жаңа шығарма құру үшін алуды білдіреді. Бұл жаңарту
алынған бастапқыөлең жолдарына жаңа нақты бір жағдайларға негізделіп,
орындаушыға авторлық хұқық беретін жаңа өлең жолдарын қосу арқылы жүзеге
асты”[7].
“Бастапқы өлеңге ілесу” тәсілі халып поэзиясында туып, бірте-бірте
көркем суреттеудің әдеби әдісі ретінде кемеліне жетеді. Хэйан дәуірінің
аяғында оған поэзия теоретиктері, соның ішінде Фудзивара Мототоси айырықша
ден қояды. Мототосиға тағылатын “Эцумокусе” (“Бақытты жазбалар”) поэтикалық
трактатында ол “Манъесю” өлеңдер жинағына жүгінген мысалдарды “бастапқы
өлеңдер” көзі ретінде қарастырады. Сол кезде-ақ поэзиядағы қорғаныс
ағымдары қалыптасып, бүл хонкадори тәсіліне танка поэтикасында алдынғы
орынды алуна мүмкіндік береді.
Тигири окиси Жусан жұбатады
Сасэмо-га цую-о Ал ондағы таңғы шық
Иноти-нитэ Менің өмірім сияқты
Аварэ котоси-но Осы жылы да күз
Аки мо инумэри Мұңмен өтетін сияқты
Фудзивара Мототосидің осы жолдарының “бастапқы өлеңі” болып Каннон
әйел құдайының мейірімі жайлы айтылған танка саналады.
Нао таномэ Үміттене бер,
Симэдзи-га хара-но Менің барымда
Сасэмогуса Бұл бекер өмірде
Вага е-но нака-ни Сисэмидзи жазығындағы
Аран кагири ва Жұбаныш жусан сияқты
Жылы, нәзік көңіл күйге Мототоси мұң мен өкініш сезімін, өмірдің
өткінші мәнін қарсы қойып, бастапқы өлеңмен диалогқа түскендей болады.
Мототоси бастамаларын “хонкодори” терминін енгізіп, бұл тәсілдің
поэзияда қолдану жолдарын көрсеткен Фудзивара Сюндзэй жалғастырады.
Біз айтып кеткендей 1Х ғасыр аяғында ақындар осы тәсілге жиі
жүгінетін болды. Бұл “Кокинсю” өлеңдерінде өз бейнесін таппай қоймады.
Мұнда “Маньесю” поэзиясынан материал алу кездеседі:
Ханиясу-но Ханиясуда
Икэ-но цуцуми-но Тоған бөгетінде
Коморину-но Жасырын ми батпақ
Юкуэ-о сирани Жол таба алмай
Тонэри ва матоу Сасып жүр бір топ
Хитомароның осы өлеңінің негізінде авторы белгісіз болып қалған басқа
өлең құралған:
Акикадзэ-ни Күз желіне
Аэдзу тиринуру Шыдамай, құлайды
Момидзиба-но Сарғайған жапырақтар...
Юкуэ садамэну Жол білмей
Варэ дзо канасики Қандай аяныштымын
Жаңа автор Хитомародан төртінші жолды ала отырып, оны дәл сол орынға
қояды, бірақ “сирани” – “білмей” етістігінің орнына мағынасы соған жақын
“садамэну” (“садамудан” – “анықтау”) етістігін қояды.
“Жол білмеу” сөзі жаңа авторда басқаша түсіндірмеге ие болады. “Юкуэ-
о сирани” жағдайы Хитомарода “сасқалақтау”, “шарасыздықты” білдіреді. Бұл
арада бұндай жағдайдың нақты себебі ұқтырылады: Такэти ханзаданың өлімі.
Сондықтан да алдында “ұзын өлең” (нагаута) келеді. Сарай қызметшілері
қожайындарыөлгеннен кейін не істейтіндерін, “қайда баратындарын” білмей
сасқақтайды, абыржиды. Ал жаңа автор өз өлеңінде жалпы өз көңіл күйін,
шарасыздығын білдіреді.
Ки-но Цураюки өзінің “Кокинсюға” алғы сөзінде жапон поэзиясының
мәнін, шығу-даму тарихын, ерекшеліктерін жүйелі түрде сипаттай келе,
төртінші тарауын осы өлеңдер жинағының өзіне арнайды.
Бұл жерде де ол өзінің баяндауды бөлшектерге бөліп айту дәстүріне
беріп болды: алдымен ол осыған ұқсас алдында шыққан жинақтарды айтады,
сосын жинақ негізін құраған поэтикалық материалға тоқтайды, және соңында
Кокинсю басылымына тұстас келген нақты жағдайларды баяндаумен аяқтайды.
Кокинсюдің бастаушысы деп ол VIII ғасырды шыққан Маньесю жинағын
санайды. Бастапқы тарауында осы жинаққа Цураюки арнайы тоқталып, оның шығу
тарихын, оны құраған шығармаларды, оның басты ақындары деп саналып, жапон
әдебиетіне “поэзияның екі арысы” болып енген Какиномато Хитомаро мен Ямабэ
Акахито шығармаларын сипаттаған. Осылайша ол Кокинсюді Маньесюдің жалғасы
іспетті таныстырып, сол арқылы сол кездегі жапон халқының Маньесюға, жалпы
алғанда осы сияқты өлең жинақтарына үлкен ден қойғандығын көрсетіп
береді[8].
Сонымен қатар, Цураюки Кокинсю жинағына енген шығармалар авторларына
да тоқтала кетеді. “Алтын мәңгі ақындар” (Роккосэн) деп жапон әдебиетінде
аттары қалған алты ақынға да мінездеме беріп өткен. Олар: Аривара Нарихири,
Епископ Хендзе, Бун’я Ясукидэ, Монах Кисэн, Оно Комати және Отомо Куронуси.
Цураюки мен оның тобы жинақ өлеңдерін тематикалық ретте орналастырды:
ең бірінші “жылдың төрт мезгілі” бөлімі, одан кейін жалпы мағынада және
арнайы иператорға бағытталған “мадақтау” бөлімі, ал одан кейін “махаббат”
бөлімі, арнайы “ажырасу” бөлімі және тағы басқа бөлімдер
орналастырылған[9].
Ол жылдың төтр мезгілі бөлімін “көктем”, “жаз” деп аттарымен емес,
осы мезгілдердің әрқайсысына тән болатын тақырыптарымен сипаттайды. Мысалы,
көктемді ол “шашқа қыстырылатын алхоры гүлі” арқылы таныстырады. Мұндай
мазмұнның үлгісі ретінде өлеңді алуға болады:
Алхоры, сенің гүліңнен
Бұлбұл өзіне
Телпек тоқып алар.
Мен де тағып алайын
Алхоры гүлін, кәрілікті жасырып.
Бұл өлеңді түсіну үшін ежелгі поэтикалық наным бойынша, бұлбұлдар
алхоры гүлінен өздеріне телпек тоқып алатынын білу керек. Бұл телпек оның
сұлулығын ғана емес, сонымен қатар көктемнің, жастық шақтың белгісі іспетті
болған. Ақын соны үлгі еткісі келеді: ақ шаштарын жасыру үшін, басын алхоры
гүлімен әшекейлеу.
Жазды Цураюки әрқашан осы жыл мезгілімен байланысты болған көкек
құсымен таныстырып бұл топтағы өлеңдерді “көкек дайысына құлақ түру”
тақырыбымен топтастырды.
Жазғы түнде мен,
Жаңа ғана жантайып
Тағы кенет естілді
Көкектің жылағын дауысы...
Сонымен бірге таң да міне атты.
Цураюки бойнша күзге тән тақырып “қызыл жапырақтар”. Осы үлгәде мына
өлең құрылған:
Қылғылт жапырақтарды
Үйенкі ақырын тастайды,
Мына жапан тауларда.
Сол жапырақтар қалайша.
Қыс мезгіліне “қарды тамашалау” тақырыбы тән:
Әлі де қыс болғанымен,
Бұлтты аспаннан
Гүлдер құлайды.
Сонау қара бұлттар арасында
Көктем орнады ма?
Мадақтау бөлімі болса императорға, мемлекетте арналған немесе кез
келген басқа біреуге арналған сәлемдеме, құттықтау түріндегі мадақтау
өлеңдерден тұрады. Бұл жердегі тырна мен тасбақаның бейнесі түсінікті де,
табиғи, өйткені бүкіл Қиыр Шығыста екеуі де, қайың сияқты ұзақ өмірдің ең
көп тараған белгілерінің бірі еді.
Махаббат бөлімін Цураюки “жазғы шөп” тақырыбымен сипаттайды. Оның
үлгісі ретінде мына өлеңдң қарауға болады:
Егістіктегі шөп
Қалың қар арасынан
Әзер басын шығарады.
Бір сәт қана көріндің
Сен шөптей... Міне мен...
Өлеңде негізгі ой айтылмай қалады. Ол: “Міне мен – қайғыға батқан”.
Өлеңнің түсіндірмесінде ақын мұны Касуга құдайына арналған жиында көптеген
қонақтар арасында жалт етіп көрініп, жоқ боп кеткен сүйіктісін көрген кезде
айтқан делінген.
Ажырасу бөліміне “кездесу бекеті” деп аталатын (сол кездегі “келе
жатқан оңаша кездесуді” білдіретін көп тараған аллегория) тау бейнесіндегі
өлеңдер жатады. Келесі өлеңде бұл бейне осыған ұқсас басқа метафорамен
қосылған. Ол: басқа өсімдіктер арасында көрінбей өсетін “жасырын шөп”.
“Жасырын шөп” бұл жерде
“Кездесу бекеті” тауында
Бәрінен де жасырын...
Адамдардан жасын
Сен де маған келсең ғой.
Цураюкидің “кездесу бекеті” тауына жақындай келе, олар жалбарына қол
түйістіреді деген сөздері әдетте бұндай өлеңдердің ақынның сүйіктісіне
жалбарына айтылған кездесуге ниетін, әлде өтінішін білдіретінің байқатады.
Осы және басқа да көптеген бөлімдер бөлек-бөлек кітаптарға
енгізілген. Жалпы алғанда Кокинсю 20 кітаптан тұрады. Бөлімдердің кітап
бойынша бөлінуі мынадай: көктем – 2 кітап; жаз –1; күз –2; қыс –1; мадақтау
– 1; ажырасу – 1; саяхат – 1; шарадалар – 1; махаббат – 5; жылау – 1;
тақырыбы жағынан әртүрлі өлеңдер – 2; формасы жағынан әртүрлілер – 1; және
1 кітап “Поэзия академиясының” өлеңдеріне арналған.
“Кокинсю сөзсіз үлгіге айналды: осыдан кейігң императорлық
Антологиялардыңбәрі де оған қарап соның үлгісінде жазылып отырды. Сонымен
қатар ешқандай Анталогия осы “көне және жаңа Ямато өлеңдерінің жинағы”
сияқты шын мәнінде көркемдік маңыздылығы жағынан да, стилистік өнері
жағынан да толысқан өлеңдерді бермеген. Цураюкидің өз еңбегін жоғары
бағалауы заңды. Кокинсю жапон әдебиетінде мәңгі жасайды: онымен барлық
кейінгі жапон поэзиясы өмір сүреді”[10].
2 – тарау. §1 Прозаның алғашқы қадамдары. Исэ-моногатари.
Хэйан дәуірінде зерттеушілер хэйан қоғамының өз елінің ғана емес,
бүкіл ортағасырлық әлем әдебиетінің дамуына қосқан орасан үлесі деп
қарастыратын ерекше құбылыс бастамасын алды. Ол құбылыс – роман. Әрине,
проза тарихының әр кезеңінде оның өзіндік сипаты, атауы болатындай
Жапонияда да ол айырықша. Бұл жерде оны “повесть” дегенді білдіретін
“моногатари” сөзімен белгіленген, және бұл атау шығарманың кез-келген
көлемі мен кез келген түрлік сипатына өзгерусіз қалатын осы әдеби жанр
мәнін көрсетіпбереді. Сондықтан моногатари бұл жағынан алғанда роман да,
повесть те, әңгіме де бола алады[11].
Әлемдік әдебиеттен байқағанымыздай, тарих сахнасына орта ғасырлар
межесінде шыққан елдердің көбінде прозалық әдебиет эпостан – ертегілерден
бастап поэмаға дейін басталатын. Жапонияда да әдеби проза ертегілерден
басталады, бірақ ол бұл шеңберден тез шығып, этикалық поэмаға емес, романға
айналды.
IX ғасырда пайда болған “Такэтори ата туралы повестті” жапон
әдебиетіндегі проза жанрының алғашқы шығармасы деп атайды. “Маньесюда” және
тағы басқа ежелгі ескерткіштерде кездесетін бір аңыз сюжетін қолданған бұл
повесть ертегі заңдылықтармен құралған. Дегенмен де бұл толық, жоғарылай
дамитын сюжеті мен мықты композициясы бар өзінше бір шығарма.
Такэтори атай (“бамбук жинаушы” деген мағына береді) бамбук арасынан
кішкентай қыз тауып алады. Ол елдің бәрін тамсындырған аса сұлу қыз болып
өседі. Автор аспан қызының жүрегін жаулап алу үшін кез-келген айлаға баруға
дайын жергілікті ауқаттылар арасынан шыққан күлкілі жігіттерді мысқылдайды.
Бірақ олар әрдайым әшкереленіп, ел-жұртқа күлкі болады. Әр эпизод мысқыл
өлеңмен аяқталады. Повестте өткір сатира халық нақылдарымен, ал ғажайып
ертегі аттары сол күйінде сақталған министрлер мен сарай қызметкерлерінің
шынайы бейнелерімен үйлеседі.
Повесть эпилогында аспан қызы еріксіз өзінің жасаған күнәсі үшін
қуылған жерден қайта жиырма жыл өткеннен кейін ай астанасына оралады.
Алғашқы прозаның тағы бір үлгісі Х ғасыр басында жазылған, “Опикубо-
моногатари” (“Отикубо қыз туралы повесть”). Оның негізінде өгей шешден
қысым көрген сұлу қыз туралыбәріне танымал ертегі джатыр. Бұл әңгімеде
ешқандай қиял-ғажайып жоқ. Бұл жағынан оны тұрмыстық роман жанрына
жатқызуға болар еді. Бұл повесте хэйандықтардың өмір салты, олардың ұзақ-
түйек, киім жайлы, мейрамдары жайлы мәселелері кеңінен бейнеленген. Бәрі
шын өмірдегідей. Бірақ нәрседе автор ертегі заңдылығын сақтаған: повестті
бақытты аяқтаған. Жақсылық жеңіп, жамандық жазасын тартады: бейшара
Отикубоны жас, әрі айқатты жігіт жақсы көріп қалып, оны ренжіткендерден кек
алады.
Осы екі шығарма Жапониядағы көркем баяндау әдебиетінің алғашқы
туындылары болғанымен, тамыры фольклорға кетіп, роман жанрынан әрі алысырақ
еді.
Хэйан романының, бүкіл жапон романының бастамасын “Исэ
мооногатаримен” (931) байланыстырады[12].
Бұл шығарманы алғаш көрген кезде, ол толық аяқталған және бір-бірімен
байланыспайтын бірқатар үзінділерден тұратын сияқты көрінеді. Олардың саны
125-ке жетеді. Сонымен қатар, бұл үзінділердің орын тәртібі де маңызды емес
сияқты болады: біреуісі келесісінің орнына басты мазмұнға нұсқан
келтірместен тура алатын сияқты. Әр үзінді екі бөліктен – проза және
өлеңнен тұрады. Бірақ ббұл астыртын ой, тереңірек үніліп отырған жағдайда
бұл үзінділердің бір-бірімен іс-әрекет, сюжет, кейіпкерлер ортақтығымен
байланысып жатқанын көруге болады. “Исэ моногатариді” тек повесть ретінде
бүгінге дейін жоғары бағалап келген де сол себептен.
Ендігі жерде осы үзінділердің бір-бірімен қандай байланыста жатыр
деген сұрақ туындайды. “Исэ моногатари” шынымен де тек осындай көркем болса
да бөлек алған мағынасында аса шектеулі бөлшектердің қосындысы ғана ма?
Шығарманы зерттеушілердің көбі солай айтқан. Бірақ бұл жайтты жоққа
шығаратын бір мәселе бар. Тексттің өзіне қарасақ. Кәмелеттік жасқа толып,
өз өмірінің босағасында тұрған кейіпкерді сипаттаған пррозалық кіріспеден
кейін бірнеше эпизодтар кетеді және олардың арасындағы байланыс пен өзара
тәуелділік анық көрінеді. Екінші үзінді біріншісінің, мүмкін бастысының,
кейіпкер махаббатының басын, кейіндері көптеген эпизодтарды
байланыстырушысы ретінде келетін сол бір оқиғаның басын суреттейді. Бұл
оқиға – кейіпкерлердің бір әйелге - дәстүрлі түсіндірмеге сәйкес, болашақ
Нидзе императорына махаббаты. Оластанада, ал әйел болса бір тұйық, оңаша
жерде, бірақ кейіпкерден онша алыс емес, өйткені кейіпкер оған оңай барып
тұра алады. Бұдан кейін келетін эпизод осыдан шығады: кейіпкердің алдыңғы
өлеңінде-ақ өз ғашығына деген аздаған қызғанышы мен реніші бар еді.
Қызғаныш сарыны хэйан махаббатында қандай негізсіз болса да, қалыпты
болатын[13].
Енді бұл түпкірде жатқан қыз, сол кездегі басқа да үлгіні
отбасылардан шыққан қыздар сияқты оңашадан шығып ақсүйек өмірге көшеді. Әр
ата-ананың арманы өз қызын император көңілін өзіне аударып, отбасына жақсы
тұрмыс әкеледі деп сарайға, жесір император әйелге қызметке кіреді.
Кейіпкер махаббаты жаңа ортаға, шулы сарай ортасына түседі. Олардың
кездесулері қиындап жасөспірім сезімі үлкен махаббатқа айналады. Бірақ көп
ұзамай қыз басқа жерге көшіп кетеді де бұрын анда-санда кездесіп жүрген
жастар мүлдем кездесе алмай қалады. Мұндай азапқа шыдай алмаған жас жігіт
өз махаббаты жаңа ортаға, шулы сарай ортасына түседі. Олардың кездесулері
қиындап жасөспірім сезімі үлкен махаббатқа айналады. Бірақ көп ұзамай қыз
басқа жерге көшіп кетеді де бұрын анда-санда кездесіп жүрген жастар мүлдем
кездесе алмай қалады. Мұндай азапқа шыдай алмаған жас жігіт өз ғашығына
құпия түрде қашуды ұсынады. Қыз бұған келіседі. Алтыншы үзінді олардың
қашқандарын, оларды қуып барып, қызды аяғында күштеп қайтарғандығын
суреттейді. Міне 2-6-шы үзінділердің байланысы осындай бүтіндей бір
баяндауды құрайды. Барлық бес үзінді кішігірім циклді құрайды және осындай
анық цииклдар “Исэ моногатариде” көп.
Егер кейіпкерлердің бірінші жасөспірімдік махаббатын сипаттаған осы
бес үзіндіні “жас махаббат” деп аталған бөлімге бөлсе, 7-14 үзінділерін
“Айдауда” (“В изгнании”) деген бөлімге біріктіруге болады. Және де жаңа
тақырып емес, бұл тек қана бөлім, өйткені ол алдынғы жағдайдың табиғи дамуы
болып табылады: кейіпкер өз сәтсіздігінен қапалануда. Астана оған ұнамайды
және онда қалған қауіпті де, қыз ұрлауымен байланысты алда-жалда жаңа
қиындықтар пайда болуы мүмкін, сондықтан ол “жер шетіне” аттануға бел
буады.
“Жер шеті” хэйандықтар үшін алыс емес, қалаларының сыртына шықса
болғаны, өйткені олар үшін барлық әлем соның қоршауына жинақталған еді. Ал
енді сонау бір шығыста жатқан провинцияларды алсақ, ол нағыз “жер шеті”
болатын. Кейіпкер сонда аттанды. Оның осы саяхаты 7-14 үзінділерде
баяндалады.
Ары қарай осылай талдай берудің қажеті жоқ: өзіңнің құрған жобаң
қатесіз деуге әртүрлі байланыстар мен жорамалдар көп. Тек тағы бір үлкен
бөлімді айта кетсе болады: ол кейіпкердің жаңа байланысы, ханшайымға, Исэ
провинциясындағы храмдардың қараушысына махаббаты. Бұл байланыстың
баяндалуы сегіз үзіндіге созылады – 67-шіден 74-ке дейін.
Осылардан, үзінділердің мағыналық жағынан бір-бірімен байланыспаған
деген алғашқы көзқарас дұрыс емес екендігін көреміз. Бұл жерде автор
мақсаты баяндау негізінде “өлеңдер кітабын” шығару, яғни бірінші кезекте
Хэйан адамдары қатты бағалағанды беру. Оның басты міндеті сезімнің барлық
түрлері мен түстерін ашу. Сондықтан ол үшін кейіпкер өмірінің кейбір
эпизодтарында оның нақты жағы, алдынғысы мен соңғысының байланысы емес,
оның сезімдік, эмоциялық жағы маңызды. Сондықтан автор мазмұндық жағынан
тарауларға бөлудің орнына үзінділерді сезімдік жағынан бөлген: көптеген
бөлімшелерден тұратын сезім түрлері мен типтері – оның композиция құрудағы
принципі міне осындай[14].
Шығарманың негізгі тақырыбы – махаббат, сюжет – “кавалер мен ханымның
қарым-қатынасы”. Тек қана өте шектеулі түрде ғана басқа тақырыптар,
“табиғат”, “достық” тақырыптары кездеседі, онда да таза түрде өте сирек,
көбінесе олар негізгі тақырып “махаббатты” толықтырады.
Біресе әр түрлі түске боялған махаббат мұны тақырыбы, кейде ғашығына
деген сағыныш тақырыбы...
Күзде далада
Таңертең ерте ағаштар арасымен
Келемін мен.
Жеңім су... Бірақ
Сенсіз өткен түн одан да қиын.
(24 үзінді)
Кейде мұң, қынжылыс болып келеді:
Қиналдым мен. Қараймын...
Сағынамын да көз жасы көлі
Толып жатыр, толып жатыр!
Жеңім ғана суланды...
Сенімен кездесу жоқ!
(106 үзінді)
Біресе ол тағы да әр түрлі жақтардағы: кейде қарсы жаққа нала түрінде
болады:
Жеңім менің су болды
Сықсан да болады
Көз жасымен суланды.
Бұл тамшылар сенің
Қатыгердігіңнің ізі емес пе?
(74 үзінді)
Енді кейде ол махаббатта сәтсіздікке ұшыраған шарасыздық болып
келеді.
Бұл жерде тұра алмаймын!
Тезірек іздейін мен
Тау ішінен пана,
Қайда ғана барсам екен
Адамдарға көрінбей
(58 үзінді)
Осындай тақырыптардың әртүрлі жақтарын талдай берсең Исэ
моногатаридің бәрін жазып шығуға болады. Бұдан осы шығарма махаббат
кітабы емес пе деген сұрақ туындайтыны анық[15].
Мұндай көзқарасқа бір өте маңызды жағдай қарсы тұрады: осы ешқандай
бір-бірімен байланыспайтын сияқты, ретсіз орналасқан әңгімелер артынан
әрдайым автор сезіледі; оның тұлғасы, көңіл күйі, көзқарасы сезіледі. Және
бұл үзінділерде өз ізінқалдырады. Олар автордан негізгі сипатын бірден
өзгертетін өздерінің біртұтастығын, бірлігін табылады.
Автор араласуы кейде анық көрінеді: бұл жағдайларда ол көбінесе соңғы
сөз, сентенция түрінде келеді. Мысалы, сентенциялар бірінші әңгімеде
мынандай:
Міне ежелгі адамдар өз әрекеттерінде осындай бекем және шапшаң
болған;
немесе 14-ші әңгімеде:
Әйел сондай бақытты болды, бірақ ондай жабайы жерде бір нәрсе
істеуге бола ма?
немесе 33-ші әңгімеде:
Мүмкін ол мұны көп ойланғаннан кейін айтқан шығар
немесе 38-ші әңгімеде:
Әлемдегі ең бірінші серіге бұл өлең тым қарапайым еді
Көп жағдайда араласу жеке бір бейнелер түрінде көрініп баяндаудың
өзінен өтеді. Мысалы:
Дәл осы жерде астында ағаш шатыр қасында сүйретіліп жүлген бейшара
шал мынадай өлең шығарды...
немесе:
Жаңбыр күртешесі мен бас киімін алып үлрермеген ол, су-су болып,
ғашығына жүгіріп келді.
Осылайша автордың барлық айтылғанға бағасы, ой-пікірі байқалады. Және
де осы тәсілмен автор суреттеуге сюжеттің немесе тақырыптың өзінің
материалынан емес өз жағынан ерекше сәндік береді.
Осылайша Исэ моногатариді махаббат кітабы деп тапшылау дұрыс емес
деуге болады. Сонымен қатар, оған бөлек әңгімелердің жинағы дегенді де
жоққа шығаруға болады. Жоғарыда айтылғандай, олардың бәрі бір бүтіннің
бөліктері. Сонымен қатар бұл бірлік кейіпкер мен айналаның бірлігімен одан
да қатты нығаяды. Әңгімелер кейіпкері – кавалер, яғни автордың өзі болсын,
немесе тегі мен жағдайы соған ұқсас біреу болсын хэйандық; қоршаған орта –
сол баяғы хэйан астанасы, орталық ретінде. Қоғамның жоғары
жақтарындағылардың өмірі – негіз ретінде[16].
§2 Хэйан дәуіріндегі күнделік жанры. Митицуна-но хака “Өткінші өмір
күнделігі”
Әлемнің ешқандай әдебиетінде күнделіктер жапондық әдебиетіндегідей
ерекше орын алып тұрмайды. Олар бұл жерде ерте пайда болып, кең таралып
және көптеген ғасырлар бойы халықтың барлық рухани дүниесімен тығыз
байланыста болды.
Көркем әдеби күнделіктер жанрына автор өміріндегі оқиғалар желісімен
құралған шығармалар жатқызылып, ал бұл әңгімелеудің эмоционалды орталығы
автордың өзі болып табылады. Бұл шығармалар басында әдетте, никки деген сөз
тұрады (күнделік).
Басында күнделіктерді жүргізу тек еркектердің құзырында болатын. Ол
қытайдың жазба тілін білуді, аса жоғары конфуциандық және буддистік білімді
талап еткен. Ал қандай да текті отбасынан шықса да әйелге өз білімділігін
көрсеткен орынсыз деп саналған.
Жапондық әйелдер проза шығармаларын жазуға X ғасырда қатыса бастады.
Бұл кезде қытай иероглифтерінің негізінде жапон буындық жазуының екі түрі
жасалған болатын. Көптеген повестер, күнделіктер, эсселерді әйелдер жаза
бастады.
Жанрды сипаттау үшін алдымен оның басты ерекшеліктеріне тоқталайық.
Көркем күнделіктердің басты белгісі – бұл оның автордың жеке тұлғасына
қаратылуы. Жеке оған немесе оның таныстары ментуыстарына қатысты оқиғалар,
осы оқиғалар жайлы оның жеке тоғаныстары орын алған.
Әр жазбаның нақты уақыты мен шынайылығы мұнда міндетті шарт емес.
Егер “Тосадан саяхат күнделігінде” әрбір күн белгіленіп отырса, басқа
күнделіктердің көбінде шамамен белгіленген, кейбіреулерін аса мұқият
зерттеулерден кейін ғана белгілеуге болады.
Сонымен қатар әр күнделікте шын болған оқиғалар айтылған. Бұл қарама-
қайшылықты түсіну үшін жапон мәдениетінің дәстүрлі бір ерекшелігін есепке
алу қажет. Ол адамдар өмірінде үлкен мәнге ие болған поэзияда жатыр.
Ежелден бастап жағдайға байланысты шыққан өлеңдер аса маңызды болған.
Оларды сакура гүлдегенде, аяз емен жапырақтарынкөркем бояғанда, алғаш қар
жауғанда шығарған.
Жапон ғалымдары XVII ғасырдан бастап-ақ күнделіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 – тарау. Хэйан поэзиясы – танка үстемділігі “Кокинсю” өлеңдер жинағы 6
2 – тарау. §1 Прозаның алғашқы қадамдары. Исэ-моногатари. 18
§2 Хэйан дәуіріндегі күнделік жанры. Митицуна-но хака “Өткінші өмір
күнделігі” 24
§3 Дзуйхицу жанры. Сэй-Сенагон “Бас жақтағы жазбалар” 29
§4 Гэндзи моногатари 35
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 43
КІРІСПЕ
794 жылы астана Нарадан “Тыныштық пен бейбітшілік астанасы” деп
аталған Хэйан-кеға ауыстырылғаннан бастап Жапон тарихында төрт ғасырға
созылған әлі күнге дейін ұрпақтар ықыласына бөлінген, жапон мәдениетінің
“алтын ғасыры” атанған Хэйан дәуірі басталады.
Өркениеттің жарқырап дамуы, аса күрделі қытай әкімшілік жүйесінің
орнауы, ағартумен білімділіктің аса жоғары деңгейі, күнделікті өмір мен
тұрмыстың байлығы, қоғамдық қатынастардың қарқынды дамуы, өнердің гүлденуі
мен әдебиеттің аса ерекше шарықтануы осы ғажайып кезеңнің басты
ерекшеліктері болып табылады.
Саяси тұрақтылық қоғамның жоғары топтарының астанаға ағылуына
мүмкіндік берді, және де ол өзін алдынғы қатарға қоятын адамға сай жалғыз
орын болып саналады. Ал, астана ақсүйектерінің ұмтылысысол кездегі мәдени
құндылықтар орталығы, император сарайы болатын.
Хэйан дәуірінің тағы бір ерекшелігі, бұл қоғам мен мәдениеттегі
әйелдердің орны. Аттарын тарихта мәңгі қалдырған, сол кездің шоқ жұлдыз ұлы
әйелдері Мурасаки Сикибу, Сэй Сенагон, Митицуна но хаха, Оно-но Коматы,
Издуми Сикибу аса ерекше, бүкіл әлемде теңдесі жоқ, ғасырлар бойы
зерттеулердің нысаны болып отырған әдебиетті, әйелдер әдебиетін
қалыптастырды.
Хэйан дәуірін нағыз әдеби кезең деп айтуға болады. Әсіресе,
5асырларда ол аса қатты гүлденеді. ғасырда хэйан поэзиясы жоғары
дәрежеге жетіп, 905 жылы танканың озық үлгілерін берген “Кокинсю”
антологиясы шығады. Ал ғасыр болса хэйан прозасының шырақтануына
тұспа-тұс келеді. 1001 жылы хэйан романының ең жоғарғы жетістігі болып
саналатын Мурасаки Сикибудің “Гэндзи моногатари” шығады. Осы екі төбенің
айналасында бір қатар өлеңдер жинақтары, повесттер мен романдар орналасады.
Және де бірнеше жаңа әдеби жанрлар: күнделіктер, эссе жазбалар, саясаттар
пайда болып дамиды.
ғасыр хэйан әдебиетінің де, онымен байланысты болған таптың
да құлдырауымен сипатталады. Билеуші тап саяси ыдыраумен байланысты өзінің
өмірлік күші мен мәдени шығармашылық қуатынан айрылып, өз өзіне еліктеу
кезеңіне өтеді. Өз табы мен өз мәдениетінің өтіп бара жатқанқуаты мен
атағына жалтақтау басталады. “Эйга-моногатари” – “Гүлдену туралы повесть”
сияқты тарихи роман шығады.
Бірақ қалам мен сезім үстемдік еткен кезең келмеске кетті. Одан
кейін Жапон жерінде ішкі таластар, соғыстар орын алып, самурайлық кезең
орнады. Дегенмен, кейінгі ғасырлардың бәрінде Хэйан ұлылығының, сол ғажайып
әдебиеттің ізі жатты. Менің бұл тақырыпты ашуды мақсат етуімнің себебі де
осында жатыр. Хэйан әдебиетінсіз, оны жасаған ғұлама әйелдерсіз бүкіл әлем
жапон әдебиетіне бұлай мұқият үнілмес еді деуге болады. Жапондық ой-сана,
мәдениет пен тұрмыс-салтты танып білемін деген адамға осы құпия сырға толы
әдебиетпен танысу маңызды деп санаймын.
Бұл ғасырларды тарихта жапон әдебиетінің “алтын ғасыры” деп атауы
бекер емес. Өйткені осы ерте ортағасырлада әдебиетте поэзия ғана емес,
проза да халық ертегісінен бастап, қысқа уақыт арасында ауқымды, реалистік
романға дейін пайда болып дамыды. Ортағасырладағы реалистік роман. Шынымен
де адам нанғысыз жайт емес пе. Және де әйел қолынан шыққан. Міне, осы
жайттар хэйан әдебиетін зерттеушіге болсын, оқырманға болсын қызықты
ететіні анық.
Әрине, әйелдер ол кезде шығармаларын қытай тілінде жазбаған. Қытай
тілі жоғары білімділіктің белгісі болып, еркектердің ғана құзырлығында
болатын. Әйелдер қытай тілін білсе де, білімділігін көрсету әдепсіздік
болып саналған. Сондықтан ғасырдың басында жапонның өзіндік жазуы
кана ойлап табылды. Сол жазумен олар сансыз әсем танкалар жазды, сол кезде
адамдарының барлық сезімдері мен ойлары көрініс табатын күнделіктер
жүргізді, және қоршаған шындықты сипаттап, оқиғаларды романдар мен
повестерде қалдырды. Осылайша, күні бүгінге дейін өз құндылығын жоймаған
ерекше әдебиет үлгісін ұрпақтарына қалдырды. Осы әдебиет арқылы жапон
ұлттылығы қалыптасты.
Хэйан әдебиеті Жапонияда аса мұқият қарастырылған тақырып Икэда
Кикан, Итико Тэйдзи, Кутоба Уцубо, Есидзава Есинари, Игараси Тикара,
Ватанабэ Дзюндзо, Кимура Масанори, Нагадзуми Ясуаки сияқты ғалымдардың
еңбегі соған дәлел.
Шетел жапонтанушыларынан бұл мәселеге көп көңіл бөлгендер деп А.
Уэйми, П. Адлер, Э. Д. Сайденстикер, К. Флоренцтіайтуға болады.
Орыс тіліндегі зерттеулерге келетін болсақ, бұл жерде де бір қатар
жұмыстар атқарылған. Бұл кезеңнің негізгі атақты шығармалары көптеп орыс
тіліне аударылып шыққан, талданған. Бұл жерде жапонтанудағы екі ірі орыс
ғалымдары Н. И. Конрад пен В. Н. Гореглядтың орны ерекше. Олардың көптеген
түбірлі еңбектері мен зерттеулері жапон әдебиетін, соның ішінде хэйан
әдебиетін қарастыруда негіз салды. Сонымен қатар осы жұмыста қарастырылған
зерттеушілерге И. А. Боронина, Т. И. Бреславец, А. Е. Григорьева, Г. Г.
Свиридов, А. Мещеряков, В. Маркова жатады. Олардың берген анықтамалары мен
аудармалары жұмысты жазуға көп септігін тигізді.
Ал қазақ тіліндегі осы тақырып жөніндегі зерттеулер жазу, Хэйанның
көркем шығармаларын қазақ тіліне аудару жақын болашақтың жұмысы деп
ойлаймын. Бұл Қазақстанның жас шығыстану ғылымының басты міндеті.
Хэйан әдебиетінің мәнін ашу үшін тақырыпты екі тарауға, поэзия және
проза деп бөліп қарастырдым. Хэйан дәуіріндегі поэзияның дамуына арналған,
бірінші, “Хэйан дәуіріндегі поэзия – танка үстемдігі. “Кокинсю” өлеңдер
жинағы” деп аталған тарауда жапон арнайы өлең түрі танка поэтикасы
талданып, сол поэзияның жарқын үлгісі деп саналатын өлеңдер жинағының
құпиясы мен тарихы сипатталады.
Ал екінші тарау бұл кезеңдегі проза жағдайына тоқталып, төрт
параграфқа бөлінген. Әрқайсысы хэйан прозасының әр жанрына тоқталып, сол
жанрдың озық үлгісі болып табылатын шығармасы негізінде құрылған. Осылайша,
бірінші параграф “Исэ моногатари” негізінде лирикалық повесть жанры “Ута-
моногатариді” сипаттайды; екіншісі Митицуна-но хаханың “Өткінші өмір
күнделігі” негізінде күнделіктер (никки) жанрын, үшіншісі, Сэй Сенагонның
“Бас жақтағы жазбалары” негізінде жазбалар (дзуйхицу) жанрын, және
төртіншісі Мурасаки Сикибудің “Гэдзи моногатариі” негізінде ойдан
шығарылған сюжеттік роман цукури моногатари жанрын сипаттайды.
Жапонияда хэйан әдебиеті көркем стиль жағынан, өңделуі жағынан,
құндылығы жағынан “классикалық” болып саналады. Қазіргі Жапония мен
жапондықтардың сипатының қалыптасуында да бұл өдебиеттің ықпалы зор болған.
Сондықтан ол өз маңыздылығын ешқашан жоймайды.
1 – тарау. Хэйан поэзиясы – танка үстемділігі “Кокинсю” өлеңдер жинағы
Хэйан дәуіріндегі поэзия тек қана бір жол формасын, танканы
қолданады. Бұл форма 5-7-5-7-7 ретімен ауысып отыратын және бір жолға
жазылатын бес өлеңнен (екеуі бес буынды, үшеуі жеті буынды) тұрады. Барлығы
31 буын. Танка сол кездің поэзия шығармашылығында жалғыз қалып болды. Ол
“Ямато өлеңдерінің” синонимдеріне айналып, үш формаға негізделген (танка,
сэдока және нагаута) вака поэзиясы (тура аударғанда “жапон өлеңі”) тек қана
танка деп қабылданды.
Танканың бұндай беделі бірнеше себептермен түсіндіріледі, соның
ішінде поэзияның сол қоғамдағы орны ерекше айтылады. Жапон поэзиясы өзінің
қолдану ауқымының аса кеңдігімен ерекшеленеді. Хэйанда ол өміріне терең
сіңді, сарай мәдениетінің міндетті бөлшегіне айналды. Бұл жерде сарай өлең
сайыстарында суырып салмалыққа, өлең түрінде кез келген оқиғаға бірден сөз
табу, тез және тапқыр жауап беру қабілетіне қандай үлкен мәнбергендігін
айта кету керек. Сондықтан поэзия әдетте нақты бір жағдаймен байланысты,
белгілі бір оқиғаға бағытталған. Бұны сол кездегі өлең жинақтарындағы
берілген өлеңнің қандай жағдайда туғанын түсіндіріліп өтетін, прозалық
контекст котобагакиден көруге болады. Хэйан дәуірінің әйгілі өлең
жинақтарының бірі – “Кокивакасю” (“Екі және жаңа жапон өлеңдерінің жинағы”
922 ж.), қысқаша “Кокинсю”. Император қалауымен құралған алғаш өлең жинағы
болып, осындай жинақтар құрастыру дәстүрінің негізін қалады, және де одан
кейінгі өлеңдер топтамаларының құрылымы мен материалдар іріктеу
принциптеріне әсер етті. Онда негізінен бір-ақ жанр, танка үстемдік етеді.
(1100 өлеңнің 1091-і), бар болғаны төрт өлең сэдока жанрына, бесеуі
нагаутаға жатады.
Хэйан дәуірінің ортасында поэзияның басты қызметі эстетикалық болды.
ғасыр аяғына таман моно-но аварэ – заттардың жасырын әсемдігі
принципі қолданыла бастады. Ақын міндеті – затта немесе құбылыста жасырынып
тұрған әсемдікті байқап, өз сезімін өлең арқылы білдіру. Хэйандықтар үшін
заттың жасырын әсемдігін ашуда негізгі қару – сөз болды.
“Кокинсюді” құрастырушылар Жапониядағы поэзия шығармашылығының дамуының
алғашқы кезеңін, және де жапон поэтикасындағы теориялық ой дамуының алғаш
межесін қорытындылады. Бағалауды, классификациялауды, іріктеуді талап еткен
көп материал жинақталып қалды. Екі соңғы міндет жинақтың өз ішінде-ақ
шешімін тапты.
Ал біріншісі – алғы сөзі мен соңғы сөзінде. Оны негізінен, өз алғы
сөзінде Цураюки шешті, өйткені Есимоти соңғы сөзінде қысқартылған түрде сол
идеялар айтылады. Цураюкидің “Кокинсюға” алғы сөзі поэзия теориясы бойынша
алғаш еңбек болып, әдеби-сын ойын дамытты. Сондықтан жапон поэзиясының
ережелер жүйесін қалыптастырған Цураюкидің алғы сөзі біз үшін жапон
поэзиясына көңіл бөлгендер үшін аса маңызды.
Цураюки сөзінше, өлеңнің қайнар көзі болып адам жүрегі, яғни сезім
табылады. “Ямато өлеңдері, сендер бір ұрықтан – адам жүрегінен өсесіндер
және көптеген жапырақтар шоғы – сөздер болып жайыласындар”[1].
Танка поэзиясында жалпы поэзияға тән қайталану, қосарлану, салыстыру,
метафора, гипербола сияқты тәсілдер қолданылады, дегенмен жапон поэзиясының
ерекшелігін құратын макура-котоба, кіріспе-дзе, юкари котоба, утамакура,
энго, хонкадори сияқты тәсілдер де бар. Кейде олар жалпы поэзиялықтармен
қосылып кетеді, өйткені олар кейбір қызметтері мен формаларында салыстыру,
метафора, аллегория сияқты қолданылады. Дегенмен, жалпы алғанда бұлар
мүлдем басқа деңгейдегі тәсілдер. Сондықтан оларды бөлек қарастырып өткен
жөн.
Фудзивара Кинто ғасырда жапон ақындарына бірінші сөзден-ақ мәнін
айтып салу әдепке жатпағандығын айтып кеткен. Сондықтан олар әрдайым
кіріспе сөздерді қолдана отырып, негізгі мағынаны шегіндіруге тырысқан.
Осындай кіріспе сөздердің бірі болып макура-котоба саналады. Макура-
котоба – тура аударғанда “бас жақ сөзі” – ерекше поэзиялық эпитет. Белгілі
бір сөзді жалпы мағынада анықтай отырып, ол текстте оның алдында келеді
(жапон тілінің грамматикасына сәйкес). Мысалы:
Амакумо-но Аспандағы бұлт болып,
Есо-ни мо хито-но Меннен алыстап
Нариюку ка Кеттің емес пе сен.
Сасуга-ни мэ-ни ва Менің көзім
Миюру моно кара Сені көрсе де.
Өлеңнің алғы сөзінде бұл өлең сол кезде атақты ақсүйек Ки-но
Арицунэнің қызының қолымен, өз сүйіктісі солардың үйінде жүре тұра онымен
кездесуден қашқан ақын Аривара Нарихираға арналып жазылғандығы айтылған.
“Аманкумо-но” – “аспандағы бұлт” “есо” сөзіне, тура аударғанда“басқа
орын”, эпитет болып тұр. Бұл жағдайда “қашу”, “алыстау” деген мағына
береді.
Басқа өлең:
Урасабуру Менің жалғаз жүрегім
Кокоро саманэси Мұңға толады
Хисаката-но Мәңгі мықты
Ама-но сигурэ-но Аспаннан жауын
Нагарау мирэба Дамылсыз жауғанын көргенде
“Хисакато-но” – “мәңгі мықты” “ама” (“амэ”) – “аспан” сөзін
анықталды.
Макура-котоба сөзге ғана емес сөз тіркесіне де қатысты бола алады.
Мысалы, “амакумо-но такоки-мо сирадзу” – “аспандағы бұлт сияқты тіреу
білмей”. “Амакумо-но” эпитеті бұл жерде “тадоки” – “тіреу”сөзімен емес,
бүкіл сөз тіркесі “тадоки мо сирадзу” – “тіреу білмей“ тіркесімен
байланысты[2].
Утамакура – бұл аймақ, тау, өзен және т.б. жерлердің атаулары (әдетте
өте танымал). Сөзбе-сөз аударғанда утамакура – “өлең басы”, өйткені ол
әдетте шығарманың басында тұрады. Мағынасы маңызды сөзді текстке енгізеді,
яғни өлең сонда “тұнып” тұрғандай болады.
Хикэта-но Хикэтада
Вакакурусу вара Талшын толы дала
Вакаку э-ни Сен жас болғанында,
Инэтэмаси моно Сені аймалағанымда...
Оиникэру камо Бірақ сен қартайдын.
“Жас талшын өскен егіс дала” деп айта салу ақынға аз көрінді. Ол
текстке Хикэта топонимін енгізіп, осы даланы анықтағысы келді. Бұл жерде
“Хикэта-но” – утамамакура.
Арнайы тәсіл ретіндегі утамакураны жапон ақындары көптеп қолданған
және шығарманың негізгі мазмұнына кіретін жай географиялық атаулармен
шатастырмау керек. Осылайша, анықтауыш қызметінде тұрған топонимдер өлеңнің
“басы” бола алмайды[3].
Мысалы, Цураюкидағы Курабуяма тауының аты.
Умэ-но хана Алхоры иісі аңқығанда
Ниоу харубэ ва Көктем шағында
Курабуяма Сұсты Курабу тауынан
Ями-ни коюрэдо Түнде өткеннің өзінде
Сироку дзо арикэрэ Айналаның жарық екенін көресін.
“Курабу” бұл жерде табыс септігінде тұр (жалғаусыз түрде) және
“кураки” – “қара”, “сұсты” сөзімен ойша байланысып мазмұнның маңызды
бөлшегін құрап тұр.
Дзе болса, (тура аударғанда “кіріспе”, “алғысөз”) өлең текстіне
мазмұны үшін маңызды сөзді енгізеді, және де сол арқылы келесі хабарламаға
жақындатады.
Асихики-но Жайылған құйрығы
Ямадори-но о-но Фазан құйрығы
Сидарио-но Салбырап тұрған құйрық –
Наго-нагаси е-о Ұзақ-ұзақ түнді
Хитори камо нэму Жалғыз өткізермін
“Асихики-но ямадори-но о-но сидарио-но” сөз тіркесіне (“Жайылған
тауларда фазан құйрығы, салбырап тұрған құйрық”) “наго-нанаси” (“ұзақ-
ұзақ”) сөзін енгізіп, оны текстте анықтап көрсетеді.
Дзенің көп жерлері макура-котобаға ұқсайды. Макура котоба сияқты ол
да риторикалық әжекей, және әдеттегідей анықтайтын сөз немесе сөз
тіркесінің тура алдында тұрады, макура-котоба сияқты ол да өлең мазмұнымен
тура байланыспайды, оның құрамына кірмейді.
Дегенмен дзе “бас жақ сөзінен” айтарлықтай алыс жатыр. Онда негізгі
мазмұнмен басқаша қатынас, оның табиғаты, құрылымы мүлдем өзгеше. Әдетте
оның көлемі шектеусіз. Ол тек өлең көлемінен ғана шектеледі. Мысалы,
нагаута танкадан қарағанда дзе көп көлем береді. Кейбір кіріспелер кейде
отыздан көп шумақ береді. Танкадағы дзенің орташа көлемі – бір жарым –
екіден бастап үш шумаққа дейін. Бірақ макура-котобадан қарағандағы үлкен
көлем жаңа қасиетті тудырады: баяндалу бөлшектерінің көп болуы. Бұл әсіресе
дзе өлең құрылымының ауқымды бөлігін құрағанда қатты білінеді. Танкада:
Масурао-но Батыл жауынгер
Сацуя тахацами Қолына садақ ұстаған
Татимукаи иру Оған бұрылды да атты –
Матоката ва Мақсат: Матоката шығанағы
Миру-ни саякэси Ап-анық болып көзге көрінді.
Дзе үш жолды қамтиды: “Масурао-но сацуя тахасами татимукаи иру мато”.
Егер “бас жақ сөзі” әдетте сөз, кейде ғана сөз тіркесі болып келсе,
дзе болса әдетте сөз тіркесі немесе сөйлем болып келеді[4].
Келесі көркем тәсіл – бұл юкари-котоба, сөздердің бірігуі (екі
мағыналық) тәсілі. Белгілі бір дыбыстардың бірігуі текстте екі (кейде одан
да көп) мағынаға ие болады. Бұл бойынша бір сөз екіншісіне енеді, немесе
екіге бөлінеді, какэру. Бұдан тағы бір аты – какэ-котоба шығады. Басқаша
айтқанда сөздің екі жағы бар, ол оқырманға кезекпен біресе бір жағын,
біресе екінші жағын көрсетеді. Осыдан бола юкари-катобаны кейде айналмалы
сөз, ағылшынша pivot-word деп атайды[5].
Екі мағыналы сөздің мысалы болып Таира-но Накаки өлеңіндегі “хацука”
мен “цуки” айтылады.
Ау кото-но Біздің кездесулеріміз
Има ва хацука-ни Қазір сиреп кетті, -
Наринурэба Жиырмасыншы күндегідей
Е фукакарадэ ва Түн ортасына дейін аспанда ай жоқ,
Цуки накарикэри Сені көру мүмкіндігі әлі жоқ.
Бірінші “сирек” және “жиырмасыншы” сөздерінің мағынасын біріктіреді,
екіншісі “ай” мен “мүмкіндік” сөздерін біріктіреді.
Юкари-котобаны үш топқа бөліп қарауға болады. Біріншісі, бұл
омонимиядан құралатындар. Осылайша “хацука” – “сирек”, және “хацука” –
“жиырмасы”, “цуки” – “ай” және “цуки” – “мүмкіндік” сөздері омонимдер болып
табылады. Екіншісі, сөздердің полисемантикалылығында құралатын юкари-
котоба. Әдетте екі мағына тура және жанама болып арақатынасын белгілейді.
бҰл екі түрлі жағдайда іске асады:
а) жанама мағына сөздің нақ өзіне тән кезде. Бұл тілдің өзінің, оның
семантикасының құбылысы.
Адзусаюми Өзінің шетен садағыңды
Хикоба манимани Сен керген кезде – мені арбап,
Ерамэдомо Саған мен берілер едім
Ноти-но кокоро-о Бірақ кейін сенің жүрегің қалай
Сирикатэну камо! болар
Қалай білемін мен!
Мұнда екі полисеманттық сөз: “хику” (“хикаба” түрінде) және “еру”
(“ерамэдомо” түрінде). Біріншісі “адзусаюмимен” (“... садақ”) қосылғанда тура
мағынада – “керу” болып айтылады. Ал субъектіге қатысты қолданғанда жанама
мағынасында – “арбау”, “қызықтыру” болып тұрады. Еру да осыған сәйкес екі
мағынада – “жақындау” (керген кездегі садақ ұшының жақындауын айтады) және
“жақын болу” (яғни берілу) болып қолданылады.
б) Ақын жанама мағынаны берілген жағдайда қолдана алу кезінде. Бұл
поэтикалық бейнелеу құбылысы. Мысалы, “вакамурасаки” келесі бір өлеңде:
Касугано-но Касуга жазығындағы
Вакамурасаки-но Жас фиалка түсіне
Суригоромо Боялған көйлек
Синобу-но мидарэ Ою өрнегі – сезім құйыны
Кагири сирарэдзу Шексіз.
Бұл сөз бір мезгілде “жас фиалка” білдіре отырып, сонымен қатар, өлең
авторы Касугада кездестірген жас қыздардың метафоралық бейнесі болып
табылады.
Ал үшінші түрі, бұл өз атауларының негізінде құралатын екі мағыналы
сөздер, және де олар қасиетін қолданады.
Мысалы, “Фукагуса” аймағының аты: оның заттық мағынасы – “қалың шөп”.
Осының негізінде өлең құралған:
Тоси-о хэтэ Ауылымды,
Сумикоси сато-о Көп жылдар тұрақтаған,
Идэтэ инаба Тастап кетсем,
Итодо Фукагуса Одан да қалың шөп
Но то я наринан Айналмайды ма.
Автор өзі тастап кетсе қанырап қалатын өзінің сүйіктісінің үйін
айтқысы келген еді (“қалың шөп өсіп кетеді”).
Тағы бір жиі кездесетін жапон поэтика тәсілдерінің бірі – энго,
сөздердің мағыналық байланысы. Энго тура аударғанда “туыс” немесе “тәуелді”
сөздер. Мысалы, “цую” – “киэнамаси” және “кумо” – “сора” сөздері төменгі
өлеңдерде энго болып табылады:
Сиратама-ка Ол менен сұрағанда:
Нани дзо то хито-но Ақ маржан ба анау? – деп
Тоиси токи Сол арада оған
Цую то котаэтэ “Шық” деп
Киэнамаси моноо еріп кеткім келді.
Юугурэ ва Кештерде
Кумо-но хататэ-ни Бұлттар шетіне қарап
Моно дзо омоу Ойға батамын:
Амацу сора нару Аспандай алыстағыны
Хито-о коу тотэ Сүйемін мен.
“Цую” – “шық” сөзі авторға өзіне қатысты “киэру” (“киэнамаси”
түрінде) – “еру” етістігін қолдануға ерік берді, өйткені бұл сөз ойын
“жоғалу”, “өлу” сияқты күнделікті сөздермен айтудан қарағанда әлдеқайда
поэтикалық болып саналған еді.
Осыған ұқсас “кумо” – “бұлт” сөзі сүйктінің алыстағы, қолжетпестігі
идеясын жеткізу үшін “амацу сора” – “аспан”, “аспандай” сөз тіркесін
қолдануға негіз болды.
Бұл мысалдардан көргендей, мағынасы жағынан байланысқан сөздер
міндетті түрде бірінен кейін бірі келмейді. Бірінші мысалдағыдай екеуі бір
контекстке ене алады, сонымен қатар әртүрлі контекстілерге кіре алады -
екінші мысал.
“Энго, юкари-котоба сияқты, утамакура, дзе, немесе макура-котобаларға
қарағанда әлде қайда кеш қалыптасқан тәсілге жатады. Ол туралы қалыптасқан
көркем тәсіл ретінде тек 1Х ғасырдан кейін айта аламыз. Дегенмен оның пайда
болуы одан да ерте, “Манисю” поэзиясына жатады, бірақ оның толығымен
бейнелеу мүмкіндігі өзінің түрлері мен қолдану формаларының көптігімен
ерекшелінген Хэйан дәуірінде ғана ашылды”[6] – деп жазады И. А. Боронина.
Ендігі кезекте хонкадори, “бастапқы өлеңге ілесу” тәсіліне көшсек.
Бұл тәсілдің мәні авторладың бұрындары болған шығармалардың материалдарын
қолдануында жатыр. Бұл жердегі мақсат бастапқы шығарманың мазмұны арқылы
өлеңнің өткендегі поэтикалық кеңістігін қайта қалпына келтіріп, оның
мағыналық фонын кеңейту.
Мысалы, “Кокинсю” өлеңдер жинағында белгісіз автордың мынандай өлеңі
бар:
Сацуки мацу Гүлденген мандарин
Хана татибана-но Мамыр күткен
Ка-о кагэба Иісін сезгенде,
Мукаси-но хито-но Бұрынғы сүйіктімнің
Содэ-но ка дзо суру Жеңінің жұпары елестейді.
Осы өлеңге аллюзияны өз өлеңінде Фудзивара Сюндзэй қолданады:
Тарэ-ка мата Біреуге қайта
Хана татибана-ни Гүлденген мандарин
Омонидэн Естеліктер әкелер,
Варэ мо мукаси-но Мен де мүмкін, бұрынғы
Хито-то царинаба Махаббатың болармын.
Сюндзэй замандастарының аллюзияны танып,ескі өлеңнің сөздері мен
жағдайын естеріне алатынына сенімді болған – сол естеліктер оның өз
шығармасының мазмұнын толықтырып, кеңейткен.
Үлгі ретінде алынған өлең “хонка”, тура аударғанда “түпнұсқа (немесе
дәл сол) өлең” деп аталады да, соның негізінде қайта құралған өлең
“хонкадори” яғни “түпнұсқа өлеңге сәйкес”, немес “бастапқы өлеңнің ізімен”
деп аталады.
А. Е. Глускина хонкадори тәсіліне келесі анықтаманы береді: “Ол бұрын
болған шығарманың тақырыбын, негізгі ойын, бейнелерін, кейде тіпті танканың
екі-үш жолын оған ұқсайтын, дегенмен өлеңді жаңартуды талап ететін басқа да
белгілі бір жағдайдағы жаңа шығарма құру үшін алуды білдіреді. Бұл жаңарту
алынған бастапқыөлең жолдарына жаңа нақты бір жағдайларға негізделіп,
орындаушыға авторлық хұқық беретін жаңа өлең жолдарын қосу арқылы жүзеге
асты”[7].
“Бастапқы өлеңге ілесу” тәсілі халып поэзиясында туып, бірте-бірте
көркем суреттеудің әдеби әдісі ретінде кемеліне жетеді. Хэйан дәуірінің
аяғында оған поэзия теоретиктері, соның ішінде Фудзивара Мототоси айырықша
ден қояды. Мототосиға тағылатын “Эцумокусе” (“Бақытты жазбалар”) поэтикалық
трактатында ол “Манъесю” өлеңдер жинағына жүгінген мысалдарды “бастапқы
өлеңдер” көзі ретінде қарастырады. Сол кезде-ақ поэзиядағы қорғаныс
ағымдары қалыптасып, бүл хонкадори тәсіліне танка поэтикасында алдынғы
орынды алуна мүмкіндік береді.
Тигири окиси Жусан жұбатады
Сасэмо-га цую-о Ал ондағы таңғы шық
Иноти-нитэ Менің өмірім сияқты
Аварэ котоси-но Осы жылы да күз
Аки мо инумэри Мұңмен өтетін сияқты
Фудзивара Мототосидің осы жолдарының “бастапқы өлеңі” болып Каннон
әйел құдайының мейірімі жайлы айтылған танка саналады.
Нао таномэ Үміттене бер,
Симэдзи-га хара-но Менің барымда
Сасэмогуса Бұл бекер өмірде
Вага е-но нака-ни Сисэмидзи жазығындағы
Аран кагири ва Жұбаныш жусан сияқты
Жылы, нәзік көңіл күйге Мототоси мұң мен өкініш сезімін, өмірдің
өткінші мәнін қарсы қойып, бастапқы өлеңмен диалогқа түскендей болады.
Мототоси бастамаларын “хонкодори” терминін енгізіп, бұл тәсілдің
поэзияда қолдану жолдарын көрсеткен Фудзивара Сюндзэй жалғастырады.
Біз айтып кеткендей 1Х ғасыр аяғында ақындар осы тәсілге жиі
жүгінетін болды. Бұл “Кокинсю” өлеңдерінде өз бейнесін таппай қоймады.
Мұнда “Маньесю” поэзиясынан материал алу кездеседі:
Ханиясу-но Ханиясуда
Икэ-но цуцуми-но Тоған бөгетінде
Коморину-но Жасырын ми батпақ
Юкуэ-о сирани Жол таба алмай
Тонэри ва матоу Сасып жүр бір топ
Хитомароның осы өлеңінің негізінде авторы белгісіз болып қалған басқа
өлең құралған:
Акикадзэ-ни Күз желіне
Аэдзу тиринуру Шыдамай, құлайды
Момидзиба-но Сарғайған жапырақтар...
Юкуэ садамэну Жол білмей
Варэ дзо канасики Қандай аяныштымын
Жаңа автор Хитомародан төртінші жолды ала отырып, оны дәл сол орынға
қояды, бірақ “сирани” – “білмей” етістігінің орнына мағынасы соған жақын
“садамэну” (“садамудан” – “анықтау”) етістігін қояды.
“Жол білмеу” сөзі жаңа авторда басқаша түсіндірмеге ие болады. “Юкуэ-
о сирани” жағдайы Хитомарода “сасқалақтау”, “шарасыздықты” білдіреді. Бұл
арада бұндай жағдайдың нақты себебі ұқтырылады: Такэти ханзаданың өлімі.
Сондықтан да алдында “ұзын өлең” (нагаута) келеді. Сарай қызметшілері
қожайындарыөлгеннен кейін не істейтіндерін, “қайда баратындарын” білмей
сасқақтайды, абыржиды. Ал жаңа автор өз өлеңінде жалпы өз көңіл күйін,
шарасыздығын білдіреді.
Ки-но Цураюки өзінің “Кокинсюға” алғы сөзінде жапон поэзиясының
мәнін, шығу-даму тарихын, ерекшеліктерін жүйелі түрде сипаттай келе,
төртінші тарауын осы өлеңдер жинағының өзіне арнайды.
Бұл жерде де ол өзінің баяндауды бөлшектерге бөліп айту дәстүріне
беріп болды: алдымен ол осыған ұқсас алдында шыққан жинақтарды айтады,
сосын жинақ негізін құраған поэтикалық материалға тоқтайды, және соңында
Кокинсю басылымына тұстас келген нақты жағдайларды баяндаумен аяқтайды.
Кокинсюдің бастаушысы деп ол VIII ғасырды шыққан Маньесю жинағын
санайды. Бастапқы тарауында осы жинаққа Цураюки арнайы тоқталып, оның шығу
тарихын, оны құраған шығармаларды, оның басты ақындары деп саналып, жапон
әдебиетіне “поэзияның екі арысы” болып енген Какиномато Хитомаро мен Ямабэ
Акахито шығармаларын сипаттаған. Осылайша ол Кокинсюді Маньесюдің жалғасы
іспетті таныстырып, сол арқылы сол кездегі жапон халқының Маньесюға, жалпы
алғанда осы сияқты өлең жинақтарына үлкен ден қойғандығын көрсетіп
береді[8].
Сонымен қатар, Цураюки Кокинсю жинағына енген шығармалар авторларына
да тоқтала кетеді. “Алтын мәңгі ақындар” (Роккосэн) деп жапон әдебиетінде
аттары қалған алты ақынға да мінездеме беріп өткен. Олар: Аривара Нарихири,
Епископ Хендзе, Бун’я Ясукидэ, Монах Кисэн, Оно Комати және Отомо Куронуси.
Цураюки мен оның тобы жинақ өлеңдерін тематикалық ретте орналастырды:
ең бірінші “жылдың төрт мезгілі” бөлімі, одан кейін жалпы мағынада және
арнайы иператорға бағытталған “мадақтау” бөлімі, ал одан кейін “махаббат”
бөлімі, арнайы “ажырасу” бөлімі және тағы басқа бөлімдер
орналастырылған[9].
Ол жылдың төтр мезгілі бөлімін “көктем”, “жаз” деп аттарымен емес,
осы мезгілдердің әрқайсысына тән болатын тақырыптарымен сипаттайды. Мысалы,
көктемді ол “шашқа қыстырылатын алхоры гүлі” арқылы таныстырады. Мұндай
мазмұнның үлгісі ретінде өлеңді алуға болады:
Алхоры, сенің гүліңнен
Бұлбұл өзіне
Телпек тоқып алар.
Мен де тағып алайын
Алхоры гүлін, кәрілікті жасырып.
Бұл өлеңді түсіну үшін ежелгі поэтикалық наным бойынша, бұлбұлдар
алхоры гүлінен өздеріне телпек тоқып алатынын білу керек. Бұл телпек оның
сұлулығын ғана емес, сонымен қатар көктемнің, жастық шақтың белгісі іспетті
болған. Ақын соны үлгі еткісі келеді: ақ шаштарын жасыру үшін, басын алхоры
гүлімен әшекейлеу.
Жазды Цураюки әрқашан осы жыл мезгілімен байланысты болған көкек
құсымен таныстырып бұл топтағы өлеңдерді “көкек дайысына құлақ түру”
тақырыбымен топтастырды.
Жазғы түнде мен,
Жаңа ғана жантайып
Тағы кенет естілді
Көкектің жылағын дауысы...
Сонымен бірге таң да міне атты.
Цураюки бойнша күзге тән тақырып “қызыл жапырақтар”. Осы үлгәде мына
өлең құрылған:
Қылғылт жапырақтарды
Үйенкі ақырын тастайды,
Мына жапан тауларда.
Сол жапырақтар қалайша.
Қыс мезгіліне “қарды тамашалау” тақырыбы тән:
Әлі де қыс болғанымен,
Бұлтты аспаннан
Гүлдер құлайды.
Сонау қара бұлттар арасында
Көктем орнады ма?
Мадақтау бөлімі болса императорға, мемлекетте арналған немесе кез
келген басқа біреуге арналған сәлемдеме, құттықтау түріндегі мадақтау
өлеңдерден тұрады. Бұл жердегі тырна мен тасбақаның бейнесі түсінікті де,
табиғи, өйткені бүкіл Қиыр Шығыста екеуі де, қайың сияқты ұзақ өмірдің ең
көп тараған белгілерінің бірі еді.
Махаббат бөлімін Цураюки “жазғы шөп” тақырыбымен сипаттайды. Оның
үлгісі ретінде мына өлеңдң қарауға болады:
Егістіктегі шөп
Қалың қар арасынан
Әзер басын шығарады.
Бір сәт қана көріндің
Сен шөптей... Міне мен...
Өлеңде негізгі ой айтылмай қалады. Ол: “Міне мен – қайғыға батқан”.
Өлеңнің түсіндірмесінде ақын мұны Касуга құдайына арналған жиында көптеген
қонақтар арасында жалт етіп көрініп, жоқ боп кеткен сүйіктісін көрген кезде
айтқан делінген.
Ажырасу бөліміне “кездесу бекеті” деп аталатын (сол кездегі “келе
жатқан оңаша кездесуді” білдіретін көп тараған аллегория) тау бейнесіндегі
өлеңдер жатады. Келесі өлеңде бұл бейне осыған ұқсас басқа метафорамен
қосылған. Ол: басқа өсімдіктер арасында көрінбей өсетін “жасырын шөп”.
“Жасырын шөп” бұл жерде
“Кездесу бекеті” тауында
Бәрінен де жасырын...
Адамдардан жасын
Сен де маған келсең ғой.
Цураюкидің “кездесу бекеті” тауына жақындай келе, олар жалбарына қол
түйістіреді деген сөздері әдетте бұндай өлеңдердің ақынның сүйіктісіне
жалбарына айтылған кездесуге ниетін, әлде өтінішін білдіретінің байқатады.
Осы және басқа да көптеген бөлімдер бөлек-бөлек кітаптарға
енгізілген. Жалпы алғанда Кокинсю 20 кітаптан тұрады. Бөлімдердің кітап
бойынша бөлінуі мынадай: көктем – 2 кітап; жаз –1; күз –2; қыс –1; мадақтау
– 1; ажырасу – 1; саяхат – 1; шарадалар – 1; махаббат – 5; жылау – 1;
тақырыбы жағынан әртүрлі өлеңдер – 2; формасы жағынан әртүрлілер – 1; және
1 кітап “Поэзия академиясының” өлеңдеріне арналған.
“Кокинсю сөзсіз үлгіге айналды: осыдан кейігң императорлық
Антологиялардыңбәрі де оған қарап соның үлгісінде жазылып отырды. Сонымен
қатар ешқандай Анталогия осы “көне және жаңа Ямато өлеңдерінің жинағы”
сияқты шын мәнінде көркемдік маңыздылығы жағынан да, стилистік өнері
жағынан да толысқан өлеңдерді бермеген. Цураюкидің өз еңбегін жоғары
бағалауы заңды. Кокинсю жапон әдебиетінде мәңгі жасайды: онымен барлық
кейінгі жапон поэзиясы өмір сүреді”[10].
2 – тарау. §1 Прозаның алғашқы қадамдары. Исэ-моногатари.
Хэйан дәуірінде зерттеушілер хэйан қоғамының өз елінің ғана емес,
бүкіл ортағасырлық әлем әдебиетінің дамуына қосқан орасан үлесі деп
қарастыратын ерекше құбылыс бастамасын алды. Ол құбылыс – роман. Әрине,
проза тарихының әр кезеңінде оның өзіндік сипаты, атауы болатындай
Жапонияда да ол айырықша. Бұл жерде оны “повесть” дегенді білдіретін
“моногатари” сөзімен белгіленген, және бұл атау шығарманың кез-келген
көлемі мен кез келген түрлік сипатына өзгерусіз қалатын осы әдеби жанр
мәнін көрсетіпбереді. Сондықтан моногатари бұл жағынан алғанда роман да,
повесть те, әңгіме де бола алады[11].
Әлемдік әдебиеттен байқағанымыздай, тарих сахнасына орта ғасырлар
межесінде шыққан елдердің көбінде прозалық әдебиет эпостан – ертегілерден
бастап поэмаға дейін басталатын. Жапонияда да әдеби проза ертегілерден
басталады, бірақ ол бұл шеңберден тез шығып, этикалық поэмаға емес, романға
айналды.
IX ғасырда пайда болған “Такэтори ата туралы повестті” жапон
әдебиетіндегі проза жанрының алғашқы шығармасы деп атайды. “Маньесюда” және
тағы басқа ежелгі ескерткіштерде кездесетін бір аңыз сюжетін қолданған бұл
повесть ертегі заңдылықтармен құралған. Дегенмен де бұл толық, жоғарылай
дамитын сюжеті мен мықты композициясы бар өзінше бір шығарма.
Такэтори атай (“бамбук жинаушы” деген мағына береді) бамбук арасынан
кішкентай қыз тауып алады. Ол елдің бәрін тамсындырған аса сұлу қыз болып
өседі. Автор аспан қызының жүрегін жаулап алу үшін кез-келген айлаға баруға
дайын жергілікті ауқаттылар арасынан шыққан күлкілі жігіттерді мысқылдайды.
Бірақ олар әрдайым әшкереленіп, ел-жұртқа күлкі болады. Әр эпизод мысқыл
өлеңмен аяқталады. Повестте өткір сатира халық нақылдарымен, ал ғажайып
ертегі аттары сол күйінде сақталған министрлер мен сарай қызметкерлерінің
шынайы бейнелерімен үйлеседі.
Повесть эпилогында аспан қызы еріксіз өзінің жасаған күнәсі үшін
қуылған жерден қайта жиырма жыл өткеннен кейін ай астанасына оралады.
Алғашқы прозаның тағы бір үлгісі Х ғасыр басында жазылған, “Опикубо-
моногатари” (“Отикубо қыз туралы повесть”). Оның негізінде өгей шешден
қысым көрген сұлу қыз туралыбәріне танымал ертегі джатыр. Бұл әңгімеде
ешқандай қиял-ғажайып жоқ. Бұл жағынан оны тұрмыстық роман жанрына
жатқызуға болар еді. Бұл повесте хэйандықтардың өмір салты, олардың ұзақ-
түйек, киім жайлы, мейрамдары жайлы мәселелері кеңінен бейнеленген. Бәрі
шын өмірдегідей. Бірақ нәрседе автор ертегі заңдылығын сақтаған: повестті
бақытты аяқтаған. Жақсылық жеңіп, жамандық жазасын тартады: бейшара
Отикубоны жас, әрі айқатты жігіт жақсы көріп қалып, оны ренжіткендерден кек
алады.
Осы екі шығарма Жапониядағы көркем баяндау әдебиетінің алғашқы
туындылары болғанымен, тамыры фольклорға кетіп, роман жанрынан әрі алысырақ
еді.
Хэйан романының, бүкіл жапон романының бастамасын “Исэ
мооногатаримен” (931) байланыстырады[12].
Бұл шығарманы алғаш көрген кезде, ол толық аяқталған және бір-бірімен
байланыспайтын бірқатар үзінділерден тұратын сияқты көрінеді. Олардың саны
125-ке жетеді. Сонымен қатар, бұл үзінділердің орын тәртібі де маңызды емес
сияқты болады: біреуісі келесісінің орнына басты мазмұнға нұсқан
келтірместен тура алатын сияқты. Әр үзінді екі бөліктен – проза және
өлеңнен тұрады. Бірақ ббұл астыртын ой, тереңірек үніліп отырған жағдайда
бұл үзінділердің бір-бірімен іс-әрекет, сюжет, кейіпкерлер ортақтығымен
байланысып жатқанын көруге болады. “Исэ моногатариді” тек повесть ретінде
бүгінге дейін жоғары бағалап келген де сол себептен.
Ендігі жерде осы үзінділердің бір-бірімен қандай байланыста жатыр
деген сұрақ туындайды. “Исэ моногатари” шынымен де тек осындай көркем болса
да бөлек алған мағынасында аса шектеулі бөлшектердің қосындысы ғана ма?
Шығарманы зерттеушілердің көбі солай айтқан. Бірақ бұл жайтты жоққа
шығаратын бір мәселе бар. Тексттің өзіне қарасақ. Кәмелеттік жасқа толып,
өз өмірінің босағасында тұрған кейіпкерді сипаттаған пррозалық кіріспеден
кейін бірнеше эпизодтар кетеді және олардың арасындағы байланыс пен өзара
тәуелділік анық көрінеді. Екінші үзінді біріншісінің, мүмкін бастысының,
кейіпкер махаббатының басын, кейіндері көптеген эпизодтарды
байланыстырушысы ретінде келетін сол бір оқиғаның басын суреттейді. Бұл
оқиға – кейіпкерлердің бір әйелге - дәстүрлі түсіндірмеге сәйкес, болашақ
Нидзе императорына махаббаты. Оластанада, ал әйел болса бір тұйық, оңаша
жерде, бірақ кейіпкерден онша алыс емес, өйткені кейіпкер оған оңай барып
тұра алады. Бұдан кейін келетін эпизод осыдан шығады: кейіпкердің алдыңғы
өлеңінде-ақ өз ғашығына деген аздаған қызғанышы мен реніші бар еді.
Қызғаныш сарыны хэйан махаббатында қандай негізсіз болса да, қалыпты
болатын[13].
Енді бұл түпкірде жатқан қыз, сол кездегі басқа да үлгіні
отбасылардан шыққан қыздар сияқты оңашадан шығып ақсүйек өмірге көшеді. Әр
ата-ананың арманы өз қызын император көңілін өзіне аударып, отбасына жақсы
тұрмыс әкеледі деп сарайға, жесір император әйелге қызметке кіреді.
Кейіпкер махаббаты жаңа ортаға, шулы сарай ортасына түседі. Олардың
кездесулері қиындап жасөспірім сезімі үлкен махаббатқа айналады. Бірақ көп
ұзамай қыз басқа жерге көшіп кетеді де бұрын анда-санда кездесіп жүрген
жастар мүлдем кездесе алмай қалады. Мұндай азапқа шыдай алмаған жас жігіт
өз махаббаты жаңа ортаға, шулы сарай ортасына түседі. Олардың кездесулері
қиындап жасөспірім сезімі үлкен махаббатқа айналады. Бірақ көп ұзамай қыз
басқа жерге көшіп кетеді де бұрын анда-санда кездесіп жүрген жастар мүлдем
кездесе алмай қалады. Мұндай азапқа шыдай алмаған жас жігіт өз ғашығына
құпия түрде қашуды ұсынады. Қыз бұған келіседі. Алтыншы үзінді олардың
қашқандарын, оларды қуып барып, қызды аяғында күштеп қайтарғандығын
суреттейді. Міне 2-6-шы үзінділердің байланысы осындай бүтіндей бір
баяндауды құрайды. Барлық бес үзінді кішігірім циклді құрайды және осындай
анық цииклдар “Исэ моногатариде” көп.
Егер кейіпкерлердің бірінші жасөспірімдік махаббатын сипаттаған осы
бес үзіндіні “жас махаббат” деп аталған бөлімге бөлсе, 7-14 үзінділерін
“Айдауда” (“В изгнании”) деген бөлімге біріктіруге болады. Және де жаңа
тақырып емес, бұл тек қана бөлім, өйткені ол алдынғы жағдайдың табиғи дамуы
болып табылады: кейіпкер өз сәтсіздігінен қапалануда. Астана оған ұнамайды
және онда қалған қауіпті де, қыз ұрлауымен байланысты алда-жалда жаңа
қиындықтар пайда болуы мүмкін, сондықтан ол “жер шетіне” аттануға бел
буады.
“Жер шеті” хэйандықтар үшін алыс емес, қалаларының сыртына шықса
болғаны, өйткені олар үшін барлық әлем соның қоршауына жинақталған еді. Ал
енді сонау бір шығыста жатқан провинцияларды алсақ, ол нағыз “жер шеті”
болатын. Кейіпкер сонда аттанды. Оның осы саяхаты 7-14 үзінділерде
баяндалады.
Ары қарай осылай талдай берудің қажеті жоқ: өзіңнің құрған жобаң
қатесіз деуге әртүрлі байланыстар мен жорамалдар көп. Тек тағы бір үлкен
бөлімді айта кетсе болады: ол кейіпкердің жаңа байланысы, ханшайымға, Исэ
провинциясындағы храмдардың қараушысына махаббаты. Бұл байланыстың
баяндалуы сегіз үзіндіге созылады – 67-шіден 74-ке дейін.
Осылардан, үзінділердің мағыналық жағынан бір-бірімен байланыспаған
деген алғашқы көзқарас дұрыс емес екендігін көреміз. Бұл жерде автор
мақсаты баяндау негізінде “өлеңдер кітабын” шығару, яғни бірінші кезекте
Хэйан адамдары қатты бағалағанды беру. Оның басты міндеті сезімнің барлық
түрлері мен түстерін ашу. Сондықтан ол үшін кейіпкер өмірінің кейбір
эпизодтарында оның нақты жағы, алдынғысы мен соңғысының байланысы емес,
оның сезімдік, эмоциялық жағы маңызды. Сондықтан автор мазмұндық жағынан
тарауларға бөлудің орнына үзінділерді сезімдік жағынан бөлген: көптеген
бөлімшелерден тұратын сезім түрлері мен типтері – оның композиция құрудағы
принципі міне осындай[14].
Шығарманың негізгі тақырыбы – махаббат, сюжет – “кавалер мен ханымның
қарым-қатынасы”. Тек қана өте шектеулі түрде ғана басқа тақырыптар,
“табиғат”, “достық” тақырыптары кездеседі, онда да таза түрде өте сирек,
көбінесе олар негізгі тақырып “махаббатты” толықтырады.
Біресе әр түрлі түске боялған махаббат мұны тақырыбы, кейде ғашығына
деген сағыныш тақырыбы...
Күзде далада
Таңертең ерте ағаштар арасымен
Келемін мен.
Жеңім су... Бірақ
Сенсіз өткен түн одан да қиын.
(24 үзінді)
Кейде мұң, қынжылыс болып келеді:
Қиналдым мен. Қараймын...
Сағынамын да көз жасы көлі
Толып жатыр, толып жатыр!
Жеңім ғана суланды...
Сенімен кездесу жоқ!
(106 үзінді)
Біресе ол тағы да әр түрлі жақтардағы: кейде қарсы жаққа нала түрінде
болады:
Жеңім менің су болды
Сықсан да болады
Көз жасымен суланды.
Бұл тамшылар сенің
Қатыгердігіңнің ізі емес пе?
(74 үзінді)
Енді кейде ол махаббатта сәтсіздікке ұшыраған шарасыздық болып
келеді.
Бұл жерде тұра алмаймын!
Тезірек іздейін мен
Тау ішінен пана,
Қайда ғана барсам екен
Адамдарға көрінбей
(58 үзінді)
Осындай тақырыптардың әртүрлі жақтарын талдай берсең Исэ
моногатаридің бәрін жазып шығуға болады. Бұдан осы шығарма махаббат
кітабы емес пе деген сұрақ туындайтыны анық[15].
Мұндай көзқарасқа бір өте маңызды жағдай қарсы тұрады: осы ешқандай
бір-бірімен байланыспайтын сияқты, ретсіз орналасқан әңгімелер артынан
әрдайым автор сезіледі; оның тұлғасы, көңіл күйі, көзқарасы сезіледі. Және
бұл үзінділерде өз ізінқалдырады. Олар автордан негізгі сипатын бірден
өзгертетін өздерінің біртұтастығын, бірлігін табылады.
Автор араласуы кейде анық көрінеді: бұл жағдайларда ол көбінесе соңғы
сөз, сентенция түрінде келеді. Мысалы, сентенциялар бірінші әңгімеде
мынандай:
Міне ежелгі адамдар өз әрекеттерінде осындай бекем және шапшаң
болған;
немесе 14-ші әңгімеде:
Әйел сондай бақытты болды, бірақ ондай жабайы жерде бір нәрсе
істеуге бола ма?
немесе 33-ші әңгімеде:
Мүмкін ол мұны көп ойланғаннан кейін айтқан шығар
немесе 38-ші әңгімеде:
Әлемдегі ең бірінші серіге бұл өлең тым қарапайым еді
Көп жағдайда араласу жеке бір бейнелер түрінде көрініп баяндаудың
өзінен өтеді. Мысалы:
Дәл осы жерде астында ағаш шатыр қасында сүйретіліп жүлген бейшара
шал мынадай өлең шығарды...
немесе:
Жаңбыр күртешесі мен бас киімін алып үлрермеген ол, су-су болып,
ғашығына жүгіріп келді.
Осылайша автордың барлық айтылғанға бағасы, ой-пікірі байқалады. Және
де осы тәсілмен автор суреттеуге сюжеттің немесе тақырыптың өзінің
материалынан емес өз жағынан ерекше сәндік береді.
Осылайша Исэ моногатариді махаббат кітабы деп тапшылау дұрыс емес
деуге болады. Сонымен қатар, оған бөлек әңгімелердің жинағы дегенді де
жоққа шығаруға болады. Жоғарыда айтылғандай, олардың бәрі бір бүтіннің
бөліктері. Сонымен қатар бұл бірлік кейіпкер мен айналаның бірлігімен одан
да қатты нығаяды. Әңгімелер кейіпкері – кавалер, яғни автордың өзі болсын,
немесе тегі мен жағдайы соған ұқсас біреу болсын хэйандық; қоршаған орта –
сол баяғы хэйан астанасы, орталық ретінде. Қоғамның жоғары
жақтарындағылардың өмірі – негіз ретінде[16].
§2 Хэйан дәуіріндегі күнделік жанры. Митицуна-но хака “Өткінші өмір
күнделігі”
Әлемнің ешқандай әдебиетінде күнделіктер жапондық әдебиетіндегідей
ерекше орын алып тұрмайды. Олар бұл жерде ерте пайда болып, кең таралып
және көптеген ғасырлар бойы халықтың барлық рухани дүниесімен тығыз
байланыста болды.
Көркем әдеби күнделіктер жанрына автор өміріндегі оқиғалар желісімен
құралған шығармалар жатқызылып, ал бұл әңгімелеудің эмоционалды орталығы
автордың өзі болып табылады. Бұл шығармалар басында әдетте, никки деген сөз
тұрады (күнделік).
Басында күнделіктерді жүргізу тек еркектердің құзырында болатын. Ол
қытайдың жазба тілін білуді, аса жоғары конфуциандық және буддистік білімді
талап еткен. Ал қандай да текті отбасынан шықса да әйелге өз білімділігін
көрсеткен орынсыз деп саналған.
Жапондық әйелдер проза шығармаларын жазуға X ғасырда қатыса бастады.
Бұл кезде қытай иероглифтерінің негізінде жапон буындық жазуының екі түрі
жасалған болатын. Көптеген повестер, күнделіктер, эсселерді әйелдер жаза
бастады.
Жанрды сипаттау үшін алдымен оның басты ерекшеліктеріне тоқталайық.
Көркем күнделіктердің басты белгісі – бұл оның автордың жеке тұлғасына
қаратылуы. Жеке оған немесе оның таныстары ментуыстарына қатысты оқиғалар,
осы оқиғалар жайлы оның жеке тоғаныстары орын алған.
Әр жазбаның нақты уақыты мен шынайылығы мұнда міндетті шарт емес.
Егер “Тосадан саяхат күнделігінде” әрбір күн белгіленіп отырса, басқа
күнделіктердің көбінде шамамен белгіленген, кейбіреулерін аса мұқият
зерттеулерден кейін ғана белгілеуге болады.
Сонымен қатар әр күнделікте шын болған оқиғалар айтылған. Бұл қарама-
қайшылықты түсіну үшін жапон мәдениетінің дәстүрлі бір ерекшелігін есепке
алу қажет. Ол адамдар өмірінде үлкен мәнге ие болған поэзияда жатыр.
Ежелден бастап жағдайға байланысты шыққан өлеңдер аса маңызды болған.
Оларды сакура гүлдегенде, аяз емен жапырақтарынкөркем бояғанда, алғаш қар
жауғанда шығарған.
Жапон ғалымдары XVII ғасырдан бастап-ақ күнделіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz