Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару
Коммерциялық банктердегі несиелік тәуекелді басқару
Кіріспе
І. Банктік тәуекелдердің экономикалық мазмұны
1. Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері.
2. Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесі.
3. Несиелік тәуекелді басқару.
ІІ. АҚ Казкоммерциялық Банктегі тәуекелдерді басқару әдістері.
2.1. Қазкоммерцбанк акционерлік қоғамының қызметі және ондағы
несиелік тәуекел.
2.2. АҚ Казкоммерциялық Банктегі несиелік тәуекелді талдау және оны
бағалау.
ІІІ. Банктік тәуекелдерді минималдату және оны басқару бойынша банктік
қызметті дамыту жолдары.
1. Банктік тәуекелдерді минималдату жолдары.
2. Банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктік қызметті дамыту.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тәуелділік деңгейі жоғары қандай да бір қызметтік салалық іскерлігін
көтеру үшін, банк шешім қабылдайтын ер
екше механизмін дамытуы керек. Олар банк өзіне қандай тәуекелдерді және
қандай көлемде арта алатындығын бағалауы керек, және оған сәйкес туатын
тәуекелдерден күтілетін пайда жоғары болатынын анықтау керек. Осының
негізінде тәуекелділік факторларының әсер етуін төмендетуге көмектесетін
шараларды дайындап, оларды ендіру қажет. Берілген міндетті жүзеге асыру
әдісі, ол тәуекелді басқару жүйесін дайындаумен байланысты, олар белгілі
бір тәуекелдің басқа бір түрін банктің басшылығына тез анықтап, оқщаулап,
шектеуін, өлшеуін және бақылауын, сол арқылы оның әсерін мималдауға
мумкіндік береді.
Банктік қызмет өзінің жаратылысы бойынша тәуекелдер жүйесінің пайда
болуын ойластырып, оның түрлері банктік өнімдерінің қиыншылықтарының шегіне
қарай көбееді.
Бұл тақырыбымның актуалдылығы, ол тәуекел – банк ісінің негізі
екенінде. Егер банкпен тәуекелдер туралы қабылдаған шешім дұрыс болса,
бақыланса және оның қаржылық мүмкіндіктерінің шектеуінде болса, онда
банктің деңгейі жоғарылайды. Банктің активтері, соның ішінде, әсіресе
несиелері, қаражаттардың жылыстауын шығыстар мен шығындарды жабу үшін, және
пайданың жоғары көлемін қамтамасыз ету үшін жеткілікті өнімді болуы керек.
Бұл мақсаттарға жетудің негізі, банктік тәуекелдерді қабылдап, оларды
басқару саясатында жатыр.
Банктердегі тәуекелдерді бағалау және басқару, бұл өте ұзақ мерзімді
процесс болып табылады. Тәуекелдерді басқару банктердің коммерциялық
операцияларды іс жүзеге асырған кезде үлкен, әрі маңызды роль атқарады.
Менің бүгінгі бітіру жұмысымның мақсаты - ол банк тәуекелдерінің
маңызы мен пайда болу себептерін талдау және де несиелік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Бұл мақсаттан шыға келесі міндеттер қойылған:
1) Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептерін анықтау.
2) Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесін көрсету.
3) Банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау, оны талдау және
бағалау.
4) Банктің тәуекелдерді басқару және төмендету бойынша қызметтік
іскерлігін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып АҚ Казкоммерциялық Банк болды.
Зерттеу құралы болып банктің банктік тәуекелдерді басқару бойынша
қызмет болып табылады.
Бітіру жұмысымды дайындау барысында менімен аттары әйгілі, елге
танымал қазақстандық және ресейлік экономистердің жұмыстарын қолдандым,
олар: Лаврушин И.О., Жукова Е.Ф., Стоянова Е.С., Сейтқасымов Ғ.С.,
Құлмағамбетова А.Р., және басқа да қажылық-экономикалық журнал мен
газеттер, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нұсқаулары, АҚ ККБ
бойынша статистикалық мәліметтер.
I. Банктік тәуекелдердің экономикалық мазмұны.
1.1.Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері.
Банктік іс-тәжірибеде тәуекел ө бұл белгілі бір жағдайлар туындаған
кезде банктің шығындар қаупі.
Тәуекел ретінде ықтималдылық, дәлірек айтсақ қауіп деп, банктің
өзінің ресурстарының жоғалтуы, табыстардың алынд\бауы немесе белгілі бір
қаржылық операцияларды орындау нәтижесінде шығындарға ұшырағандығы деп
түсіну қажет.
Сонымен қатар тәуекел бұл кез-келген кәсіпөорынның, соның ішінде
банктің қызметінің жағдайын сипаттайтын мінездеме, ол оның соңғы
нәтижесінің нақтылығының жоқтығын және пайданы алалмау кезінде мумкін
болатын қолайлы емес салаларды көрсетеді. Тәуекел мынадай күтілмеген төмен
нәтижелерді алу ықтималдылығымен көрсетіледі, олар: пайданы жоғалту,
берілген несиелер бойынша төлемдер жүргізу және тағы басқа. Егер тәуеклдің
деңгейі төмен болса, онда үлкен пайда алу мүмкіндігі де аз болады.
Бүгінгі күні тәуекелді талдау мен бағалаудың негізгі бөлігі
болашақтағы бір жағдайдың болу мүмкіндік теориясына негізделген. Ол
қолдануды барлық жереде табады, ғылым және бизнес салалрында, сонымен қатар
банк ісі мен қаржыларда. Тәуекелге банктік операциялардың барлық түрі
тәуелді болады.
Банктік тәуекелдердің пайда болуымен олардың деңгейінің беталысты
өзгерстерінің жалпы себебі бар. Сонымен қатар қазіргі этап бойынша
Қазақсьанның коммерциялық банктерінің тәуекелдерін талдау кезінде мынадай
жағдайларды ескеру қажет:
- экономикнаң ауысу кезеңіндегі кризистік жағдай, ол өндірістің
құлдырауымен, көп кәсіпорындардың қаржылық тұрақсыздығымен, бір топ
шаруашылық байланыстардың тоқтатылуынан көрініс табады;
- саясаттық жағдайдың тұрақсыздығы;
- банктік жүйенің қалыптасуының аяқталмағандығы;
- кейбір негізгі заңдық актілердің болмау мен жетілмегендігі, нақты
болып тұрған жағдай мен құқықтық базаның арасындағы сәйкессіздендік.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қызметтердің барлық салаларында
экономикалық өзгертулер үдерісі болып жатыр. Әрине, тәуекел проблемасы
қаржылық және өндірістік қызметтердің әр бөлігінде ең негізгі тұжырымдама
болып табылады. Тәуекел біздің өміріміздің қиын, шешілмейтін, пермнентті
жарталармайтын бөлігіболып табылады. Өзіміздің ісіміздің нәтижесінде
тәуекелдің нақты барын мойындауымыз қажет. Сонымен қатар біз тәуекелділігі
аз болатын баламаны таңдау мүмкіндігін алғымыз келеді. Нмесе біз қандай да
бір жағдайдың тәуекелін немесе кәсіпорынның пайда алу мүмкіндігін алғымыз
келеді.
Осындай тұрақсыздық жағдайында барлық банктер өздерінің
бәсекелестерініңістерінен мүмкін болатын өзгерістерін есептеуі керек.
Мұндай нақтылықтыңжоқтығы және тәуекелдің жоғары деңгеі ө бұл берілген
экономикалық еркіндік үшін ақы.Тәуекел әрбір банктің операцияларда болады.
Осыдан шыға, банктік қызметке маңызды бболып тәуекелден жалтару емес (ол
мүмкін де емес), керісінше оны талдап, деңгейін минималдық деңгейге
жеткізу.
Банктің қызметімен байланысты тәуекелдердің көптеген әр турлі
классификацияларыбар, олар банктік тәуекелдерді белгілі бір кезеңдерде
маңыздылығына қарай бөледі.
Банктік қызметте ең қызықты және көп кездесетін тәуекелдер келесі
бөлімдерде көрсетілген.
Коммерциялық банктердің маңызды ерекшелігі болып, ол олардың іскерлігінің
маңызды деңгейі тәуекелмен байланысты. Банктік тәуекелдер өздерінің
мінездемесі бойынша әр түрлі, бір-бірімен байланысқан және бір түрінен
келесі түрге көшу ерекшелігі бар. Мұнымен байланысты олардың серпіні мен
байланысына қарай есептеу керек. Тәуекелдердің нәтижесінен өзін қорғау үшін
және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің талаптарына сәйкес банктер
тәуекелдерді басқару жүйесіне үлкен көңіл бөледі. Тәуекелдерді басқару
жүйесі – бұл мүмкін болатын шығындарды және салымдарды төмендету бойынша
ісі және ол тәуекелмен байланысты. Оның мақсаты – тәуекелдер туған кездегі
банктің мүмкін болатын шығындарын минимум деңгейіне төмендету. Жүргізілген
болжам салалардың қызметі бойынша, Қазақстандық банктердің көбісі несиелік
тәуекелдердің негізінде жүргізіледі және олармен өте тығыз байланысқан.
Сонымен қатар тәуекел – менеджерлердің жұмыстары осы салалардағы, негізінен
клиенттердің несиелік қоржындарын талдауға негіделген және олардың күдікті
қарыздарға есептелген резервтерінің сапасына тәуелді болады. Банктегі
мұндай жұмыстың қажеттілігін және маңыздылығын ескеріп, оның нәтижесі
болған жағдайлардың тұрақтылығына себептелінеді. Банктегі тәуекелдерді
басқарудың жүйесін құрудағы проблеммаларының шешімі болып, менің ойымша,
мүмкін болатын тәуекелдердің тәжірибесінде құрылуы керек, олардың
систематизациясында, олардың пайда болу мүмкіндігін төмендету, жүйелік
бағалау, арнайы шаралар қолдану (банктің қорғаушылық қызметін қамтамасыз
ету үшін).
Қазақстандық қаржылық нпрықтың спецификасы батыстық банктердегі
тәуекелдерді басқарудың жүйелерін қолдануға қиыншылықтар тудырады, ол
өжіміздің банктерде комплекстік тәуекелдерді басқару және бағалауды құрудың
есебін тудырады. Көптеген Қазақстандық банктердің тәжірибесі көрсетіп
отырғандай олардың тәуекелдермен жұмыс істейтін салаларының жұмысшылары
өздерінің жүйелерін құруға ұмтылады. Оны құрүдың негізі банктің іскерлігін
эффективті, әрі қатал бақылаудың базалық принциптері болып табылады.
Банктік бақылау бойынша Базельдік комитетінен консультативтік хат. Базель,
несиелік, операциялық, құқықтық, еларалық, трансферттік, нарықтық,
пайыздық, ликвидтілік және беделдік тәуекел. Бірақ берілген тәуекелдердің
түрлері олардың барлық қасиеттерін мінездемейді. Ал, банктік тәжірибеде әр
түрлі тәуекелдердің түрлері өздеріне он шақты әр түрлі атауларды қоса
алатындығын көрсетеді. Сондықтан да банктің тәуекелдерді басқару бойынша
жүйелерін құрастыру маңызды инвестицияларды қажет етеді, уақытты және
кадрлардың жоғары деңгейін, мұндай сұрақтарды шеше алатын, талап етеді.
Және егер қазіргі уақытта инвестициялармен банктердің көбінде проблема жоқ
болса да, оларда уақытпен тығыз және банктегі кадрлармен қиынрақ болуда,
әсіресе мынадай жағдайларды орындаушылармен:
1. тәуекелдерді жіктеу жүйесін құрумен.
2. әрбір тәуекелдің ерекшелігін талдау.
3. мүмкін болатын тәуекелдерге мінездеме беріп және олардың байланысын
анықтау.
4. мүмкін болатын тәуекелді сапалық және сандық түрінде анықтау, яғни
оларды өзара сәйкестендіріп, нәтижесінде бизнестің пайдасына қалай әсер
ететінін – тәуекелді есептеу мен анықтау.
5. тәуекелдерді бақылаудың әдістемелерін жасау және шығындар тәуекелімен
байланысты тәуекелдерді төмендету және алдын-алу шараларын қолдану.
6. Тәуекелдерді анықтауды ішкі бақылау жүйесін функционалды және
эффективті қамсыздандыру.
7. Тәуекелдерді эффективті басқаруды тәуекелдердің оптималды көлемімен
және банктің пайдасының негізінде жүргізу.
8. Банктің жұмысшыларының проффесионалдық деңгейінің табиғатын түсіне
отырып және банктік тәуекелдердің маңызын анықтай отырып, сонымен қатар
жаңа тәуекелдерді басқарудың әдістерін үйрене отырып, көтеру.
Банкте құрылып жатқан тәуекелдерді басқару жуйесінің негізгі мәселелері
болып:
1. Тәуекелдердің пайда болу мүмкіндік жағдайларын тану.
2. Мүмкін болатын тәуекелдердің классификациясы.
3. Тәуекелдерді сандық және сапалық талдау.
4. Мүмкін болатын зиянның көлемін бағалау
5. Алдын-ала ескеру әдістерін құру, тәуекелдерді сақтандыру және
залалдарға өтемақы төлеу.
Құрылған тәуекелдерді комплекстік басқару жүйесі жалпы банкке және оның
барлық салаларына, қызметіне қарай бағытталуы керек. Банктің салаларының
деңгейінде тәуекелдерді басқару жүйесінің негізі болып олардың
регламенттерінің нақты құруы, нақты жұмысшылардың функцияларымен
жауаптылығы, анықталмаған бірлестікті қолдамау және құқығымен міндеттерін
орындау. Банктегі тәуекелдерді басқарудың жүйесін құру әдістемелері өзіне
үш негізгі кезеңді қосады: талдау, әдістемелік құжаттарды дайындау және
тесттен өту.
Бірінші кезеңде банктің қоржыны нарықтың түсінігімен қандай қатынаста
екенін анықтау қажет – тәуекелдердің жинағы, факторларды, банктің қызметіне
нәтижесінде әсер ететін.
Екінші кезеңде тәуекелдердің жиынының негізінде – факторлардың, банктік
тәуекелдердің көрсеткіштерін алгоритм бойынша бағалау өндіріледі.
Үшінші кезеңде әдістемелерді тесттен өткізу қажет, банктік тәуекелдерді
басқару бойынша есептемелердің түрлерін құрастыру қажет.
Тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін жеті кезеңге бөлуге болады:
1. Мақсатты анықтау
2. Тәуекелді анықтау.
3. Тәуекелді жалпы бағалау, ол өзіне сапалық және сандық бағалауды
қосады.
4. Тәуекелдерді басқару әдісін таңдау.
5. Тәуекелді басқаруды іс-жүзеге асыру.
6. Нәтижелерді бағалау.
7. Шығындарды төмендету бойынша шараларды қолдану.
Мақсаттарды анықтау банкке маңызды шығындардан қамтамасыз ету болын
табылады, оны мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерден қорғау болып
табылады. Тәуекелдерді анықтау әр түрлі ақпараттарды жинақтау нәтижесінде
орындалады: қаржылық және статистикалық есептеме, бизнес-жоспар, жалпы
ақпараттар құралынан алынған мәліметтер. Негізгі мәселе – тәуекелдердің
факторларын анықтау, жұмыстың түрлерін және этаптарын тәуекел пайда болатын
және т.б.
Тәуекелді жиынтық бағалау өзіне тәуекелді бағалаудың интегралын қосуы
керек, ол сапалы және сандық талдаудан құралуы керек, сонымен қатар
көрсеткіштердің қалқуын бағалау, ол банктің қызметінен және өнімінен қандай
табыс ала алатындығының мумкіндігін анықтауға көмек етеді.
Тәуекелді басқару әр түрлі әдістермен іске асырылады:
1) директивтік басқарудың әдістері; оларды жүргізу кезінде банкілердің
көлемін реттеу банктік операцияларда бизнес бөлімшелерге дейін
сәйкестендеді, ол мұндай операцияларды жүргүзудің мақсатты өтуіне
көмектеседі. Бірақ мұндай тәсіл тәсіл жүргізгендіктен операциялардың
аз саны кезінде немесе бір операция кезінде ғана тыйымды болады;
2) операцияларға шектеулер қою жолын шектеу әдістері, олардың шегінде
банктік операциялардың көлемін шектеулеп іс-жүзіне асыру құралдарымен,
клиенттерімен және басқа да критерийлермен. Бұл әдіс тек мынандай
жағдайларда қолданады, егер банктік операцияларды жүргізетін кезде
есепке банктік операциялардың тәуекел жоғары мінездемелер болмаған
кезде.
3) Тәуекелді шектеу әдістері тәуекелді есептеу жолымен тыйымды,
мониторинг жүргізу негізінде құралған, банкілелдің барлық іскерлігін
бақылай және талдай отырып. Бұл әдістемені қолдану бактегі тыйымды
жүйелерді құру ойластырылған, ол ішкі бақылауға және талдауға
арналған, ол қажетті әрекеттерді басқару талаптарын орындауға
мүмкіншілік береді.
4) Тәуекелді төмендету әдістемелері мақсатқа жету жәнетәуекелдік
нәтижесін өтеу, әр түрлі әдістемелерді жалпы өзіне әдістемелерді
қосатын анық банктік іскерлікті тыйымды етеді. Негізінен бұл
әдістемелерді банкте қолдану сәйкестігіне қаржылық резервтерді құру
жолымен іске асырылады.
Банктік тәуекелдің маңызын есептей отырып, оларды үш категорияға бөлу
мақсатталған:
1) жай тәуекелдер: өздерінің құрамына басқа тәуекелдердің түрлерін
қоспайды. Мысалыға, ақшалай және басқа қаражаттарды тікелей ұрлаумен
байланысты, банктердің операцияларды қамтамасыз ететін техникалық
құралдарың жұмыстан шығу тәуекелді және т.б..
2) құрама тәуекелдер: өзіне бірнеше жай тәуекелдердің түрлерін қосады.
Мысалы, операциялардың тәуекел-банкті басқару кезеңінде қателіктерді
жіберу тәуекелдері; алаяқтық тәуекелдер; жұмыс бабын жағымсыз
пайдалану тәуекелі; іскерлікпен қолданылған стандарттарын бұзу
тәуекелі.
3) Жиынтық тәуекелі: жай және құрама тәуекелдердің жағымсыз нәтижелерін
қосқаннан пайда болатын тәуекел. Жиынтық тәуекел жұмысқа және банктің
нақты өркендеуіне зиян келтіреді . Олардың құрамына банкті басқаруды
тиімділігін жоғалту тәуекелін жатқызамыз.
Банктің іскерлігі келесі тәуекелді түрлеріне байланысты болуы мүмкін: 1)
сыртқы тәуекелдер, саясаттық, экономикалық, құқықтық, өтелдірмейтін күш
жағдайын басу мүмкіншілігі (форс мажор) және мемлекеттік тәуекел. 2) ішкі
тәуекелдер, банктік қызметінің спецификасына байланысты болады, клиенттер
құрамына, банкінің операцияларының мінездемелеріне, барлығы, қаржылық болып
бөлінеді, беделді тәуекелі, операциялық тәуекелдер, әкімшілік тәуекелдер.
Саясаттық тәуекел – бұл тәуекел саясаттық жағдайдың мүмкін болатын
өзгерулермен қатынасталған, ол қаржы қызметінің нәтижесіне жағымсыз әсер
етеді: банктің клиенттеріне және саясаттық тәуекелді бағалауға банктің ірі
бөлек, клиенттерінің қызметтерін жақсарту мүмкіндігі кіреді және сәйкесінше
банктің мүмкін болатын шығындарынан, яғни активтер мен міндеттерінің
азаюымен байланысты. Саясаттық тәуекелдің нәтижесін төмендететін негізгі
шаралары: саясаттық жағдайды болжау, активтер мен пассивтердің құрамын
диферцификациялау, банктің операцияларын құқықты сараптау, банктің беделін
көтеру, клиенттерге оның жұмысының ашықтылығы.
Экономикалық тәуекел – бұл тәуекел мемлекеттің экономикалық жағымсыз
мүмкін болатын өзгерістеріне негізделген. Экономикалық тәуекелді бағалау
кезінде макроэкономикалық факторлар әсер етеді (инфляцияның деңгейі,
өндірістің құлдырауы, жұмыссыздық деңгейі). Өндірістің көлемінің
қысқартылуы немесе олардың жабылуы – банктің операцияларының табыстығын
төмендетеді. Экономикалық тәуекелдің нәтижесін төмендетудің негізгі
шаралары болып экономикалық жағдайды болжау, активтер мен міндеттемелердің
құрамының диверфикациясы, банкінің қажетті деңгейде өтемділігін ұстау.
Құқықтық тәуекел – бұл тәуекел, мемлекеттің заңын банкпен
бұзушылардың нәтижесінде шығын шегу тәуекелі немесе банктің ішкі
құжаттарының, қызметінің сәйкессіздігі, ал мемлекеттің берген деректермен
қатынасы-басқа мемлекеттің заңдарына сәйкессіздігі берілген құжаттарды
қадағаламайды. Құқықтық тәуекелді төмендетудің негізгі шарттары:
шығарылатын ішкі құжаттардың құқықтық сараптамасы, банктік қызмет түрлерін
көбейту, салықтық жобалау.
Өтелмеушілік күш жағдайларында мүмкін болатын тәуекел (фарс-мажор) –
жер сілкіну,су тасқыны,дауылдар, көшкіндер және т.б. туекелдер, банкінің
қызметінің нәтижесіне үлкен әсерін тигізетін тәуекелдер. Залал нәтижелерді
төмендетудің негізгі шаралары: ғимараттыарды сақтандыру және банктің
жұмысшыларын сақтандыру, құжаттардың резервтерін архивтің және ақпараттар
базасын құру, жұмыс істеу орнын нығайту, жағымсыз жағдайлар туған кезде
банктің жұмысшыларын қимыл іс-әрекет жүргізу.
Мемлекеттік тәуекел – бұл айырбасталыш тәуекелдері, трансферттерлер
мен төлемдердің мораторийлері. Мемлекет аралық тәуекелдерді басқарудың
негізгі шарттары болып банкпен мемлекет арасында жүргізілетін операцияларға
шектеулер қою.
Қаржылық тәуекелдер өзіне қосады:
1) несиелік тәуекелдер, 2) өтемдік тәуекелдер, 3) нарықтық тәуекелдер:
валюталық, %- тік, бағалық, 4) инвестициялық тәуекелдер, 5) жүйелік
тәуекелдер, 6) диверфикациялық тәуекелдер, 7) дұрыс емес бағалау
тәуекелдері, 8) активтер мен міндеттемелерді қабылдау.
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері : 1) банкілердің
іскерлігін диверфикациялау, активтті және пассивті операцияларды тыйымды
басқаруға негізделінген және банкілердің өнімін, қызметін көбейту; 2)
мониторинг, операциялардың талдау және банкілердің өнімдерін және
қызметтерін тыйымды басқару, нарықтық маңызды сигменттерді болжау, өзіне
әлеуметті тәуекелді қосатын; 3) шектеу; 4) банклердің іскерлігінің мүмкін
болатын шығындарын жабу үшін жеке меншік капиталдың жеткіліктігімен
қамтамасыз ету; 5) сақтандыру қорына төлем, ол сақтық жағдайлар түскен
кезде келтірілген шығындарды сақтандыру мекемесі өтеу үшін; 6) Хеджерлеу –
орнын жабу операциялар, оның көмегімен қаржылық құралдарды сақтандыру.
Несиелік тәуекелді жүргізуші болып тікелей және жанама келісімдерге
отыратындар негізінен болады, сату-сатып-алу активтерді алатын ақысыз
контрагенгттер жағынан және үшінші жақ тұлғаның есептемесінің кепілдігімен
байланысты (қарыздар, бағалы қағаздар мен несие шарттар, вексельдермен
операциялар, факторинг, құжаттық операциялар және т.б) . Несиелік тәуекелд
болу кезінде мүмкін болатын шығындар тікелей ( несиені қайтармау), жанама
(бағалы қағаздарды эмитенттер құқын төмендету, несиелендіру бойынша
провизорлардың көлемін үлкейту қажеттілігі және т.б.) болады.
Несиелік тәуекелді бағалау екі жақты жүргізіледі: бөлек
операциялардың несиелік тәуекелін бағалау және несиелік қаржыларын бағалау.
Бөлек операциялардың несиелік тәуекелін бағалау келесі әдістермен
бағаланады: саны, тәуекелге байланысты, дефолттың пайда болу мүмкіндігі;
дефолт кезіндегі шығындар деңгейі және күтілетін, күтілмеген шығындар.
Күілген шығындарды жабу құралатын резервтер есебінде жабылады, ал
күтілмейтін шығындарды жабу – банктің жекеменшік қаражаттар есебіне
жабылады.
Несиелік тәуекелдің қаржысының бағалау тәріздес көрсеткіштерінің
есебіне тіркелетіндер: 1) жалпы сомма, тәуекелге тәуекелдерді (несиелердің
рейтингтерге топтастырылуы мүмкін). 2) күтілетін шығындар. 3) күтілмеген
шығындарды бөлу.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі әдістемелері банктің
құжаттарында жазылуы керек, қарыздық операцияларды жүргізуді реттейтін,
соның ішінде, банктің ішкі несиелік саясатының ережесі, маңызды орын
мұнда несиелік мониторингке аударылуы қажет. Несиелік мониторинг несиелік
талдау кезеңінде құралады. Қарыз алушылардың несиелік қабілеттерінің
өзгеруін қадағалау үшін (өткелдігін, қаржылық құрылым, тыйымдылығының
әсерінен қосылған құн). Несиені бергеннен кейін мониторингтің мәселесі
болып қарыз алушының жағдайын бақылау.
Мониторингтің кезеңін басқару негізі болып қарыздарды тәуекелдің
классификациясы үшін саралау, олардың сапасы бойынша. Несиелерді саралаудың
негізгі мақсаты болып несиелік қаржының сапасын қарыз алушының қаржылық
жағдайының ақпараттарын қолдану есебінде сапасын көтеру, экономикалық
коэффиценттердің тенденцияларының төмендеуі және несиелік төлем
қабілетсіздігінің нәтижесі.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің ең маңыздысы – қарыздың құнын
бағалау. Қарыздың құнын бағалау – несиелік қаржыны басқарудың негізгі
функциясы, оның дұрыс орналастыруы және басқарылуы банктің пайдасын
қамтамасыз етуі керек. Қарыздық операциялар бойынша нақты аяқты ставкаларын
анықтаудың негізгі параметрі болып табылатындар: 1) ортаща (нақты) банктен
тартылған ресурстардың құны, 2) несиенің тәуекелдік деңгейі, 3) жеткілікті
қаржы, 4) құралған несиенің тарихы, 5) қарыз алушының несиелік қабілеттігі,
6) қамтамасыз ету кепілдігі мен құны, 7) түрі (мерзімі), 8) қарыз валютасы.
Банкінің пайдасына несиелік тәуекелдің қаржын сандық бағалауға келесі
коэффиценттерді пайдалануға болады: 1) таза пайыздық қаржы несиелік
тәуекелдің есебімен – таза пайыздық табыстық несиелік қаржының көлеміне
қатынасы; 2) мерзімі өтіп кеткен несиелер – мерзімі өткен қарыздардың
соммасы, несиелік қаржының соммасына қатысты, 3) жоғалтылған пайда –
мерзімі өткен қарыздар бойынша алынбаған пайыздар, мерзімін ұзарту және
есептен шығару немесе шығынға жазу, үмітсіз, алынған пайыздың табыстардың
соммасына қатынасы.
Өтімділік тәуекелі – бұл тәуекел, яғни банк : 1) жетіккенсіз өтімділік
жағдайында клиенттердің алдында өзінің міндеттерін уақытында орындай алмау
тәуекелі, 2) өте жоғары өтімділік кезеңінде пайда әкелмейтін, өте жоғары
өтімділік активтерінің шығынынан пайдасының бір бөлігі жоғалуының мүмкіндік
тәуекелі.
Өтімділік деңгейі кезеңінде көптеген сыртқы, солайша банкі
факторлардың ықпалы тиуі мүмкін – қарыз беру негізінде дұрыс емес шешім
қабылдау, аяқты ставкаларының болжанданбаған өзгерістері жалпы экономикалық
өзгерістер, несиелендіру саласындағы өзгерістер. Өтімділік болжамын жалпы
бағалау мақсатында банкінің өтеу мерзімі бойынша активтері мен
пассивтерінің толуы және ақша айналымын бағалау қатысады, валютаның түрлері
бойынша арасындағы айырманы есептейтін, кіріс пен шығыс қаражаттарды
есептейді.Өтімділік тәуекелін басқару активтер мен пассивтерді басқарудан
негізделеді. Өтімділік тәуекелі басқарудың экономикалық мақсаттылығын
қолдану әдістері бантің қаржысының мінездемесіне негізделген.
Нарықтық тәуекелдер қаржысының жағымсыз қозғалыстармен байланысты
мүмкін болатын шығындарды көрсетеді. Нарықтық тәуекелдердің негізгі
түрлері: 1) валюталық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, валюта бағаларының
жағымсыз өзгерулерімен байланысты. 2) пайыздық тәуекел – бұл шығындар
тәуекелі, бағалы қағаздардың табыстылығымен бағамдардың, банк
қызметкерлерінің тарифтерінің жағымсыз өзгерістерімен байланысты.
Валюталық тәуекел өзімен банкке қолайсыз валютабағандарының өзгеруімен
байланысты шығындар тәуекелін көрсетеді. Бұл тәуекелге бағынышты деңгейін
анықтау активтер мен міндеттемелердің бір немесе басқа валютада көлемінің
сәйкестігі: ашық валюталық позиция. Сонымен қатар валюталық тәуекел
операциялардың бөлек түрлерін басқарудың құралы болып табылады, мұның
негізгі немесе қосымша мақсаты болып жағымды валютаның бағамдарының
өзгерістерінің әрқайсында пайда табу болып табылады. Валюталық тәуекел
келесі тәсілдерге бөлінеді: 1) ағымдағы валюталық тәуекел, 2) құнсыздану
валюталық тәуекел, валюталық бақылау жүйесінің өзгеру тәуекелі. Ағымдағы
валюталық тәуекел өзгерілетін бағандардың кездейсоқ өзгерістерінің
тәуекелі. Валютаның бағандарының өзгерістерін зерттеу стасистикалық
әдістерімен жүргізіледі. Құнсыздану валюталық тәуекел – бір валютаның басқа
валютаға қатынасында бағамының күрт төмендеуі. Бұл макроэкономиканың
көрсеткіштерді ұдайы бақылау жолымен болжамдануы мүмкін және мемлекеттің
саясатын бақылаушы мекемелермен байланысты. Валюталық бақылау жүйесінің
өзгеру тәуекелі – бұл шығындар тәуекелі, валюталвқ тәртібінің өзгеруімен
шақырылған шығындар. Мұндай өзгерістердің мысалы болып тіркелген валюталық
бағамнан ағымдағы бағамға көшу немесе керісінше болып табылады. Валюталық
тәуекелді басқару валюталық операцияларға шектеулер қою жолымен жүзеге
асырылады: контр-партнерлар мен операцияларға , қолданатын құралдар бойынша
шектеулер және валютамен және әр күнге қойылатын шектеулермен (шетелдік
валюталарды сатушылармен ашық позицияда максималды мүмкін болатын көлемі).
Валюталық тәуекелді шектеу үшін ходжерлер қолданылады - әр бір тәуекелі бар
келіскендерге валюталық ашық позицияларды қолдану. Валюталық тәуекелді
ШЕКТЕУДІҢ ВАЛЮТАДА МІНДЕТТЕМЕЛЕРІМЕН ҚАРАМА-қарсы талаптарды құру жолымен
сақтандырылады.
Пайыздық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, нарықтағы пайыздың
ставкалардың жағымсыз өзгеруімен байланысты. Пайыздық тәуекелді басқару екі
негізгі деңгейде жүргізіледі: 1) банктің балансымен пайыздық тәуекелді
басқару, 2) бөлек құралдармен пайыздық тәуекелді басқару. Пайыздық
тәуекелді басқару негізінде қолданатындар: маржан талдау (активтерден
алынған % табыстармен міндеттемелер бойынша % шығындар арасындағы айырма),
сырт коэффиценті (активтер бойынша алынған орташа ставкалардың арасындағы
айырма). ГЭТ концепциясы (% ставкалардың өзгерістеріне пассивтермен
балансталмаған активтердің талдауы).Пайыздық тәуекелдер деңгейіне
байланысты : 1) активтердің құрылымындағы өзгерістердің, инвестициямен
қарыздардың көлемін қосатын, тіркелген және ағындағы % ставкалар активпен,
олардың нарықтағы құнының серпіні, 2) пассивтер құрылымының өзгерістеріне –
жеке меншіе және қарыз қаражаттарының қатынасы, мерзімді және жинақтаушы
салымдардан (депозиттерден), 3) % ставкалардың серпініне.
Нарықтық тәуекел (бағасыз тәуекел, нарықтықфакторлардың ықпал етуіне
байланысты, баланстан тыс баптарға және пассивтерге, активтердің құнына
әсер етеді. Нарықтық тәуекелдерді басқару бухгалтерлік есептемелердің
жолымен жүргізіледі, ол бағалы баптардың құнын реттеу үшін және нақты нарық
құнынан шығады.
Инвестициялық тәуекел – бұл жұмыс қағаздарының бөлек түрлерінен
шығатын шығындар тәуекелі. Инвестициялық тәуекел басқару келесі
принциптерге негізделген: 1) табыстар мен тәуекелдің үйлестірілген деңгейі,
2) инвестицияға жасанды шектеулер, 3) бағалы қағаздар қарқынының диверсы,
4) бағалы қағаздардың минималды мүмкін санына шектеулер қою, шетелдік
қаржыға сатып алу мүмкіндігі, 5) параматрлерге, өтеу мерзімдеріне және
бағалы қағаздар көлеміне, түрлеріне сатып алуға мүмкіндігіне шектеулер қою.
Жүйелік тәуекел – бұл тәуекел, бір қатысушының төлемдік жүйесіне
қабілетсіздігін білдіретін және қаржының өзінің міндеттемелерін уақытысында
өтемеу, ал басқа қатысушылардың міндеттемелері бойынша төлемдерін ұстап
қалуға жәнебанктің барлық қызметіне тыймсыз әсер етеді. Жүйелік тәуекелді
басқару ұдайы және тұрақты талдаудың негізінде және қаржының жағдайын
білуімен қадағаланса, операцияға қойылған шектеулерімен жүзеге асады.
Диверсификациялық тәуекел – қаржылық құралдардың бөлек түрлеріне ірі
салымдар салудың нәтижесінде мүмкін болатын шығындар немесе банкінің бөлек
пассивтер түрлерінен үлкен тәуекелде болуы. Диверсификациялық тәуекелін
басқару әр түрлі қаржылық құралдарға салынған ақшаларға қойылған шектеулер
арқасында іске асырылады. Қате бағалау тәуекелі және міндеттемелермен
активтерді қабылдау – бұл активтер мен міндеттемелерді банктің қабылдаған
есептің саясатының шегінде қате бағалау нәтижесінде шығындарға ұшырату
мүмкіндігі. Бұл тәуекелдің түрін бақылау әдісімен банктің есептеу саясатын
жаңаландыру және қойылған стандарттарға сәйкестілігі және бақылаушы
мекемелердің талаптарын орындау.
Беделін жоғалту тәуекелі – басшылардың жұмысты дұрыс орындамау
нәтижесінде немесе банкінің қызметінің бақылаушы мекемелердің жағынан
шаралар қолдану, соттық шағым немесе АҚ-на мәліметтердің басуға беруі
банктің беделін төмендетуге әкеледі. Банкінің беделін жоғарлату тәуекелін
басқару нақты жүйені қабылдау арқасында және шешімдерді дұрыс қабылдау,
қойылған мақсаттарға таңдалған топтардың ұдайы бақылауының арқасында.
Операциялардың тәуекелі – бұл тікелей және жанама шығындар тәуекелі.Ол
қателіктермен шақырылған немесе процестердің дәлсіздіктік, мекемедегі
жүйелерінен, қателермен немесе жоғары білімсіздігінің нәтижесі және
қолайсыз қаржылық емес табиғаттық сыртқы жағдайларымен (мысалы, апаттық
жағдайлар) байланысты. Операциялардың тәуекелдердің қосындысы: жеке
құрамның тәуекелі,шығындар тәуекелі, жұмысшылардың қателерімен байланысты,
алаяқтықпен, біліктіліктің жетіспеушілігімен, құрылымның тұрақсыздығымен,
еңбектік заңның қолайсыз өзгерістерімен және т.б. Тәуекел болу
мүмкіндіктері мамандарды дайындау жүйесін құру жолымен төмендетіледі,
барлық қызметкер бойынша резервтерді құрумен қойылған және нақты екі есе
бақылаушы жұмыс органдары. Ұжымның алмастыруымен.
Өндіріс тәуекелі – шығындар тәуекелі, операцияларды жүргізу бойынша,
есептеулерді жүргізу кезінде жіберілген қателермен, олардың есептемескен
баға белгілеуімен және т.б. байланысты. Пайда болу тәуекелі екі еселі
бақылауды қолданумен төмендетіледі.
Информациялық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, қолданылатын
технологиялардың артта қалуымен байланысты. Жүйенің көлемінің
жетіспеушілігі, олардың жүргізілетін операциялар бойынша қабілеттері төмен
сапамен немесе іздеуші қолданылатын ақпараттардың қателіктерімен
байланысты.Операциялардың тәуекелді тиымды басқару үшін бақылаудың
қабылданған әдісінің болуы қажет, қызметкерлердің әр біреуіне бақылау
механизімін құрастыру, олардың бақылауының көлемін құрастыру.
Әкімшілік тәуекел – бұл тәуекелдердің жиынтығы, ол банктің
функцияларының жүйесінің ішкі құрылымына тәуелді болады. Әкімшілік
тәуекелдер өздеріне келесілерді қосады: 1) стратегиялық тәуекел – бұл
банкімен қате таңдалған стратегиясының тәуекелі, қажетті құралдарды
қолдануға басыдылық, қателік аналитикалық болжамдарды құру. Тәуекелді
азайту мүмкіншілігі стратегияларды, жопарларды талдаулардың әр түрлі
әдістемелерін қолдану, эксперттердің біліктілігін өсіру; 2) Құрымдылық
тәуекел – банктің тиымдылығының құру, қиындататын немесе қабылдаған
шешімдердің қажеттілігін үлкейті мүмкіншіліктері, банктің қызметі мен
басқару немесе операцияларды қолдану өзіне жауаптылықты артуы. Тәуекелдің
деңгейі банктің құрылымын ұдайы қарастыру мен байыту, өзгерістерін
шерттарға сәйкестенуі; 3) басқару тәуекелі – бұл банктің қызметін
біліктілігінің жетіспеушілігінің нәтижесінде пайда болған. Тәуекелдің пайда
болу мүмкіншілігінің деңгейі басқарушылардың деңгейін, білімділігін,
біліктілігін өсіру арқылы төмендетуге болады. Қазақстан Республикасының
заңдық актілерін қатаң сақтауда, ҚРҰЗ-ң талаптарын орындағанда т.б.; 4)
Кадрлік тәуекел – кадрлердің төмен біліктілік тәуекелі. Біліктілігі жоқ
кадрлердің жиынтығы, ұжымның психологиялық мінездемелерінің жағымсыз
сәйкестігі. Тәуекелдің мүмкіндігі кадрлерді дайындау жүйесінің құруының
нәтижесінде төмендетуге болады, ол өзіне жұмысшыларды аттестациядан өткізу,
тесттен алдын ала өткізу, жұмысқа алу алдында өткізу, кадрларды үйрету; 5)
ынталандыру тәуекелі – банктің жұмысшыларының ынталарын тиымды
тәуекелі.Олардың қызығушылығын төмендететін, аяқты кезеңде еңбекпен
кадрлердің ағымшылықтығының көтерілуі. Тәуекелдің мүмкіндігі банктің
басшылығымен кадрлердің ағымшылық өрісінұдайы қарастыру жолымен төмендетеді
және банктің қызметінің нәтижесінің жүйесіне әсер етеді; 6) бақылау
тәуекелі – бұл тәуекел банктің бөлек бөлімшелерінің қызметінің тиымділігін
бақылауының жүйесі, ол қаржылық құралдардың бөлек түрлерімен немесе бөлек
операцияларымен байланысты. Тәуекелдің пайда болу мүмкіндігін банктің
жүйесін тиымды реттеудің нәтижесінде ғана төмендетіледі, банктің
басшылығымен аудиторлық ішкі қызметтерімен тексеру нәтижесінде көрінеді; 7)
жалпы кәсіптік тәуекел – қорғау шараларының болмауымен байланысты және
қауіпсіздік тәртіптерін сақтаумен байланысты. Тәуекел пайда болу деңгейі
банктің қызмсетшілеріне қауіпсіздік тәртібін жаңаландыру арқасында,
күтілмеген жағдайлардың шарттарында әр қайсысын көрсету болып табылады; 8)
нашар материалдық-техникалық базамен байланысты тәуекел-бұл жасалатын
мәселелерді сәйкесқұралдарымен атқару тәуекелі. Ол банктің қызметкерлерінің
өз ұжымы жұмыстарының уақытында және сапалы орындауы. Тәуекелдің пайда
болуын азайтатын ескірген құрал-жабдықтарды уақытында ауыстыру,
бағдарламаны қамсыздандыру, компьютерлік техникаларды, байланыс құралдарын
пайдалану. Құралдарды ұдайы тексеру, жаңарту.
Әкімшілік тәуекелді басқару мақсатында мыналарды қамтамасыз ету керек:
1. Басшылардың өзгермеуі, орта мерзімді және қысқа мерзімді
жопарлау стратегияларын болжалау.
2. Банктердің құрылымының тыйымды анықтау.
3. Тыйымды бөлімшелеу мен қызметкерлердің міндеттерін реттеу.
4. Ұдайы оқытумен банктің қызметкерлерін қайта дайындау.
5. Шешім қабылдауда бірігу.
6. Басқару органдарға кадрлерді таза жинақтау.
7. Еңбекті тыйымды қолдану.
8. Ішкі аудиторлық тексерулерді ұдайы жүргізу.
9. Архив жүйесін тыйымдандыру және құжаттарды сақтау.
10. Материалдық-техникалық базаны уақытымен ауыстыру, жөндеу.
Тәуекелдердің деңгейін азайту меноның алдын алу ішкі бақылаудың
жүйесін тыйымды құруға көмектеседі, ол өзіне шаралар мен жиынтық шараларды
қосады, олар банктің ішкі құрылымында қабылданады, талдауды жүргізу
әдістері, банкілерді басқару мен бақылауды.
Ішкі бақылау жүйесі барлық басқару деңгейінде болуы керек және банктің
барлық бөлімшелерінде құрылымдық болуы керек, олардың қызметшілері
тәуекелдердің пайда болуына мүмкіндігімен байланысты.
1.2. Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесі.
Негізгі банктік тәуекелдер болып: валюталық, пайыздық және несиелік
тәуекелдер болып саналады.
Валюталық тәуекелдер коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып
саналады, оған мемлекетаралық экономикалық қатынастарға қатысушылар тәуелді
болады.
Валюталық тәуекел – бұл шет ел сомасын әр түрлі бағандармен сату, сатып
алу кезінде пайда болатын шығындар тәуекелі.
Валюталық тәуекел, немесе бағанның шығындартәуекелі, банктік
операциялардың көп ұлтты нарығымен, трансұлттық (бермескен) кәсіпорындарды
және банктік мекемелерді құрумен, олардың валюталық бағамдарының ауытқуы
нәтижесінде ақшалай шығындарға ұшырау мүмкіндігімен байланысты экономикалық
қызметтерімен байланысты болады.
Валюталық бағамдардың әсерінен өзгереді, мысалға: валютаның ішкі құнының
өзгеруімен байланысты, ақшалай ағымдардың бір мемлекеттен келесі бір
мемлекетке үздіксіз аударылуынан, алып-сатулардан және т.б. резиденттердің
жіне бейрезиденттердің валютаға сенімділік деңгейі, кез-келген валютаны
мінездейтін негізгі фактор брлып саналады. Валютаға сенімділік бірнеше
көрсеткіштерден құрылатын қиын, көп факторлы критерий, мысалға: мемлекеттің
ашық саясаттық режимінің деңгейінің сенімділік көрсеткіші, экономиканы
ырықтандыру және айырбастау бағамының режимі, мемлекеттің экспорттық-
импорттық балансы, базалық макроэкономикалық көрсеткіштері және
инвесторлардың мемлекеттің болашақта тұрақты дамитынына сенімділігі.
Валюталық жүйенің житін мынадай мінездемелері бойынша анықтауға болады:
1) Нарығы жабық мемлекеттер келесідей мінезделеді: жабық ақпараттарға
және жабық экономикаға беталысты, инсеторларға және экспорттық-
импорттық операциаларға қатал шектеулер қояды, экономиканың
мемлекеттік формасы бірінші түрде, валюталық бағамның режимін
нұсқаулық формада анықтау. Мұндай мемлекеттің валюталық бағамы
тұрақсыз болып келеді, сондықтан да инвесторлар мен импортерлар таууар
айналымы бойынша есеп айырусларды үшінші жақ мемлекеттің валютасыеда
жүргізеді. Мұндай валюталардың нарығы өте аз немесе мүлдем жоқ болады.
Макроэкономикалық көрсеткіштер әлемдік нарықта мұндай валюталық
бағамға әсерін тигізбейді.
2) Экономикалық элуеті жоғары, бағамы басымдық тіркелген мемлекеттер.
Мұндай елдердің валюталық бағамы авторитетті валюта қатысына қатаң
тіркелген, және мұндай валюталық бағаммен экспорттық-импорттық
операцияларды, инвестицияларды жүргізу оңай болады.
Макороэкономикалық көрсеткіштер мұндай елдердің ұлттық валюталық
бағамына әлсіз әсерін тигізеді, не мүлдем әсер етпейді.
3) Сонымен қатар сәйкесінше еркін , бірақ экономикасы тұрақсыз көп елдер
бар. Олардың валюталық бағамы қиын болжамданады және мынандай көптеген
кейздейсоқ факторларға тәуелді болады: саясаттық тұрақсыздық,
экономикалық саясаттың өзгеруі, мемлекетаралық бәсекелестікке төзбеуі,
экономикалық шикізатқа аударылуы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
инфляциялық қаржыландыру, валюталық резервтердің деңгейінің
жетіспеушілігі, соның ішінде макроэкономикалық көрсеткіштерден.
Мұндай валюталарға салым салу шараларыелдердің валютасына қатынасы.
Инфляция қарқыны жоғарғы елдердің валюталық бағамы, мысалыға,
Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ және Канада – төмендеген, ал сол уақытта
инфляция қарқыны төмен елдердің валюталық бағамы, мысалға Жапония, Бельгия,
Нидерланды, ФРГ және Швейцария – жоғарлайды. Жиырма жылдан астам баға мен
бағамның серпіні ұзақ мерзімі беталыста.
Валюталық бағамдардың жылдам ауытқуы мынадай себептермен байланысты болуы
мүмкін, ол экономикалық және саясаттық, және де таза спекулятивтік. Нарыққа
барлық экономикалық көрсеткіштердің өзгерістері, эксперттердің болжамдары,
саясаттық кризистер және саясаттық сыбыстар әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, айта кету қажет, өзгерістер болатын мемлекеттер ғана емес
өздерінің валюталарының қиын болжамданатын ауытқулар тәуекеліне тәуекелді,
сонмен бірге бұл мемлекеттер мен көршілес елдерде немесе маңызды
экономикалық және саясаттық байланыстары бар мемлекеттер де тәуелді болады.
Валюталық нарық әрқашанда өзінің тұрақсыздығымен сипатталады. Бұл
вабюталық нарыққа қатысушылардың дүние жүзіндегі саясаттық және
экономикалық өзгерістерге тез іс-қимылдарымен түсіндіріледі.
Валюталық тәуекел – бұл сату, сатып алумәселесін іске асыру кезінде
щетел валютасының бағамының қолайсыз өзгеруі нәтижесінде пайда болатын
шығындар тәуекелі. Ол тек ашық бағдарламаның болуы кезінде пайда болады.
Әдепте валюталық опрерациялар кассалық және мерзімді болып бөлінеді.
Кассалық мәселелер нарығы төлемді келісімге отырғаннан кейін екі жұмыс
күнінің ішінде талап етеді, сондықтан міндеттемелерді орындамау тәуекелі
тәуекелді тәуекелді болып келеді, сондықтан да бимпортерлер мұндай елдермен
тауар айналымы есебін жүргізгенде үшінші жақ мемлекеттердің валюталарын
қолдануды жөн көреді. Мұндай елдердің макроэкономикалық көрсеткіштері
ұлттық валюталық бағамға әсерін тигізеді.
4. Экономикасы тұрақты елдер ұлттық валютаны еркін айырбастауы
басымдылығын ұстанады. Мұндай мемлекеттердің маңызды мінездемесі, ол:
дамыған нарықтық экономика, эконеомикалық тұрақтылық, үкіметтің
саясатының ашықтылығы, ақша массасының қатаң бақылануы, пайыздық
мөлшерлеменің және инфляцияның қатаң бақыланы. Мұндай валюталарға
салымдардың тәуекелділігі төмен болады, экспорттық-импорттық опреациялар
осы валютаны пайдалану арқылы жүргізеді. Мұндай елдерде макроэкономикалық
көрсетикіштерге валюталық бағам нақты қарайды.
Макроэкономикалық және саясаттық факторлар үшінші және төртінші валютаның
түріне ғана икемді әсер етеді. Бұл жағдайда бағамға ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді әсер ететін көптеген заңдылықтар пайда болады. Мысалға, ұзақ
мерзімді перспективада валюталық бағамның қозғалысын талдау кезінде мынадай
факторлар әсер етеді: жалпы ішкі өнімнің деңгейі, инфляция қарқыны, сауда
және төлем балансыныңжағдайы, мемлекеттік қарыздың деңгейі, экономикалық
дамудың болашағы, саясаттық және әлеуметтік тұрақтылықтың деңгейі және т.б.
Сонымен қатар бағамға ұзақ мерзімді әсер ететін факторлардан басқа да,
экономистер екі негізге бөледі.
Біріншісі, ол инфляцияның қарқыны, ол белгілі бір заңдылықпен бақыланады,
яғни инфляция қарқыны жоғары елдің ұлттық валютасының бағамы төмендеуінің
басқа инфляция қарқыны өте төмен болады. Мұндай мәмілелерге: СВОП мәмілесі,
овернайт жатады. Ал мерзімді мәмілелерге: форвард, СВОП, фьючерстер,
опциондар жатады.
Мерзімді валюталық мәмілелер бойынша төленбеу тәуекелі инвесторлардың
несие қабілеттілігі мен келісім шарттың мерзіміне байланысты болады.
Мерзімі жоғары болған сайын, бағамның өзгеруі мен төмендеуінің
ықтималдылығы неғұрылым жоғары болады.
Мерзімдік құралдар банктің клиенттерімен олардың валюталық тәуекелдерін
сақтандыруының негізгі әдісі ретінде қолданылады. Банктер бұл құралдарды
клиенттерге қызмет көрсету түрінде қолданады.
Мерзімді операциялардың тәуекелі жеткілікті қиын болғандықтан, банк
клиентпен келісілген мерзімді келісімдерді өзі сақтандыруға міндетті
болады.
Мерзімді келісімдер түрлеріне флрвардық опреациялар, СВОП, опциондар,
фьючерстер жатады.
1) Форвард
Форвардтық келісім деп, келісім осы уақыттағы бағам мен жасалады да, ал
валютамен айырбас келешекте болады.
Мінездемесі:
- валюта мен айырбас (есеп айырысу) келісім шартқа отырғаннан кейін екі
жұмыс күнінен ерте болмайды;
- келісім шартқа отырған уақытта келешектегі валюталық бағам тіркеледі;
- төлемнің мерзімі келісім шартта тіркеледі;
- төлемнің мерзімі келмегенше өтімділік туралы сұрақ туындамайды
(көтерілмейді)
Егер келешекте валюталық тәуекелдің пайда болуы нақты болса, онда ол
форвардтық келісіммен жабылады.
Банк мұндай жағдайларда форвардтық позицияны ашады: егер клиент шетел
валютасын форвадпен сатса, немесе сатып алса, яғни келешектегі тіркелген
уақытта валюта айырбасымен, сонымен қатар, егер банктің өзі форвардпен
пайда алу мақстаында шетел валютасын сатса немесес сатып алса. Бірақ бұл
жерде бағалардың өзгеру тәуекелі пайда болады, ол банкті шығындарға аып
келу мүмкін.
2) СВОП
СВОП келісімі бір валютаның келесі валютаға белгілі бір уақыт аралығында
айырбасын білдіреді. Өзімен кассалық опреация – СПОТ және мерзімді-форвард
комбинациясын көрсетеді. Екі келісімде бір уақытта және бір клиентпен
жасаланады.
СВОП пайыздық ставкалар тәуекелін және валюталық бағамдардың ауытқу
тәуекелін жоятын құрал ретінде қолданылады.
3) Опциондық операциялар
Опцион – стаушы мен сатып алушы арасындағы келісім, ол сатып алушыға
опционды сатушыдан валютаны сатып алуға немесе оны сатуға құқық береді.
Опцион валюталық тәуекелдерді толығымен жабушының бір варианты болып
табылады. Бағамның қиын қозғалысы болған кезде оны сақтандырушы ретінде
пайдалануға болады. Форвардқа қарағанда опцион мүмкін болатын тәуекелдерден
жақсы қорғайды, өйткені опционды сатып алушыда келісім шартқа отыру немесе
отырмау құқы болады.
4) Фьючерс
Фьючерстік келсімідер арнайы биржаларда келісіледі және форвардтық
келісімнен айырмашылығы фьючерс валютаны нақты сату, сатып алуын
көздемейді. Фьючерс позициясы кездесулік келісімдер көмегімен өнімді
болады . Фьючерс бойынша тәуекел бірінші фьючерстік келісім бойынша
міндеттерді жабу мүмкіндігі арқылы немесе кездесулік келісімді жүзеге асыру
жолымен елдердің валютасына қатынасы.
Инфляция қарқыны жоғарғы елдердің валюталық бағамы, мысалға,
Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ және Канада – төмендеген, ал сол уақытта
инфляция қарқыны төмен елдердің валюталық бағамы, мысалға Жапония, Бельгия,
Нидерланды, ФРГ және Швейцария – жоғарылайды. Жиырма жылдан астам баға мен
бағамның серпіні ұзақ мерзімі беталыста.
Валюталық бағмдардың жылдам ауытқуы мынадай себептермен байланысты
болуы мүмкін, ол экономикалық және саясаттық, және де таза спекулятивтік.
Нарыққа барлық экономикалық көрсеткіштердің өзгерәстерә, эксперттердің
болжамдары, саясаттық кризистер және саясаттық сыбыстар әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, айта келу қажет, өзгерістер болыт мемлекеттер ғана емес
өздерінің валюталарының қиын болжамдалатын ауытқулар тәуекеліне тәуелді,
сонымен бірге бұл мемлекеттер мен көршілес елдерде немесе маңызды
экономикалық және саясаттық байланыстары бар мемлекеттер де тәуелді болады.
Валюталық нарық әрқашанда өзінің тұрақсыздылығымен сипатталады. Бұл
валюталық нарыққа қатысушылардың дүние жүзіндегі саясаттық және
экономикалық өзгерістерге тез іс-қимылдарымен түсіндіріледі.
Валюталық тәуекел – бұл сату, сатып алумәмілесін іске асыру кезінде шетел
валютасының бағамының қолайсыз өзгеруі нәтижесінде пайда болатын шығындар
тәуекелі. Ол тек ашық бағдарламаның болуй кезінде пайда болады. Әдетте
валюталық операциялар кассалық және мерзімді болып бөлінеді. Кассалық
мәмілелер нарығы төлемді келісімге отырғанна кейін екі жұмыс күнінің ішінде
талап етеді, сондықтан міндеттемелерді орындамау тәуекеліминималдауға
болады.
Споттық және мерзімді сақтандырудың негізгі әдістерінің маңызы – ол
валюталық айырбастау операцияларын бағамның қолайсыз өзгерулеріне дейін
жүзеге асыру немесе мұндай өзгерістерден шыққан шығындарды параллельді
валюталар мен келісімге отыру арқылы жабуға болады.
Несиелік тәуекел контрагенттердің, бірінші орында қарыз алушылардың
міндеттерді орындамау нәтижесінде қаржылық шығындардың пайда болу
мүмкіндігін білдіреді. Несиелік тәуекел контрагенттердің баланстық және
баланстан тыс міндеттемелерінен пайда болады. Несиелік тәуекел қарыз
алушылардың, эмитенттердің немесе серіктестіктердің формальді және
формальді емес міндеттемелерін бұзушылықты білдіреді. Ол нақты және таза
номиналды шығындарға әкелуі мүмкін.
Несиелік тәуекелдердің маңызды құрушысы салалық тәуекел болып
табылады, ол қарыз алушының саласының болашақта дамуына қатысты нақтылықтың
жоқтығымен байланысты және мемлекеттің тәуекелі – бұл қарыз алушының мекен-
жайы. Шетелдік қарыз алушыларды несиелендіру үшін көптеген талаптар
қойылады.
Несиелік тәуекел ашық түрде несиелендіру кезінде, бағалы қағаздар
қоржынын құруда, банкаралық операцияларда, валюталық операцияларда,
кепілмен жұмыс кезінде, шығарылушы бағалы қағаздармен жұмыс кезінде,
дилерлік қызметтерде көрінеді. Несиелік тәуекелді банк қызметіндегі ең ірі
тәуекелдкрдің бірі ретінде қарастыруға болады. Көлемнің ұлғаюының төмен
серпіні мен несиелендіруден тиімділік банкті, несиелік тәуекелді басқару
бойынша әдістерін дамытуға және құрылымын қолданудың өзгерістеріне әкеледі.
Несиелік тәуекел көптеген факторлардың әсеріне тәуелді болады, оларды
бағалау мен болжамдау кезінде ескеру қажет. Олар:
- Макроэконмикалық факторлар
- Кәсіпорындар-қарыз алушылармен байланысты факторлар
- Банкпен байланысты факторлар
Бұларға қысқаша сипаттама берейік.
Макроэкономикалық факторлар:
1. Экономикалық дағдарыс жағдайы, өндірістің жалпы құлдырауы, өнімнің
қысқартылуы және мемлекеттің жалпы экономикалық алғышарт негізінде
өнімді өткізуі;
2. Банктің қызмет ету орнында экономикалық қиыншылықтарының пайда болу
ықтималдылығы;
3. Қарыз алушымен негізгі қарызды өтеу кезінде төленетін соманың
инфляцияның нәтижесінде құнсыздануының пайда болуы, активтердің
нақты бастапқы құнының жоғалуы;
4. Төлемдердің дағдарысы, қолма-қолсыз есеп айырысулардың қолма-қол
немесе баспабас мәмілелерге ауысуы нәтижесінде өткізуден түскен
түсім кәсіпорынның есеп айырысу шотына түспейді;
5. Заңдылық базаның жетілмегендігі немесе жоқтығы, нормативтік
базадағы жедел өзгерістер, басқарушылардың жеткіліксіз
тәжірибелілігі;
6. Банктік жүйені қалыптастырудың аяқталмауы, оның жүйелік тәуекелге
тәуелділігі және банкаралық есеп айырысулардың тұрақсыздығы;
7. Салымдардың барлық түрлерінің тез азаюы;
8. Мемлекетте дамыған сақтандыру жүйесінің жоқтығы, соның ішінде
табиғи апаттардан, несиелік тәуекелдерден, сақтандыру қызметтерінің
жоғары құнынан сақтандыру тәуекелінің жүйесі;
9. Шыншыл аақпараттарды алудың проблеммасы. Клиенттің қаржылық жағдайы
туралы банкаралық ақпараттар айырбасының дамымауы;
10. Нақты табыстар мен төлемқабілеттілігі жоғары сұраныстардың
қысқаруы, қызметтік активтіліктің деңгейінің төмендеуі.
Кәсіпорын-қарыз алушымен байланысты факторлар:
1. Кәсіпорын-қарыз алушының мәртебесінің заңдылық анықсыздығы,
іскерлігінің лицензиясы мен патенттің жоқтығы немесе уақытынан
мерзімінің асып кетуі;
2. Кәсіпорын-қарыз алушының әлсіз қаржылық жағдайы, оның төмен
төлемқабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығы, шығындар нәтижесінде
меншік капиталын жоғалтуы, алынған міндеттемелермен есеп айырыса
алмауы, ақшалай қағымдардың тұрақсыздығы;
3. Негізгі өндірістік қорлардың табиғи және моральді тозуы, техникалық
құрал-жабдықтардың ескіруі;
4. Қарыз алушының мүлікке және берілетін кепілге жеке меншік құқығының
жоқтығы;
5. Шығарылатын өнімнің төмен бәсекеге қабілеттілігі, нарықта тауар
тәріздестерінің болуы, әлсіз коммерциялық жұмыс;
6. Еңбектің дұрыс бағаланбауы, коллективтегі әлеуметтік қиыншылықтар,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Банктік тәуекелдердің экономикалық мазмұны
1. Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері.
2. Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесі.
3. Несиелік тәуекелді басқару.
ІІ. АҚ Казкоммерциялық Банктегі тәуекелдерді басқару әдістері.
2.1. Қазкоммерцбанк акционерлік қоғамының қызметі және ондағы
несиелік тәуекел.
2.2. АҚ Казкоммерциялық Банктегі несиелік тәуекелді талдау және оны
бағалау.
ІІІ. Банктік тәуекелдерді минималдату және оны басқару бойынша банктік
қызметті дамыту жолдары.
1. Банктік тәуекелдерді минималдату жолдары.
2. Банктік тәуекелдерді басқару бойынша банктік қызметті дамыту.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тәуелділік деңгейі жоғары қандай да бір қызметтік салалық іскерлігін
көтеру үшін, банк шешім қабылдайтын ер
екше механизмін дамытуы керек. Олар банк өзіне қандай тәуекелдерді және
қандай көлемде арта алатындығын бағалауы керек, және оған сәйкес туатын
тәуекелдерден күтілетін пайда жоғары болатынын анықтау керек. Осының
негізінде тәуекелділік факторларының әсер етуін төмендетуге көмектесетін
шараларды дайындап, оларды ендіру қажет. Берілген міндетті жүзеге асыру
әдісі, ол тәуекелді басқару жүйесін дайындаумен байланысты, олар белгілі
бір тәуекелдің басқа бір түрін банктің басшылығына тез анықтап, оқщаулап,
шектеуін, өлшеуін және бақылауын, сол арқылы оның әсерін мималдауға
мумкіндік береді.
Банктік қызмет өзінің жаратылысы бойынша тәуекелдер жүйесінің пайда
болуын ойластырып, оның түрлері банктік өнімдерінің қиыншылықтарының шегіне
қарай көбееді.
Бұл тақырыбымның актуалдылығы, ол тәуекел – банк ісінің негізі
екенінде. Егер банкпен тәуекелдер туралы қабылдаған шешім дұрыс болса,
бақыланса және оның қаржылық мүмкіндіктерінің шектеуінде болса, онда
банктің деңгейі жоғарылайды. Банктің активтері, соның ішінде, әсіресе
несиелері, қаражаттардың жылыстауын шығыстар мен шығындарды жабу үшін, және
пайданың жоғары көлемін қамтамасыз ету үшін жеткілікті өнімді болуы керек.
Бұл мақсаттарға жетудің негізі, банктік тәуекелдерді қабылдап, оларды
басқару саясатында жатыр.
Банктердегі тәуекелдерді бағалау және басқару, бұл өте ұзақ мерзімді
процесс болып табылады. Тәуекелдерді басқару банктердің коммерциялық
операцияларды іс жүзеге асырған кезде үлкен, әрі маңызды роль атқарады.
Менің бүгінгі бітіру жұмысымның мақсаты - ол банк тәуекелдерінің
маңызы мен пайда болу себептерін талдау және де несиелік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Бұл мақсаттан шыға келесі міндеттер қойылған:
1) Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептерін анықтау.
2) Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесін көрсету.
3) Банктік тәуекелдерді басқару әдістерін анықтау, оны талдау және
бағалау.
4) Банктің тәуекелдерді басқару және төмендету бойынша қызметтік
іскерлігін дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып АҚ Казкоммерциялық Банк болды.
Зерттеу құралы болып банктің банктік тәуекелдерді басқару бойынша
қызмет болып табылады.
Бітіру жұмысымды дайындау барысында менімен аттары әйгілі, елге
танымал қазақстандық және ресейлік экономистердің жұмыстарын қолдандым,
олар: Лаврушин И.О., Жукова Е.Ф., Стоянова Е.С., Сейтқасымов Ғ.С.,
Құлмағамбетова А.Р., және басқа да қажылық-экономикалық журнал мен
газеттер, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нұсқаулары, АҚ ККБ
бойынша статистикалық мәліметтер.
I. Банктік тәуекелдердің экономикалық мазмұны.
1.1.Банктік тәуекелдердің маңызы мен пайда болу себептері.
Банктік іс-тәжірибеде тәуекел ө бұл белгілі бір жағдайлар туындаған
кезде банктің шығындар қаупі.
Тәуекел ретінде ықтималдылық, дәлірек айтсақ қауіп деп, банктің
өзінің ресурстарының жоғалтуы, табыстардың алынд\бауы немесе белгілі бір
қаржылық операцияларды орындау нәтижесінде шығындарға ұшырағандығы деп
түсіну қажет.
Сонымен қатар тәуекел бұл кез-келген кәсіпөорынның, соның ішінде
банктің қызметінің жағдайын сипаттайтын мінездеме, ол оның соңғы
нәтижесінің нақтылығының жоқтығын және пайданы алалмау кезінде мумкін
болатын қолайлы емес салаларды көрсетеді. Тәуекел мынадай күтілмеген төмен
нәтижелерді алу ықтималдылығымен көрсетіледі, олар: пайданы жоғалту,
берілген несиелер бойынша төлемдер жүргізу және тағы басқа. Егер тәуеклдің
деңгейі төмен болса, онда үлкен пайда алу мүмкіндігі де аз болады.
Бүгінгі күні тәуекелді талдау мен бағалаудың негізгі бөлігі
болашақтағы бір жағдайдың болу мүмкіндік теориясына негізделген. Ол
қолдануды барлық жереде табады, ғылым және бизнес салалрында, сонымен қатар
банк ісі мен қаржыларда. Тәуекелге банктік операциялардың барлық түрі
тәуелді болады.
Банктік тәуекелдердің пайда болуымен олардың деңгейінің беталысты
өзгерстерінің жалпы себебі бар. Сонымен қатар қазіргі этап бойынша
Қазақсьанның коммерциялық банктерінің тәуекелдерін талдау кезінде мынадай
жағдайларды ескеру қажет:
- экономикнаң ауысу кезеңіндегі кризистік жағдай, ол өндірістің
құлдырауымен, көп кәсіпорындардың қаржылық тұрақсыздығымен, бір топ
шаруашылық байланыстардың тоқтатылуынан көрініс табады;
- саясаттық жағдайдың тұрақсыздығы;
- банктік жүйенің қалыптасуының аяқталмағандығы;
- кейбір негізгі заңдық актілердің болмау мен жетілмегендігі, нақты
болып тұрған жағдай мен құқықтық базаның арасындағы сәйкессіздендік.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қызметтердің барлық салаларында
экономикалық өзгертулер үдерісі болып жатыр. Әрине, тәуекел проблемасы
қаржылық және өндірістік қызметтердің әр бөлігінде ең негізгі тұжырымдама
болып табылады. Тәуекел біздің өміріміздің қиын, шешілмейтін, пермнентті
жарталармайтын бөлігіболып табылады. Өзіміздің ісіміздің нәтижесінде
тәуекелдің нақты барын мойындауымыз қажет. Сонымен қатар біз тәуекелділігі
аз болатын баламаны таңдау мүмкіндігін алғымыз келеді. Нмесе біз қандай да
бір жағдайдың тәуекелін немесе кәсіпорынның пайда алу мүмкіндігін алғымыз
келеді.
Осындай тұрақсыздық жағдайында барлық банктер өздерінің
бәсекелестерініңістерінен мүмкін болатын өзгерістерін есептеуі керек.
Мұндай нақтылықтыңжоқтығы және тәуекелдің жоғары деңгеі ө бұл берілген
экономикалық еркіндік үшін ақы.Тәуекел әрбір банктің операцияларда болады.
Осыдан шыға, банктік қызметке маңызды бболып тәуекелден жалтару емес (ол
мүмкін де емес), керісінше оны талдап, деңгейін минималдық деңгейге
жеткізу.
Банктің қызметімен байланысты тәуекелдердің көптеген әр турлі
классификацияларыбар, олар банктік тәуекелдерді белгілі бір кезеңдерде
маңыздылығына қарай бөледі.
Банктік қызметте ең қызықты және көп кездесетін тәуекелдер келесі
бөлімдерде көрсетілген.
Коммерциялық банктердің маңызды ерекшелігі болып, ол олардың іскерлігінің
маңызды деңгейі тәуекелмен байланысты. Банктік тәуекелдер өздерінің
мінездемесі бойынша әр түрлі, бір-бірімен байланысқан және бір түрінен
келесі түрге көшу ерекшелігі бар. Мұнымен байланысты олардың серпіні мен
байланысына қарай есептеу керек. Тәуекелдердің нәтижесінен өзін қорғау үшін
және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің талаптарына сәйкес банктер
тәуекелдерді басқару жүйесіне үлкен көңіл бөледі. Тәуекелдерді басқару
жүйесі – бұл мүмкін болатын шығындарды және салымдарды төмендету бойынша
ісі және ол тәуекелмен байланысты. Оның мақсаты – тәуекелдер туған кездегі
банктің мүмкін болатын шығындарын минимум деңгейіне төмендету. Жүргізілген
болжам салалардың қызметі бойынша, Қазақстандық банктердің көбісі несиелік
тәуекелдердің негізінде жүргізіледі және олармен өте тығыз байланысқан.
Сонымен қатар тәуекел – менеджерлердің жұмыстары осы салалардағы, негізінен
клиенттердің несиелік қоржындарын талдауға негіделген және олардың күдікті
қарыздарға есептелген резервтерінің сапасына тәуелді болады. Банктегі
мұндай жұмыстың қажеттілігін және маңыздылығын ескеріп, оның нәтижесі
болған жағдайлардың тұрақтылығына себептелінеді. Банктегі тәуекелдерді
басқарудың жүйесін құрудағы проблеммаларының шешімі болып, менің ойымша,
мүмкін болатын тәуекелдердің тәжірибесінде құрылуы керек, олардың
систематизациясында, олардың пайда болу мүмкіндігін төмендету, жүйелік
бағалау, арнайы шаралар қолдану (банктің қорғаушылық қызметін қамтамасыз
ету үшін).
Қазақстандық қаржылық нпрықтың спецификасы батыстық банктердегі
тәуекелдерді басқарудың жүйелерін қолдануға қиыншылықтар тудырады, ол
өжіміздің банктерде комплекстік тәуекелдерді басқару және бағалауды құрудың
есебін тудырады. Көптеген Қазақстандық банктердің тәжірибесі көрсетіп
отырғандай олардың тәуекелдермен жұмыс істейтін салаларының жұмысшылары
өздерінің жүйелерін құруға ұмтылады. Оны құрүдың негізі банктің іскерлігін
эффективті, әрі қатал бақылаудың базалық принциптері болып табылады.
Банктік бақылау бойынша Базельдік комитетінен консультативтік хат. Базель,
несиелік, операциялық, құқықтық, еларалық, трансферттік, нарықтық,
пайыздық, ликвидтілік және беделдік тәуекел. Бірақ берілген тәуекелдердің
түрлері олардың барлық қасиеттерін мінездемейді. Ал, банктік тәжірибеде әр
түрлі тәуекелдердің түрлері өздеріне он шақты әр түрлі атауларды қоса
алатындығын көрсетеді. Сондықтан да банктің тәуекелдерді басқару бойынша
жүйелерін құрастыру маңызды инвестицияларды қажет етеді, уақытты және
кадрлардың жоғары деңгейін, мұндай сұрақтарды шеше алатын, талап етеді.
Және егер қазіргі уақытта инвестициялармен банктердің көбінде проблема жоқ
болса да, оларда уақытпен тығыз және банктегі кадрлармен қиынрақ болуда,
әсіресе мынадай жағдайларды орындаушылармен:
1. тәуекелдерді жіктеу жүйесін құрумен.
2. әрбір тәуекелдің ерекшелігін талдау.
3. мүмкін болатын тәуекелдерге мінездеме беріп және олардың байланысын
анықтау.
4. мүмкін болатын тәуекелді сапалық және сандық түрінде анықтау, яғни
оларды өзара сәйкестендіріп, нәтижесінде бизнестің пайдасына қалай әсер
ететінін – тәуекелді есептеу мен анықтау.
5. тәуекелдерді бақылаудың әдістемелерін жасау және шығындар тәуекелімен
байланысты тәуекелдерді төмендету және алдын-алу шараларын қолдану.
6. Тәуекелдерді анықтауды ішкі бақылау жүйесін функционалды және
эффективті қамсыздандыру.
7. Тәуекелдерді эффективті басқаруды тәуекелдердің оптималды көлемімен
және банктің пайдасының негізінде жүргізу.
8. Банктің жұмысшыларының проффесионалдық деңгейінің табиғатын түсіне
отырып және банктік тәуекелдердің маңызын анықтай отырып, сонымен қатар
жаңа тәуекелдерді басқарудың әдістерін үйрене отырып, көтеру.
Банкте құрылып жатқан тәуекелдерді басқару жуйесінің негізгі мәселелері
болып:
1. Тәуекелдердің пайда болу мүмкіндік жағдайларын тану.
2. Мүмкін болатын тәуекелдердің классификациясы.
3. Тәуекелдерді сандық және сапалық талдау.
4. Мүмкін болатын зиянның көлемін бағалау
5. Алдын-ала ескеру әдістерін құру, тәуекелдерді сақтандыру және
залалдарға өтемақы төлеу.
Құрылған тәуекелдерді комплекстік басқару жүйесі жалпы банкке және оның
барлық салаларына, қызметіне қарай бағытталуы керек. Банктің салаларының
деңгейінде тәуекелдерді басқару жүйесінің негізі болып олардың
регламенттерінің нақты құруы, нақты жұмысшылардың функцияларымен
жауаптылығы, анықталмаған бірлестікті қолдамау және құқығымен міндеттерін
орындау. Банктегі тәуекелдерді басқарудың жүйесін құру әдістемелері өзіне
үш негізгі кезеңді қосады: талдау, әдістемелік құжаттарды дайындау және
тесттен өту.
Бірінші кезеңде банктің қоржыны нарықтың түсінігімен қандай қатынаста
екенін анықтау қажет – тәуекелдердің жинағы, факторларды, банктің қызметіне
нәтижесінде әсер ететін.
Екінші кезеңде тәуекелдердің жиынының негізінде – факторлардың, банктік
тәуекелдердің көрсеткіштерін алгоритм бойынша бағалау өндіріледі.
Үшінші кезеңде әдістемелерді тесттен өткізу қажет, банктік тәуекелдерді
басқару бойынша есептемелердің түрлерін құрастыру қажет.
Тәуекелдерді басқарудың кезеңдерін жеті кезеңге бөлуге болады:
1. Мақсатты анықтау
2. Тәуекелді анықтау.
3. Тәуекелді жалпы бағалау, ол өзіне сапалық және сандық бағалауды
қосады.
4. Тәуекелдерді басқару әдісін таңдау.
5. Тәуекелді басқаруды іс-жүзеге асыру.
6. Нәтижелерді бағалау.
7. Шығындарды төмендету бойынша шараларды қолдану.
Мақсаттарды анықтау банкке маңызды шығындардан қамтамасыз ету болын
табылады, оны мүмкін болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерден қорғау болып
табылады. Тәуекелдерді анықтау әр түрлі ақпараттарды жинақтау нәтижесінде
орындалады: қаржылық және статистикалық есептеме, бизнес-жоспар, жалпы
ақпараттар құралынан алынған мәліметтер. Негізгі мәселе – тәуекелдердің
факторларын анықтау, жұмыстың түрлерін және этаптарын тәуекел пайда болатын
және т.б.
Тәуекелді жиынтық бағалау өзіне тәуекелді бағалаудың интегралын қосуы
керек, ол сапалы және сандық талдаудан құралуы керек, сонымен қатар
көрсеткіштердің қалқуын бағалау, ол банктің қызметінен және өнімінен қандай
табыс ала алатындығының мумкіндігін анықтауға көмек етеді.
Тәуекелді басқару әр түрлі әдістермен іске асырылады:
1) директивтік басқарудың әдістері; оларды жүргізу кезінде банкілердің
көлемін реттеу банктік операцияларда бизнес бөлімшелерге дейін
сәйкестендеді, ол мұндай операцияларды жүргүзудің мақсатты өтуіне
көмектеседі. Бірақ мұндай тәсіл тәсіл жүргізгендіктен операциялардың
аз саны кезінде немесе бір операция кезінде ғана тыйымды болады;
2) операцияларға шектеулер қою жолын шектеу әдістері, олардың шегінде
банктік операциялардың көлемін шектеулеп іс-жүзіне асыру құралдарымен,
клиенттерімен және басқа да критерийлермен. Бұл әдіс тек мынандай
жағдайларда қолданады, егер банктік операцияларды жүргізетін кезде
есепке банктік операциялардың тәуекел жоғары мінездемелер болмаған
кезде.
3) Тәуекелді шектеу әдістері тәуекелді есептеу жолымен тыйымды,
мониторинг жүргізу негізінде құралған, банкілелдің барлық іскерлігін
бақылай және талдай отырып. Бұл әдістемені қолдану бактегі тыйымды
жүйелерді құру ойластырылған, ол ішкі бақылауға және талдауға
арналған, ол қажетті әрекеттерді басқару талаптарын орындауға
мүмкіншілік береді.
4) Тәуекелді төмендету әдістемелері мақсатқа жету жәнетәуекелдік
нәтижесін өтеу, әр түрлі әдістемелерді жалпы өзіне әдістемелерді
қосатын анық банктік іскерлікті тыйымды етеді. Негізінен бұл
әдістемелерді банкте қолдану сәйкестігіне қаржылық резервтерді құру
жолымен іске асырылады.
Банктік тәуекелдің маңызын есептей отырып, оларды үш категорияға бөлу
мақсатталған:
1) жай тәуекелдер: өздерінің құрамына басқа тәуекелдердің түрлерін
қоспайды. Мысалыға, ақшалай және басқа қаражаттарды тікелей ұрлаумен
байланысты, банктердің операцияларды қамтамасыз ететін техникалық
құралдарың жұмыстан шығу тәуекелді және т.б..
2) құрама тәуекелдер: өзіне бірнеше жай тәуекелдердің түрлерін қосады.
Мысалы, операциялардың тәуекел-банкті басқару кезеңінде қателіктерді
жіберу тәуекелдері; алаяқтық тәуекелдер; жұмыс бабын жағымсыз
пайдалану тәуекелі; іскерлікпен қолданылған стандарттарын бұзу
тәуекелі.
3) Жиынтық тәуекелі: жай және құрама тәуекелдердің жағымсыз нәтижелерін
қосқаннан пайда болатын тәуекел. Жиынтық тәуекел жұмысқа және банктің
нақты өркендеуіне зиян келтіреді . Олардың құрамына банкті басқаруды
тиімділігін жоғалту тәуекелін жатқызамыз.
Банктің іскерлігі келесі тәуекелді түрлеріне байланысты болуы мүмкін: 1)
сыртқы тәуекелдер, саясаттық, экономикалық, құқықтық, өтелдірмейтін күш
жағдайын басу мүмкіншілігі (форс мажор) және мемлекеттік тәуекел. 2) ішкі
тәуекелдер, банктік қызметінің спецификасына байланысты болады, клиенттер
құрамына, банкінің операцияларының мінездемелеріне, барлығы, қаржылық болып
бөлінеді, беделді тәуекелі, операциялық тәуекелдер, әкімшілік тәуекелдер.
Саясаттық тәуекел – бұл тәуекел саясаттық жағдайдың мүмкін болатын
өзгерулермен қатынасталған, ол қаржы қызметінің нәтижесіне жағымсыз әсер
етеді: банктің клиенттеріне және саясаттық тәуекелді бағалауға банктің ірі
бөлек, клиенттерінің қызметтерін жақсарту мүмкіндігі кіреді және сәйкесінше
банктің мүмкін болатын шығындарынан, яғни активтер мен міндеттерінің
азаюымен байланысты. Саясаттық тәуекелдің нәтижесін төмендететін негізгі
шаралары: саясаттық жағдайды болжау, активтер мен пассивтердің құрамын
диферцификациялау, банктің операцияларын құқықты сараптау, банктің беделін
көтеру, клиенттерге оның жұмысының ашықтылығы.
Экономикалық тәуекел – бұл тәуекел мемлекеттің экономикалық жағымсыз
мүмкін болатын өзгерістеріне негізделген. Экономикалық тәуекелді бағалау
кезінде макроэкономикалық факторлар әсер етеді (инфляцияның деңгейі,
өндірістің құлдырауы, жұмыссыздық деңгейі). Өндірістің көлемінің
қысқартылуы немесе олардың жабылуы – банктің операцияларының табыстығын
төмендетеді. Экономикалық тәуекелдің нәтижесін төмендетудің негізгі
шаралары болып экономикалық жағдайды болжау, активтер мен міндеттемелердің
құрамының диверфикациясы, банкінің қажетті деңгейде өтемділігін ұстау.
Құқықтық тәуекел – бұл тәуекел, мемлекеттің заңын банкпен
бұзушылардың нәтижесінде шығын шегу тәуекелі немесе банктің ішкі
құжаттарының, қызметінің сәйкессіздігі, ал мемлекеттің берген деректермен
қатынасы-басқа мемлекеттің заңдарына сәйкессіздігі берілген құжаттарды
қадағаламайды. Құқықтық тәуекелді төмендетудің негізгі шарттары:
шығарылатын ішкі құжаттардың құқықтық сараптамасы, банктік қызмет түрлерін
көбейту, салықтық жобалау.
Өтелмеушілік күш жағдайларында мүмкін болатын тәуекел (фарс-мажор) –
жер сілкіну,су тасқыны,дауылдар, көшкіндер және т.б. туекелдер, банкінің
қызметінің нәтижесіне үлкен әсерін тигізетін тәуекелдер. Залал нәтижелерді
төмендетудің негізгі шаралары: ғимараттыарды сақтандыру және банктің
жұмысшыларын сақтандыру, құжаттардың резервтерін архивтің және ақпараттар
базасын құру, жұмыс істеу орнын нығайту, жағымсыз жағдайлар туған кезде
банктің жұмысшыларын қимыл іс-әрекет жүргізу.
Мемлекеттік тәуекел – бұл айырбасталыш тәуекелдері, трансферттерлер
мен төлемдердің мораторийлері. Мемлекет аралық тәуекелдерді басқарудың
негізгі шарттары болып банкпен мемлекет арасында жүргізілетін операцияларға
шектеулер қою.
Қаржылық тәуекелдер өзіне қосады:
1) несиелік тәуекелдер, 2) өтемдік тәуекелдер, 3) нарықтық тәуекелдер:
валюталық, %- тік, бағалық, 4) инвестициялық тәуекелдер, 5) жүйелік
тәуекелдер, 6) диверфикациялық тәуекелдер, 7) дұрыс емес бағалау
тәуекелдері, 8) активтер мен міндеттемелерді қабылдау.
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері : 1) банкілердің
іскерлігін диверфикациялау, активтті және пассивті операцияларды тыйымды
басқаруға негізделінген және банкілердің өнімін, қызметін көбейту; 2)
мониторинг, операциялардың талдау және банкілердің өнімдерін және
қызметтерін тыйымды басқару, нарықтық маңызды сигменттерді болжау, өзіне
әлеуметті тәуекелді қосатын; 3) шектеу; 4) банклердің іскерлігінің мүмкін
болатын шығындарын жабу үшін жеке меншік капиталдың жеткіліктігімен
қамтамасыз ету; 5) сақтандыру қорына төлем, ол сақтық жағдайлар түскен
кезде келтірілген шығындарды сақтандыру мекемесі өтеу үшін; 6) Хеджерлеу –
орнын жабу операциялар, оның көмегімен қаржылық құралдарды сақтандыру.
Несиелік тәуекелді жүргізуші болып тікелей және жанама келісімдерге
отыратындар негізінен болады, сату-сатып-алу активтерді алатын ақысыз
контрагенгттер жағынан және үшінші жақ тұлғаның есептемесінің кепілдігімен
байланысты (қарыздар, бағалы қағаздар мен несие шарттар, вексельдермен
операциялар, факторинг, құжаттық операциялар және т.б) . Несиелік тәуекелд
болу кезінде мүмкін болатын шығындар тікелей ( несиені қайтармау), жанама
(бағалы қағаздарды эмитенттер құқын төмендету, несиелендіру бойынша
провизорлардың көлемін үлкейту қажеттілігі және т.б.) болады.
Несиелік тәуекелді бағалау екі жақты жүргізіледі: бөлек
операциялардың несиелік тәуекелін бағалау және несиелік қаржыларын бағалау.
Бөлек операциялардың несиелік тәуекелін бағалау келесі әдістермен
бағаланады: саны, тәуекелге байланысты, дефолттың пайда болу мүмкіндігі;
дефолт кезіндегі шығындар деңгейі және күтілетін, күтілмеген шығындар.
Күілген шығындарды жабу құралатын резервтер есебінде жабылады, ал
күтілмейтін шығындарды жабу – банктің жекеменшік қаражаттар есебіне
жабылады.
Несиелік тәуекелдің қаржысының бағалау тәріздес көрсеткіштерінің
есебіне тіркелетіндер: 1) жалпы сомма, тәуекелге тәуекелдерді (несиелердің
рейтингтерге топтастырылуы мүмкін). 2) күтілетін шығындар. 3) күтілмеген
шығындарды бөлу.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі әдістемелері банктің
құжаттарында жазылуы керек, қарыздық операцияларды жүргізуді реттейтін,
соның ішінде, банктің ішкі несиелік саясатының ережесі, маңызды орын
мұнда несиелік мониторингке аударылуы қажет. Несиелік мониторинг несиелік
талдау кезеңінде құралады. Қарыз алушылардың несиелік қабілеттерінің
өзгеруін қадағалау үшін (өткелдігін, қаржылық құрылым, тыйымдылығының
әсерінен қосылған құн). Несиені бергеннен кейін мониторингтің мәселесі
болып қарыз алушының жағдайын бақылау.
Мониторингтің кезеңін басқару негізі болып қарыздарды тәуекелдің
классификациясы үшін саралау, олардың сапасы бойынша. Несиелерді саралаудың
негізгі мақсаты болып несиелік қаржының сапасын қарыз алушының қаржылық
жағдайының ақпараттарын қолдану есебінде сапасын көтеру, экономикалық
коэффиценттердің тенденцияларының төмендеуі және несиелік төлем
қабілетсіздігінің нәтижесі.
Несиелік тәуекелдің мониторингісінің ең маңыздысы – қарыздың құнын
бағалау. Қарыздың құнын бағалау – несиелік қаржыны басқарудың негізгі
функциясы, оның дұрыс орналастыруы және басқарылуы банктің пайдасын
қамтамасыз етуі керек. Қарыздық операциялар бойынша нақты аяқты ставкаларын
анықтаудың негізгі параметрі болып табылатындар: 1) ортаща (нақты) банктен
тартылған ресурстардың құны, 2) несиенің тәуекелдік деңгейі, 3) жеткілікті
қаржы, 4) құралған несиенің тарихы, 5) қарыз алушының несиелік қабілеттігі,
6) қамтамасыз ету кепілдігі мен құны, 7) түрі (мерзімі), 8) қарыз валютасы.
Банкінің пайдасына несиелік тәуекелдің қаржын сандық бағалауға келесі
коэффиценттерді пайдалануға болады: 1) таза пайыздық қаржы несиелік
тәуекелдің есебімен – таза пайыздық табыстық несиелік қаржының көлеміне
қатынасы; 2) мерзімі өтіп кеткен несиелер – мерзімі өткен қарыздардың
соммасы, несиелік қаржының соммасына қатысты, 3) жоғалтылған пайда –
мерзімі өткен қарыздар бойынша алынбаған пайыздар, мерзімін ұзарту және
есептен шығару немесе шығынға жазу, үмітсіз, алынған пайыздың табыстардың
соммасына қатынасы.
Өтімділік тәуекелі – бұл тәуекел, яғни банк : 1) жетіккенсіз өтімділік
жағдайында клиенттердің алдында өзінің міндеттерін уақытында орындай алмау
тәуекелі, 2) өте жоғары өтімділік кезеңінде пайда әкелмейтін, өте жоғары
өтімділік активтерінің шығынынан пайдасының бір бөлігі жоғалуының мүмкіндік
тәуекелі.
Өтімділік деңгейі кезеңінде көптеген сыртқы, солайша банкі
факторлардың ықпалы тиуі мүмкін – қарыз беру негізінде дұрыс емес шешім
қабылдау, аяқты ставкаларының болжанданбаған өзгерістері жалпы экономикалық
өзгерістер, несиелендіру саласындағы өзгерістер. Өтімділік болжамын жалпы
бағалау мақсатында банкінің өтеу мерзімі бойынша активтері мен
пассивтерінің толуы және ақша айналымын бағалау қатысады, валютаның түрлері
бойынша арасындағы айырманы есептейтін, кіріс пен шығыс қаражаттарды
есептейді.Өтімділік тәуекелін басқару активтер мен пассивтерді басқарудан
негізделеді. Өтімділік тәуекелі басқарудың экономикалық мақсаттылығын
қолдану әдістері бантің қаржысының мінездемесіне негізделген.
Нарықтық тәуекелдер қаржысының жағымсыз қозғалыстармен байланысты
мүмкін болатын шығындарды көрсетеді. Нарықтық тәуекелдердің негізгі
түрлері: 1) валюталық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, валюта бағаларының
жағымсыз өзгерулерімен байланысты. 2) пайыздық тәуекел – бұл шығындар
тәуекелі, бағалы қағаздардың табыстылығымен бағамдардың, банк
қызметкерлерінің тарифтерінің жағымсыз өзгерістерімен байланысты.
Валюталық тәуекел өзімен банкке қолайсыз валютабағандарының өзгеруімен
байланысты шығындар тәуекелін көрсетеді. Бұл тәуекелге бағынышты деңгейін
анықтау активтер мен міндеттемелердің бір немесе басқа валютада көлемінің
сәйкестігі: ашық валюталық позиция. Сонымен қатар валюталық тәуекел
операциялардың бөлек түрлерін басқарудың құралы болып табылады, мұның
негізгі немесе қосымша мақсаты болып жағымды валютаның бағамдарының
өзгерістерінің әрқайсында пайда табу болып табылады. Валюталық тәуекел
келесі тәсілдерге бөлінеді: 1) ағымдағы валюталық тәуекел, 2) құнсыздану
валюталық тәуекел, валюталық бақылау жүйесінің өзгеру тәуекелі. Ағымдағы
валюталық тәуекел өзгерілетін бағандардың кездейсоқ өзгерістерінің
тәуекелі. Валютаның бағандарының өзгерістерін зерттеу стасистикалық
әдістерімен жүргізіледі. Құнсыздану валюталық тәуекел – бір валютаның басқа
валютаға қатынасында бағамының күрт төмендеуі. Бұл макроэкономиканың
көрсеткіштерді ұдайы бақылау жолымен болжамдануы мүмкін және мемлекеттің
саясатын бақылаушы мекемелермен байланысты. Валюталық бақылау жүйесінің
өзгеру тәуекелі – бұл шығындар тәуекелі, валюталвқ тәртібінің өзгеруімен
шақырылған шығындар. Мұндай өзгерістердің мысалы болып тіркелген валюталық
бағамнан ағымдағы бағамға көшу немесе керісінше болып табылады. Валюталық
тәуекелді басқару валюталық операцияларға шектеулер қою жолымен жүзеге
асырылады: контр-партнерлар мен операцияларға , қолданатын құралдар бойынша
шектеулер және валютамен және әр күнге қойылатын шектеулермен (шетелдік
валюталарды сатушылармен ашық позицияда максималды мүмкін болатын көлемі).
Валюталық тәуекелді шектеу үшін ходжерлер қолданылады - әр бір тәуекелі бар
келіскендерге валюталық ашық позицияларды қолдану. Валюталық тәуекелді
ШЕКТЕУДІҢ ВАЛЮТАДА МІНДЕТТЕМЕЛЕРІМЕН ҚАРАМА-қарсы талаптарды құру жолымен
сақтандырылады.
Пайыздық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, нарықтағы пайыздың
ставкалардың жағымсыз өзгеруімен байланысты. Пайыздық тәуекелді басқару екі
негізгі деңгейде жүргізіледі: 1) банктің балансымен пайыздық тәуекелді
басқару, 2) бөлек құралдармен пайыздық тәуекелді басқару. Пайыздық
тәуекелді басқару негізінде қолданатындар: маржан талдау (активтерден
алынған % табыстармен міндеттемелер бойынша % шығындар арасындағы айырма),
сырт коэффиценті (активтер бойынша алынған орташа ставкалардың арасындағы
айырма). ГЭТ концепциясы (% ставкалардың өзгерістеріне пассивтермен
балансталмаған активтердің талдауы).Пайыздық тәуекелдер деңгейіне
байланысты : 1) активтердің құрылымындағы өзгерістердің, инвестициямен
қарыздардың көлемін қосатын, тіркелген және ағындағы % ставкалар активпен,
олардың нарықтағы құнының серпіні, 2) пассивтер құрылымының өзгерістеріне –
жеке меншіе және қарыз қаражаттарының қатынасы, мерзімді және жинақтаушы
салымдардан (депозиттерден), 3) % ставкалардың серпініне.
Нарықтық тәуекел (бағасыз тәуекел, нарықтықфакторлардың ықпал етуіне
байланысты, баланстан тыс баптарға және пассивтерге, активтердің құнына
әсер етеді. Нарықтық тәуекелдерді басқару бухгалтерлік есептемелердің
жолымен жүргізіледі, ол бағалы баптардың құнын реттеу үшін және нақты нарық
құнынан шығады.
Инвестициялық тәуекел – бұл жұмыс қағаздарының бөлек түрлерінен
шығатын шығындар тәуекелі. Инвестициялық тәуекел басқару келесі
принциптерге негізделген: 1) табыстар мен тәуекелдің үйлестірілген деңгейі,
2) инвестицияға жасанды шектеулер, 3) бағалы қағаздар қарқынының диверсы,
4) бағалы қағаздардың минималды мүмкін санына шектеулер қою, шетелдік
қаржыға сатып алу мүмкіндігі, 5) параматрлерге, өтеу мерзімдеріне және
бағалы қағаздар көлеміне, түрлеріне сатып алуға мүмкіндігіне шектеулер қою.
Жүйелік тәуекел – бұл тәуекел, бір қатысушының төлемдік жүйесіне
қабілетсіздігін білдіретін және қаржының өзінің міндеттемелерін уақытысында
өтемеу, ал басқа қатысушылардың міндеттемелері бойынша төлемдерін ұстап
қалуға жәнебанктің барлық қызметіне тыймсыз әсер етеді. Жүйелік тәуекелді
басқару ұдайы және тұрақты талдаудың негізінде және қаржының жағдайын
білуімен қадағаланса, операцияға қойылған шектеулерімен жүзеге асады.
Диверсификациялық тәуекел – қаржылық құралдардың бөлек түрлеріне ірі
салымдар салудың нәтижесінде мүмкін болатын шығындар немесе банкінің бөлек
пассивтер түрлерінен үлкен тәуекелде болуы. Диверсификациялық тәуекелін
басқару әр түрлі қаржылық құралдарға салынған ақшаларға қойылған шектеулер
арқасында іске асырылады. Қате бағалау тәуекелі және міндеттемелермен
активтерді қабылдау – бұл активтер мен міндеттемелерді банктің қабылдаған
есептің саясатының шегінде қате бағалау нәтижесінде шығындарға ұшырату
мүмкіндігі. Бұл тәуекелдің түрін бақылау әдісімен банктің есептеу саясатын
жаңаландыру және қойылған стандарттарға сәйкестілігі және бақылаушы
мекемелердің талаптарын орындау.
Беделін жоғалту тәуекелі – басшылардың жұмысты дұрыс орындамау
нәтижесінде немесе банкінің қызметінің бақылаушы мекемелердің жағынан
шаралар қолдану, соттық шағым немесе АҚ-на мәліметтердің басуға беруі
банктің беделін төмендетуге әкеледі. Банкінің беделін жоғарлату тәуекелін
басқару нақты жүйені қабылдау арқасында және шешімдерді дұрыс қабылдау,
қойылған мақсаттарға таңдалған топтардың ұдайы бақылауының арқасында.
Операциялардың тәуекелі – бұл тікелей және жанама шығындар тәуекелі.Ол
қателіктермен шақырылған немесе процестердің дәлсіздіктік, мекемедегі
жүйелерінен, қателермен немесе жоғары білімсіздігінің нәтижесі және
қолайсыз қаржылық емес табиғаттық сыртқы жағдайларымен (мысалы, апаттық
жағдайлар) байланысты. Операциялардың тәуекелдердің қосындысы: жеке
құрамның тәуекелі,шығындар тәуекелі, жұмысшылардың қателерімен байланысты,
алаяқтықпен, біліктіліктің жетіспеушілігімен, құрылымның тұрақсыздығымен,
еңбектік заңның қолайсыз өзгерістерімен және т.б. Тәуекел болу
мүмкіндіктері мамандарды дайындау жүйесін құру жолымен төмендетіледі,
барлық қызметкер бойынша резервтерді құрумен қойылған және нақты екі есе
бақылаушы жұмыс органдары. Ұжымның алмастыруымен.
Өндіріс тәуекелі – шығындар тәуекелі, операцияларды жүргізу бойынша,
есептеулерді жүргізу кезінде жіберілген қателермен, олардың есептемескен
баға белгілеуімен және т.б. байланысты. Пайда болу тәуекелі екі еселі
бақылауды қолданумен төмендетіледі.
Информациялық тәуекел – бұл шығындар тәуекелі, қолданылатын
технологиялардың артта қалуымен байланысты. Жүйенің көлемінің
жетіспеушілігі, олардың жүргізілетін операциялар бойынша қабілеттері төмен
сапамен немесе іздеуші қолданылатын ақпараттардың қателіктерімен
байланысты.Операциялардың тәуекелді тиымды басқару үшін бақылаудың
қабылданған әдісінің болуы қажет, қызметкерлердің әр біреуіне бақылау
механизімін құрастыру, олардың бақылауының көлемін құрастыру.
Әкімшілік тәуекел – бұл тәуекелдердің жиынтығы, ол банктің
функцияларының жүйесінің ішкі құрылымына тәуелді болады. Әкімшілік
тәуекелдер өздеріне келесілерді қосады: 1) стратегиялық тәуекел – бұл
банкімен қате таңдалған стратегиясының тәуекелі, қажетті құралдарды
қолдануға басыдылық, қателік аналитикалық болжамдарды құру. Тәуекелді
азайту мүмкіншілігі стратегияларды, жопарларды талдаулардың әр түрлі
әдістемелерін қолдану, эксперттердің біліктілігін өсіру; 2) Құрымдылық
тәуекел – банктің тиымдылығының құру, қиындататын немесе қабылдаған
шешімдердің қажеттілігін үлкейті мүмкіншіліктері, банктің қызметі мен
басқару немесе операцияларды қолдану өзіне жауаптылықты артуы. Тәуекелдің
деңгейі банктің құрылымын ұдайы қарастыру мен байыту, өзгерістерін
шерттарға сәйкестенуі; 3) басқару тәуекелі – бұл банктің қызметін
біліктілігінің жетіспеушілігінің нәтижесінде пайда болған. Тәуекелдің пайда
болу мүмкіншілігінің деңгейі басқарушылардың деңгейін, білімділігін,
біліктілігін өсіру арқылы төмендетуге болады. Қазақстан Республикасының
заңдық актілерін қатаң сақтауда, ҚРҰЗ-ң талаптарын орындағанда т.б.; 4)
Кадрлік тәуекел – кадрлердің төмен біліктілік тәуекелі. Біліктілігі жоқ
кадрлердің жиынтығы, ұжымның психологиялық мінездемелерінің жағымсыз
сәйкестігі. Тәуекелдің мүмкіндігі кадрлерді дайындау жүйесінің құруының
нәтижесінде төмендетуге болады, ол өзіне жұмысшыларды аттестациядан өткізу,
тесттен алдын ала өткізу, жұмысқа алу алдында өткізу, кадрларды үйрету; 5)
ынталандыру тәуекелі – банктің жұмысшыларының ынталарын тиымды
тәуекелі.Олардың қызығушылығын төмендететін, аяқты кезеңде еңбекпен
кадрлердің ағымшылықтығының көтерілуі. Тәуекелдің мүмкіндігі банктің
басшылығымен кадрлердің ағымшылық өрісінұдайы қарастыру жолымен төмендетеді
және банктің қызметінің нәтижесінің жүйесіне әсер етеді; 6) бақылау
тәуекелі – бұл тәуекел банктің бөлек бөлімшелерінің қызметінің тиымділігін
бақылауының жүйесі, ол қаржылық құралдардың бөлек түрлерімен немесе бөлек
операцияларымен байланысты. Тәуекелдің пайда болу мүмкіндігін банктің
жүйесін тиымды реттеудің нәтижесінде ғана төмендетіледі, банктің
басшылығымен аудиторлық ішкі қызметтерімен тексеру нәтижесінде көрінеді; 7)
жалпы кәсіптік тәуекел – қорғау шараларының болмауымен байланысты және
қауіпсіздік тәртіптерін сақтаумен байланысты. Тәуекел пайда болу деңгейі
банктің қызмсетшілеріне қауіпсіздік тәртібін жаңаландыру арқасында,
күтілмеген жағдайлардың шарттарында әр қайсысын көрсету болып табылады; 8)
нашар материалдық-техникалық базамен байланысты тәуекел-бұл жасалатын
мәселелерді сәйкесқұралдарымен атқару тәуекелі. Ол банктің қызметкерлерінің
өз ұжымы жұмыстарының уақытында және сапалы орындауы. Тәуекелдің пайда
болуын азайтатын ескірген құрал-жабдықтарды уақытында ауыстыру,
бағдарламаны қамсыздандыру, компьютерлік техникаларды, байланыс құралдарын
пайдалану. Құралдарды ұдайы тексеру, жаңарту.
Әкімшілік тәуекелді басқару мақсатында мыналарды қамтамасыз ету керек:
1. Басшылардың өзгермеуі, орта мерзімді және қысқа мерзімді
жопарлау стратегияларын болжалау.
2. Банктердің құрылымының тыйымды анықтау.
3. Тыйымды бөлімшелеу мен қызметкерлердің міндеттерін реттеу.
4. Ұдайы оқытумен банктің қызметкерлерін қайта дайындау.
5. Шешім қабылдауда бірігу.
6. Басқару органдарға кадрлерді таза жинақтау.
7. Еңбекті тыйымды қолдану.
8. Ішкі аудиторлық тексерулерді ұдайы жүргізу.
9. Архив жүйесін тыйымдандыру және құжаттарды сақтау.
10. Материалдық-техникалық базаны уақытымен ауыстыру, жөндеу.
Тәуекелдердің деңгейін азайту меноның алдын алу ішкі бақылаудың
жүйесін тыйымды құруға көмектеседі, ол өзіне шаралар мен жиынтық шараларды
қосады, олар банктің ішкі құрылымында қабылданады, талдауды жүргізу
әдістері, банкілерді басқару мен бақылауды.
Ішкі бақылау жүйесі барлық басқару деңгейінде болуы керек және банктің
барлық бөлімшелерінде құрылымдық болуы керек, олардың қызметшілері
тәуекелдердің пайда болуына мүмкіндігімен байланысты.
1.2. Негізгі банктік тәуекелдердің мінездемесі.
Негізгі банктік тәуекелдер болып: валюталық, пайыздық және несиелік
тәуекелдер болып саналады.
Валюталық тәуекелдер коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі болып
саналады, оған мемлекетаралық экономикалық қатынастарға қатысушылар тәуелді
болады.
Валюталық тәуекел – бұл шет ел сомасын әр түрлі бағандармен сату, сатып
алу кезінде пайда болатын шығындар тәуекелі.
Валюталық тәуекел, немесе бағанның шығындартәуекелі, банктік
операциялардың көп ұлтты нарығымен, трансұлттық (бермескен) кәсіпорындарды
және банктік мекемелерді құрумен, олардың валюталық бағамдарының ауытқуы
нәтижесінде ақшалай шығындарға ұшырау мүмкіндігімен байланысты экономикалық
қызметтерімен байланысты болады.
Валюталық бағамдардың әсерінен өзгереді, мысалға: валютаның ішкі құнының
өзгеруімен байланысты, ақшалай ағымдардың бір мемлекеттен келесі бір
мемлекетке үздіксіз аударылуынан, алып-сатулардан және т.б. резиденттердің
жіне бейрезиденттердің валютаға сенімділік деңгейі, кез-келген валютаны
мінездейтін негізгі фактор брлып саналады. Валютаға сенімділік бірнеше
көрсеткіштерден құрылатын қиын, көп факторлы критерий, мысалға: мемлекеттің
ашық саясаттық режимінің деңгейінің сенімділік көрсеткіші, экономиканы
ырықтандыру және айырбастау бағамының режимі, мемлекеттің экспорттық-
импорттық балансы, базалық макроэкономикалық көрсеткіштері және
инвесторлардың мемлекеттің болашақта тұрақты дамитынына сенімділігі.
Валюталық жүйенің житін мынадай мінездемелері бойынша анықтауға болады:
1) Нарығы жабық мемлекеттер келесідей мінезделеді: жабық ақпараттарға
және жабық экономикаға беталысты, инсеторларға және экспорттық-
импорттық операциаларға қатал шектеулер қояды, экономиканың
мемлекеттік формасы бірінші түрде, валюталық бағамның режимін
нұсқаулық формада анықтау. Мұндай мемлекеттің валюталық бағамы
тұрақсыз болып келеді, сондықтан да инвесторлар мен импортерлар таууар
айналымы бойынша есеп айырусларды үшінші жақ мемлекеттің валютасыеда
жүргізеді. Мұндай валюталардың нарығы өте аз немесе мүлдем жоқ болады.
Макроэкономикалық көрсеткіштер әлемдік нарықта мұндай валюталық
бағамға әсерін тигізбейді.
2) Экономикалық элуеті жоғары, бағамы басымдық тіркелген мемлекеттер.
Мұндай елдердің валюталық бағамы авторитетті валюта қатысына қатаң
тіркелген, және мұндай валюталық бағаммен экспорттық-импорттық
операцияларды, инвестицияларды жүргізу оңай болады.
Макороэкономикалық көрсеткіштер мұндай елдердің ұлттық валюталық
бағамына әлсіз әсерін тигізеді, не мүлдем әсер етпейді.
3) Сонымен қатар сәйкесінше еркін , бірақ экономикасы тұрақсыз көп елдер
бар. Олардың валюталық бағамы қиын болжамданады және мынандай көптеген
кейздейсоқ факторларға тәуелді болады: саясаттық тұрақсыздық,
экономикалық саясаттың өзгеруі, мемлекетаралық бәсекелестікке төзбеуі,
экономикалық шикізатқа аударылуы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығын
инфляциялық қаржыландыру, валюталық резервтердің деңгейінің
жетіспеушілігі, соның ішінде макроэкономикалық көрсеткіштерден.
Мұндай валюталарға салым салу шараларыелдердің валютасына қатынасы.
Инфляция қарқыны жоғарғы елдердің валюталық бағамы, мысалыға,
Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ және Канада – төмендеген, ал сол уақытта
инфляция қарқыны төмен елдердің валюталық бағамы, мысалға Жапония, Бельгия,
Нидерланды, ФРГ және Швейцария – жоғарлайды. Жиырма жылдан астам баға мен
бағамның серпіні ұзақ мерзімі беталыста.
Валюталық бағамдардың жылдам ауытқуы мынадай себептермен байланысты болуы
мүмкін, ол экономикалық және саясаттық, және де таза спекулятивтік. Нарыққа
барлық экономикалық көрсеткіштердің өзгерістері, эксперттердің болжамдары,
саясаттық кризистер және саясаттық сыбыстар әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, айта кету қажет, өзгерістер болатын мемлекеттер ғана емес
өздерінің валюталарының қиын болжамданатын ауытқулар тәуекеліне тәуекелді,
сонмен бірге бұл мемлекеттер мен көршілес елдерде немесе маңызды
экономикалық және саясаттық байланыстары бар мемлекеттер де тәуелді болады.
Валюталық нарық әрқашанда өзінің тұрақсыздығымен сипатталады. Бұл
вабюталық нарыққа қатысушылардың дүние жүзіндегі саясаттық және
экономикалық өзгерістерге тез іс-қимылдарымен түсіндіріледі.
Валюталық тәуекел – бұл сату, сатып алумәселесін іске асыру кезінде
щетел валютасының бағамының қолайсыз өзгеруі нәтижесінде пайда болатын
шығындар тәуекелі. Ол тек ашық бағдарламаның болуы кезінде пайда болады.
Әдепте валюталық опрерациялар кассалық және мерзімді болып бөлінеді.
Кассалық мәселелер нарығы төлемді келісімге отырғаннан кейін екі жұмыс
күнінің ішінде талап етеді, сондықтан міндеттемелерді орындамау тәуекелі
тәуекелді тәуекелді болып келеді, сондықтан да бимпортерлер мұндай елдермен
тауар айналымы есебін жүргізгенде үшінші жақ мемлекеттердің валюталарын
қолдануды жөн көреді. Мұндай елдердің макроэкономикалық көрсеткіштері
ұлттық валюталық бағамға әсерін тигізеді.
4. Экономикасы тұрақты елдер ұлттық валютаны еркін айырбастауы
басымдылығын ұстанады. Мұндай мемлекеттердің маңызды мінездемесі, ол:
дамыған нарықтық экономика, эконеомикалық тұрақтылық, үкіметтің
саясатының ашықтылығы, ақша массасының қатаң бақылануы, пайыздық
мөлшерлеменің және инфляцияның қатаң бақыланы. Мұндай валюталарға
салымдардың тәуекелділігі төмен болады, экспорттық-импорттық опреациялар
осы валютаны пайдалану арқылы жүргізеді. Мұндай елдерде макроэкономикалық
көрсетикіштерге валюталық бағам нақты қарайды.
Макроэкономикалық және саясаттық факторлар үшінші және төртінші валютаның
түріне ғана икемді әсер етеді. Бұл жағдайда бағамға ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді әсер ететін көптеген заңдылықтар пайда болады. Мысалға, ұзақ
мерзімді перспективада валюталық бағамның қозғалысын талдау кезінде мынадай
факторлар әсер етеді: жалпы ішкі өнімнің деңгейі, инфляция қарқыны, сауда
және төлем балансыныңжағдайы, мемлекеттік қарыздың деңгейі, экономикалық
дамудың болашағы, саясаттық және әлеуметтік тұрақтылықтың деңгейі және т.б.
Сонымен қатар бағамға ұзақ мерзімді әсер ететін факторлардан басқа да,
экономистер екі негізге бөледі.
Біріншісі, ол инфляцияның қарқыны, ол белгілі бір заңдылықпен бақыланады,
яғни инфляция қарқыны жоғары елдің ұлттық валютасының бағамы төмендеуінің
басқа инфляция қарқыны өте төмен болады. Мұндай мәмілелерге: СВОП мәмілесі,
овернайт жатады. Ал мерзімді мәмілелерге: форвард, СВОП, фьючерстер,
опциондар жатады.
Мерзімді валюталық мәмілелер бойынша төленбеу тәуекелі инвесторлардың
несие қабілеттілігі мен келісім шарттың мерзіміне байланысты болады.
Мерзімі жоғары болған сайын, бағамның өзгеруі мен төмендеуінің
ықтималдылығы неғұрылым жоғары болады.
Мерзімдік құралдар банктің клиенттерімен олардың валюталық тәуекелдерін
сақтандыруының негізгі әдісі ретінде қолданылады. Банктер бұл құралдарды
клиенттерге қызмет көрсету түрінде қолданады.
Мерзімді операциялардың тәуекелі жеткілікті қиын болғандықтан, банк
клиентпен келісілген мерзімді келісімдерді өзі сақтандыруға міндетті
болады.
Мерзімді келісімдер түрлеріне флрвардық опреациялар, СВОП, опциондар,
фьючерстер жатады.
1) Форвард
Форвардтық келісім деп, келісім осы уақыттағы бағам мен жасалады да, ал
валютамен айырбас келешекте болады.
Мінездемесі:
- валюта мен айырбас (есеп айырысу) келісім шартқа отырғаннан кейін екі
жұмыс күнінен ерте болмайды;
- келісім шартқа отырған уақытта келешектегі валюталық бағам тіркеледі;
- төлемнің мерзімі келісім шартта тіркеледі;
- төлемнің мерзімі келмегенше өтімділік туралы сұрақ туындамайды
(көтерілмейді)
Егер келешекте валюталық тәуекелдің пайда болуы нақты болса, онда ол
форвардтық келісіммен жабылады.
Банк мұндай жағдайларда форвардтық позицияны ашады: егер клиент шетел
валютасын форвадпен сатса, немесе сатып алса, яғни келешектегі тіркелген
уақытта валюта айырбасымен, сонымен қатар, егер банктің өзі форвардпен
пайда алу мақстаында шетел валютасын сатса немесес сатып алса. Бірақ бұл
жерде бағалардың өзгеру тәуекелі пайда болады, ол банкті шығындарға аып
келу мүмкін.
2) СВОП
СВОП келісімі бір валютаның келесі валютаға белгілі бір уақыт аралығында
айырбасын білдіреді. Өзімен кассалық опреация – СПОТ және мерзімді-форвард
комбинациясын көрсетеді. Екі келісімде бір уақытта және бір клиентпен
жасаланады.
СВОП пайыздық ставкалар тәуекелін және валюталық бағамдардың ауытқу
тәуекелін жоятын құрал ретінде қолданылады.
3) Опциондық операциялар
Опцион – стаушы мен сатып алушы арасындағы келісім, ол сатып алушыға
опционды сатушыдан валютаны сатып алуға немесе оны сатуға құқық береді.
Опцион валюталық тәуекелдерді толығымен жабушының бір варианты болып
табылады. Бағамның қиын қозғалысы болған кезде оны сақтандырушы ретінде
пайдалануға болады. Форвардқа қарағанда опцион мүмкін болатын тәуекелдерден
жақсы қорғайды, өйткені опционды сатып алушыда келісім шартқа отыру немесе
отырмау құқы болады.
4) Фьючерс
Фьючерстік келсімідер арнайы биржаларда келісіледі және форвардтық
келісімнен айырмашылығы фьючерс валютаны нақты сату, сатып алуын
көздемейді. Фьючерс позициясы кездесулік келісімдер көмегімен өнімді
болады . Фьючерс бойынша тәуекел бірінші фьючерстік келісім бойынша
міндеттерді жабу мүмкіндігі арқылы немесе кездесулік келісімді жүзеге асыру
жолымен елдердің валютасына қатынасы.
Инфляция қарқыны жоғарғы елдердің валюталық бағамы, мысалға,
Ұлыбритания, Италия, Франция, АҚШ және Канада – төмендеген, ал сол уақытта
инфляция қарқыны төмен елдердің валюталық бағамы, мысалға Жапония, Бельгия,
Нидерланды, ФРГ және Швейцария – жоғарылайды. Жиырма жылдан астам баға мен
бағамның серпіні ұзақ мерзімі беталыста.
Валюталық бағмдардың жылдам ауытқуы мынадай себептермен байланысты
болуы мүмкін, ол экономикалық және саясаттық, және де таза спекулятивтік.
Нарыққа барлық экономикалық көрсеткіштердің өзгерәстерә, эксперттердің
болжамдары, саясаттық кризистер және саясаттық сыбыстар әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, айта келу қажет, өзгерістер болыт мемлекеттер ғана емес
өздерінің валюталарының қиын болжамдалатын ауытқулар тәуекеліне тәуелді,
сонымен бірге бұл мемлекеттер мен көршілес елдерде немесе маңызды
экономикалық және саясаттық байланыстары бар мемлекеттер де тәуелді болады.
Валюталық нарық әрқашанда өзінің тұрақсыздылығымен сипатталады. Бұл
валюталық нарыққа қатысушылардың дүние жүзіндегі саясаттық және
экономикалық өзгерістерге тез іс-қимылдарымен түсіндіріледі.
Валюталық тәуекел – бұл сату, сатып алумәмілесін іске асыру кезінде шетел
валютасының бағамының қолайсыз өзгеруі нәтижесінде пайда болатын шығындар
тәуекелі. Ол тек ашық бағдарламаның болуй кезінде пайда болады. Әдетте
валюталық операциялар кассалық және мерзімді болып бөлінеді. Кассалық
мәмілелер нарығы төлемді келісімге отырғанна кейін екі жұмыс күнінің ішінде
талап етеді, сондықтан міндеттемелерді орындамау тәуекеліминималдауға
болады.
Споттық және мерзімді сақтандырудың негізгі әдістерінің маңызы – ол
валюталық айырбастау операцияларын бағамның қолайсыз өзгерулеріне дейін
жүзеге асыру немесе мұндай өзгерістерден шыққан шығындарды параллельді
валюталар мен келісімге отыру арқылы жабуға болады.
Несиелік тәуекел контрагенттердің, бірінші орында қарыз алушылардың
міндеттерді орындамау нәтижесінде қаржылық шығындардың пайда болу
мүмкіндігін білдіреді. Несиелік тәуекел контрагенттердің баланстық және
баланстан тыс міндеттемелерінен пайда болады. Несиелік тәуекел қарыз
алушылардың, эмитенттердің немесе серіктестіктердің формальді және
формальді емес міндеттемелерін бұзушылықты білдіреді. Ол нақты және таза
номиналды шығындарға әкелуі мүмкін.
Несиелік тәуекелдердің маңызды құрушысы салалық тәуекел болып
табылады, ол қарыз алушының саласының болашақта дамуына қатысты нақтылықтың
жоқтығымен байланысты және мемлекеттің тәуекелі – бұл қарыз алушының мекен-
жайы. Шетелдік қарыз алушыларды несиелендіру үшін көптеген талаптар
қойылады.
Несиелік тәуекел ашық түрде несиелендіру кезінде, бағалы қағаздар
қоржынын құруда, банкаралық операцияларда, валюталық операцияларда,
кепілмен жұмыс кезінде, шығарылушы бағалы қағаздармен жұмыс кезінде,
дилерлік қызметтерде көрінеді. Несиелік тәуекелді банк қызметіндегі ең ірі
тәуекелдкрдің бірі ретінде қарастыруға болады. Көлемнің ұлғаюының төмен
серпіні мен несиелендіруден тиімділік банкті, несиелік тәуекелді басқару
бойынша әдістерін дамытуға және құрылымын қолданудың өзгерістеріне әкеледі.
Несиелік тәуекел көптеген факторлардың әсеріне тәуелді болады, оларды
бағалау мен болжамдау кезінде ескеру қажет. Олар:
- Макроэконмикалық факторлар
- Кәсіпорындар-қарыз алушылармен байланысты факторлар
- Банкпен байланысты факторлар
Бұларға қысқаша сипаттама берейік.
Макроэкономикалық факторлар:
1. Экономикалық дағдарыс жағдайы, өндірістің жалпы құлдырауы, өнімнің
қысқартылуы және мемлекеттің жалпы экономикалық алғышарт негізінде
өнімді өткізуі;
2. Банктің қызмет ету орнында экономикалық қиыншылықтарының пайда болу
ықтималдылығы;
3. Қарыз алушымен негізгі қарызды өтеу кезінде төленетін соманың
инфляцияның нәтижесінде құнсыздануының пайда болуы, активтердің
нақты бастапқы құнының жоғалуы;
4. Төлемдердің дағдарысы, қолма-қолсыз есеп айырысулардың қолма-қол
немесе баспабас мәмілелерге ауысуы нәтижесінде өткізуден түскен
түсім кәсіпорынның есеп айырысу шотына түспейді;
5. Заңдылық базаның жетілмегендігі немесе жоқтығы, нормативтік
базадағы жедел өзгерістер, басқарушылардың жеткіліксіз
тәжірибелілігі;
6. Банктік жүйені қалыптастырудың аяқталмауы, оның жүйелік тәуекелге
тәуелділігі және банкаралық есеп айырысулардың тұрақсыздығы;
7. Салымдардың барлық түрлерінің тез азаюы;
8. Мемлекетте дамыған сақтандыру жүйесінің жоқтығы, соның ішінде
табиғи апаттардан, несиелік тәуекелдерден, сақтандыру қызметтерінің
жоғары құнынан сақтандыру тәуекелінің жүйесі;
9. Шыншыл аақпараттарды алудың проблеммасы. Клиенттің қаржылық жағдайы
туралы банкаралық ақпараттар айырбасының дамымауы;
10. Нақты табыстар мен төлемқабілеттілігі жоғары сұраныстардың
қысқаруы, қызметтік активтіліктің деңгейінің төмендеуі.
Кәсіпорын-қарыз алушымен байланысты факторлар:
1. Кәсіпорын-қарыз алушының мәртебесінің заңдылық анықсыздығы,
іскерлігінің лицензиясы мен патенттің жоқтығы немесе уақытынан
мерзімінің асып кетуі;
2. Кәсіпорын-қарыз алушының әлсіз қаржылық жағдайы, оның төмен
төлемқабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығы, шығындар нәтижесінде
меншік капиталын жоғалтуы, алынған міндеттемелермен есеп айырыса
алмауы, ақшалай қағымдардың тұрақсыздығы;
3. Негізгі өндірістік қорлардың табиғи және моральді тозуы, техникалық
құрал-жабдықтардың ескіруі;
4. Қарыз алушының мүлікке және берілетін кепілге жеке меншік құқығының
жоқтығы;
5. Шығарылатын өнімнің төмен бәсекеге қабілеттілігі, нарықта тауар
тәріздестерінің болуы, әлсіз коммерциялық жұмыс;
6. Еңбектің дұрыс бағаланбауы, коллективтегі әлеуметтік қиыншылықтар,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz