Домбыра - ұлттық психология көзі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Домбыра – ұлттық психология көзі

п.ғ.к. доцент Жасарал Еңсепов
күйші Асылбек Еңсепов

Дыбысты өңдесе құлпырады. Түрленген дыбыс әуенге айналады. Адам бойын
билеп қызықтырады. Сол дыбысқа сөз жамасақ оның қаны айналып тыңдаушысын
елеңдетеді, оның қызығуы артады. Қызығу қабілеті артқан адам тәрбиелеуге
иілгіш келеді. Атам қазақ тәрбиенің басты құралына домбыраны айналдыруы
соның бір белгісі. Сан түрлі ирімдерге бай әуен адам санасын билейді,
бойына сіңеді. Құлақтан кіріп, бойды алар Жақсы ән мен тәтті күй. Көңілге
түрлі ой салар, Әнді сүйсең, менше сүй (1) деп Абай мінезді әуен
реттейтінінен хабардар береді. Музыканың құдіретімен ертеді адамның шыққан
тегін анықтаған. Патша баласының ақыл-есін тексеру үшін ғұламалар оған
музыка әуенін тыңдатып сынақтан өткізеді: бала бесігінің жанына тағы да
бірнеше бесік қойылады. Бәрінде де бала бар еді. Содан соң өнерпаздарға
түрліше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлі. Оның ішінде тамбур,
дутар, кеманші, барбитон, ребаб және қытай аспаптары да болды. Даңғыраның
күндей шалқыған үнінен соң, кеманшаның түндей қайғылы үні естіледі. Сол
үнге патша баласы ең бірінші болып еліктеп, оның текті тұқымынан екенін
айқындайды (2) Сөйтіп тектілік тәрбиеден туса, тәрбие нәтижесін айқындауда
музыка тағы да мәнділік танытады. Музыка тыңдатпайынша, тәрбие беру,
балалық шақтың өзінде адамның сүйіп тыңдайтын ән-күйлерінсіз тәрбие беру
деген-менің басыма қонбайтын нәрсе – деп (3) В.В.Сухомлинский ән мен
күйдің әсерінсіз тәрбиені елестетпейтін айтады. Біздің ататегіміз домбыра
өнеріне баса назар аударуы содан болса керек.
Домбыра өнері хан мен сұтанның қаһарын тоқтатқан. Батыр мен ақынға қуат
берген. Бұқара халықтың еңсесін көтерген. Біліксізге білік, көріксізге
көрік, рухсыздың рухын оятқан аспап. Тілді көркемдеп, рухын асқақтатқан
домбыра. Домбыра өнерінің ой тәуелсіздігіне де ықпалы зор. ...Ақыл ойы
басқа ұлтқа тәуелді болған халық, сайып келгенде, ынжық, дәрменсіз, өресіз
болып, біреудің ақылымен жүретін адам сияқты келеді деп (4) ой түйіндеген
Айталы өресі биік асқақ ұлт құлдық психологиядан арылу керек екеніне баса
назар аударады. Демек ол ойдың толыққанды болуына ықпал ететін бірден - бір
құрал ол домбыра өнері. Ұлт өзінің ататегіне оралу арқылы өзін - өзі сақтап
қала алады. Домбыраны ататек ұстап, ұрпаққа аманат етіп берген асыл мұра.
Оның үніне құлақ түріп бойына сіңіріп өсу ұрпақ міндеті болмақ. Домбыра
өнері алып ананың емшегін емгендей етіп, өсіріп, тербеп, әлдилейді. Домбыра
өнері ұлтымыздың психологиялық жанын емдеп, бойынан естілген күй (әуен) қан
айналымын жақсартады. Қазақ тілі майда әрі әуенді, өздері зерделі және сөз
қағыстырғанда тапқыр, түйреп түседі. Кейде ерекше оралымды-ақ, тіпті еш
сауаты жоқ қазақ өз тілінің қуатын таныту жөнінен біз европада жолықтырып
жүрген француз және орыстардан кем түспейді. Егер олар әңгіме айта қалса
сөздері тартымды, жанға жайлы болып келеді дейді (5) В.В.Радлов. Ал
домбыра сол сөзге қуат беретін құрал. Сондықтан өлең-жыр домбыра
сүйемелдеуімен орындалған.
...Жыр түрінде шығарылған өлеңдердің көпшілігі суырып салып айтылатыны
мәлім. Сондықтан ауызша шығарылып айтылатын өлең, жырлар көбінесе көлемді
монолог түрінде болып келеді. Және бір ерекшелігі суырып салма өлең ылғи
ғана домбыраға қосылып айтылады. (6)
Домбыраның үнінсіз ақын жырламаған. Айтқан өлеңі елге тез тарап кетуі
үшін оны жағымды әсем әуенге қосып отырған. Сөз бен әуен үйлесім тауып
халқының жүрегіне ұялаған. Құймақұлақтар елге таратып отырған. Сөз қорының
көптеп қалыптасуынада музыкалық әуеннің ықпалы өте зор болған. Ұтқыр сөзді
әсем ирімдер туғызып, әуеннің қуаты арқылы халыққа жеткізіп отырған.
Халықтық айналымға түспеген сөз шаңның астында қалады. Шаң басқан сөзді
тазалап халық құлағына тез жеткізетін құрал ол музыка. Ал сөздің қанын
айналдырып, нәрлейтін домбыра. Ақын, жыраулар қолынан домбыра тастамауы
соның дәлелі.
Домбыраны қолға алып,
Ырғала түсіп қозғалып...
(7) деп ақын сахналық көріністі де қамтиды.
Көңілді Әсет келді көтергелі,
Болмайды кеуде шіркін жөтелгелі.
Алып бер! Домбырамды ана тұрған,
Басымды жастықпенен көтер
бері!... деп
(8) Әсет ақын аз да болса адам жанына қуат беретін домбыра үні екеніне
назар аудартады.
Домбыра өнері ақындардың серігі болды. Домбыра поэзияға жан бітіреді.
Музыка мен сөз қыран құстың қанатындай әуелеп самғап ұшады. Тыңдарман оны
естіп, қайталап еліктейді. ... ақын шешендік сөздің барлық тәсілін
қолданып, өлеңді неғұрлым әдемі ырғақты етіп, өткір, пайымды сөздерді
топтап қолданып, сөйлемдердің логикалық мағынасын күшейте түседі. Халық
аузында күнделікті қолданып жүрген сөздердің өзіне жаңа ырғақ (музыка Е.Ж)
беріп, онан әрі әрлейді. (6.19)
Домбыра өнері айтатын сөздің әсерін құнын арттыра түседі. Сапасын
кеңейтіп, нәрлеп жеткізеді. Домбыра пернелерінен шыққан әуен ағынды судай
тасып сөзді жетелеп, ғасырдан ғасырға жеткізіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.