Банкілік несиелердің құқықтық негіздері
Жоспар
Кіріспе 2
І тарау. Несие-несие банктік қатнастардың пәні ретінде. 4
§1. Несие мәні. Несиелік қатынастар. 4
§2 Несиелеудің қағидалары, несие нысаны, түрлері. 14
§3. Несиелік жүйе. 29
II тарау. Банкілік несиелердің құқықтық негіздері 42
§1. Заңнама және банкілік несие. 42
§2 Несиелік шарттың мазмұны мен нысаны 47
§3.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері. 56
Қорытынды 67
Әдебиеттер тізімі 69
Кіріспе
Жалпы бұл тақырыпты таңдауға бүгінгі күні қоғамда, нарықтық экономикада
банк қызметінің ролі өте күрделі әрі жоғары болып табылатындығы негіз
болды. Мемлекетіміздің енді ғана нарықтық экономикаға орнығып келе жатқан
тұста банк және банктік қызмет экономиканы қалыптастырудың басты іргетасы
болып саналады. Бүгінгі уақыттарға дейін банк қызметі күрделі құқықтық
институт болып есептелді. Ал қазіргі кезде жағдай өзгерді. Нарықтық
экономиканың нығаюы, банк қызметінің дамуы, мемлекеттің қаржы-несие
жүйесінің тұрақтануы бұл саланың маңызын арттыра түсуде. Қоғамдық
қатынастармен терең ұштасқан сайын бұл саланы тек экономистер мен заңгерлер
ғана емес әрбір кәсіпорындардың менеджерлері, салық органдарының
қызметкерлері басқа да қызмет саласындағы мамандардың меңгеруіне тура
келді. Кез келген экономика саласындағы белсенді азаматтар банк құқығы
жөнінде жалпы түрде хабардар болуы тиіс. Себебі кейбір салада банк қызметі
мемлекет қызметімен астасып жатады. Дегенмен банк құқығы жөнінде, оның
нормаларын терең игерген әрі банктік құқық нормаларына талдау жасауда
заңгер басты рольге ие. Себебі оның кәсіби білімі мен біліктігі банк
қызметінде өте маңызды.
Банк қызметінің тәжірибелік маңызының артуы бүгінде кәсіпкерлікпен
миллиондаған адамдардың айналысып дамуымен тығыз байланысты. Оның қызметі
банктік шоттар ашу, төлемдердің банк арқылы жүруі, белгілі бір несиелер
беру, депозиттер қабылдау арқылы көрініс табады. Сондықтан да жеке және
мемлекеттік секторда жұмыс істейтін жеке тұлғалар, заңды тұлғалар банк
жүйесі мен банк қызметінің заңдылығына тәуелді болып келеді. Сондай-ақ
қоғам үшін экономиканың дамуы үшін банктің несиемен қамтамасыз ету қызметі
өзіндік ерекше орынға ие. Өндірістің дамуы, шағын кәсіпкерліктің жандануы,
мемлекеттің осы саланы қолдауы барысында банктерге үлкен жүк артылып
келеді. Осы мақсаттағы банк қызметтерінің бірі банктік несиелеу.
Сонымен банктік несиелеуді талдамас бұрын несие қатынастарының түсімі
және оның құқықтық нысанына тоқталып кетсек.
"Несие" деген сөз латын тілінен алғанда creditum-қарыз дегенді
білдіретін credere деген сөзден алғанда "сену" яғни белгілі бір
құндылықтарды (ақша, тауар) қарызға беру деген мағынаға ие.
Жалпы алғанда "несие" "қарыз" "заем" және "ссуда" терминдері бір
текті мағынада қолданылғанмен, экономистер үшін "несие" термині тән. Ал
заңгерлер үшін "заем" термині қолданылады. Банк заемы шартты дәстүрлі түрде
"банктік ссуда" шарты деп қолданылады, ол міндеттеме болса алынған
несиеден туындайды әрі заемдық міндеттемені орындаумен байланысты заемды
өз уақытында қайтармау немесе басқа да келісімді сақтамау салдарынан
туындайтын айыппұл мен пеня сомасы мен сыйақы сомасы кіретін "қарыз"
түсінігін қалыптастырады.
Егер экономикалық тұрғыдан қарайтын болсақ несие-бұл ақшаны
қайтарымды негізде беруді сипаттайтын экономикалық қатынас болып табылады.
Атап өтерлік нәрсе, бұл экономистер несие қатынастарын дәстүрлі түрде ақша
қатынастары деп қарастырады. Қаржы құқығы тұрғысынан алғанда несие
қатыстары ақша қатынастары сипатында болады, себебі несие беру негізінде
ақшалай нысанды жүзеге асырылады. Дегенмен азаматтық заңнамаға сәйкес несие
(заем) ақшалай да, натура түрінде де бола алады. Соңғы жағдайда ол белгілі
тектік белгілерімен анықталған заттарды қарызға беру табылады.
Бірден айта кететін нәрсе бұл жерде сол ақшаны немесе сол затты
қайтарып беру сөз болып отырған жоқ. Несие бұл белгілі бір ақшаны немесе
материалдық құндылықты сақтау шарты емес. Құқықтық көзқарас бойынша несие
құқықтық қатынасы - бұл заттық емес, міндеттемелік құқықтық қатынас. Яғни
борышкердің міндеті дәл сақтау шартындағы сенімді дәл қарыз берушіден
алынған заттың өзін немесе ақша белгісін қайтару емес, сол сомадағы ақша
қаражатын немесе сол көлемдегі тең мөлшердегі, сондай сападағы түрдегі
затты қайтару.
Осы ойды Азаматтық кодекстегі заем шартының түсінігі береді. Осы
анықтамаға сәйкес заем шартында бір тарап (заем беруші) екінші тараптың
заемшы) меншігіне ақша немесе белгілі тектік белгілерімен айқындалған
заттар береді, ал заемшы дәл осы сомадағы ақшаны немесе осы текті және
сападағы затты қайтаруға міндеттенеді. Көріп отырғанымыздай, берілген
анықтама несие қатынасын экономикалық тұрғыдан да құқықтық жағынан да
дұрыс айқындайды.
І тарау. Несие-несие банктік қатынастардың пәні ретінде.
§1. Несие мәні. Несиелік қатынастар.
Нарықтық экономиканың бірден бір айқын бейнесі ақшаның ссудалық капитал
нарығына кідіртілмей түсуі, несие-қаржылық мекемелерде шоғырлануы, соңынан
қосымша қаржы қажеттіліктері болатын экономика салаларына таралуы болып
табылады. КСРО-ның шегінде болған отандық әдебиеттерде несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәні мен функциясына әр түрлі көз қарастар
кездеседі.
Э.А.Вознесенскийдің пікірінше, банкілік несие экономикалық категория
болумен қатар жеке тәртіптегі категория ретінде де болады және соңғысының
құрамына кіреді, осындай көз қарасты А.Т.Зверев, Д.А.Алахвердиен де
ұсынады.(
Экономистердің бөлек тобы несиені қаржымен параллельді түрде қызмет
ететін өзіндік категорияға жатқызады. Мұндай түсінік В.С.Захаровтың, О.Н
Лаврушиннің, М.А.Пессельдің, В.Н.Рыбиннің, Н.В.Левчуктің жұмыстарында
қамтылған және марксизм-ленинизмнің зерттеулеріне толық сәйкес келеді.
Несие мәнін өзіндік экономикалық категория ретінде анықтау мәселесі ең
күрделі мәселелердің бірі болып табылады. В.С.Захаров пен М.А.Пессель
несиені қарызға ұсынылған құнның қозғалуы деп түсінеді. Сонымен қатар
В.С.Захаров несие анықтамасы бойынша абстрактілік экономикалық категория
ретінде қарастырылады. Несие, - дейді ол, - уақытша пайдалануға берілетін,
құнына байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынас болып табылады.(
Бұл анықтама бойынша несие өндіріс пен тауар айналымы болған немесе
болатын барлық қоғамдық-экономикалық, формациялық сипатта болады.
М.А.Пессельдің айтуы бойынша, несие – шаруашылыққа тән экономикалық
категория болып табылады және онда мемлекет, шаруашылық ұйымдар немесе өзге
де тұлғалар бір-біріне уақытша пайдалануға, қайтарымды негізде белгілі бір
құндылықтарды берген жағдайда пайда болатын өндірістік қатынастардан
көрінісін табады.3 Келтірілген анықтамаларда несиенің әлдеқайда елеулі
жақтары көрсетіледі. Біріншіден, оның қоғамдық өнімге, ұлттық кіріске және
ақша құралдарына таралуына қатыстылығы (құнды беру), екіншіден қозғалыс
нысаны (тауар немесе ақша) және үшіншіден қайта өндірудегі қозғалыстың
негізгі топтық белгісі (қарызға беру).
Несие мәнінің анализіне басқаша методологиялық көзқарастар Г.А.
Шварцтың , И.В. Левчуктың , О.И. Лаврушиннің, В.Н. Рыбинның және өзге де
авторлардың еңбектерінде қамтылады.4
Маркстің зерттеуіне негізделе отырып, кем дегенде үш негізі тұжырымды
жасауға болады: біріншіден, ссудалық қаржы мен проценттің әлеуметтік-
экономикалық табиғаты тереңірек ашуды қажет етеді, екіншіден, процент
әкелетін қаржыны басқару ақша саудасымен және несие қатынастарын
ұйымдастыруымен байланысты банктің өзіндік қызметімен дараланады,
үшіншіден, ссудалық қаржылардың банкке келіп түсуі бойынша қаржылардың әр
түрлілігімен ерекшеленеді.
"Несие өзімен бірге мерзімдік, қайтарымдылық және ақылық бастамаларда
жүзеге асырылатын ссудалық қаржының қозғалысын сипаттайды."5
Экономикалық категория ретінде несие – бұл өзіндік қозғалыстағы ақша
құралдарының (ақшалай нысандағы заттар) жиынтығы емес, ол алдымен қоғамдық
қатынастардың белгілі-бір түрі болып табылады.
Несие қатынастарында тараптардың біреуі ғана – алынған несие сомасын
өндірістік мақсатта пайдаланатын несие алушы қатысуы мүмкін.6 Несие
берушінің өзі тауар (қызмет көрсету) өндірісіне ешқандай қатынасы болмайды.
Ссудалық мәміленің нысаны болып айырбастау сатысында басталатын несие
құнының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету тиістігі табылады.
Құн қозғалысы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Осы талаптарды
жүзеге асырудың экономикалық шарты өндірістік процесстің өзінде жатыр.
“Ақша капиталисті“ ссудалық мәміле кезінде құнды беретін жалғыз тұлға
болып табылады. Бірақ ол оның кері қайтарылатындығының арқасында оны өзінде
сақтайды. Ссуда кезінде тек бір тарап қана құнды алады, тек қана бір тарап
қана оны береді.
Ссудалық мәміленің ерекшеліктері болып біріншіден, меншік несие
берушіде сақталады, сондай-ақ ссудалық мәміле меншікті иеліктен бөлу
мүмкіндігіне негізделген. Ссудалық мәміле кезінде ақша төлем құралы болып
табылады.
“Несие “рөлі“ туралы айтқанда банктермен несиелеу кезінде мақсатқа
байланыссыз обьективтік элементтер мен пайыздың экономикалық дамуға әсері
үнемі нақты ажыратылып жатпайды, себебі ол заңды түрде банктің арнайы
мақсаты үшін жүзеге асырылады.(
Профессор Г.А. Шварц - “тек банк және оның аппараты (ең алдымен
несиелік аппарат) несиені және өз қызметтерін экономиканың
пропорционалдығының міндеттерін жүзеге асыруға бағыттауға арналғанын
әрдайым ескеру керек.“8 Несиелік салымдардың тиімділігі туралы мәселені
анализдей отырып, ссуданың белгіленген мерзімде қайтарылатындығын ескеріп
қою ғана емес, төлем жүргізудің қандай қайнар көздің есебінен
жүргізілетіндігін және құралдардың айналымының аяқталуының қайтарыммен
байланыстылығының деңгейін анықтау қажеттігін ескеру керек.
Ссудалық жарғының қалыптасуының базасы болып айналымнан босатылған
уақытша еркін ақша құралдары табылады. Уақытша еркін ақша қаржылары несие
арқылы қосымша ақша қаражатына сұранысы бар шаруа нүктелеріне бағытталады.
Несие ресурстарының құрамы бірыңғай емес.
Несие ресурстарының әлдеқайда тұрақты бөлігі болып, екі топқа
бөлінетін депозиттік құралдар табылады: жедел депозиттер және талап
етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Салымға салынуы мүмкін депозит
сомаларының ең аз мөлшері жоқ. Теория жүзінде ең жоғары мөлшері бар,
өйткені банк Ұлттық Банкпен анықталатын өз қаражаттары және
міндеттемелерінің арасындағы нормативтік өзара қатынасты сақтауға
міндеттенеді. Қазақстанның банкілік жүйелеріне жедел депозиттердің нысаны
тән - бұл қаражаттары белгілі бір шектеулермен алынуы мүмкін (мысалы, алдын-
ала хабарламамен) жеке тұлғалардың жинақтаушы салымдары болып табылады.
Жедел депозиттердің ерекшеліктері болып:
1) шоттағы қаражаттар есеп-айырысу үшін арналмаған және оларға чек
жазылмайды;
2) шоттағы қаражаттар жай айналады;
3) жедел депозиттер бойынша пайыз төленеді (бұл кезде жеке
кезеңдердегі пайыздық ставканың ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкпен
реттеледі)
4) жедел депозиттер үшін талап етілмелі депозиттерге қарағанда
міндетті резервтердің әлдеқайда төменгі нысаны белгіленеді.
Арнайы несиелік ресурс болып эмиссиялық табылады. Оның қалыптасуы
мен пайдалануының мүмкіндігі қолма-қол ақшамен алынатын тұрғын адамдардың
ақшалай кірістері бірден жұмсалмайтынымен байланысты болып келеді,
сондықтан банк кассаларынан қолма-қол ақшаларды осы кассаға 1 жыл ішінде
келіп түсетін түсімдер шегінен асыра беру, тұрғын адамдардың мемлекетті
банк атынан, өз кірістерінің бөлігін тауарға айналдырмай, несиелейтінін
білдіреді.
Банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын сақтау үшін ресурстарды
қалыптастырудың маңызды қайнар көзі болып қысқа мерзімді сипатта болатын
банк аралық заемдар табылады. Мұндай заемдар корреспонденттік қатынастардың
шегінде жүргізіледі және салыстырмалы түрде банктің ресурстарының қымбат
тұратын қайнар көзі болып табылады.
Кең таралған қайнар көзі болып бөлінбеген пайда да жатады,яғни банк
билігінде қалатын пайданың жиналмалы сомасы болып табылады. Жыл аяғында
банктің барлық қорытынды шоттарының сомасы пайда мен шығындардың есебіне
есепке жатқызылады: бұл сомалардың бөлігі пайда мен шығындардың есебіне
аударылады, бір бөлігі – төленетін дивиденттірдің есебіне, бір бөлігі –
салық төлеуге, бір бөлігі – резервтік қорға төленуге аударылады. Қалғандары
– бөлінбеген пайда - өзімен бірге банктің несиелік ресурстар ретінде билік
ететін құралдар қорын сипаттайды. Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды
шығару мен орналастыру жолымен ресурстарды мобилизациялауға құқылы. Қазіргі
күндегі банктердің несиелік ресурстардың негізгі қайнар көздері осылар
болып табылады.
Несие әрдайым белгілі-бір жағдайларда беріледі. Несиелеудің жағдайлары
деп несиелік мәміленің пайда болуы мен жүзеге асырылуы үшін қажетті
қатынастардың жиынтығы түсініледі. 9
Кем дегенде екі міндеттемелік жағдайлар бар. Біріншіден, бұл несиелік
мәміле қатысушылары (несие беруші мен заемшы) өз әрекеттерін тек тәуелсіз
жасауынан ғана емес, осы субъектілердің экономикалық байланыстардан
туындайтын міндеттемелерді орындауды материалдық тұрғыдан кепілдік ете
алуынан да көрінетін дербестігін қамтуы тиіс.
Екіншіден, несиелік қатынастардың қатысушылары нарық заңдарының
нормаларын сақтаумен бірге, мемлекет заңдары (заңнамасы) да жетік болуы
керек. Несиелеу туралы заңнаманы сақтамау несиелік қатынастардың
субъектілерінің арасында қайсыбір тараптар үшін, кейде екі тараптар үшін
де, қажет емес әр түрлі мәселелердің, пайда болуына әкеліп соғады.
Сондықтан, несиелік қатынастардың дамуы нарықтың экономикалық мүдде мен
заңдарға ғана байланысты емес екендігін көре аламыз. Құқық несие
қатынастарын реттеудің маңызды құралы болып табылады, алайда мұндай
жағдайда осындай қатынастардың қандай да бір субьектілерінің (әдетте
мемлекеттің) экономикалық мүдделерін қорғау құралы болып көрінуі мүмкін.
Несие несие беруші мен заемшылардың мүдделері сәйкес болған жағдайда
қажет болып табылады.
Бір тарап ақша құралдарын қарызға беруге, ал басқа тарап оны алуға
мүдделі болуы тиіс. Алайда несие мәмілеге қатысушылардың мүддесі тек қана
уақыт пен кеңістікте ғана емес, сапалы түрде де сәйкес болса, шынайы
болады, яғни қандай да бір экономикалық операция бойынша емес, несиеге
байланысты өзара мүдделілік болғанда болады.
Несиенің субьектілері болып қайта өндіру процесінің әртүрлі
қатысушылары табылады. Екі жақты қатынастар: мемлекет пен шаруашылық
субьектілердің, тұрғындар мен мемлекеттің, азаматтар мен басқа да
тұлғалардың арасында болуы мүмкін.
Несиелік мәміленің тараптары болып несие беруші және заемшы болып
табылады. Несие беруші – қарызды беретін несиелік мәміленің бір тарабы.
Банктердің пайда болуы несие берушілердің өзіндік түрдегі концентрациясына
және банкирлердің барлық басқа несие берушілердің өкілдеріне айналуға ықпал
етті.
Несие беруші ол ссудаға бере алатын еркін қаражаттардың бөлігін иеленуі
тиіс. Мұндай қаражаттардың қайнар көздері болып жеке жиналымдар, қайта
өндіру процессінің өзге субьектілерінен алынған ресурстар табылады.
Ссудалық қаржының қайнар көзінің анализі дербес экономикалық категория
ретіндегі несиенің мәнін анықтаудың негізі болып табылады. Маркстың айтуы
бойынша, банктердің ссудалық қаржысы банктерге акцияларды ссудаға беру
құқығын беретін ақша ұстаушылардың салымдарынан құрылады. Ұсақ сомалар,
өздігінен ақша қаражаты ретінде қызмет етуге қабілетсіз болып табылатын бұл
сомалар үлкен сомаларға біріктіріледі және осылайша ақша күшін құрайды10.
Қазіргі шаруашылықта банк – несие беруші ссуданы өзінің жеке
ресурстарының есебінен ғана емес, оның шотында саналатын тартылған
қаражаттардың есебінен, сонымен қатар акция мен облигацияларды орналастыру
арқылы мобилизацияланған ресурстарының есебінен береді.11
Несиелік қатынастар қазіргі күнде банкілік істің мемлекеттік
монополиясына негізделмейді. Алайда мемлекеттің елдегі банктердің қызметіне
бақылауды жүзеге асыру үшін қаражаттардың жеткілікті арсеналымен билік
ететінін ұмытпау қажет.
Қайтарымды жеделдік жағдайында уақытша еркін ақша құралдарын
шоғырландыру мен қайта бөлу бойынша несие беруші мен заемшының арасындағы
экономикалық байланыстар несие қатынастары деп аталады.
Ссудалық мәміленің екінші қатысушысы болып заем беруші, яғни несие
алатын және алынған ссуданы қайтаруға міндеттенетін несие қатынастарының
тарабы болып табылады.
Қазіргі жағдайда банктердің басқа заемшылары болып шаруашылық
субьектілер және мемлекеттің өзі, яғни қосымша ресурстарға қажеттілігі бар
субьектілер бола алады.
Несиені ссуда алушының қарызы деп қарастыруға болмайды, өйткені тек
несие қатынастарының бір тарабына ғана назар аударсақ біз екінші тарап –
несие берушіні ұмытамыз және нәтижесінде несие мәнін төмендетіп жібереміз,
оның мәнін экономикалық құбылыстың бөлігін сипаттауға әкелеміз.12
Несие беруші мен заемшының өзара әрекеттесулері қарама – қарсылықтың
бірлігінің сипатында болады.13
Бір жағынан қатысушылардың жағдайының ерекшелігі сол мүдде екеуіне
қарама – қарсылықта болады. Заемшы әлдеқайда арзан несиеге мүдделі болса,
ал несие беруші - әлдеқайда жоғарғы ссудалық процентке мүдделі болады.
Несие берушілер мен заемшылардың басқа несие қатынастарының құрылымының
элементі болып берілетін обьектінің өзі, яғни несие берушіден заемшыға
берілетін және заемшыдан несие берушіге өзі қайта жол тартататын обьект
жатады. Берілетін обьекті болып ссудалық құн табылады.
Өз қозғалысында уақытша тоқтаған құн несие арқылы өндіріс пен айналымға
оны пайдалануға қажеттілігі туындаған жаңа иеленушіге ауыса отырып өз
жолын жалғастырады. Несие арқылы авансталған құн өндіріс қорының айналымы
үшін негізді құрайды, олардың қозғалысындағы келеңсіздіктерді жояды және
қайта өндіру процесін тездетеді
§2 Несиелеудің қағидалары, несие нысаны, түрлері.
Несиелеудің қағидаларын несиені жоспарлау,беру,пайдалану және қайтару
процесінде несие мәні мен функциясының және экономикалық заңдардың
көрінуінің нақты нысаны ретінде қарастыруға болады. О.Н. Лаврушин ұсынған
несиелеудің қағидаларын зерттеудің мұндай методологиялық тұрғысы оларды
екі топқа бөлуге мүмкіндік береді.14 Бірінші топқа объективтік заңдардың
әрекет етуімен байланысты және барлық экономикалық категориялар мен олардың
механизмдеріне:құнға және құндық механизмге, баға мен баға қалыптасу
механизіміне және т б тән жалпы экономикалық тәртіп қағидалары жатады.
Екінші тобы дербес экономикалық категория ретінде несие мәні мен
функциясын білдіретін қағидаларды қамтиды.
Осы топтастыруға сәйкес бірінші топқа:жоспарлылық, алынған кіріске
байланысты қарызды берудің дифференциясы, жанама түрде жүруі және ақылылық
жатады.
Екінші топтың қағидалары болып қайтарымдылық, жеделдік, қамтамасыз
етушілік, қаражаттардың айналымының жанама түрде жүруі және ақылылық
жатады.
Жоспарлымақсаттық сипаты банкілік ссудалардың жалпы мөлшері мен
түрлерінің банктердің несиелік жоспарлары негізінде анықталуынан тұрады.
Несиелеудің мақсатты ссуданы нақты объектілері мен өндірістік
шығындарға бағытталуы арқылы қол жетеді.
Несиелеудің дифференциясы қажетті нормаларға сәйкес өнімді жүзеге
асыру мен өндіріс нәтижелеріне қол жеткізуді талап ететін құн заңдарының
әрекет етуімен шартталған. Бұл шаруашылық- қаржылық қызметтің өндірістің
өзіндік қаржылануын қамтамасыз ететін өнімдерді сатудан түсетін ақшалай
түсімнің негізінде жүзеге асырушы тиіс екендігін білдіреді. Осыған сәйкес
банкілік ссудалар жұмыстың қол жеткізген нәтижелеріне әр түрлі жағдайларда
беріледі.
Тиімділік несиелеудің қажетті жағдайы болып табылады. Ол өндіріс пен
өнімді жүзеге асырудың көлеміне тікелей байланысты және несие салымдарының
орташа қалдықтарының (теңгедей) бір теңгеге шаққандағы жүргізілген тауар
өнімінің көлемі ретінде есептеледі.
Қайтарымдылық құралымының уақытша еркін ақша құралдарының шоғырлануы
мен қайта бөлінуімен байланысты дербес экономикалық категория ретіндегі
несие мәнімен шартталады. Сондықтан бұл құралдар банктің шаруашылық
басқаруында тек белгілі-бір уақытта болуы мүмкін және шаруашылықты несиелеу
үшін қысқа мерзімді ақша ресурстары ретінде пайдаланылуы мүмкін.
“Ссудалық құралдардың қайтарымдылық принципі ,-дейді
С.Б.Штейншлейгер,-банкпен ссудаға бөлінетін ақша құралдары ретінде
соңғысының экономикалық табиғатынан туындайды.“15
Қамтамасыз етушілік-қолда бар қаражат пен ссудаға берілетін
қаражаттың пропорциясын сақтау қолданылатын несиелеудің қағидасы.
Банкілік ссудаларды тауарлық-материалдық құндылықтармен толық қамтамасыз
етудің ақша айналымының тұрақтылығы үшін үлкен маңызы бар, өйткені банкілік
айналымның ақшалары қолма-қол ақшаға және керісінше трансформацияланады.
Ақылылық өзімен бірге заемшымен тартылған ресурстарды пайдаланғаны
үшін проценттерді енгізуді сипаттайды. Несиелеудің принциптері несиелеу
процесінің барлық стадияларымен тығыз байланысты. Мысалы, жоспарлылық және
бағыттылық несиелік салымдарды жоспарлау кезінде қолданылады;
дифференциациясы мен жеделдігі – банкілік ссудаларды беру кезінде;
қамтамасыз етушілік және тиімділік-банкілік ссудаларды пайдалану кезінде;
ақылылық және қайтарымдылық-құралдардың айналымы аяқталуы кезінде және т.б.
қолданылады.
Несие өзінің болуының қандай да бір жағдайларында қандайда бір
объекті үшін тән қажетті, тұрақты байланыстардың жиынтығынан айрықшаланады,
яғни өз нысанымен айрықшаланады.
Қаржы құқығының теориясы мен практикасында несиенің келесідей
нысаны белгілі: коммерциялық, банкілік, тұтынушылы, мемлекеттік,
халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. Алдымен несиенің коммерциялық
және банкілік нысандарына оның жиі пайдалануына қарай ерекше орын беріледі.
Коммерциялық несие - бұл кәсіпорындармен, бірлестіктермен және басқа
да шаруашылық субъектілермен бір-біріне беретін несие. Коммерциялық несие
тауарлық нысанда алдымен төлемді кейінге қалдыру жолымен беріледі. (алушыға
жеткізушімен ұсынылған тауар немесе қызмет көрсеткені үшін беріледі).
Несиенің осы нысандағы объектісі болып тауар қаражаты табылады. Көптеген
жағдайларда коммерциялық несие векссельмен рәсімделеді. Әртүрлі тауарлардың
өндірісі мен сату бірыңғайсыз уақыт кезеңдерін талап етуі және белгілі бір
мезгілдерге жасалуына орай бір тауар өндірушінің өз тауарын нарыққа
шығаратын, осы тауарларды қажет ететін екінші тауар өндіруші дәл осындай
уақытта қолма-қол ақшасы болмайтын ситуациялар жиі туындайды. Нәтижесінде
тауарлардың несиеге сатылуы қажеттілігі туындайды.
Батыс экономикалық әдебиеттерде “Коммерциялық ссуда“ термині деп
коммерциялық мақсатта банкпен берілетін ссуда түсініледі. Қызмет етуші
капиталисттермен бір-біріне тауарларды төлемді кейінге қалдыру жағдайында
жеткізу коммерциялық фирма аралық несие болып табылады.
К. Маркстің айтуы бойынша әрбір қызмет етуші капиталист “несиені
бір қолмен береді және екіншісімен алады“.16 Сондықтан бөлек кәсіпорынның
тұрғысынан коммерциялық несиенің жоғарғы шегін төлемді кейінге қалдыру
жағдайында сатып алушымен берілетін тауарлар мен жеткізілулерден ұқсас
жағдайда алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға болады.
Коммерциялық несие қазіргі жағдайда несиенің өзге нысандарынан, ең
алдымен банкілік несие нысанынан бөлек болмайды. Несиенің екі негізгі
нысанының мұндай байланыстары банктегі қарыз міндеттемелерін есепке алу
мысалынан көрінеді. Тауарды бөлу мақсатын көздейтін алғашқы мәміле банктегі
вексель арқылы ссудалық жарғының қозғалысы оның негізінде болатын өзге
сападағы несиелік мәміле болып табылады. Банктегі вексельді есепке алу
мүмкіндігі коммерциялық несиенің көлемін үлкейтеді, жеткізушілер өз
клиенттеріне төлемді кейінге қалдыруды олардың банктегі вексельді оның
төлеу мерзімі келгенше дейін қиындықсыз есепке ала алатынын біле отырып
береді, яғни вексельді есепке алу механизмі кәсіпорындардың өздерінің
сатып алушыларына кеңейтеді. Бүгінгі таңда несиенің екі нысанының
арасындағы өзара байланыс күшейіп келуде. Сонымен қатар банкілік несие
коммерциялықпен салыстырғанда артықшылығымен орын алады.
Уақыттағы, мөлшердегі, қозғалыс бағытындағы, төлемді кейінге
қалдырудағы шектеулер ретіндегі белгілі жетіспеушіліктер белгілі-бір түрде
мәжбүрлі сипатта болады, тауарды төлеу мерзімі жиі бұзылады, жеткізушілер
әрдайым сатып алушылардың қаржылық жағдайы туралы жақсы хабарланбайды, бұл
олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі-бір қауіптілігін қалыптастырады.
Төлемді кейінге қалдыруды ұсыну банкілік сфера жағынан үлкен әсерде
болады (әсіресе, тауар жеткізушінің банктегі векселін есепке алуының
қаншалықты оңай болғанына байланысты болады). Аталған кемшіліктер
коммерциялық несиенің ролін төмендетеді.
Банкілік несие – ақша ссудасы түріндегі кез-келген шаруашылық
субъектілерге (жеке кәсіпкерлерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға және т.б.)
несие-қаржылық мекемелерімен ұсынылатын несие болып табылды.
Еркін ақша қаражаттары өндірістің кез-келген саласында көрінеді
және банкілік несиенің көмегімен кез-келген бағытқа жылжуы мүмкін.
Осылайша, банкілік несие коммерциялық несиенің шеңберінен асып кетеді.
Коммерциялық несие тауар айналымына ғана қызмет етеді, ал
банкілік несие – ақшалай кірістері мен қоғамның барлық тобының
жиналымдарының бөлігін қаражатқа айналдыра отырып, қаражатты толтыруға
қызмет етеді.
Қоғамдық қаржының қайта өндірілуі тұрғысынан банкілік несие қаржы
ссудасына (заемшылар құралдарды қызмет ететін қаржының көлемін
үлкейту үшін пайдаланылады ) және ақша ссудасына (заемшылар
құралдарды өздерінің қарыз міндеттемелерін өтеу үшін алады.) бөлінеді. Жеке
қаржының қайта өндірілуі тұрғысынан бұндай бөліну ссуданы қамтамасыз етуге
және несиенің заемшы қаржысының жоғары шегіне әртүрлі әсерін көрсетеді.
Тауарларды, бағалы қағаздарды кепілге беру несиесі кезінде борышқор
банктен қосымша қаржыны алмайды. Оның тұрғысынан, бұл ақша ссудасы болып
табылады. Қамтамасыз етілмеген ссуда қаржы ссудасы ретінде болады.
Банкілік несие әмбебап болып табылады, яғни банк арқылы қайта
бөлінетін ссудалық қаржы экономиканың барлық салаларында қолданысын
табады. Осы ерекшелік оның тез дамуының себебі болып табылады. Ссуданың
мәміле ақша қаражаты өндірістен ажыратылған дербес сипатта болады.
Несие берушінің мақсаты - кірісті процент түрінде алу болып табылады.
Несие беруші ретінде ссудалық қаржыны заемшыға қайтарымдылық, жеделдік және
проценттерді төлеу жағдайында беретін банкілік мекеме болып табылады.
Өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтауына қарамастан банкілік несие
елеулі сандық және сапалық өзгерістерге ұшырады. Олардың бірі ссудалық
мәміленің қатысушыларымен байланысты. Қазіргі кезде ол мәміленің екі
қатысушыларымен: банкирлермен және қызмет етуші капиталистермен
шектелмейді. Бір жағынан ссудалық қаржыны ұсынуды банктерден басқа әртүрлі
мекемелер (қаржы компаниялары, банктер, өзара несиелер) жүзеге асырады.
Ссудалық қаржымен мәміле жасайтын жаңа түрдегі мекемелердің "банкілік емес"
атауы болады, бұл олардың мәнін өзгертпейді (мысалы, қызметі тұрғын үй
несиесін берумен айналысатын Ұлыбританиядағы құрылыс қоғамы) Екінші жағынан
заемшылардың құрамы өзгерді. Қызмет етуші капиталистерден басқа (Ақ, жеке
кәсіпорындар және т.б) олар болып қаржы–несиелік, мекемелер, тұрғындар,
Үкімет және жергілікті билік орындары табылады.
Несиелік операциялардың көлеміне ішкі факторлар әсер етеді. Олардың
қатарына банк билік ететін ресурстардың мөлшері жатады. Ресурстардың
көтерімі сәйкесінше оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді және белсенді
операциялардың үлкеіне ықпал етеді. Банк қаржы құруға және оны земшыларға
ссуда ретінде беруге қабілетті.
Қазіргі күнде депозиттер банкілік ресурстардың жалғыз қайнар көзі
болып табылмайды. Несиелік мекемелер банк аралық нарықта ақша құралдарының
орнын басады, сонымен қатар аталған мақсатта облигациялық заемды белсенді
түрде пайдаланады.
Банкілік несиенің өсуіне тек нақты ресурстардың көлемі ғана емес,
өндірістік компаниялар, жеке тұлғалар мен мемлекеттік мекемелер тарапынан
заемдық құралдарға деген сұранысы әсер етеді.
Банктердің несие беруші ретіндегі мемлекеттің қамтамасыз етілген
несиелік шектеулерінің әсерінде ролінің төмендеуіне қарамастан, бұл ролдің
әртүрлі мөлшерде қысқартылуы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ, өйткені
қосымша қаржы құралдарға көптеген кәсіпорындардың қажеттілігі алдымен
өндірістік компания үшін де, жеке тұлғалар үшін де қаржы құралдарының орнын
басуының әлдеқайда қолайлы нысаны болып қалатын банкілік несиенің есебінен
қанағаттандырылуы мүмкін. Сонымен, несиелік жүйенің негізін несиелік
банктер құрайды, ал банкілік несие басымдылық жағдайын өзімен бірге сақтап
қалады.
Тұтынушылық несие.-бұл коммерциялық (тауарларды бөлшектеп сатып алу -
сату арқылы төлемді кейінге қалдырумен сату.) несие және банкілік несие
(тұтынушылық мақсаттағы ссуда) нысанында тұрғандарға тұтыну тауарларын
сатып алу мен тұрмыстық қызсет көрсетулерге берілетін несие.
Несиенің осындай нысаны ең алдымен қымбат тұратын тауарларды:
автомобиль, электро-тұрмыстық құрылғыларды, жихаздарды және т.б. сатып алу
кезінле қолданылады. Тауар қаншалықта қымбат болса, соншылықты тұтынушылық
несие жиі пайдаланылады.
Осы түрдегі тұтыну несиесінің мақсаты клиентураны сақтау мен
кеңейтуден, соған сйкес фирманың тауар айналымын көбейтуден тұрады.
Tұтынушылық несие жүйесіне сонымен қатар банкілік мекемелер де
қосылады. Ақш және Ұлыбританияның комерциялық банктері жеке тұлғаларға
дербес несиелер деп аталатын несиені тәжіребелеумен айналыса бастады. Бұл
несиелерді тұтынушылық несиенің бір түрі ретінде қарастыруға болады, алайда
олардың тауарларды сатуды қаржыландырудан елеулі айырмашылықтары болады.17
Дербес несиелер бұл жеке тұлғаларға берілетін ақшалай нысандағы
банкілік саудалар болып табылады. Бұл несиелер нақты коммерциялық мәнімен
байланысты емес, сондықтан олар сатып алынған тауарға деген төлемнің
қарапайым мерзімін ұзартуынан қарағанда икемді болып табылады. Бұдан басқа,
үшінші жақтың болмауы мұндай несиелердің жүйесін әлдеқайда икемді және
қарапайым етеді, өйткені онда тек банк пен заемшылар ғана қатысады. Әдетте
дербес несиенің сомасы заемшының 3 айлық окладымен шектеледі, оны өтеу
мерзімі 36 ай болып келеді. Қазіргі таңда дербес несиені пайдалану
тәжірибесі әлдеқайда әр түрлі болуда. Бұған несиелік карточкаларды жаппай
қолдану ықпал етті.
Тұтынушылық несие жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді банкілік ссуда
нысанында тұрғын үйлерді алу мен салуға берілуі мүмкін. Қазақстанда бұл
үшін тұрғын үй құрылысының салудың мамандандырылған банкі құрылды.
Ипотекалық несие - жылжымайтын мүлікті жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілге берумен байланысты болып табылады.
Мемлекеттік несие - заемші немесе несие беруші болып табылатын
азаматтар мен заңды тұлғаларға қатысты мемлекет пен жергілікті атқару
органдары арасындағы несиелік қатынастардың жүйесін сипаттады. "Мемлекеттік
заемдар жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың еркін ақша құралдарын
мемлекеттің облигациялар және басқа бағалы қағаздарды шығару жолымен
тартылады. "18
Қазыналық қысқа мерзімді міндеттемелер формальді түрде бюджеттердегі
уақытша кассалық үзілістері жабу үшін шығарылады, бірақ фактілі түрде-
бюджеттік дефицитпен байланысты шығарылады.
Мемлекеттік несие арнасы бойынша қатынастарды реттей отырып, үкімет
балансталған бюджет жағдайында да қаржылық қордларды шоғырландыру
мүмкіндігінен бас тартпайды.19
Мемлекеттік несие сызығы бойынша қатынастарды банкілік несиемен
шатастыруға болмайды. Банкілік нәсиелеудің материалдық негізі болып
табылатын ссудалық қор заем құралдарын кәсіпорындар мен мекемелердің
өндірісін дамыту мақсатында қолданады. Мұндай несиелерді жеке тұлғалар да
ала алады. Мемлекеттік несиелеу кезінде мемлекеттің қолындағы қосымша қаржы
ресурстары қозғалыста болады. Сондықтан мемлекеттік несие де қоғамның қаржы
қатынастарының бөлігі болып табылады
Халықаралық несие-бұл валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және проценттердің төленуі жағдайымен берумен байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы ссудалық қаржының
қозғалысының нысаны болып табылады. Несие беруші мен заемшы ретінде
банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар
халықаралық және жергілікті ұйымдар бола алады.
Әрекет етуші заңдарды талдау арқылы, сонымен қатар қаржының құқық
теориясын зерттеу арқылы несиелердің үлгілік топтастыруын беріп көрейік.
Түр-бұл әртүрлі қасиеттері бар, экономикалық категория ретіндегі несие
мәнінен туындайтын әртүрлілік.
1) мерзімі бойынша: а) қысқа мерзімді (бір жылға дейін), б)орташа
мерзімді(бір жылдан отыз бес жылға дейін), в)ұзақ мерзімді (3-5жылдан
жоғары);
2) Несиелеудің көлемі бойынша: а) негізгі қорларға несие, б)айналым бойынша
несие.
Айналым бойынша сауде және тұмыстық-қамтамасыз етушілік ұйымдар
несиеленеді, ал қалғандарының қалдық бойынша және айналым бойынша
несиелеудің элементтері болады .
Шетел әдебиеттерінде несиенің келесідей топтастырылулыры кездеседі.
Несиенің категориялары:
1. Заемшының түрі бойынша:
Тұтынушылық;
Бөлшеккөтермелік
Ауыл-шаруашылық;
Комерциялық өндірістік
Жылжымайтын мүліктік
Энергия;
Үкімет-жергілікті билік органдары, штаптар, ұлтық федиралдық
2.Мақсаты бойынша:
Тұтынушылық (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер)
Айналымдық қуаты;
Жабдықтар;
Ғимараттар;
Лизингтік қаржыландыру;
3.Әрекет ету мерзімі бойынша:
Қысқа мезгілдік (1 жылдан кейін);
Орта мезгілк(1-4 жыл)
Ұзақ мезгілдік (5 жылдан жоғары).
4. Өтеу графигі бойынша:
Тең төлемдермен (мысалы, тұтынушылық несие ушін – айлық);
Мерзімдік төлемдермен (квартал сайын, жарта жылдық, жеңілдік немесе
жеңілдіксіз кезеңді, модификациялық несие – шар, яғни өтеу сәтінде
әлдеқайда үлкен төлемді талап ететін несие);
Бірыңғай төлемдермен (қысқа-, орта-, ұзақ мерзімді несие – шар).
5. Қамтамасыз ету бойынша:
Қамтамасыз етілмеген;
Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен, дебиторлық
берешегімен, запастармен, жабдықтармен, жермен, ғимараттармен);
Басқа қамтамасыз ету (міндеттеме, келісім, міндеттемелік хат).
Қазақстанда несиенің келесідей түрлері дамыды.
Ұлттық Банктің несиелері.
Аукциондық – Ұлттық Банктің ақша несиелік саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге республика банктерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аукциондық негізде бір айдан үш
ауға дейінгі қысқа мерзімді несиеге берілетін несие болып табылады.
Ломбардтық – Ұлттық Банкпен мемлекеттік бағалы қағаздарды көтерілген
процентпен кепілге салудағы шектеулерсіз берілетін қысқа мерзімді несиенің
түрі.
Бюджеттік – Ұлттық Банкпен Қазақстан Республикасының Министрлігіне
қайтарымды (нарықтық) жағдаймен берілетін несие.
Ұлттық Банкпен Республикалық бюджетті несиелеу 1998 жылдан бастап
қысқартылуда және бюджеттік дефицитті инфляциясыз жабуға көшумен
тоқтатылады.
Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
Өзіндік айналымдық құралдардың жеткіліксіздіктерін уақытша орнын
толтыру;
Қаржылық салымдарды қаржылауға арналған;
Импорттық, импорт бойынша контрактіні төлеу үшін берілетін несие;
Несиелік сызық негізінде – заемшы алдындағы банктің оған бірінші
талабы бойынша және келісілген лимит шегінде несиенің белгілі бір уақыты
ішінде беруінің заңды түрде рәсімделген міндеттемесі;
Консорциялық – несиелік, кепілдік немесе өзге де банкілік
операцияларды, осы операцияларды бір Банктің қандай да бір себептермен
жүзеге асыру мүмкіндігі болмаған жағдайда, оны бірігіп жүзеге асыру үшін
бір ірі банктің қол астына уақытша бірігетін екі немесе одан да көп
банктермен берілетін несие;
Тұтынушылық мақсаттарға арналған;
банк аралық.
Банк аралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банк аралық
нарығында аукциондық сату арқылы беріледі. Негізгі несие берушілер ретінде
ірі банктер ( Халық Банкі, Казкоммерцбанк) шығады.
Ссудалық портфельдің топтастырылуы туралы ережеге сә
йкес және екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметінің
шығындарын жабу үшін резервтерді (провизия) қалыптастыру тәртібімен
Ұлттық Банк ссудаларды олардың сапасы бойынша келесідей түрде бөледі:
Стандарттық- қайтару мерзімі келмеген және сапасына күмән тумайтын
несие;
Стандарттық емес – несиені 30 күнге кідіртумен қайтарумен
байланысты елеулі емес қауіпті және бір реттен артық емес
променгацияланған түрде болатын несие.
Қағанаттандырылмайтын – төлем мерзімін ұзартудың ұзақтығы
мерзімін ұзартқан ссуда есебінен берешекті шығару күнінен бастап 30-
дан 60 күннен тұратын және бір реттен артық емес пролонгацияланған
несие;
Күмәнді – мерзімді өткізудің ұзақтығы мерзімі өткізіліп алынған
ссуданың есебіне берешекті шығарған күннен 60-тан 90 күнді құрайтын
несие.
Шығынды – мерзімді өткізу мерзімі 90 күннен аспайтын несие.
Проценттерді есепке алу мерзімі өткізілген ссуда есебінен берешекті
шығарған күннен 90 күн ішінде тоқтатылады. Проценттерді есепке алудың
тоқтатылуы банк балансындағы есептелінген проенттердің өсуін
тоқтатуды білдіреді.20
Ссудалық портфельдің топтастырылуы оның сапасын жоғарылату
және несиелік қызметтен келетін мүмкін шығындарды жабу үшін
резервтерді (провизияны) құру мақсатын көздейді жене банкілік жүйенің
тұрақты дамуының мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Тиісті қатынастар жүйесінде несие қасиеттерінің сыртқы көрініс
алуы оның (несиенің) функциясы болып табылады. Несие функциясы-бұл оның
мәнінің арнайы көрінісі және несиенің қайсыбір көрініс табуын оның
функциясы ретінде арнайы қарастыру керек.
Несиенің маңызды функциясы болып қайта бөлу болып табылады,
ол қайта бөлу стадиясында заемшыға құнды айырбастау процесінде
уақытша босатылған құнды беру жолымен , кейін бұл құнның өзінің
алғашқы иесін қайтарылатын несиелік қатынастардың пайда болуымен
көрінеді.
Несиенің басқа функциясы болып нақты ақшаларды несиелік
операциялармен орналастыру табылады. Заемшымен алынған және шаруашылық
айналымға енген тарылған құн ақшаға сәйкес "жұмысты" орындаудан
басталады. (тауар материалдық құндылықтарын алу үшін, еңбек ақылы төлеу
үшін және т.б)
§3. Несиелік жүйе.
ҚР-ң несиелік жүйенің әлдеқайда жетілуі “Ұлттық Банк туралы”, “Банктер
және банкілік қызмет туралы” Заңның күшіне енуімен байланысты болады.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банкілік жүйе
қалыптасты, бірінші деңгейде Ұлттық Банк, ал екіншіні- несиелік мекемелер:
коммерциялық банктер мен өзге де банкілік емес қаржы-несие институттары
алды.
Ұлтық Банк Қазақстанның негізгі банкі болып табылады және оның
меншігінде болады. Бір жағынан ол коммерциялық банктер мен мемлекетпен
(бюджетпен) азаматтық-құқықтық мәмілелерді жүзеге асыратын заңды тұлға
болып табылады.
Екінші жағынан, ол республиканың ақша-несиелік жүйесін басқару бойынша
кең биіктік өкілеттіктерге ие.
Коммерциялық банктермен өзінің шаруашылық мүддесін жүргізу және пайда
табу мақсатында (мемлекеттік облигацияларды сату, вексельдерді қайта есепке
алу және т.б.) азаматтық–құқықтық мәмілелер жасай отырып, Ұлттық Банк
алдымен сәйкесінше несие мекемелерінің жүйесін дамытуға бағытталушы әсер
етеді және мемлекеттегі несие саясатын анықтайды.
Осындай мәмілелер жасалатын жағдайлар ҚР-ң Ұлттық Банкімен жалпы
мемлекеттік ақша-несие саясатының шегінде жасап шығарылады. Қазақстанның
ақша-несиелік жүйесін басқаруды Ұлттық Банк екі тәсілмен жүзеге асырады:
біріншіден, билік ету алғышарттарының көмегімен, екіншіден, экономикалық
әдістермен, яғни коммерциялық банктермен, өзге ұйымдармен әртүрлі
мәмілелерді жасау жолымен жүзеге асырады.
Ұлттық Банктің басты ерекшелігі болып оның әкімшілік құқықтары мен
шаруашылық қызметін жүзеге асыру бір міндеті-несие жүйесін басқаруды
шешуге бағыныштылығы табылады.
ҚР-ң ұлттық банкінің әкімшілік функцияларын екіге бөледі:
ұйымдастырушылық (ақша айналымын ұйымдастыру және басқару) және азаматтық
айналымды, салымшылар мен коммерциялық банктердің өзге де несие
берушілердің мүддесін қозғау функциясы болып табылады. Осындай мемлекеттік
өкілеттіктердің шегінде Ұлттық Банктің нормативтік актілерді шығаруға
құқығы бар, яғни нормативтік функциясы осы өкілетті байланысты болады.
Э.Долан мен К.Кэмпбелл банк салымшыларын банкир тарапынан оның оларға
сеніп тапсырған сомасына қатысты ұсақтылығынан ғана емес, сонымен бірге
банктің жойылуына туғызатын сауатсыз басқаруынан қорғау қатысты деп
есептейді, ал соңғысы клиенттер үшін олармен салынған құралдарды қатысты
жағдайларда немесе белгілі бір мезгілдің туындауы бойынша талап етуінің
мүмкіндігіне әкеп соғуды білдіреді21.
Осыған сәйкес, Ұлттық Банк аталған міндетті келесідей түрде шешеді;
біріншіден, несиелік мекемелердің құрылуының заңдылығы мен мақсатылығын
коммерциялық банктерді тіркеу туралы мәселені қарау кезінде және теңге
және шетел валютасында банкілік операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін
лицензияны беру кезінде тексеру жолымен, екіншіден несиелік мекемемен
эканомикалық нормативтерді, олардың қызметін реттейтін нормативтік
актілердің басылымдарын анықтау жолымен; үшіншіден, олардың операциясының
заңдылықты тікелей қадағалауды жүзеге асыру жолымен шешеді.
Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды ҚР-ң Қаржы Министірлігінен
олардан кейінгі жүзеге асырылуы үшін сатып алуы мүмкін. Ол сонымен қатар,
елдің мемлекеттік қарызын өтеуге қызмет етеді. ҚР-ң бюджетінің кассалық
орындалуын жүзеге асырады (дербес және басқа банктер арқылы), мемлекетпен
өзге мәмілерді жасайды.
Коммерциялық банктер өзге несиелік мекемелермен бірге несиелік жүйенің
екінші деңгейінде орын алады.
Қазіргі кезде коммерциялық банктер корпоративтік түрдегі ұйым ретінде
құрылады және шаруашылық (кәсіпкерлік) қызметпен айналысады. Коммерциялық
банктердің мәміленің үш тобын жасауға құқылы: қызметтің тікелей пәнін
құрайтын банкілік операциялар (мәміленің бірінші тобы); қосымша маңызы бар
және банктің жұмысының ұйымдастырушылық және материалдық алғышарттарын
қамтамасыз ету үшін қызмет ететін мәмілелер (қағазды сатып алу, ғимаратты
жалға алу және т.б.), сонымен қатар заңмен тыйым салынбаған, бірақ екінші
топқа жатпайтын банкілік емес мәмілелер (мысалы, басқа кәсіпорындар мен
ұйымдардың мекемелері).
Коммерциялық банктердің өзге де түрлері бар: әмбебаптық (банкілік)
операциялардың кең шеңберін жүзеге асырады және мамандырылған (банкілік
қызмет көрсетудің бір түрін тікелей жасайтын, мысалы, жинақтаушы
операцияларды жүзеге асырады). Филиалдары бар және филиалдарсыз банктер.
Жергілікті және өзін территория шегімен шектелмейтін банктер. Қазақстандық
тұлғалардың жарналары есебінен жарғылық қаржы құрылған және шетел қатысатын
банктер.
Коммерциялық банктер үшін салымдар – пассивтердің негізгі түрі болып
табылады, сәйкесінше белсенді несие операцияларын жүргізу үшін маңызы
бойынша осындай болып табылатын ресурстар жатады. Заемдық құралдар
есебінен, мысалы, АҚШ-ың коммерциялық банктерінің активтерінің жалпы
сомасының 93% -ке жуығы құрылады22.
Депозиттердің сипаты бойынша ссудалық операциялардың түрлері,
банктердің кірістерінің мөлшері де сәйкесінше байланысты болады.
Коммерциялық банктер өз құралдарын несиелік аукциондардың есебінен
құрайды. 1994 жыл ішінде 78 аукциондар жүргізілді және жалпы сомасы 7027,8
млн. теңгедегі несиелер сатылды, соның ішінде Ұлттық Банкінің 5313,8 млн.
теңгедегі және Халық банкінің 1714,0 млн. теңге ресурстарының есебінен
сатылды, бұл несиелік салымдардың жалпы жылдық көлемінің 24% -тін
құрайды23.
1995 жылдың 1 сәуірінен бастап банктердің жабылу қатерін азайту үшін
ломбардтық несие жүйесі енгізілді, яғни коммерциялық банктердің қысқа
мерзімді несиелері Үкіметтің бағалы қағаздарын кепілге салумен
жүргізіледі24. Несие қатынастарының, несие нысаны мен несиелік мекемелердің
жиынтығы несиелік жүйенің кең түрдегі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несиелік жүйе – бұл несие – есеп-айырысу қатынастарын
ұйымдастыратын, ақша айналымын реттейтін және елдегі өзге қаржылық қызмет
көрсететін несиелік мекемелердің желісі болып табылады.
Басқаша айтқанда, несиелік жүйе банкілік және өзге де несиелік
мекемелердің жиынтығымен, ұйымдардың құқықтық нысанымен және несиелік
қатынастарды жүзеге асырумен сипатталады. Несиелік қатынастардың
ұйымдастырылуының екі жүйелері бар: банкілік және институтардың шегіндегі
қатынастар. Осыған сәйкес несиелік жүйенің екі негізгі звеносы құрылады:
банкілік және мамандырылған несие – қаржылық мекемелер құрылады25.
Мамандырылған (парабанктік) мекемелер клиентураның белгілі - бір
түріне қызмет көрсетуге немесе екі түрдегі қызметінің негізгі біреуін
жүзеге асыруға бейімделеді. Олардың қызметі нарықтың аздаған сегменттеріне
қызмет етуге шоғырланады және арнайы клиентурада қызмет көрсетуге
бейімделеді. Бұл мекемелер үшін екі бағыныштылық тән: бір жағынан, несие-
есеп айырысу операцияларын жүзеге асырумен байланысты бола отырып, олар
орталық банктің тиісті талаптарына бағынышты болу тиіс, екінші жағынан,
қандайда бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе өзге де
операцияларға мамандырыла отырып, олар тиісті ведомстволардың реттелуі
әрекеттеріне түседі.
Несиелік іс өзімен бірге несие саудасына, осы негізде несиелік
қатынастарды орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтінің ерекше сферасын
сипаттайды. Олар әртүрлі несиелік институттарды жүзеге асырады. Масштабы
бойынша негізгі операцияларды және шаруашылық айналымда қызмет көрсетудің
маңыздылығы бойынша банктер болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көбінесе банкілік қызмет деп банктің басты
кәсіби функциясы ретінде депозиттерді қабылдау мен ссуданы беру түсініледі.
Дәл осындай түсінік банк туралы Италияның, Испанияның, Белгияның, Грецияның
және өзге де елдердің заңнамаларында бекітілді. Ал Германия мен Францияда
банк немесе кредиттік мекеме деп есеп-айырысу, бағалы қағаздарды сату,
лизингтік және басқа да операциялар сияқты қызметтерді өз клиенттеріне
көрсетумен айналысатын кез келген мекеме саналады. Сонымен қатар банкілік
емес институттарға заңды түрде депозиттерді қабылдауға, есеп-айрысулар
жүргізуге, сақтандыру кепілдемесін беруге және т.б. тыйым салынады.
Англия, Дания, Швеция және басқа да мемлекеттерде мекемелерді несиелік
жүйеге жатқызуға әлдеқайда либералды тұрғыдан қарастырады. Бұл үшін
депозиттерді қабылдауға лицензияның болуы жеткілікті саналады, бұл
банктерге мамандандырылған қаржы мекемелерінің кейбір түрлерін теңестіруге
мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Заңның 1 бабында: банк деп - осы Заңға сәйкес ақша қаражаттарын тартуға
және оларды қайтарымдылық, ақылылық және жеделдік жағдайында орналастыруға,
сонымен қатар заңмен тыйым салынбаған банкілік операцияларды жүзеге асыруға
өкілеттік алған мекеме саналады, - деп көрсетілген.
Ресми түрде банктік статусы жоқ бірде-бір заңды тұлға банк деп атала
алмайды немесе өзін банктік қызметпен айналысушы тұлға ретінде сипаттай
алмайды.
Банктің ресми статусы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің банкті
ашуға берген рұқсатымен және банктік операцияларды жүргізуге лицензияның
болуымен анықталады.
АҚШ-та барлық несие-қаржылық мекемелерді депозиттік және депозиттік
емес деп бөледі. Депозиттік деп - депозиттік шоттарды ашу нысанында ақша
қаражаттарын тартуға рұқсат берілген мекемелер танылса, депозиттік емес деп
- ақша қаражаттарын тартудың өзге нысандарына рұқсат берілген мекемелер
танылады (зейнетақылық жарналар, бағалы қағаздарды және сақтандыру
полистерін сату және т.б.).
Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, саудалық- жинақтаушы
ассоцияциялар, несиелік одақтар жатады, депозиттік емес мекемелерге
сақтандыру бойынша компаниялар, ақша нарығындағы өзара қорлар жатады.
өздерінің орындайтын фунуцияларының ерекшелігіне байланысты банктер
екі негізгі түрге: эмиссиялық және эмиссиялық емес түрге бөлінеді.
Эмиссиялық деп - ақша белгілерін айналымға эмиссиялау (шығаруға)
құқығын иеленген орталық банктер танылады.
Әр мекемелерде олар ұлттық, халықтық, резервтік деп аталады. КСРО-да
мұндай банк мемлекеттік деп аталды, Қазақстанда қазір –Қазақстан
Республикасының Ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І тарау. Несие-несие банктік қатнастардың пәні ретінде. 4
§1. Несие мәні. Несиелік қатынастар. 4
§2 Несиелеудің қағидалары, несие нысаны, түрлері. 14
§3. Несиелік жүйе. 29
II тарау. Банкілік несиелердің құқықтық негіздері 42
§1. Заңнама және банкілік несие. 42
§2 Несиелік шарттың мазмұны мен нысаны 47
§3.Банкілік несиелеуді қамтамасыз етудің ерекшеліктері. 56
Қорытынды 67
Әдебиеттер тізімі 69
Кіріспе
Жалпы бұл тақырыпты таңдауға бүгінгі күні қоғамда, нарықтық экономикада
банк қызметінің ролі өте күрделі әрі жоғары болып табылатындығы негіз
болды. Мемлекетіміздің енді ғана нарықтық экономикаға орнығып келе жатқан
тұста банк және банктік қызмет экономиканы қалыптастырудың басты іргетасы
болып саналады. Бүгінгі уақыттарға дейін банк қызметі күрделі құқықтық
институт болып есептелді. Ал қазіргі кезде жағдай өзгерді. Нарықтық
экономиканың нығаюы, банк қызметінің дамуы, мемлекеттің қаржы-несие
жүйесінің тұрақтануы бұл саланың маңызын арттыра түсуде. Қоғамдық
қатынастармен терең ұштасқан сайын бұл саланы тек экономистер мен заңгерлер
ғана емес әрбір кәсіпорындардың менеджерлері, салық органдарының
қызметкерлері басқа да қызмет саласындағы мамандардың меңгеруіне тура
келді. Кез келген экономика саласындағы белсенді азаматтар банк құқығы
жөнінде жалпы түрде хабардар болуы тиіс. Себебі кейбір салада банк қызметі
мемлекет қызметімен астасып жатады. Дегенмен банк құқығы жөнінде, оның
нормаларын терең игерген әрі банктік құқық нормаларына талдау жасауда
заңгер басты рольге ие. Себебі оның кәсіби білімі мен біліктігі банк
қызметінде өте маңызды.
Банк қызметінің тәжірибелік маңызының артуы бүгінде кәсіпкерлікпен
миллиондаған адамдардың айналысып дамуымен тығыз байланысты. Оның қызметі
банктік шоттар ашу, төлемдердің банк арқылы жүруі, белгілі бір несиелер
беру, депозиттер қабылдау арқылы көрініс табады. Сондықтан да жеке және
мемлекеттік секторда жұмыс істейтін жеке тұлғалар, заңды тұлғалар банк
жүйесі мен банк қызметінің заңдылығына тәуелді болып келеді. Сондай-ақ
қоғам үшін экономиканың дамуы үшін банктің несиемен қамтамасыз ету қызметі
өзіндік ерекше орынға ие. Өндірістің дамуы, шағын кәсіпкерліктің жандануы,
мемлекеттің осы саланы қолдауы барысында банктерге үлкен жүк артылып
келеді. Осы мақсаттағы банк қызметтерінің бірі банктік несиелеу.
Сонымен банктік несиелеуді талдамас бұрын несие қатынастарының түсімі
және оның құқықтық нысанына тоқталып кетсек.
"Несие" деген сөз латын тілінен алғанда creditum-қарыз дегенді
білдіретін credere деген сөзден алғанда "сену" яғни белгілі бір
құндылықтарды (ақша, тауар) қарызға беру деген мағынаға ие.
Жалпы алғанда "несие" "қарыз" "заем" және "ссуда" терминдері бір
текті мағынада қолданылғанмен, экономистер үшін "несие" термині тән. Ал
заңгерлер үшін "заем" термині қолданылады. Банк заемы шартты дәстүрлі түрде
"банктік ссуда" шарты деп қолданылады, ол міндеттеме болса алынған
несиеден туындайды әрі заемдық міндеттемені орындаумен байланысты заемды
өз уақытында қайтармау немесе басқа да келісімді сақтамау салдарынан
туындайтын айыппұл мен пеня сомасы мен сыйақы сомасы кіретін "қарыз"
түсінігін қалыптастырады.
Егер экономикалық тұрғыдан қарайтын болсақ несие-бұл ақшаны
қайтарымды негізде беруді сипаттайтын экономикалық қатынас болып табылады.
Атап өтерлік нәрсе, бұл экономистер несие қатынастарын дәстүрлі түрде ақша
қатынастары деп қарастырады. Қаржы құқығы тұрғысынан алғанда несие
қатыстары ақша қатынастары сипатында болады, себебі несие беру негізінде
ақшалай нысанды жүзеге асырылады. Дегенмен азаматтық заңнамаға сәйкес несие
(заем) ақшалай да, натура түрінде де бола алады. Соңғы жағдайда ол белгілі
тектік белгілерімен анықталған заттарды қарызға беру табылады.
Бірден айта кететін нәрсе бұл жерде сол ақшаны немесе сол затты
қайтарып беру сөз болып отырған жоқ. Несие бұл белгілі бір ақшаны немесе
материалдық құндылықты сақтау шарты емес. Құқықтық көзқарас бойынша несие
құқықтық қатынасы - бұл заттық емес, міндеттемелік құқықтық қатынас. Яғни
борышкердің міндеті дәл сақтау шартындағы сенімді дәл қарыз берушіден
алынған заттың өзін немесе ақша белгісін қайтару емес, сол сомадағы ақша
қаражатын немесе сол көлемдегі тең мөлшердегі, сондай сападағы түрдегі
затты қайтару.
Осы ойды Азаматтық кодекстегі заем шартының түсінігі береді. Осы
анықтамаға сәйкес заем шартында бір тарап (заем беруші) екінші тараптың
заемшы) меншігіне ақша немесе белгілі тектік белгілерімен айқындалған
заттар береді, ал заемшы дәл осы сомадағы ақшаны немесе осы текті және
сападағы затты қайтаруға міндеттенеді. Көріп отырғанымыздай, берілген
анықтама несие қатынасын экономикалық тұрғыдан да құқықтық жағынан да
дұрыс айқындайды.
І тарау. Несие-несие банктік қатынастардың пәні ретінде.
§1. Несие мәні. Несиелік қатынастар.
Нарықтық экономиканың бірден бір айқын бейнесі ақшаның ссудалық капитал
нарығына кідіртілмей түсуі, несие-қаржылық мекемелерде шоғырлануы, соңынан
қосымша қаржы қажеттіліктері болатын экономика салаларына таралуы болып
табылады. КСРО-ның шегінде болған отандық әдебиеттерде несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәні мен функциясына әр түрлі көз қарастар
кездеседі.
Э.А.Вознесенскийдің пікірінше, банкілік несие экономикалық категория
болумен қатар жеке тәртіптегі категория ретінде де болады және соңғысының
құрамына кіреді, осындай көз қарасты А.Т.Зверев, Д.А.Алахвердиен де
ұсынады.(
Экономистердің бөлек тобы несиені қаржымен параллельді түрде қызмет
ететін өзіндік категорияға жатқызады. Мұндай түсінік В.С.Захаровтың, О.Н
Лаврушиннің, М.А.Пессельдің, В.Н.Рыбиннің, Н.В.Левчуктің жұмыстарында
қамтылған және марксизм-ленинизмнің зерттеулеріне толық сәйкес келеді.
Несие мәнін өзіндік экономикалық категория ретінде анықтау мәселесі ең
күрделі мәселелердің бірі болып табылады. В.С.Захаров пен М.А.Пессель
несиені қарызға ұсынылған құнның қозғалуы деп түсінеді. Сонымен қатар
В.С.Захаров несие анықтамасы бойынша абстрактілік экономикалық категория
ретінде қарастырылады. Несие, - дейді ол, - уақытша пайдалануға берілетін,
құнына байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынас болып табылады.(
Бұл анықтама бойынша несие өндіріс пен тауар айналымы болған немесе
болатын барлық қоғамдық-экономикалық, формациялық сипатта болады.
М.А.Пессельдің айтуы бойынша, несие – шаруашылыққа тән экономикалық
категория болып табылады және онда мемлекет, шаруашылық ұйымдар немесе өзге
де тұлғалар бір-біріне уақытша пайдалануға, қайтарымды негізде белгілі бір
құндылықтарды берген жағдайда пайда болатын өндірістік қатынастардан
көрінісін табады.3 Келтірілген анықтамаларда несиенің әлдеқайда елеулі
жақтары көрсетіледі. Біріншіден, оның қоғамдық өнімге, ұлттық кіріске және
ақша құралдарына таралуына қатыстылығы (құнды беру), екіншіден қозғалыс
нысаны (тауар немесе ақша) және үшіншіден қайта өндірудегі қозғалыстың
негізгі топтық белгісі (қарызға беру).
Несие мәнінің анализіне басқаша методологиялық көзқарастар Г.А.
Шварцтың , И.В. Левчуктың , О.И. Лаврушиннің, В.Н. Рыбинның және өзге де
авторлардың еңбектерінде қамтылады.4
Маркстің зерттеуіне негізделе отырып, кем дегенде үш негізі тұжырымды
жасауға болады: біріншіден, ссудалық қаржы мен проценттің әлеуметтік-
экономикалық табиғаты тереңірек ашуды қажет етеді, екіншіден, процент
әкелетін қаржыны басқару ақша саудасымен және несие қатынастарын
ұйымдастыруымен байланысты банктің өзіндік қызметімен дараланады,
үшіншіден, ссудалық қаржылардың банкке келіп түсуі бойынша қаржылардың әр
түрлілігімен ерекшеленеді.
"Несие өзімен бірге мерзімдік, қайтарымдылық және ақылық бастамаларда
жүзеге асырылатын ссудалық қаржының қозғалысын сипаттайды."5
Экономикалық категория ретінде несие – бұл өзіндік қозғалыстағы ақша
құралдарының (ақшалай нысандағы заттар) жиынтығы емес, ол алдымен қоғамдық
қатынастардың белгілі-бір түрі болып табылады.
Несие қатынастарында тараптардың біреуі ғана – алынған несие сомасын
өндірістік мақсатта пайдаланатын несие алушы қатысуы мүмкін.6 Несие
берушінің өзі тауар (қызмет көрсету) өндірісіне ешқандай қатынасы болмайды.
Ссудалық мәміленің нысаны болып айырбастау сатысында басталатын несие
құнының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету тиістігі табылады.
Құн қозғалысы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Осы талаптарды
жүзеге асырудың экономикалық шарты өндірістік процесстің өзінде жатыр.
“Ақша капиталисті“ ссудалық мәміле кезінде құнды беретін жалғыз тұлға
болып табылады. Бірақ ол оның кері қайтарылатындығының арқасында оны өзінде
сақтайды. Ссуда кезінде тек бір тарап қана құнды алады, тек қана бір тарап
қана оны береді.
Ссудалық мәміленің ерекшеліктері болып біріншіден, меншік несие
берушіде сақталады, сондай-ақ ссудалық мәміле меншікті иеліктен бөлу
мүмкіндігіне негізделген. Ссудалық мәміле кезінде ақша төлем құралы болып
табылады.
“Несие “рөлі“ туралы айтқанда банктермен несиелеу кезінде мақсатқа
байланыссыз обьективтік элементтер мен пайыздың экономикалық дамуға әсері
үнемі нақты ажыратылып жатпайды, себебі ол заңды түрде банктің арнайы
мақсаты үшін жүзеге асырылады.(
Профессор Г.А. Шварц - “тек банк және оның аппараты (ең алдымен
несиелік аппарат) несиені және өз қызметтерін экономиканың
пропорционалдығының міндеттерін жүзеге асыруға бағыттауға арналғанын
әрдайым ескеру керек.“8 Несиелік салымдардың тиімділігі туралы мәселені
анализдей отырып, ссуданың белгіленген мерзімде қайтарылатындығын ескеріп
қою ғана емес, төлем жүргізудің қандай қайнар көздің есебінен
жүргізілетіндігін және құралдардың айналымының аяқталуының қайтарыммен
байланыстылығының деңгейін анықтау қажеттігін ескеру керек.
Ссудалық жарғының қалыптасуының базасы болып айналымнан босатылған
уақытша еркін ақша құралдары табылады. Уақытша еркін ақша қаржылары несие
арқылы қосымша ақша қаражатына сұранысы бар шаруа нүктелеріне бағытталады.
Несие ресурстарының құрамы бірыңғай емес.
Несие ресурстарының әлдеқайда тұрақты бөлігі болып, екі топқа
бөлінетін депозиттік құралдар табылады: жедел депозиттер және талап
етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Салымға салынуы мүмкін депозит
сомаларының ең аз мөлшері жоқ. Теория жүзінде ең жоғары мөлшері бар,
өйткені банк Ұлттық Банкпен анықталатын өз қаражаттары және
міндеттемелерінің арасындағы нормативтік өзара қатынасты сақтауға
міндеттенеді. Қазақстанның банкілік жүйелеріне жедел депозиттердің нысаны
тән - бұл қаражаттары белгілі бір шектеулермен алынуы мүмкін (мысалы, алдын-
ала хабарламамен) жеке тұлғалардың жинақтаушы салымдары болып табылады.
Жедел депозиттердің ерекшеліктері болып:
1) шоттағы қаражаттар есеп-айырысу үшін арналмаған және оларға чек
жазылмайды;
2) шоттағы қаражаттар жай айналады;
3) жедел депозиттер бойынша пайыз төленеді (бұл кезде жеке
кезеңдердегі пайыздық ставканың ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкпен
реттеледі)
4) жедел депозиттер үшін талап етілмелі депозиттерге қарағанда
міндетті резервтердің әлдеқайда төменгі нысаны белгіленеді.
Арнайы несиелік ресурс болып эмиссиялық табылады. Оның қалыптасуы
мен пайдалануының мүмкіндігі қолма-қол ақшамен алынатын тұрғын адамдардың
ақшалай кірістері бірден жұмсалмайтынымен байланысты болып келеді,
сондықтан банк кассаларынан қолма-қол ақшаларды осы кассаға 1 жыл ішінде
келіп түсетін түсімдер шегінен асыра беру, тұрғын адамдардың мемлекетті
банк атынан, өз кірістерінің бөлігін тауарға айналдырмай, несиелейтінін
білдіреді.
Банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын сақтау үшін ресурстарды
қалыптастырудың маңызды қайнар көзі болып қысқа мерзімді сипатта болатын
банк аралық заемдар табылады. Мұндай заемдар корреспонденттік қатынастардың
шегінде жүргізіледі және салыстырмалы түрде банктің ресурстарының қымбат
тұратын қайнар көзі болып табылады.
Кең таралған қайнар көзі болып бөлінбеген пайда да жатады,яғни банк
билігінде қалатын пайданың жиналмалы сомасы болып табылады. Жыл аяғында
банктің барлық қорытынды шоттарының сомасы пайда мен шығындардың есебіне
есепке жатқызылады: бұл сомалардың бөлігі пайда мен шығындардың есебіне
аударылады, бір бөлігі – төленетін дивиденттірдің есебіне, бір бөлігі –
салық төлеуге, бір бөлігі – резервтік қорға төленуге аударылады. Қалғандары
– бөлінбеген пайда - өзімен бірге банктің несиелік ресурстар ретінде билік
ететін құралдар қорын сипаттайды. Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды
шығару мен орналастыру жолымен ресурстарды мобилизациялауға құқылы. Қазіргі
күндегі банктердің несиелік ресурстардың негізгі қайнар көздері осылар
болып табылады.
Несие әрдайым белгілі-бір жағдайларда беріледі. Несиелеудің жағдайлары
деп несиелік мәміленің пайда болуы мен жүзеге асырылуы үшін қажетті
қатынастардың жиынтығы түсініледі. 9
Кем дегенде екі міндеттемелік жағдайлар бар. Біріншіден, бұл несиелік
мәміле қатысушылары (несие беруші мен заемшы) өз әрекеттерін тек тәуелсіз
жасауынан ғана емес, осы субъектілердің экономикалық байланыстардан
туындайтын міндеттемелерді орындауды материалдық тұрғыдан кепілдік ете
алуынан да көрінетін дербестігін қамтуы тиіс.
Екіншіден, несиелік қатынастардың қатысушылары нарық заңдарының
нормаларын сақтаумен бірге, мемлекет заңдары (заңнамасы) да жетік болуы
керек. Несиелеу туралы заңнаманы сақтамау несиелік қатынастардың
субъектілерінің арасында қайсыбір тараптар үшін, кейде екі тараптар үшін
де, қажет емес әр түрлі мәселелердің, пайда болуына әкеліп соғады.
Сондықтан, несиелік қатынастардың дамуы нарықтың экономикалық мүдде мен
заңдарға ғана байланысты емес екендігін көре аламыз. Құқық несие
қатынастарын реттеудің маңызды құралы болып табылады, алайда мұндай
жағдайда осындай қатынастардың қандай да бір субьектілерінің (әдетте
мемлекеттің) экономикалық мүдделерін қорғау құралы болып көрінуі мүмкін.
Несие несие беруші мен заемшылардың мүдделері сәйкес болған жағдайда
қажет болып табылады.
Бір тарап ақша құралдарын қарызға беруге, ал басқа тарап оны алуға
мүдделі болуы тиіс. Алайда несие мәмілеге қатысушылардың мүддесі тек қана
уақыт пен кеңістікте ғана емес, сапалы түрде де сәйкес болса, шынайы
болады, яғни қандай да бір экономикалық операция бойынша емес, несиеге
байланысты өзара мүдделілік болғанда болады.
Несиенің субьектілері болып қайта өндіру процесінің әртүрлі
қатысушылары табылады. Екі жақты қатынастар: мемлекет пен шаруашылық
субьектілердің, тұрғындар мен мемлекеттің, азаматтар мен басқа да
тұлғалардың арасында болуы мүмкін.
Несиелік мәміленің тараптары болып несие беруші және заемшы болып
табылады. Несие беруші – қарызды беретін несиелік мәміленің бір тарабы.
Банктердің пайда болуы несие берушілердің өзіндік түрдегі концентрациясына
және банкирлердің барлық басқа несие берушілердің өкілдеріне айналуға ықпал
етті.
Несие беруші ол ссудаға бере алатын еркін қаражаттардың бөлігін иеленуі
тиіс. Мұндай қаражаттардың қайнар көздері болып жеке жиналымдар, қайта
өндіру процессінің өзге субьектілерінен алынған ресурстар табылады.
Ссудалық қаржының қайнар көзінің анализі дербес экономикалық категория
ретіндегі несиенің мәнін анықтаудың негізі болып табылады. Маркстың айтуы
бойынша, банктердің ссудалық қаржысы банктерге акцияларды ссудаға беру
құқығын беретін ақша ұстаушылардың салымдарынан құрылады. Ұсақ сомалар,
өздігінен ақша қаражаты ретінде қызмет етуге қабілетсіз болып табылатын бұл
сомалар үлкен сомаларға біріктіріледі және осылайша ақша күшін құрайды10.
Қазіргі шаруашылықта банк – несие беруші ссуданы өзінің жеке
ресурстарының есебінен ғана емес, оның шотында саналатын тартылған
қаражаттардың есебінен, сонымен қатар акция мен облигацияларды орналастыру
арқылы мобилизацияланған ресурстарының есебінен береді.11
Несиелік қатынастар қазіргі күнде банкілік істің мемлекеттік
монополиясына негізделмейді. Алайда мемлекеттің елдегі банктердің қызметіне
бақылауды жүзеге асыру үшін қаражаттардың жеткілікті арсеналымен билік
ететінін ұмытпау қажет.
Қайтарымды жеделдік жағдайында уақытша еркін ақша құралдарын
шоғырландыру мен қайта бөлу бойынша несие беруші мен заемшының арасындағы
экономикалық байланыстар несие қатынастары деп аталады.
Ссудалық мәміленің екінші қатысушысы болып заем беруші, яғни несие
алатын және алынған ссуданы қайтаруға міндеттенетін несие қатынастарының
тарабы болып табылады.
Қазіргі жағдайда банктердің басқа заемшылары болып шаруашылық
субьектілер және мемлекеттің өзі, яғни қосымша ресурстарға қажеттілігі бар
субьектілер бола алады.
Несиені ссуда алушының қарызы деп қарастыруға болмайды, өйткені тек
несие қатынастарының бір тарабына ғана назар аударсақ біз екінші тарап –
несие берушіні ұмытамыз және нәтижесінде несие мәнін төмендетіп жібереміз,
оның мәнін экономикалық құбылыстың бөлігін сипаттауға әкелеміз.12
Несие беруші мен заемшының өзара әрекеттесулері қарама – қарсылықтың
бірлігінің сипатында болады.13
Бір жағынан қатысушылардың жағдайының ерекшелігі сол мүдде екеуіне
қарама – қарсылықта болады. Заемшы әлдеқайда арзан несиеге мүдделі болса,
ал несие беруші - әлдеқайда жоғарғы ссудалық процентке мүдделі болады.
Несие берушілер мен заемшылардың басқа несие қатынастарының құрылымының
элементі болып берілетін обьектінің өзі, яғни несие берушіден заемшыға
берілетін және заемшыдан несие берушіге өзі қайта жол тартататын обьект
жатады. Берілетін обьекті болып ссудалық құн табылады.
Өз қозғалысында уақытша тоқтаған құн несие арқылы өндіріс пен айналымға
оны пайдалануға қажеттілігі туындаған жаңа иеленушіге ауыса отырып өз
жолын жалғастырады. Несие арқылы авансталған құн өндіріс қорының айналымы
үшін негізді құрайды, олардың қозғалысындағы келеңсіздіктерді жояды және
қайта өндіру процесін тездетеді
§2 Несиелеудің қағидалары, несие нысаны, түрлері.
Несиелеудің қағидаларын несиені жоспарлау,беру,пайдалану және қайтару
процесінде несие мәні мен функциясының және экономикалық заңдардың
көрінуінің нақты нысаны ретінде қарастыруға болады. О.Н. Лаврушин ұсынған
несиелеудің қағидаларын зерттеудің мұндай методологиялық тұрғысы оларды
екі топқа бөлуге мүмкіндік береді.14 Бірінші топқа объективтік заңдардың
әрекет етуімен байланысты және барлық экономикалық категориялар мен олардың
механизмдеріне:құнға және құндық механизмге, баға мен баға қалыптасу
механизіміне және т б тән жалпы экономикалық тәртіп қағидалары жатады.
Екінші тобы дербес экономикалық категория ретінде несие мәні мен
функциясын білдіретін қағидаларды қамтиды.
Осы топтастыруға сәйкес бірінші топқа:жоспарлылық, алынған кіріске
байланысты қарызды берудің дифференциясы, жанама түрде жүруі және ақылылық
жатады.
Екінші топтың қағидалары болып қайтарымдылық, жеделдік, қамтамасыз
етушілік, қаражаттардың айналымының жанама түрде жүруі және ақылылық
жатады.
Жоспарлымақсаттық сипаты банкілік ссудалардың жалпы мөлшері мен
түрлерінің банктердің несиелік жоспарлары негізінде анықталуынан тұрады.
Несиелеудің мақсатты ссуданы нақты объектілері мен өндірістік
шығындарға бағытталуы арқылы қол жетеді.
Несиелеудің дифференциясы қажетті нормаларға сәйкес өнімді жүзеге
асыру мен өндіріс нәтижелеріне қол жеткізуді талап ететін құн заңдарының
әрекет етуімен шартталған. Бұл шаруашылық- қаржылық қызметтің өндірістің
өзіндік қаржылануын қамтамасыз ететін өнімдерді сатудан түсетін ақшалай
түсімнің негізінде жүзеге асырушы тиіс екендігін білдіреді. Осыған сәйкес
банкілік ссудалар жұмыстың қол жеткізген нәтижелеріне әр түрлі жағдайларда
беріледі.
Тиімділік несиелеудің қажетті жағдайы болып табылады. Ол өндіріс пен
өнімді жүзеге асырудың көлеміне тікелей байланысты және несие салымдарының
орташа қалдықтарының (теңгедей) бір теңгеге шаққандағы жүргізілген тауар
өнімінің көлемі ретінде есептеледі.
Қайтарымдылық құралымының уақытша еркін ақша құралдарының шоғырлануы
мен қайта бөлінуімен байланысты дербес экономикалық категория ретіндегі
несие мәнімен шартталады. Сондықтан бұл құралдар банктің шаруашылық
басқаруында тек белгілі-бір уақытта болуы мүмкін және шаруашылықты несиелеу
үшін қысқа мерзімді ақша ресурстары ретінде пайдаланылуы мүмкін.
“Ссудалық құралдардың қайтарымдылық принципі ,-дейді
С.Б.Штейншлейгер,-банкпен ссудаға бөлінетін ақша құралдары ретінде
соңғысының экономикалық табиғатынан туындайды.“15
Қамтамасыз етушілік-қолда бар қаражат пен ссудаға берілетін
қаражаттың пропорциясын сақтау қолданылатын несиелеудің қағидасы.
Банкілік ссудаларды тауарлық-материалдық құндылықтармен толық қамтамасыз
етудің ақша айналымының тұрақтылығы үшін үлкен маңызы бар, өйткені банкілік
айналымның ақшалары қолма-қол ақшаға және керісінше трансформацияланады.
Ақылылық өзімен бірге заемшымен тартылған ресурстарды пайдаланғаны
үшін проценттерді енгізуді сипаттайды. Несиелеудің принциптері несиелеу
процесінің барлық стадияларымен тығыз байланысты. Мысалы, жоспарлылық және
бағыттылық несиелік салымдарды жоспарлау кезінде қолданылады;
дифференциациясы мен жеделдігі – банкілік ссудаларды беру кезінде;
қамтамасыз етушілік және тиімділік-банкілік ссудаларды пайдалану кезінде;
ақылылық және қайтарымдылық-құралдардың айналымы аяқталуы кезінде және т.б.
қолданылады.
Несие өзінің болуының қандай да бір жағдайларында қандайда бір
объекті үшін тән қажетті, тұрақты байланыстардың жиынтығынан айрықшаланады,
яғни өз нысанымен айрықшаланады.
Қаржы құқығының теориясы мен практикасында несиенің келесідей
нысаны белгілі: коммерциялық, банкілік, тұтынушылы, мемлекеттік,
халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. Алдымен несиенің коммерциялық
және банкілік нысандарына оның жиі пайдалануына қарай ерекше орын беріледі.
Коммерциялық несие - бұл кәсіпорындармен, бірлестіктермен және басқа
да шаруашылық субъектілермен бір-біріне беретін несие. Коммерциялық несие
тауарлық нысанда алдымен төлемді кейінге қалдыру жолымен беріледі. (алушыға
жеткізушімен ұсынылған тауар немесе қызмет көрсеткені үшін беріледі).
Несиенің осы нысандағы объектісі болып тауар қаражаты табылады. Көптеген
жағдайларда коммерциялық несие векссельмен рәсімделеді. Әртүрлі тауарлардың
өндірісі мен сату бірыңғайсыз уақыт кезеңдерін талап етуі және белгілі бір
мезгілдерге жасалуына орай бір тауар өндірушінің өз тауарын нарыққа
шығаратын, осы тауарларды қажет ететін екінші тауар өндіруші дәл осындай
уақытта қолма-қол ақшасы болмайтын ситуациялар жиі туындайды. Нәтижесінде
тауарлардың несиеге сатылуы қажеттілігі туындайды.
Батыс экономикалық әдебиеттерде “Коммерциялық ссуда“ термині деп
коммерциялық мақсатта банкпен берілетін ссуда түсініледі. Қызмет етуші
капиталисттермен бір-біріне тауарларды төлемді кейінге қалдыру жағдайында
жеткізу коммерциялық фирма аралық несие болып табылады.
К. Маркстің айтуы бойынша әрбір қызмет етуші капиталист “несиені
бір қолмен береді және екіншісімен алады“.16 Сондықтан бөлек кәсіпорынның
тұрғысынан коммерциялық несиенің жоғарғы шегін төлемді кейінге қалдыру
жағдайында сатып алушымен берілетін тауарлар мен жеткізілулерден ұқсас
жағдайда алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға болады.
Коммерциялық несие қазіргі жағдайда несиенің өзге нысандарынан, ең
алдымен банкілік несие нысанынан бөлек болмайды. Несиенің екі негізгі
нысанының мұндай байланыстары банктегі қарыз міндеттемелерін есепке алу
мысалынан көрінеді. Тауарды бөлу мақсатын көздейтін алғашқы мәміле банктегі
вексель арқылы ссудалық жарғының қозғалысы оның негізінде болатын өзге
сападағы несиелік мәміле болып табылады. Банктегі вексельді есепке алу
мүмкіндігі коммерциялық несиенің көлемін үлкейтеді, жеткізушілер өз
клиенттеріне төлемді кейінге қалдыруды олардың банктегі вексельді оның
төлеу мерзімі келгенше дейін қиындықсыз есепке ала алатынын біле отырып
береді, яғни вексельді есепке алу механизмі кәсіпорындардың өздерінің
сатып алушыларына кеңейтеді. Бүгінгі таңда несиенің екі нысанының
арасындағы өзара байланыс күшейіп келуде. Сонымен қатар банкілік несие
коммерциялықпен салыстырғанда артықшылығымен орын алады.
Уақыттағы, мөлшердегі, қозғалыс бағытындағы, төлемді кейінге
қалдырудағы шектеулер ретіндегі белгілі жетіспеушіліктер белгілі-бір түрде
мәжбүрлі сипатта болады, тауарды төлеу мерзімі жиі бұзылады, жеткізушілер
әрдайым сатып алушылардың қаржылық жағдайы туралы жақсы хабарланбайды, бұл
олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі-бір қауіптілігін қалыптастырады.
Төлемді кейінге қалдыруды ұсыну банкілік сфера жағынан үлкен әсерде
болады (әсіресе, тауар жеткізушінің банктегі векселін есепке алуының
қаншалықты оңай болғанына байланысты болады). Аталған кемшіліктер
коммерциялық несиенің ролін төмендетеді.
Банкілік несие – ақша ссудасы түріндегі кез-келген шаруашылық
субъектілерге (жеке кәсіпкерлерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға және т.б.)
несие-қаржылық мекемелерімен ұсынылатын несие болып табылды.
Еркін ақша қаражаттары өндірістің кез-келген саласында көрінеді
және банкілік несиенің көмегімен кез-келген бағытқа жылжуы мүмкін.
Осылайша, банкілік несие коммерциялық несиенің шеңберінен асып кетеді.
Коммерциялық несие тауар айналымына ғана қызмет етеді, ал
банкілік несие – ақшалай кірістері мен қоғамның барлық тобының
жиналымдарының бөлігін қаражатқа айналдыра отырып, қаражатты толтыруға
қызмет етеді.
Қоғамдық қаржының қайта өндірілуі тұрғысынан банкілік несие қаржы
ссудасына (заемшылар құралдарды қызмет ететін қаржының көлемін
үлкейту үшін пайдаланылады ) және ақша ссудасына (заемшылар
құралдарды өздерінің қарыз міндеттемелерін өтеу үшін алады.) бөлінеді. Жеке
қаржының қайта өндірілуі тұрғысынан бұндай бөліну ссуданы қамтамасыз етуге
және несиенің заемшы қаржысының жоғары шегіне әртүрлі әсерін көрсетеді.
Тауарларды, бағалы қағаздарды кепілге беру несиесі кезінде борышқор
банктен қосымша қаржыны алмайды. Оның тұрғысынан, бұл ақша ссудасы болып
табылады. Қамтамасыз етілмеген ссуда қаржы ссудасы ретінде болады.
Банкілік несие әмбебап болып табылады, яғни банк арқылы қайта
бөлінетін ссудалық қаржы экономиканың барлық салаларында қолданысын
табады. Осы ерекшелік оның тез дамуының себебі болып табылады. Ссуданың
мәміле ақша қаражаты өндірістен ажыратылған дербес сипатта болады.
Несие берушінің мақсаты - кірісті процент түрінде алу болып табылады.
Несие беруші ретінде ссудалық қаржыны заемшыға қайтарымдылық, жеделдік және
проценттерді төлеу жағдайында беретін банкілік мекеме болып табылады.
Өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтауына қарамастан банкілік несие
елеулі сандық және сапалық өзгерістерге ұшырады. Олардың бірі ссудалық
мәміленің қатысушыларымен байланысты. Қазіргі кезде ол мәміленің екі
қатысушыларымен: банкирлермен және қызмет етуші капиталистермен
шектелмейді. Бір жағынан ссудалық қаржыны ұсынуды банктерден басқа әртүрлі
мекемелер (қаржы компаниялары, банктер, өзара несиелер) жүзеге асырады.
Ссудалық қаржымен мәміле жасайтын жаңа түрдегі мекемелердің "банкілік емес"
атауы болады, бұл олардың мәнін өзгертпейді (мысалы, қызметі тұрғын үй
несиесін берумен айналысатын Ұлыбританиядағы құрылыс қоғамы) Екінші жағынан
заемшылардың құрамы өзгерді. Қызмет етуші капиталистерден басқа (Ақ, жеке
кәсіпорындар және т.б) олар болып қаржы–несиелік, мекемелер, тұрғындар,
Үкімет және жергілікті билік орындары табылады.
Несиелік операциялардың көлеміне ішкі факторлар әсер етеді. Олардың
қатарына банк билік ететін ресурстардың мөлшері жатады. Ресурстардың
көтерімі сәйкесінше оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді және белсенді
операциялардың үлкеіне ықпал етеді. Банк қаржы құруға және оны земшыларға
ссуда ретінде беруге қабілетті.
Қазіргі күнде депозиттер банкілік ресурстардың жалғыз қайнар көзі
болып табылмайды. Несиелік мекемелер банк аралық нарықта ақша құралдарының
орнын басады, сонымен қатар аталған мақсатта облигациялық заемды белсенді
түрде пайдаланады.
Банкілік несиенің өсуіне тек нақты ресурстардың көлемі ғана емес,
өндірістік компаниялар, жеке тұлғалар мен мемлекеттік мекемелер тарапынан
заемдық құралдарға деген сұранысы әсер етеді.
Банктердің несие беруші ретіндегі мемлекеттің қамтамасыз етілген
несиелік шектеулерінің әсерінде ролінің төмендеуіне қарамастан, бұл ролдің
әртүрлі мөлшерде қысқартылуы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ, өйткені
қосымша қаржы құралдарға көптеген кәсіпорындардың қажеттілігі алдымен
өндірістік компания үшін де, жеке тұлғалар үшін де қаржы құралдарының орнын
басуының әлдеқайда қолайлы нысаны болып қалатын банкілік несиенің есебінен
қанағаттандырылуы мүмкін. Сонымен, несиелік жүйенің негізін несиелік
банктер құрайды, ал банкілік несие басымдылық жағдайын өзімен бірге сақтап
қалады.
Тұтынушылық несие.-бұл коммерциялық (тауарларды бөлшектеп сатып алу -
сату арқылы төлемді кейінге қалдырумен сату.) несие және банкілік несие
(тұтынушылық мақсаттағы ссуда) нысанында тұрғандарға тұтыну тауарларын
сатып алу мен тұрмыстық қызсет көрсетулерге берілетін несие.
Несиенің осындай нысаны ең алдымен қымбат тұратын тауарларды:
автомобиль, электро-тұрмыстық құрылғыларды, жихаздарды және т.б. сатып алу
кезінле қолданылады. Тауар қаншалықта қымбат болса, соншылықты тұтынушылық
несие жиі пайдаланылады.
Осы түрдегі тұтыну несиесінің мақсаты клиентураны сақтау мен
кеңейтуден, соған сйкес фирманың тауар айналымын көбейтуден тұрады.
Tұтынушылық несие жүйесіне сонымен қатар банкілік мекемелер де
қосылады. Ақш және Ұлыбританияның комерциялық банктері жеке тұлғаларға
дербес несиелер деп аталатын несиені тәжіребелеумен айналыса бастады. Бұл
несиелерді тұтынушылық несиенің бір түрі ретінде қарастыруға болады, алайда
олардың тауарларды сатуды қаржыландырудан елеулі айырмашылықтары болады.17
Дербес несиелер бұл жеке тұлғаларға берілетін ақшалай нысандағы
банкілік саудалар болып табылады. Бұл несиелер нақты коммерциялық мәнімен
байланысты емес, сондықтан олар сатып алынған тауарға деген төлемнің
қарапайым мерзімін ұзартуынан қарағанда икемді болып табылады. Бұдан басқа,
үшінші жақтың болмауы мұндай несиелердің жүйесін әлдеқайда икемді және
қарапайым етеді, өйткені онда тек банк пен заемшылар ғана қатысады. Әдетте
дербес несиенің сомасы заемшының 3 айлық окладымен шектеледі, оны өтеу
мерзімі 36 ай болып келеді. Қазіргі таңда дербес несиені пайдалану
тәжірибесі әлдеқайда әр түрлі болуда. Бұған несиелік карточкаларды жаппай
қолдану ықпал етті.
Тұтынушылық несие жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді банкілік ссуда
нысанында тұрғын үйлерді алу мен салуға берілуі мүмкін. Қазақстанда бұл
үшін тұрғын үй құрылысының салудың мамандандырылған банкі құрылды.
Ипотекалық несие - жылжымайтын мүлікті жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілге берумен байланысты болып табылады.
Мемлекеттік несие - заемші немесе несие беруші болып табылатын
азаматтар мен заңды тұлғаларға қатысты мемлекет пен жергілікті атқару
органдары арасындағы несиелік қатынастардың жүйесін сипаттады. "Мемлекеттік
заемдар жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың еркін ақша құралдарын
мемлекеттің облигациялар және басқа бағалы қағаздарды шығару жолымен
тартылады. "18
Қазыналық қысқа мерзімді міндеттемелер формальді түрде бюджеттердегі
уақытша кассалық үзілістері жабу үшін шығарылады, бірақ фактілі түрде-
бюджеттік дефицитпен байланысты шығарылады.
Мемлекеттік несие арнасы бойынша қатынастарды реттей отырып, үкімет
балансталған бюджет жағдайында да қаржылық қордларды шоғырландыру
мүмкіндігінен бас тартпайды.19
Мемлекеттік несие сызығы бойынша қатынастарды банкілік несиемен
шатастыруға болмайды. Банкілік нәсиелеудің материалдық негізі болып
табылатын ссудалық қор заем құралдарын кәсіпорындар мен мекемелердің
өндірісін дамыту мақсатында қолданады. Мұндай несиелерді жеке тұлғалар да
ала алады. Мемлекеттік несиелеу кезінде мемлекеттің қолындағы қосымша қаржы
ресурстары қозғалыста болады. Сондықтан мемлекеттік несие де қоғамның қаржы
қатынастарының бөлігі болып табылады
Халықаралық несие-бұл валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және проценттердің төленуі жағдайымен берумен байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы ссудалық қаржының
қозғалысының нысаны болып табылады. Несие беруші мен заемшы ретінде
банктер, жеке тұлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар
халықаралық және жергілікті ұйымдар бола алады.
Әрекет етуші заңдарды талдау арқылы, сонымен қатар қаржының құқық
теориясын зерттеу арқылы несиелердің үлгілік топтастыруын беріп көрейік.
Түр-бұл әртүрлі қасиеттері бар, экономикалық категория ретіндегі несие
мәнінен туындайтын әртүрлілік.
1) мерзімі бойынша: а) қысқа мерзімді (бір жылға дейін), б)орташа
мерзімді(бір жылдан отыз бес жылға дейін), в)ұзақ мерзімді (3-5жылдан
жоғары);
2) Несиелеудің көлемі бойынша: а) негізгі қорларға несие, б)айналым бойынша
несие.
Айналым бойынша сауде және тұмыстық-қамтамасыз етушілік ұйымдар
несиеленеді, ал қалғандарының қалдық бойынша және айналым бойынша
несиелеудің элементтері болады .
Шетел әдебиеттерінде несиенің келесідей топтастырылулыры кездеседі.
Несиенің категориялары:
1. Заемшының түрі бойынша:
Тұтынушылық;
Бөлшеккөтермелік
Ауыл-шаруашылық;
Комерциялық өндірістік
Жылжымайтын мүліктік
Энергия;
Үкімет-жергілікті билік органдары, штаптар, ұлтық федиралдық
2.Мақсаты бойынша:
Тұтынушылық (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер)
Айналымдық қуаты;
Жабдықтар;
Ғимараттар;
Лизингтік қаржыландыру;
3.Әрекет ету мерзімі бойынша:
Қысқа мезгілдік (1 жылдан кейін);
Орта мезгілк(1-4 жыл)
Ұзақ мезгілдік (5 жылдан жоғары).
4. Өтеу графигі бойынша:
Тең төлемдермен (мысалы, тұтынушылық несие ушін – айлық);
Мерзімдік төлемдермен (квартал сайын, жарта жылдық, жеңілдік немесе
жеңілдіксіз кезеңді, модификациялық несие – шар, яғни өтеу сәтінде
әлдеқайда үлкен төлемді талап ететін несие);
Бірыңғай төлемдермен (қысқа-, орта-, ұзақ мерзімді несие – шар).
5. Қамтамасыз ету бойынша:
Қамтамасыз етілмеген;
Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен, дебиторлық
берешегімен, запастармен, жабдықтармен, жермен, ғимараттармен);
Басқа қамтамасыз ету (міндеттеме, келісім, міндеттемелік хат).
Қазақстанда несиенің келесідей түрлері дамыды.
Ұлттық Банктің несиелері.
Аукциондық – Ұлттық Банктің ақша несиелік саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге республика банктерінің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аукциондық негізде бір айдан үш
ауға дейінгі қысқа мерзімді несиеге берілетін несие болып табылады.
Ломбардтық – Ұлттық Банкпен мемлекеттік бағалы қағаздарды көтерілген
процентпен кепілге салудағы шектеулерсіз берілетін қысқа мерзімді несиенің
түрі.
Бюджеттік – Ұлттық Банкпен Қазақстан Республикасының Министрлігіне
қайтарымды (нарықтық) жағдаймен берілетін несие.
Ұлттық Банкпен Республикалық бюджетті несиелеу 1998 жылдан бастап
қысқартылуда және бюджеттік дефицитті инфляциясыз жабуға көшумен
тоқтатылады.
Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
Өзіндік айналымдық құралдардың жеткіліксіздіктерін уақытша орнын
толтыру;
Қаржылық салымдарды қаржылауға арналған;
Импорттық, импорт бойынша контрактіні төлеу үшін берілетін несие;
Несиелік сызық негізінде – заемшы алдындағы банктің оған бірінші
талабы бойынша және келісілген лимит шегінде несиенің белгілі бір уақыты
ішінде беруінің заңды түрде рәсімделген міндеттемесі;
Консорциялық – несиелік, кепілдік немесе өзге де банкілік
операцияларды, осы операцияларды бір Банктің қандай да бір себептермен
жүзеге асыру мүмкіндігі болмаған жағдайда, оны бірігіп жүзеге асыру үшін
бір ірі банктің қол астына уақытша бірігетін екі немесе одан да көп
банктермен берілетін несие;
Тұтынушылық мақсаттарға арналған;
банк аралық.
Банк аралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банк аралық
нарығында аукциондық сату арқылы беріледі. Негізгі несие берушілер ретінде
ірі банктер ( Халық Банкі, Казкоммерцбанк) шығады.
Ссудалық портфельдің топтастырылуы туралы ережеге сә
йкес және екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметінің
шығындарын жабу үшін резервтерді (провизия) қалыптастыру тәртібімен
Ұлттық Банк ссудаларды олардың сапасы бойынша келесідей түрде бөледі:
Стандарттық- қайтару мерзімі келмеген және сапасына күмән тумайтын
несие;
Стандарттық емес – несиені 30 күнге кідіртумен қайтарумен
байланысты елеулі емес қауіпті және бір реттен артық емес
променгацияланған түрде болатын несие.
Қағанаттандырылмайтын – төлем мерзімін ұзартудың ұзақтығы
мерзімін ұзартқан ссуда есебінен берешекті шығару күнінен бастап 30-
дан 60 күннен тұратын және бір реттен артық емес пролонгацияланған
несие;
Күмәнді – мерзімді өткізудің ұзақтығы мерзімі өткізіліп алынған
ссуданың есебіне берешекті шығарған күннен 60-тан 90 күнді құрайтын
несие.
Шығынды – мерзімді өткізу мерзімі 90 күннен аспайтын несие.
Проценттерді есепке алу мерзімі өткізілген ссуда есебінен берешекті
шығарған күннен 90 күн ішінде тоқтатылады. Проценттерді есепке алудың
тоқтатылуы банк балансындағы есептелінген проенттердің өсуін
тоқтатуды білдіреді.20
Ссудалық портфельдің топтастырылуы оның сапасын жоғарылату
және несиелік қызметтен келетін мүмкін шығындарды жабу үшін
резервтерді (провизияны) құру мақсатын көздейді жене банкілік жүйенің
тұрақты дамуының мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Тиісті қатынастар жүйесінде несие қасиеттерінің сыртқы көрініс
алуы оның (несиенің) функциясы болып табылады. Несие функциясы-бұл оның
мәнінің арнайы көрінісі және несиенің қайсыбір көрініс табуын оның
функциясы ретінде арнайы қарастыру керек.
Несиенің маңызды функциясы болып қайта бөлу болып табылады,
ол қайта бөлу стадиясында заемшыға құнды айырбастау процесінде
уақытша босатылған құнды беру жолымен , кейін бұл құнның өзінің
алғашқы иесін қайтарылатын несиелік қатынастардың пайда болуымен
көрінеді.
Несиенің басқа функциясы болып нақты ақшаларды несиелік
операциялармен орналастыру табылады. Заемшымен алынған және шаруашылық
айналымға енген тарылған құн ақшаға сәйкес "жұмысты" орындаудан
басталады. (тауар материалдық құндылықтарын алу үшін, еңбек ақылы төлеу
үшін және т.б)
§3. Несиелік жүйе.
ҚР-ң несиелік жүйенің әлдеқайда жетілуі “Ұлттық Банк туралы”, “Банктер
және банкілік қызмет туралы” Заңның күшіне енуімен байланысты болады.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банкілік жүйе
қалыптасты, бірінші деңгейде Ұлттық Банк, ал екіншіні- несиелік мекемелер:
коммерциялық банктер мен өзге де банкілік емес қаржы-несие институттары
алды.
Ұлтық Банк Қазақстанның негізгі банкі болып табылады және оның
меншігінде болады. Бір жағынан ол коммерциялық банктер мен мемлекетпен
(бюджетпен) азаматтық-құқықтық мәмілелерді жүзеге асыратын заңды тұлға
болып табылады.
Екінші жағынан, ол республиканың ақша-несиелік жүйесін басқару бойынша
кең биіктік өкілеттіктерге ие.
Коммерциялық банктермен өзінің шаруашылық мүддесін жүргізу және пайда
табу мақсатында (мемлекеттік облигацияларды сату, вексельдерді қайта есепке
алу және т.б.) азаматтық–құқықтық мәмілелер жасай отырып, Ұлттық Банк
алдымен сәйкесінше несие мекемелерінің жүйесін дамытуға бағытталушы әсер
етеді және мемлекеттегі несие саясатын анықтайды.
Осындай мәмілелер жасалатын жағдайлар ҚР-ң Ұлттық Банкімен жалпы
мемлекеттік ақша-несие саясатының шегінде жасап шығарылады. Қазақстанның
ақша-несиелік жүйесін басқаруды Ұлттық Банк екі тәсілмен жүзеге асырады:
біріншіден, билік ету алғышарттарының көмегімен, екіншіден, экономикалық
әдістермен, яғни коммерциялық банктермен, өзге ұйымдармен әртүрлі
мәмілелерді жасау жолымен жүзеге асырады.
Ұлттық Банктің басты ерекшелігі болып оның әкімшілік құқықтары мен
шаруашылық қызметін жүзеге асыру бір міндеті-несие жүйесін басқаруды
шешуге бағыныштылығы табылады.
ҚР-ң ұлттық банкінің әкімшілік функцияларын екіге бөледі:
ұйымдастырушылық (ақша айналымын ұйымдастыру және басқару) және азаматтық
айналымды, салымшылар мен коммерциялық банктердің өзге де несие
берушілердің мүддесін қозғау функциясы болып табылады. Осындай мемлекеттік
өкілеттіктердің шегінде Ұлттық Банктің нормативтік актілерді шығаруға
құқығы бар, яғни нормативтік функциясы осы өкілетті байланысты болады.
Э.Долан мен К.Кэмпбелл банк салымшыларын банкир тарапынан оның оларға
сеніп тапсырған сомасына қатысты ұсақтылығынан ғана емес, сонымен бірге
банктің жойылуына туғызатын сауатсыз басқаруынан қорғау қатысты деп
есептейді, ал соңғысы клиенттер үшін олармен салынған құралдарды қатысты
жағдайларда немесе белгілі бір мезгілдің туындауы бойынша талап етуінің
мүмкіндігіне әкеп соғуды білдіреді21.
Осыған сәйкес, Ұлттық Банк аталған міндетті келесідей түрде шешеді;
біріншіден, несиелік мекемелердің құрылуының заңдылығы мен мақсатылығын
коммерциялық банктерді тіркеу туралы мәселені қарау кезінде және теңге
және шетел валютасында банкілік операцияларды жүзеге асыруға құқық беретін
лицензияны беру кезінде тексеру жолымен, екіншіден несиелік мекемемен
эканомикалық нормативтерді, олардың қызметін реттейтін нормативтік
актілердің басылымдарын анықтау жолымен; үшіншіден, олардың операциясының
заңдылықты тікелей қадағалауды жүзеге асыру жолымен шешеді.
Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды ҚР-ң Қаржы Министірлігінен
олардан кейінгі жүзеге асырылуы үшін сатып алуы мүмкін. Ол сонымен қатар,
елдің мемлекеттік қарызын өтеуге қызмет етеді. ҚР-ң бюджетінің кассалық
орындалуын жүзеге асырады (дербес және басқа банктер арқылы), мемлекетпен
өзге мәмілерді жасайды.
Коммерциялық банктер өзге несиелік мекемелермен бірге несиелік жүйенің
екінші деңгейінде орын алады.
Қазіргі кезде коммерциялық банктер корпоративтік түрдегі ұйым ретінде
құрылады және шаруашылық (кәсіпкерлік) қызметпен айналысады. Коммерциялық
банктердің мәміленің үш тобын жасауға құқылы: қызметтің тікелей пәнін
құрайтын банкілік операциялар (мәміленің бірінші тобы); қосымша маңызы бар
және банктің жұмысының ұйымдастырушылық және материалдық алғышарттарын
қамтамасыз ету үшін қызмет ететін мәмілелер (қағазды сатып алу, ғимаратты
жалға алу және т.б.), сонымен қатар заңмен тыйым салынбаған, бірақ екінші
топқа жатпайтын банкілік емес мәмілелер (мысалы, басқа кәсіпорындар мен
ұйымдардың мекемелері).
Коммерциялық банктердің өзге де түрлері бар: әмбебаптық (банкілік)
операциялардың кең шеңберін жүзеге асырады және мамандырылған (банкілік
қызмет көрсетудің бір түрін тікелей жасайтын, мысалы, жинақтаушы
операцияларды жүзеге асырады). Филиалдары бар және филиалдарсыз банктер.
Жергілікті және өзін территория шегімен шектелмейтін банктер. Қазақстандық
тұлғалардың жарналары есебінен жарғылық қаржы құрылған және шетел қатысатын
банктер.
Коммерциялық банктер үшін салымдар – пассивтердің негізгі түрі болып
табылады, сәйкесінше белсенді несие операцияларын жүргізу үшін маңызы
бойынша осындай болып табылатын ресурстар жатады. Заемдық құралдар
есебінен, мысалы, АҚШ-ың коммерциялық банктерінің активтерінің жалпы
сомасының 93% -ке жуығы құрылады22.
Депозиттердің сипаты бойынша ссудалық операциялардың түрлері,
банктердің кірістерінің мөлшері де сәйкесінше байланысты болады.
Коммерциялық банктер өз құралдарын несиелік аукциондардың есебінен
құрайды. 1994 жыл ішінде 78 аукциондар жүргізілді және жалпы сомасы 7027,8
млн. теңгедегі несиелер сатылды, соның ішінде Ұлттық Банкінің 5313,8 млн.
теңгедегі және Халық банкінің 1714,0 млн. теңге ресурстарының есебінен
сатылды, бұл несиелік салымдардың жалпы жылдық көлемінің 24% -тін
құрайды23.
1995 жылдың 1 сәуірінен бастап банктердің жабылу қатерін азайту үшін
ломбардтық несие жүйесі енгізілді, яғни коммерциялық банктердің қысқа
мерзімді несиелері Үкіметтің бағалы қағаздарын кепілге салумен
жүргізіледі24. Несие қатынастарының, несие нысаны мен несиелік мекемелердің
жиынтығы несиелік жүйенің кең түрдегі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несиелік жүйе – бұл несие – есеп-айырысу қатынастарын
ұйымдастыратын, ақша айналымын реттейтін және елдегі өзге қаржылық қызмет
көрсететін несиелік мекемелердің желісі болып табылады.
Басқаша айтқанда, несиелік жүйе банкілік және өзге де несиелік
мекемелердің жиынтығымен, ұйымдардың құқықтық нысанымен және несиелік
қатынастарды жүзеге асырумен сипатталады. Несиелік қатынастардың
ұйымдастырылуының екі жүйелері бар: банкілік және институтардың шегіндегі
қатынастар. Осыған сәйкес несиелік жүйенің екі негізгі звеносы құрылады:
банкілік және мамандырылған несие – қаржылық мекемелер құрылады25.
Мамандырылған (парабанктік) мекемелер клиентураның белгілі - бір
түріне қызмет көрсетуге немесе екі түрдегі қызметінің негізгі біреуін
жүзеге асыруға бейімделеді. Олардың қызметі нарықтың аздаған сегменттеріне
қызмет етуге шоғырланады және арнайы клиентурада қызмет көрсетуге
бейімделеді. Бұл мекемелер үшін екі бағыныштылық тән: бір жағынан, несие-
есеп айырысу операцияларын жүзеге асырумен байланысты бола отырып, олар
орталық банктің тиісті талаптарына бағынышты болу тиіс, екінші жағынан,
қандайда бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе өзге де
операцияларға мамандырыла отырып, олар тиісті ведомстволардың реттелуі
әрекеттеріне түседі.
Несиелік іс өзімен бірге несие саудасына, осы негізде несиелік
қатынастарды орындауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтінің ерекше сферасын
сипаттайды. Олар әртүрлі несиелік институттарды жүзеге асырады. Масштабы
бойынша негізгі операцияларды және шаруашылық айналымда қызмет көрсетудің
маңыздылығы бойынша банктер болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көбінесе банкілік қызмет деп банктің басты
кәсіби функциясы ретінде депозиттерді қабылдау мен ссуданы беру түсініледі.
Дәл осындай түсінік банк туралы Италияның, Испанияның, Белгияның, Грецияның
және өзге де елдердің заңнамаларында бекітілді. Ал Германия мен Францияда
банк немесе кредиттік мекеме деп есеп-айырысу, бағалы қағаздарды сату,
лизингтік және басқа да операциялар сияқты қызметтерді өз клиенттеріне
көрсетумен айналысатын кез келген мекеме саналады. Сонымен қатар банкілік
емес институттарға заңды түрде депозиттерді қабылдауға, есеп-айрысулар
жүргізуге, сақтандыру кепілдемесін беруге және т.б. тыйым салынады.
Англия, Дания, Швеция және басқа да мемлекеттерде мекемелерді несиелік
жүйеге жатқызуға әлдеқайда либералды тұрғыдан қарастырады. Бұл үшін
депозиттерді қабылдауға лицензияның болуы жеткілікті саналады, бұл
банктерге мамандандырылған қаржы мекемелерінің кейбір түрлерін теңестіруге
мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы
Заңның 1 бабында: банк деп - осы Заңға сәйкес ақша қаражаттарын тартуға
және оларды қайтарымдылық, ақылылық және жеделдік жағдайында орналастыруға,
сонымен қатар заңмен тыйым салынбаған банкілік операцияларды жүзеге асыруға
өкілеттік алған мекеме саналады, - деп көрсетілген.
Ресми түрде банктік статусы жоқ бірде-бір заңды тұлға банк деп атала
алмайды немесе өзін банктік қызметпен айналысушы тұлға ретінде сипаттай
алмайды.
Банктің ресми статусы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің банкті
ашуға берген рұқсатымен және банктік операцияларды жүргізуге лицензияның
болуымен анықталады.
АҚШ-та барлық несие-қаржылық мекемелерді депозиттік және депозиттік
емес деп бөледі. Депозиттік деп - депозиттік шоттарды ашу нысанында ақша
қаражаттарын тартуға рұқсат берілген мекемелер танылса, депозиттік емес деп
- ақша қаражаттарын тартудың өзге нысандарына рұқсат берілген мекемелер
танылады (зейнетақылық жарналар, бағалы қағаздарды және сақтандыру
полистерін сату және т.б.).
Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, саудалық- жинақтаушы
ассоцияциялар, несиелік одақтар жатады, депозиттік емес мекемелерге
сақтандыру бойынша компаниялар, ақша нарығындағы өзара қорлар жатады.
өздерінің орындайтын фунуцияларының ерекшелігіне байланысты банктер
екі негізгі түрге: эмиссиялық және эмиссиялық емес түрге бөлінеді.
Эмиссиялық деп - ақша белгілерін айналымға эмиссиялау (шығаруға)
құқығын иеленген орталық банктер танылады.
Әр мекемелерде олар ұлттық, халықтық, резервтік деп аталады. КСРО-да
мұндай банк мемлекеттік деп аталды, Қазақстанда қазір –Қазақстан
Республикасының Ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz