Құжат мәтінінің түрлері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Айту Н.Н.
ҚҰЖАТ МӘТІНІН ҚҰРАСТЫРУ МЕН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B020500-Филология мамандығы
Алматы, 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді__________
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор ___________ Салқынбай А.Б.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚҰЖАТ МӘТІНІН ҚҰРАСТЫРУ МЕН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5B020500-Филология мамандығы
Орындаған 4-курс студенті___________________________ ____Н.Н.Айту
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., доцент ____________________________ ________К.Қ. Кұркебаев
Норма бақылаушы
Оқытушы __________________________ __________Б. Каспихан
Алматы, 2022
Реферат
Зерттеу жұмыстың тақырыбы: Құжат мәтінін құрастыру мен рәсімдеудің ерекшеліктері
Дипломдық жұмыстың көлемі: 51
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі іс қағаздар стиліне тән жиі қолданысқа түсетін синтаксистік құрылымдарды жүйелеп жіктеу, олардың құжат мәтінінің түрлеріне сай - синтаксистік, стилистикалық қызметін белгілеу. Құжат мәтініне анализ жасау. Белгілі бір құжат түрін алып, оған толық салыстырмалы-мазмұндық талдау жасау. Сондай-ақ, құжаттың жалпы қызметі, тарихы, қалыптасу кезеңіне тоқталып өту. Құжаттың өзіне тән белгілерін, оған қойылатын талаптарды, тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Құжат мәтіні, оның құрастырылу заңдылықтары мен рәсімдеу жолдары
Зерттеу жұмысының пәні: стилистика, іс қағаздар стилі
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
oo Құжат сөзіне түсінік берілді;
oo Құжаттың тарихы, құжат мәтініне қойылатын талаптар мен ондағы тілдік бірліктер толық жазылды;
oo Белгілі бір құжат түріне тоқталып, ондағы аударма мәселесі талқыланды;
oo Келісімшарт құжат мәтініне мысал келтіріліп, автордың өзіндік нұсқасы берілді;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚҰЖАТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Құжаттың жалпы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2Құжаттың тарихы, қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 ҚҰЖАТ МӘТІНІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... .15
2.1 Құжат мәтіні туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Құжат мәтініне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Құжат мәтінінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3 ҚҰЖАТ МӘТІНІН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..37
3.1Келісімшарт туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2Келісімшарт құжат мәтініне салыстырмалы-лингвистикалық талдау ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің бір тармағы іс қағаздар стилі. Іс қағаздар стиліне тән синтаксистік құрылымардың қолданылу қызметі және коммуникативтік мүмкіншіліктерінің қасиеттері әдеби тіліміздегі басқа функционалды стиль элементтерінен ерекшеленеді. Іс қағаздар стиліне тән негізгі функционалды қызмет, лексикалық сипат, грамматикалық қолданыс, ерекшелігі, синтаксистік құрылым және басқа стильдерде көріне бермейтін кейбір өзіне тән стильдік белгілердің болатындығын тілдік мысалдар негізінде анықталып, сипатталды. Өзіндік сыр-сипатқа мол сала - әр стильдің синтаксистік мүмкіншілігі. Іс қағаздар стилінің құрамында өзінің қасиеті мен қоғамдық белгілеріне байланысты әр түрлі морфологиялық және синтаксистік категорияларды кездестіруге болады. Іс қағаздар стилі сан алуан мақсаттары мен міндеттеріне байланысты және қоғамдық қызметіне сәйкес басқа стильдермен ерекшеленеді.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәтребесіне ие болу дәрежесінің негізгі көрсеткіші іс қағаздарына байланысты. Іс қағаздары Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық қызметінен көрінеді. Іс қағаздарын сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға мәлім. Шетелдерде іс қағаздарына, іс жүргізу жүйесіне байланысты миллиондаған қаражат бөлініп, құжаттардың әр саласына арналған кітаптар басылып шығады.
Тіл әрбір мемлекетте жүргізілетін іс қағаздарының, әдебиеттің, оқу-ағарту, тәрбие жұмыстарының, саясаттың, өнер-білімнің, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық салаларында қызмет атқарады. Соның ішінде, бүгінгі таңда біздің қоғамымызда ерекше назар құжаттардың шет тіліне аударылуы болып отыр (жеке басты куәландыратын қарапайым құжаттардан бастап келісімшарттар, заң шығарушылық құжаттар, нормативтік құқықтық актілер, дипломатиялық және әскери құжаттарға дейін).
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тілі стилистикасының дамып, өркендеп, әрі қарай саралана түсуі үшін әрбір стиль тармақтарын тереңірек зерттепжәне оның айқындалмаған қыр-сырларын аша түсу керек. Әрбір функционалдық стильдің өзіндік лингвистикалық сипатын ашу, жиі қолданысқа түсетін құралдарын анықтау және негізгі ерекшеліктерін белгілеу болып табылады. Бұл тұрғыдан тек көркем әдебиет тілінен басқа стиль түрлері әлі де толық жан-жақты зерттелінбей отыр деуге болады.
Құжат тілінің нақты, тиянақты болуы, оның қоғамдық қатынастарды нәтижелі реттелуінің, толыққанды жүзеге асырылуының маңызды кепілдіктерінің бірі болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда ұлт пен мемлекет мүддесін, адам құқықтарын қорғайтын заңдардың тілі де, осының аясында аударылған құжаттар да жоғары талаптарға сай болуы керек және халыққа ұғынықты тілмен жазылуы керек. Кез келген мекеме мен кəсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару шешімдері қабылданады, даулы мəселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын, сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі болады. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде тиісінше көрініс тапқан. Іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып отырған бұл дипломдық жұмыс еліміздегі түрлі нысандағы кəсіпорындардың, іс қағаздарын жүргізумен айналысушы мамандардың қызмет барысында пайдалануына негіз болады деген ойдамын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Бұл дипломдық жұмыс жеке құжаттарды мысал ретінде қолдана отырып, келісімшарт құжаттарын орыс тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерін талдауға арналған. Дпломдық жұмыста аударма құжаттардың құрылымын талдау нәтижелері көрсетілген, аударманың ең көп қолданылатын өзгерістері, аударманың лексикалық-грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған. Алынған нәтижелер мен тұжырымдар негізінде іскери құжаттарды орыс тілінен қазақ тіліне аудару бойынша ұсыныстар жасалған. Құжат мәтініне анализ жасау. Белгілі бір құжат түрін алып, оған толық салыстырмалы-мазмұндық талдау жасау. Сондай-ақ, құжаттың жалпы қызметі, тарихы, қалыптасу кезеңіне тоқталып өту. Құжаттың өзіне тән белгілерін, оған қойылатын талаптарды, тілдік ерекшеліктерін анықтау. Орыс тілінен аударылған құжаттарға талдау жүргізу, өз нұсқамды ұсыну.
Зерттеудің жаңалығы: Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кəсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мəртебесіне ие болады. Міне, осы сəттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кəсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, əдетте, хатшы-референт немесе кəсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кəсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз. Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен бұл дипломдық жұмысқа іс-қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Зерттеу нәтижесі бойынша төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
oo Құжат мәтіні туралы толықтай түсінік беріледі;
oo Құжат мәтінін рәсімдеудің ерекшеліктері көрсетіледі;
oo Келісімшарт құжат мәтініне мысал келтіріліп, салыстырмалы-лингвистикалық талдау жасалынады;
oo Құжат мәтінін құрастырудың жолдары нақтыланады;
oo Орыс тілінен аударылған құжаттардың тілі, бейнесі талданады;
Зерттеудің әдісі: Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде іс қағаздар саласындағы ресми құжаттардың тілдік материалдарына негізделген қазақ әдеби тілі негізіндегі іс қағаздар стилінің синтаксисі алынды. Ресми іс қағаздар шығармаларындағы синтаксистік құрылымдардың қолданылу ерекшеліктеріне синхрондық тұрғыдан талдау жасалынды. Зерттеуде жүйелеу, сипаттау, талдау және салыстыру әдістері негізге алынды.
Дипломдық құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 ҚҰЖАТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
0.1 Құжаттың жалпы қызметі
Құжат - объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы. Құжат қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және сақтауға қызмет ететін іс-қағазы және ақпарат көзін қағаз, компьютер дискісі, фото және кинопленка арқылы материалдық тасымалдаушы.
Құжат ұғымына ғылымның әртүрлі саласы өз қырынан зерттеу жасаған. Бұл ғылымдардың әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны, ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат атауы өзінің даму жолында семантикалық тұрғыдан айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін, хабарлаймын деген мағынаны берсе, кейіннен туындаған, сөздің тар мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ уақыт пайдалануда тұрақтылыққа ие болған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы XVII ғасырда пайда болды. І Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі.
Құжат атауы Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде төмендегі мазмұнда түсіндіріледі.
1. Жазбаша куәлік, айғақ - мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар.
2. Заң жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні куәландыратын (туу, некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін (диплом, өсиет) акт, сөздің кең мағынасында - заңды күші бар немесе қызметтік сипаттағы кез келген жазбаша акт.
3. Төлқұжат, жеке куәлік.
Сондай-ақ Л.П. Крысинаның шет тілдерден енген сөздердің түсіндірме сөздігінде қарастырылып отырған ұғымға мынандай анықтама беріледі.
1. Құжат - қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын іс қағазы.
2. Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3. Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру1.
Құжат ұғымының төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсенің екі бөлімшесі болған. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі - ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат.)
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда, құжат дегеніміз - мәтін, дыбыс жазу мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып саналады.
Құжаттың қоғамдық жалпы қызметі:
1) әлеуметтік - құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады, өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде жүзеге асырылады;
2) ақпараттық - құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы ретінде қызмет етеді;
3) тілдік коммуникативтік - құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар арасында байланыс құралы ретінде жазбаша формада жүреді, ол жай хабарландырып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал етеді;
4) мәдени - құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту және оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді; [1, 538]
Құжаттың жекелеген арнайы қызметтері:
1) құқықтық - құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік - құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан- ұрпаққа жеткізуге көмек береді, тұлғаның қалыптасу үдерісіне қатысады;
3) танымдық - құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактілі, теориялық үлгісін жасауға мүмкіндік береді;
4) ұйымдық басқарушылық - құжат басқару құралы болып табылады. Қоғам мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) лингвистикалық - құжат қоғамның, ондағы жекелеген ұйымдар мен құрылымдардың, дербес тұлғалардың өзара қарым-қатынасын құжаттық лингвистика аясында реттейді;
6) есептік - құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан, оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық - құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады2;
Құжат ұғымының лингвистикалық қыры құжат тілі, ресми іс-қағаздар тілі ұғымдарымен орайлас қарастырылады.
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу, сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың сақталу жағдайы ондағы мəліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз етілетіндей дəрежеде болуы шарт.
Терминдердің бірыңғайлығын бекітіп, басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету жүйесінің республикадағы даму бағытын көрсететін бірқатар анықтамаларды келтіріп өтейік.
Төменде беріліп отырған негізгі терминдер мен анықтамалар Қазақстан Республикасының Іс қағаздарын жүргізу жəне мұрағат ісі. Терминдер мен анықтамалар 1037-2001 Стандартына сəйкес, заңды тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттаманың барлық түрлерінде, сондай-ақ іс қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісі бойынша шығарылатын ғылыми-əдістемелік, нормативтік-əдістемелік, анықтамалық жəне оқулық əдебиеттерде бір ізбен қолданылуы міндетті. [8, 304]
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кəсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мəртебесіне ие болады. Міне, осы сəттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кəсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, əдетте, хатшы-референт немесе кəсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кəсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз. Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен бұл дипломдық жұмысқа іс қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым. Кітаптың елеулі бөлігі іс қағаздарын жүргізудің құқықтық негіздеріне, мекемелердегі, кəсіпорындардағы басшы мен қызметкерлер арасындағы еңбек қатынастарын ресімдеу мəселесіне арналған. Мекемеде құжат айналымын ұйымдастыру бойынша нақты ұсыныстар берілді. Оқу-тəжірибелік құрал көптеген мемлекеттік жəне коммерциялық кəсіпорындардың нақты тəжірибелерін, авторлардың қызмет барысында жинаған тəжірибелері 10 мен пайымдауларын қорыту негізінде жазылды. Əсіресе, соңғы кездегі ақпараттық технологиялардың қол жеткізген жетістіктеріне орай электронды құжат айналымына, электрондық сандық қол қою арқылы құжаттарды ресімдеуге, ведомостволық электронды мұрағат ұйымдастыру мəселесіне ерекше көңіл бөлінді. Бұл орайда, көптеген компаниялар табысты пайдаланып жүрген бағдарламалық қамтамасыз етулерге де тиісінше тоқталдым. Ұйымдар мен кəсіпорындардың, мемлекеттік мекемелердің іс қағаздарын жүргізу міндетін атқару жүктелген мамандары, кəсіпорын басшылары, кадр бөлімінің қызметкерлері, жеке өз ісін ашқысы келетін жандар, сол секілді құжаттарды сауатты толтыру негіздерін меңгергісі келетін жалпы жұртшылық бұл кітаптан өз керегін қиналмай таба алады деп үміттенеміз. [2, 125]
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
1.2 Құжаттың тарихы, қалыптасу кезеңі
І. Хан жарлықтары
ІІ. Кеңес үкіметі құрылған кезең
ІІІ. ҚР Тәуелсіздік алған кезең
І. Хан жарлықтарына хандар мен би, болыстардың жазған хаттары жатады. Олар:
1. Жеті жарғы.
2. 1856 ж. Қарқаралы округіндегі Шаншар болысының жүзбасы Қазанғапов бидің өзіне алтын кенішінен кен өндірумен айналысуға рұқсат ету туралы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортқа өтініші.
3. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың қол астындағы адамдармен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап, Анна Иоанновнаға жазған хаты (ХVIII ғ.).
4. 1716 жылғы 13 қыркүйек. Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі (ХVIII ғ.).
5. 1718 жылғы 10 желтоқсан. Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап, император І Петрге жазған хаты (ХVIII ғ.).
Жеті жарғы туралы түсініктеме
Ғалымдардың айтуынша, бұл құжат Тәуке ханның тұсында 1684-1685 жылдары құрастырылған. Жеті жарғы - Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды данагөй билердің қатысуымен жазылған көшпелі қазақтардың ел билеу заңы. Бұл заңдық құжатта жер дауы, жесір дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты үлкен мәселелер қаралады. Жеті жарғы кісі өлтіру, ұрлық, тонау, бүлік шығару, денеге зақым келтіру, зорлау, әйелді алып қашу, тәңірге тіл тигізу, христиан дініне өту сияқты әрекеттерді жауапқа тартуды көздейді. Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған кезден басталған. Қазақтың қылмыстық құқығы мақау, есі дұрыс емес адамдарды жауапқа тартпаған. Қазақ халқы Жеті жарғыны ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келді.
Хан жарлықтары және хандар мен би, болыстардың жазған хаттары
1731 жылғы 2 қаңтар - ... қараша. Хандар Әбілқайыр мен Сәмекенің, Нұралы сұлтанның, Бопай ханшаның, Қарақалпақ ханы мен старшындарының өздерінің Ресей бодандығын алғаны туралы императрица Аннаға жазған хатынан:
Ұлы мәртебелі императрица, Сіздің жарлығыңыз бойынша бізге жіберілген Мәмет мырза Тевкелеев бізге ұлы мәртебелі императрица
- Сіздің жарлығыңызды жариялады. Ол бойынша мен, Әбілқайыр хан, өз боданымдағы қайсақтарыммен бірге ұлы мәртебелі императрица
- Сізге және ұлы мәртебелі ұрпақтарыңызға бодан болып, төменде жазылған тармақтарды қызмет етуге қабылдадым. Ең алдымен, аса қасиетті және ұлы державаның иесі ұлы патша императрицамыз - Анна Иоанновнаға бүкілресейлік және басқаларының, тағы басқа сол сияқтылардың самодержицасына уәде етіп, ант береміз ...
1) Біздің ұлы патша императрицамызға және ұлы мәртебелі Сіздің ұрпақтарыңызға әрқашан адал әрі әділ қызмет етуге уәде беремін.
2) Ұлы мәртебелі императрица - Сіздің бізге, қайсақ ордасына, қызмет етуге жарлығыңыз келген кезде Ресей бодандары - башқұрттармен және қалмақтармен бірге, соның ішінде айтылған жерге біз өз әділдігімізбен барамыз.
3) Қайсақ ордасы жайық казактарына, башқұрттарға, қалмақтарға және Ресейдің барлық бодандарына дұшпандық шабуыл жасамайды және оларға залал келтірмейді, олармен тату-тәтті тұрады.
4) Ресей бодандары Астраханьнан және басқа жерлерден көпес керуенімен біз, қайсақтар арқылы қай жаққа баратын болса немесе керуен бізге, қайсақтарға, келетін болса, біз оларға еш жаманшылық жасамаймыз және оларды жаман адамдардан қорғаймыз және оларды қажетті жерлеріне жеткізіп саламыз.
5) Тұтқынға алынған Ресей бодандары біздің қайсақ ордасынан қайтарылады, ал алдағы уақытта тұтқын алынбайды және башқұрттардан және Ресейден алынған тұтқындардың біздің дінімізге өткендерінен басқалары қайтарылады және ұлы мәртебелі императрица
- Сізге біздің жыл сайын адал қызмет етуіміз үшін ұлы мәртебелі сіздің құлдарыңыз башқұрттарға қарсы және жасағыңызға 4000 түлкіден жіберіп тұруға уәде беремін, осыған сендіріп, мен, Әбілқайыр хан, осы параққа өз мөрімді бастым және өз елшім Бақа батырды жібердім.
1143 жылғы режеп айының 17-сі күні,
1732 жылғы қаңтардың 2-сі күні жазылған.
XVI - XVIII ғ. қазақ-орыс қатынастары, құжаттар жинағы
1856 ж. Қарқаралы округіндегі Шаншар болысының жүзбасы Қазанғапов бидің өзіне алтын кенішінен кен өндірумен айналысуға рұқсат ету туралы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт мырзаға өтініші:
Сібір қырғыздары орналасқан жерлерде алтын кен орындарын барлаумен және олардан кен өндірумен, сондай-ақ басқа да металл кендерін іздестірумен және өндірумен айналысқым келіп, мен жоғары мәртебелі Сізден маған осымен қоса табыс етіліп отырған құны 90 тиын гербті қағаз парағына Заңдар жинағының 2432 және 2443-баптарына, Кен жарғысының VII томына және 1854 жылғы 2443-бабына, 19 мамырда Сібір комитетінің жоғары дәрежеде бекітілген ережесіне сәйкес рұқсат етілген Қаржы министрлігінің куәлігін алуға өтініш жасау үшін осындай кәсіпшілікке алдын ала рұқсат етуіңізді барынша тағзым ете отырып сұраймын.
Осы өтінішке жүзбасы Тәттімбет Қазанғапов өз аты жазылған мөрін басты. [4, 38]
Қазақ ресми іс қағаздарының қалыптасу кезеңі
Қазақ ресми ісқағаздарының тарихына келетін болсақ, ресми ісқағаздар стилі осы хан жарлықтарынан бастау алады. Осыған байланысты тарихқа аздап тоқтала кететін болсақ, Жоңғар шапқыншылығының салдарынан халықты, елдік дербестікті сақтау мақсатында қазақ елі біртіндеп Ресей патшалығының қол астына ене бастады. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу үдерісі толық аяқталды.
1868-69 жылдардағы патша өкіметінің қыр облыстарын басқару жөніндегі ережелері Қазақстанда ел билеу, әкімшілік жүйесінің жаңа түрін енгізді.
Қазақстан аумағы 3 генерал-губернаторға бағынған 6 облысқа бөлінді. Орал және Торғай облыстары Орынбор генерал-губернаторына, Ақмола және Семей облыстары Батыс Сібір генерал-губернаторына, Жетісу және 10 Ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу Сырдария облыстары Түркістан генерал-губернаторына қарады. Патша өкіметі бұл кезде татар тілмаштарының көмегінен бас тартты.
Патша әкімшілігінің бұйрық-жарлықтарын жергілікті әкімдерге өз тілінде жеткізу, отаршылдық саясатты күшейте түсу, өкілеттік құжаттарды жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, патша өкіметінің ресми көзқарастарын халық арасына кең тарату мақсаты қазақ тілінде шығатын газетті қажет етті. Сөйтіп, алғашқы газеттер жергілікті әкімдердің қазақ елін басқару ісін жеңілдету ниетімен шығарыла бастады.
1. Ташкентте 1870-1882 жылдары Түркістан уәлаятының газеті;
2. Омбыда 1882-1902 жылдары Дала уәлаятының газеті;
3. 1895 жылдан бастап Троицкіде Торғай газеті шығып тұрды.
Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан, қазақ әдеби тілін дамытуда, жазба нормаларын қалыптастыруда, оның бір тармағы - ресми ісқағаздар стилін жетілдіруде үлкен рөл атқарды.
Газеттің негізгі бағдарламасы - үкіметтің бұйрық-жарлықтарын, сот орындарының үкімдерін, сауда хабарларын, Ресей және басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін оқиғаларды, шаруашылық хабарларын жазып тұру болды. Сонымен қатар, мұнда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиетіне қатысты материалдар да жарияланды. Материалдар мазмұнына қарай негізгі екі топқа бөлінді: ресми және ресми емес. Ресми материалдарға үкімет бұйрықтары, кейбір саяси-экономикалық мәселелер, ресми емес бөлімге жай корреспонденциялар, тарихи мақалалар мен көркем әдебиет үлгілері жатты. Газет материалдары публицистикалық, ғылыми, көркем әдебиет және ресми ісқағаздар стилінде жазылды.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақша ресми ісқағаздарының өз алдына стилі болды. Ол едәуір өзгерісі бар бұрынғы құжаттар мен хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде танылады. Бұл дәуірде патшалық Ресейдің әкімшілік орындарының қазақ жеріне қатысты ресми құжаттары қазақшаға аударылып, көпшілігі баспа жүзінде жарияланып отырды. Тағы бір ерекшелігі, бұл дәуірдегі ресми қағаздар өткен дәуірлердегідей, хан, аға сұлтан сияқты жеке адамдарға емес, көпшілікке жариялайтын мазмұнда болды.
Ресми іс қағаздар мазмұны мен адресаттарына қарай 3 топқа бөлінді.
1-ші топ. Патша үкіметі тарапынан жазылған бұйрық-жарлықтар (указы, распоряжения, приказы), ережелер (положения) терминологиясы, стильдік құрылымы және қалыптасқан сөз орамдарымен, өзге ресми құжаттардан біраз ерекшеленеді.
2-ші топ. Заң, сот істеріне байланысты ереже, бұйрық, анықтама т.б. Бұлардың да өздеріне тән термин жүйесі, сөз орамдары бар.
3-ші топ. Жеке адамдардың ресми органдарға жазған арыз, өтініштері; [4, 38]
ІІ. Кеңес үкіметі құрылған кезең
1920 жылы және одан кейінгі кезеңде қазақ тіліне деген көзқарасты төмендегі қабылданған құжаттардан байқауға болады:
:: 1920 жылы Қазақ АССР-і Кеңестерінің бірінші құрылтай съезінде республикадағы әр ұлт барлық мекемелер мен мектептерде ана тілін қолдануда тең құқылы деген шешім қабылданды.
:: Қазақ АССР Халық комиссарлар комитетінің 1921 жылы 2 ақпанда жарық көрген Республиканың мемлекеттік мекемелерінде қазақ және орыс тілдерін қолдану туралы Декреті;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1923 жылғы 22 қарашадағы Қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуді ендіру туралы Декреті;
:: Қазақ АССР ОАК Президиумының 1923 жылғы Қазақ тілінде ісқағаздарын енгізу жөніндегі орталық комиссия туралы ережені бекіту туралы Қаулысы;
:: Қазақ АССР Юстиция Халық комиссариатының 1923 жылғы 11 маусымдағы Сот-тергеу органдарының халық соттары мен халық тергеушілерінің қазақ тілінде іс жүргізуді ендіруге байланысты нұсқау хаты.
:: 1924 жылы қабылданған Қазақстанның бірінші Конституциясы бойынша қазақ және орыс тілдері республикада мемлекеттік тіл болып танылған.
:: Қазақ АССР ХКК-нің 1924 жылғы 23 сәуірдегі өлкелік мекемелерді қазақ тіліндегі жазу машинкасымен қамтамасыз ету жөніндегі өкімі;
:: Қазақ АССР Еңбек Халық Комиссариатының 1924 жылғы 21 маусымдағы Қазақ тілінде іс жүргізуді енгізуге байланысты қызметкерлерді жұмыстан босату және оларды қазақ тілінде сөйлеп, жаза алатын қызметкерлермен алмастырудың тәртібі жөніндегі Қаулысы;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1927 жылғы 17 мамырдағы Қазақ уездері мен өлкелік мекемелердің қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге көшірудің соңғы мерзімін белгілеу туралы Қаулысы;
:: Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатының 1930 жылғы 3 қаңтардағы Барлық өлкелік халыққа білім беру бөлімдеріндегі орыс мектептерінде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі нұсқау хаты;
:: 1934 жылғы Орталық Атқару Комитетінің Қазақ мектептерде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі Қаулысы және т.б. құжаттар. Бірақ көп ұзамай-ақ, қазақ тілін мемлекеттің негізгі қарымқатынас құралына айналдыру мүмкіншілігіне бұғалық салына бастады. Оны төмендегі құжаттардан көруге болады:
:: 1938 жылғы 5 сәуірдегі Қазақ мектептерінде орыс тілін мәжбүрлі оқыту туралы арнайы Қаулысы;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1938 жылғы сәуір айындағы Ұлттық мектептерді қайта құру туралы Қаулысы (Осы қаулыға сәйкес Қазақстандағы 12 Іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу ұлттық мектептер буржуазиялық-ұлттық идеологияның ошағы, балаларды Кеңес үкіметіне қарсы тәрбиелейтін мекеме деп танылып, түгел таратылып жіберді).
Еліміздегі қазақ тіліне қатысты белсенді қозғалыс 1980 жылдардың соңында етек алып, мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына 1989 жылы қол жеткізілді:
:: 1989 жылы Халықаралық Қазақ тілі қоғамы құрылды;
:: 1989 жылғы 22 қыркүйектегі Қазақ ССР-інің Тіл туралы Заңы (Қазақ тілі - ҚазССР-нің мемлекеттік тілі болып бекітілді);
:: 1990 жылғы Қазақ тілін және Қазақ ССР-індегі басқа да ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңдерге арналған мемлекеттік бағдарламасы.
ІІІ. ҚР Тәуелсіздік алған кезең
:: 1993, 1995 жылдардағы ҚР Конституциясы;
:: 1993 жылы Қазақстан Үкіметі жанынан құрылған Тіл комитеті.
:: Қазақстан Республикасындағы тiл туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шiлдедегі №151 Заңы: 4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iсқағаздарын жүргiзу тiлi. Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы. Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi және атқарушы органдар: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға; Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; Қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi.
:: 2001 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы;
:: 2011 жылы 29 маусымда Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. [5, 419]
ҚҰЖАТ МӘТІНІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1. Құжат мәтіні туралы түсінік
Құжат тілінің мәтін түзушілік мазмұндық-құрылымдық жүйесі нақтылық пен дәлдікті, ресмилікті, жазу сауаттылығын қамтитын басты ерекшелігі болып табылады. Құжаттық лингвистика мәселесімен шұғылданушы зерттеуші Г.В. Токарев құжат мәтінін осы саладағы негізгі базалық ұғым ретінде қарастыра отырып, төмендегідей анықтама береді: Құжат мәтіні - мазмұны аяқталған, стильдік қайталаулармен сипатталатын, стандартталған, бір немесе бірнеше құрылымдық-мағыналық бірліктердің атауларынан тұратын, сөйлеу процесінің шығармашылығы болып табылады [2, 125].
Құжат мәтіні мазмұндық мен формалық қырлардан тұрады. Құжат мәтінінің мазмұндық қырын фактуальді (мәтіннің қосымшасын құрайтын құжат қосымшасы), және концептуалды (адресаттың санасында туылған мағыналар) ақпараттарды рәсімдейді. Құжат мәтінінің формальды қырын құжат композициясы (яғни, ақпараттың орналасу реті) мен архитектоникасы (абзацтар, бөлімдерді және т.б. қосатын мәтіннің сыртқы жағы) құрайды.
Құжаттың құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Құжат - бұл адам әрекетін басқаратын заңдық мәні бар жазба мәтін болғандықтан, оның тіліне қойылатын жүйелілік, нақтылық, стандарттылық белгілері құжат тілінің шеңберінде сараланады.
Құжат мәтініне тән белгілер ретінде Г.В. Токарев төмендегілерді ұсынады:
1. Шектеулілігі, мәтіннің басы мен аяғы.
2. Аяқталуы, мәтіннің басқа мәтіндерден бөлек аяқталуы.
3. Байланыстылығы, тілдік бірліктердің сөз және сөйлемдердің мағыналылық және грамматикалық жағынан бір-бірімен байланысы.
4. Тұтастылығы, мәтіндегі барлық сөйлемдердің бірыңғай идеямен байланысты болуы. Тұтастық тақырыптық бірлікте көрініс табады. Ол кім, қашан, қайда және не үшін мәтінді қабылдайды деген сұрақтарға жауап іздеу арқылы қабылданады. Мәтіннің тұтастығы автордың коммуникативтік ниетімен анықталады. Мәтіннің барлық компоненттері коммуникативтік ниеттің дамуымен байланысты өрбіп отырады.
5. Ақпараттылығы. Құжат мәтінінің қисынды ақпараттарды қамтитындығымен ерекшеленеді. Құжат мәтінінің кейбір жеке топтары этикалық ақпараттарды береді.
6. Құжат мәтінінің ерекше қырларының бірі болып оның эстетикалық және ақпараттың жанрлық түрлерін беретіндігі болып табылады.
7. Адамның дүниетанымдық әрекетін басқаруға ықпал ететін құжат мәтіні жүйелілігін білдіреді.
8. Антропоөзектік. Құжат екі орталыққа ие: құжат авторы және оқырман. Құжат мәтінін адам жасайды және ол адамға қызмет етеді. Құжат мәтінінде адресаттардың мәліметтері қамтылады.
9. Әлеуметтілігі. Құжат мәтіні әрқашан қоғам өмірімен байланысты болып, қай кезеңде болмасын өзінің әлеуметтік қызметін атқарады.
10. Құжат мәтініне түрлі кестелер, графикалар, диаграммалар енуі мүмін. Құжат лингвистикасы ресми қатынастарды айқындайтықтан ресми-іскери тілмен сабақтастықта қарастырылуы тиіс. Яғни құжат тілі дегеніміз - ресми іс қағаздар тілі. Мемлекеттік органдар, ұйымдар арасындағы немесе олардың ішіндегі ұйымдар мен жеке тұлғалар арасындағы өндірістік, шаруашылық, заңдық қатынастарда іс-қағаздар мен ресми құжаттар ерекше қатынас жасау құралы болып табылады2.
Мәтін - құжаттың ең маңызды деректемесі. Ол негізгі екі бөлікке бөлінеді.
Біріншісінде - құжатты толтыруға негіз болған жай көрсетіледі. Екіншісінде - қорытындылар, ұсыныстар, нұсқаулар мен өтініш тілектер жазылады. Тіпті, мәтін бір ғана тіркестен тұрғанда, оның бірінші бөлігінде құжатты жасаудың себебі немесе негіздемесі айтылып, екіншісінде, - шешім, нұсқау, өтініш хабарланады.
:: Мәтін азат жолдарға бөлінеді, қажет болғанда айдарларға бөлініп, тақырыпшалар қойылады. Бұл әсіресе баяндама, есеп беру, шолуларда қажет.
:: Басқа тізбелер МС белгіленген үлгілерге сәйкес қолданылады.
:: Мәтінге қойылатын талаптардың бірі - оның қысқа жазылуы. Хаттардың және басқа құжаттардың мәтіні бір беттен аспауы қажет. Келісім - шарттардың көлемі шектелмейді.
Мәтінді жазу 3 түрге бөлінеді:
:: Анкета түрінде
:: Кесте түрінде
:: Байланыстырушы немесе комбинациялық
:: Анкета түрінде сандық немесе сөздік ақпаратты жазған кезде, көбінесе жеке құрам құжаттарда қолданылады;
:: Кесте түріндегі мәтіндер жоспарлы, есептік, қаржылық;
:: Байланыстырушы мәтін еркін немесе ақпаратқа өзгеріс енгізу үшін тұрақты ақпарат пен пробелі бар трафарет негізінде жасалады.
Құжаттарың өтуі тәртібінде және өңделу процесінде мейлінше бірізділік болуына күш салу қажет. Осы мақсатпен құжаттардың негізгі санаттары мен түрлерінің өтуі мен өңделуінің үлгі сұлбаларын жасау ұсынылады. Ұйымдастырушылық- құқықтық - жарғылар, ережелер, регламенттер, нұсқаулар, штат кестелері, өкімдік- қаулылар, бұйрықтар, өкімдер, шешімдер және басқалар, анықтамалы - ақпараттық - актілер, шарттар, баяндау және түсініктемелік хаттар, қорытындылар, пікірлер, тізбелер, хаттар, мәліметтер, келісімдер, тізімдер, анықтамалар, жоспарлы - есепті: жылдық, тоқсандық, айлық, басқа да жеке жоспарлар мен есептер, қызметкерлердің еңбек қызметін және оларды зейнетақымен қамтамасыз етуге аударылған ақша туралы мәліметтерді растайтын құжаттар. Соған байланысты топтастырылады.
:: Ұйымдастырушы құжаттар - Ұйым жарғысы, оның құрамы, штаттық кестесі, қағида, қызметтік нұсқаулар, ұйымның құрылтайшы құжаттары болып табылады. Мекеме мемлекеттік тіркеуге алынған сәттен бастап заңды тұлға болып саналады. Тіркеуге алынған мағлұматтар заңды тұлғаларды тіркейтін Мемлекеттік реестрге алынады. Мекеме жарғысы белгіленген тәртіп бойынша бекітіледі. Жарғыда мекеменің іс-әрекеті, негізгі бағыты, басқа бірлестіктер, жеке, заңды тұлғалармен қарым-қатынасы, құқықтары мен міндеттері жазылады. Жарғы мекеменің ұйымдық-құқықтығын, оның атын, мекен-жайын, басқару органын, бақылаушыларын, мекеменің қайта құрылуын, ісін тоқтатуын реттейді, растайды. Құрылтайшылардың келісім-шарттары мекеменің көздеген мақсатын, принциптерін, басқару органының құрамы мен мүмкіндіктерін, келісім-шарт уақытын белгілейді. Жарғы негізінде мекеменің құрылымдық жүйесімен жұмысшылар саны анықталады. Штат кестесінде қызметтік атаулар мен еңбекақылар көрсетіледі. Мекеменің бірнеше құрылымдық бөлімдері болған жағдайда құрылымдық бөлімшелердің құқықтық жағдайын айқындайтын, жауапкершілік міндеттерін, қызметтерін белгілейтін бағыттағы Ереже жасалады. Жұмысшылардың еңбегін ұйымдастыру мекеме әкімшілігінің міндеттеріне жатады және ол ішкі тәртіп ережелеріне көрініс табады. Мекеменің өзіндік әрекетімен қызметтік бағыты негізінде бұл құжат Ішкі тәртіп ережелерінің типтік үлгісін басшылыққа ала отыра жасалады.
:: Өкімдік құжаттар - Кәсіпорын, ұйым, мекемелердің ағымдағы қызметі бұйрық-жарлық құжаттары арқылы реттеліп, басқарылып отырады. Ұйым әкімшеліктері өздерінің қызметтік іс-әрекеттерінде келесі өкімдік құжаттарды шығарады: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер; кооперативті ұйымдар - шешім; қоғамдық ұйымдар - қаулы, өкім.
Ұйымның қызметтік іс әрекеттерін шешу негізінде нормативті немесе жекелген актіні қабылдау қажеттілігінің барысында ұйымда қаулы, шешім, бұйрықтар шығарылады. Қаулы, шешім, бұйрықтардың орындалуын ұйымдастыру үшін өкім шығарылады.
:: Өкім - мемлекеттік басқарма органның актісі, мағынасы бойынша өкілетті құжат.
:: Шешім - аса күрделі мәселелер жайында министрлік, ведомствалық немесе ғылыми мәжілістердің алқалы органдарымен қабылданатын құжат.
:: Нұсқау - ақпараттық әдістемелік немесе ұйымдастырушылық сипатка ие құжат.
:: Жарлық - басқарудын шұғыл мәселелері бойынша шығарылатын құқықтық акт.
:: Бұйрық - мекеме алдында турған негізгі және оперативті міндеттерді шешу мақсатында мемлекеттік басқару ұйымдардың, сол мекемеде жұмыс істейтін қызметкерлер мен оған қатысты ұйымдарға жазбаша түрде ұйым басшысының жеке басшылығымен берілетін құқықтық акт.
:: Анықтама - ақпараттық құжаттардың ең көп таралған түрі -қызметтік хаттарды жазуда кең тараған формат түрі А4 болып қала береді.Төменде осы формат түріне жазылатын хат түрлеріне тоқталамыз. Қазіргі кезде хаттарды машинкамен басудан гөрі, компьютерде теріп жазу кең түрде тарауда. Қызметтік хаттарды басып шығару технологиясы өзгергенімен, оларды ждазу әдісі, безендірілуі, хат мазмұнын беру тәсілдері ондаған жылдар бойы қалыптасқан дәстүрінен көп өзгерген жоқ. Олардың негізгілеріне тоқталып өтейік:
:: Хат негізінде схема бойынша баяндалады: кіріспе, дәлел, қорытынды.
:: Кіріспеде сұрақты негіздеу, оның тарихы, пайда болу себептері айтылады. Егер хат жоғарғы органдардың көрсетпесін орындауда құралатын болса, ережеге сәйкес нұсқау кіріспеде беріледі.
:: Дәлелдеуде сұрақтын мәнісі баяндалады. Ол құжатта қойылған сұрақтарды негіздеу, дұрыстығына күдік болмау үшін көңілге қонымды анық болуы керек.
:: Қорытындыда түйінді шешімдер беріледі. Көптеген көрсетілген хаттардың үштен бірі дәлелсіз болып табылады. Дәлелдер ешбір қайталаусыз және қарсылықсыз бірңнен екіншісіне қисынды түрде өтуі керек.
:: Хаттар қисының құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Айту Н.Н.
ҚҰЖАТ МӘТІНІН ҚҰРАСТЫРУ МЕН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B020500-Филология мамандығы
Алматы, 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді__________
Қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор ___________ Салқынбай А.Б.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚҰЖАТ МӘТІНІН ҚҰРАСТЫРУ МЕН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5B020500-Филология мамандығы
Орындаған 4-курс студенті___________________________ ____Н.Н.Айту
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., доцент ____________________________ ________К.Қ. Кұркебаев
Норма бақылаушы
Оқытушы __________________________ __________Б. Каспихан
Алматы, 2022
Реферат
Зерттеу жұмыстың тақырыбы: Құжат мәтінін құрастыру мен рәсімдеудің ерекшеліктері
Дипломдық жұмыстың көлемі: 51
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі іс қағаздар стиліне тән жиі қолданысқа түсетін синтаксистік құрылымдарды жүйелеп жіктеу, олардың құжат мәтінінің түрлеріне сай - синтаксистік, стилистикалық қызметін белгілеу. Құжат мәтініне анализ жасау. Белгілі бір құжат түрін алып, оған толық салыстырмалы-мазмұндық талдау жасау. Сондай-ақ, құжаттың жалпы қызметі, тарихы, қалыптасу кезеңіне тоқталып өту. Құжаттың өзіне тән белгілерін, оған қойылатын талаптарды, тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны: Құжат мәтіні, оның құрастырылу заңдылықтары мен рәсімдеу жолдары
Зерттеу жұмысының пәні: стилистика, іс қағаздар стилі
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
oo Құжат сөзіне түсінік берілді;
oo Құжаттың тарихы, құжат мәтініне қойылатын талаптар мен ондағы тілдік бірліктер толық жазылды;
oo Белгілі бір құжат түріне тоқталып, ондағы аударма мәселесі талқыланды;
oo Келісімшарт құжат мәтініне мысал келтіріліп, автордың өзіндік нұсқасы берілді;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҚҰЖАТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Құжаттың жалпы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2Құжаттың тарихы, қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 ҚҰЖАТ МӘТІНІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... .15
2.1 Құжат мәтіні туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Құжат мәтініне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Құжат мәтінінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3 ҚҰЖАТ МӘТІНІН РӘСІМДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..37
3.1Келісімшарт туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2Келісімшарт құжат мәтініне салыстырмалы-лингвистикалық талдау ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің бір тармағы іс қағаздар стилі. Іс қағаздар стиліне тән синтаксистік құрылымардың қолданылу қызметі және коммуникативтік мүмкіншіліктерінің қасиеттері әдеби тіліміздегі басқа функционалды стиль элементтерінен ерекшеленеді. Іс қағаздар стиліне тән негізгі функционалды қызмет, лексикалық сипат, грамматикалық қолданыс, ерекшелігі, синтаксистік құрылым және басқа стильдерде көріне бермейтін кейбір өзіне тән стильдік белгілердің болатындығын тілдік мысалдар негізінде анықталып, сипатталды. Өзіндік сыр-сипатқа мол сала - әр стильдің синтаксистік мүмкіншілігі. Іс қағаздар стилінің құрамында өзінің қасиеті мен қоғамдық белгілеріне байланысты әр түрлі морфологиялық және синтаксистік категорияларды кездестіруге болады. Іс қағаздар стилі сан алуан мақсаттары мен міндеттеріне байланысты және қоғамдық қызметіне сәйкес басқа стильдермен ерекшеленеді.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәтребесіне ие болу дәрежесінің негізгі көрсеткіші іс қағаздарына байланысты. Іс қағаздары Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық қызметінен көрінеді. Іс қағаздарын сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға мәлім. Шетелдерде іс қағаздарына, іс жүргізу жүйесіне байланысты миллиондаған қаражат бөлініп, құжаттардың әр саласына арналған кітаптар басылып шығады.
Тіл әрбір мемлекетте жүргізілетін іс қағаздарының, әдебиеттің, оқу-ағарту, тәрбие жұмыстарының, саясаттың, өнер-білімнің, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық салаларында қызмет атқарады. Соның ішінде, бүгінгі таңда біздің қоғамымызда ерекше назар құжаттардың шет тіліне аударылуы болып отыр (жеке басты куәландыратын қарапайым құжаттардан бастап келісімшарттар, заң шығарушылық құжаттар, нормативтік құқықтық актілер, дипломатиялық және әскери құжаттарға дейін).
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тілі стилистикасының дамып, өркендеп, әрі қарай саралана түсуі үшін әрбір стиль тармақтарын тереңірек зерттепжәне оның айқындалмаған қыр-сырларын аша түсу керек. Әрбір функционалдық стильдің өзіндік лингвистикалық сипатын ашу, жиі қолданысқа түсетін құралдарын анықтау және негізгі ерекшеліктерін белгілеу болып табылады. Бұл тұрғыдан тек көркем әдебиет тілінен басқа стиль түрлері әлі де толық жан-жақты зерттелінбей отыр деуге болады.
Құжат тілінің нақты, тиянақты болуы, оның қоғамдық қатынастарды нәтижелі реттелуінің, толыққанды жүзеге асырылуының маңызды кепілдіктерінің бірі болып табылады. Сондықтан да, қазіргі таңда ұлт пен мемлекет мүддесін, адам құқықтарын қорғайтын заңдардың тілі де, осының аясында аударылған құжаттар да жоғары талаптарға сай болуы керек және халыққа ұғынықты тілмен жазылуы керек. Кез келген мекеме мен кəсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін дұрыс ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың негізінде басқару шешімдері қабылданады, даулы мəселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын, сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі болады. Бұлардың барлығы да Қазақстанның іс қағаздарын жүргізу саласында қолданылып жүрген заңдары мен нормативтік-құқықтық актілерінде тиісінше көрініс тапқан. Іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып отырған бұл дипломдық жұмыс еліміздегі түрлі нысандағы кəсіпорындардың, іс қағаздарын жүргізумен айналысушы мамандардың қызмет барысында пайдалануына негіз болады деген ойдамын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Бұл дипломдық жұмыс жеке құжаттарды мысал ретінде қолдана отырып, келісімшарт құжаттарын орыс тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерін талдауға арналған. Дпломдық жұмыста аударма құжаттардың құрылымын талдау нәтижелері көрсетілген, аударманың ең көп қолданылатын өзгерістері, аударманың лексикалық-грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған. Алынған нәтижелер мен тұжырымдар негізінде іскери құжаттарды орыс тілінен қазақ тіліне аудару бойынша ұсыныстар жасалған. Құжат мәтініне анализ жасау. Белгілі бір құжат түрін алып, оған толық салыстырмалы-мазмұндық талдау жасау. Сондай-ақ, құжаттың жалпы қызметі, тарихы, қалыптасу кезеңіне тоқталып өту. Құжаттың өзіне тән белгілерін, оған қойылатын талаптарды, тілдік ерекшеліктерін анықтау. Орыс тілінен аударылған құжаттарға талдау жүргізу, өз нұсқамды ұсыну.
Зерттеудің жаңалығы: Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кəсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мəртебесіне ие болады. Міне, осы сəттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кəсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, əдетте, хатшы-референт немесе кəсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кəсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз. Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен бұл дипломдық жұмысқа іс-қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Зерттеу нәтижесі бойынша төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
oo Құжат мәтіні туралы толықтай түсінік беріледі;
oo Құжат мәтінін рәсімдеудің ерекшеліктері көрсетіледі;
oo Келісімшарт құжат мәтініне мысал келтіріліп, салыстырмалы-лингвистикалық талдау жасалынады;
oo Құжат мәтінін құрастырудың жолдары нақтыланады;
oo Орыс тілінен аударылған құжаттардың тілі, бейнесі талданады;
Зерттеудің әдісі: Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі ретінде іс қағаздар саласындағы ресми құжаттардың тілдік материалдарына негізделген қазақ әдеби тілі негізіндегі іс қағаздар стилінің синтаксисі алынды. Ресми іс қағаздар шығармаларындағы синтаксистік құрылымдардың қолданылу ерекшеліктеріне синхрондық тұрғыдан талдау жасалынды. Зерттеуде жүйелеу, сипаттау, талдау және салыстыру әдістері негізге алынды.
Дипломдық құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 ҚҰЖАТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
0.1 Құжаттың жалпы қызметі
Құжат - объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы. Құжат қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және сақтауға қызмет ететін іс-қағазы және ақпарат көзін қағаз, компьютер дискісі, фото және кинопленка арқылы материалдық тасымалдаушы.
Құжат ұғымына ғылымның әртүрлі саласы өз қырынан зерттеу жасаған. Бұл ғылымдардың әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны, ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат атауы өзінің даму жолында семантикалық тұрғыдан айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін, хабарлаймын деген мағынаны берсе, кейіннен туындаған, сөздің тар мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ уақыт пайдалануда тұрақтылыққа ие болған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы XVII ғасырда пайда болды. І Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі.
Құжат атауы Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде төмендегі мазмұнда түсіндіріледі.
1. Жазбаша куәлік, айғақ - мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар.
2. Заң жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні куәландыратын (туу, некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін (диплом, өсиет) акт, сөздің кең мағынасында - заңды күші бар немесе қызметтік сипаттағы кез келген жазбаша акт.
3. Төлқұжат, жеке куәлік.
Сондай-ақ Л.П. Крысинаның шет тілдерден енген сөздердің түсіндірме сөздігінде қарастырылып отырған ұғымға мынандай анықтама беріледі.
1. Құжат - қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын іс қағазы.
2. Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3. Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру1.
Құжат ұғымының төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсенің екі бөлімшесі болған. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі - ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат.)
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда, құжат дегеніміз - мәтін, дыбыс жазу мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып саналады.
Құжаттың қоғамдық жалпы қызметі:
1) әлеуметтік - құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады, өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде жүзеге асырылады;
2) ақпараттық - құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы ретінде қызмет етеді;
3) тілдік коммуникативтік - құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар арасында байланыс құралы ретінде жазбаша формада жүреді, ол жай хабарландырып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал етеді;
4) мәдени - құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту және оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді; [1, 538]
Құжаттың жекелеген арнайы қызметтері:
1) құқықтық - құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік - құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан- ұрпаққа жеткізуге көмек береді, тұлғаның қалыптасу үдерісіне қатысады;
3) танымдық - құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактілі, теориялық үлгісін жасауға мүмкіндік береді;
4) ұйымдық басқарушылық - құжат басқару құралы болып табылады. Қоғам мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) лингвистикалық - құжат қоғамның, ондағы жекелеген ұйымдар мен құрылымдардың, дербес тұлғалардың өзара қарым-қатынасын құжаттық лингвистика аясында реттейді;
6) есептік - құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан, оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық - құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады2;
Құжат ұғымының лингвистикалық қыры құжат тілі, ресми іс-қағаздар тілі ұғымдарымен орайлас қарастырылады.
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу, сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың сақталу жағдайы ондағы мəліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз етілетіндей дəрежеде болуы шарт.
Терминдердің бірыңғайлығын бекітіп, басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету жүйесінің республикадағы даму бағытын көрсететін бірқатар анықтамаларды келтіріп өтейік.
Төменде беріліп отырған негізгі терминдер мен анықтамалар Қазақстан Республикасының Іс қағаздарын жүргізу жəне мұрағат ісі. Терминдер мен анықтамалар 1037-2001 Стандартына сəйкес, заңды тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттаманың барлық түрлерінде, сондай-ақ іс қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісі бойынша шығарылатын ғылыми-əдістемелік, нормативтік-əдістемелік, анықтамалық жəне оқулық əдебиеттерде бір ізбен қолданылуы міндетті. [8, 304]
Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кəсіпорынды құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты тіркеуден өткеннен кейін заңды тұлға мəртебесіне ие болады. Міне, осы сəттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі туындайды. Көбінесе, шағын кəсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, əдетте, хатшы-референт немесе кəсіпорын басшысының көмекшісі атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кəсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып кетуі үшін қолға алынып отырған қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету саласының айтарлықтай нашарлауына алып келетінін жоққа шығара алмаймыз. Осындай ерекшеліктерді ескере келе, мен бұл дипломдық жұмысқа іс қағаздарын жүргізу бойынша барынша қажет болар-ау деген маңызды ережелер мен нормалар түсіндірмелерін, жиі кездесетін құжаттардың үлгілерін топтастыруға тырыстым. Кітаптың елеулі бөлігі іс қағаздарын жүргізудің құқықтық негіздеріне, мекемелердегі, кəсіпорындардағы басшы мен қызметкерлер арасындағы еңбек қатынастарын ресімдеу мəселесіне арналған. Мекемеде құжат айналымын ұйымдастыру бойынша нақты ұсыныстар берілді. Оқу-тəжірибелік құрал көптеген мемлекеттік жəне коммерциялық кəсіпорындардың нақты тəжірибелерін, авторлардың қызмет барысында жинаған тəжірибелері 10 мен пайымдауларын қорыту негізінде жазылды. Əсіресе, соңғы кездегі ақпараттық технологиялардың қол жеткізген жетістіктеріне орай электронды құжат айналымына, электрондық сандық қол қою арқылы құжаттарды ресімдеуге, ведомостволық электронды мұрағат ұйымдастыру мəселесіне ерекше көңіл бөлінді. Бұл орайда, көптеген компаниялар табысты пайдаланып жүрген бағдарламалық қамтамасыз етулерге де тиісінше тоқталдым. Ұйымдар мен кəсіпорындардың, мемлекеттік мекемелердің іс қағаздарын жүргізу міндетін атқару жүктелген мамандары, кəсіпорын басшылары, кадр бөлімінің қызметкерлері, жеке өз ісін ашқысы келетін жандар, сол секілді құжаттарды сауатты толтыру негіздерін меңгергісі келетін жалпы жұртшылық бұл кітаптан өз керегін қиналмай таба алады деп үміттенеміз. [2, 125]
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
1.2 Құжаттың тарихы, қалыптасу кезеңі
І. Хан жарлықтары
ІІ. Кеңес үкіметі құрылған кезең
ІІІ. ҚР Тәуелсіздік алған кезең
І. Хан жарлықтарына хандар мен би, болыстардың жазған хаттары жатады. Олар:
1. Жеті жарғы.
2. 1856 ж. Қарқаралы округіндегі Шаншар болысының жүзбасы Қазанғапов бидің өзіне алтын кенішінен кен өндірумен айналысуға рұқсат ету туралы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортқа өтініші.
3. Кіші жүз ханы Әбілқайырдың қол астындағы адамдармен бірге Ресей бодандығына алуды сұрап, Анна Иоанновнаға жазған хаты (ХVIII ғ.).
4. 1716 жылғы 13 қыркүйек. Қайып хан елшілерінің қазақтардың Ресеймен тату тұру тілегі туралы мәлімдемесі (ХVIII ғ.).
5. 1718 жылғы 10 желтоқсан. Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап, император І Петрге жазған хаты (ХVIII ғ.).
Жеті жарғы туралы түсініктеме
Ғалымдардың айтуынша, бұл құжат Тәуке ханның тұсында 1684-1685 жылдары құрастырылған. Жеті жарғы - Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды данагөй билердің қатысуымен жазылған көшпелі қазақтардың ел билеу заңы. Бұл заңдық құжатта жер дауы, жесір дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты үлкен мәселелер қаралады. Жеті жарғы кісі өлтіру, ұрлық, тонау, бүлік шығару, денеге зақым келтіру, зорлау, әйелді алып қашу, тәңірге тіл тигізу, христиан дініне өту сияқты әрекеттерді жауапқа тартуды көздейді. Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған кезден басталған. Қазақтың қылмыстық құқығы мақау, есі дұрыс емес адамдарды жауапқа тартпаған. Қазақ халқы Жеті жарғыны ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келді.
Хан жарлықтары және хандар мен би, болыстардың жазған хаттары
1731 жылғы 2 қаңтар - ... қараша. Хандар Әбілқайыр мен Сәмекенің, Нұралы сұлтанның, Бопай ханшаның, Қарақалпақ ханы мен старшындарының өздерінің Ресей бодандығын алғаны туралы императрица Аннаға жазған хатынан:
Ұлы мәртебелі императрица, Сіздің жарлығыңыз бойынша бізге жіберілген Мәмет мырза Тевкелеев бізге ұлы мәртебелі императрица
- Сіздің жарлығыңызды жариялады. Ол бойынша мен, Әбілқайыр хан, өз боданымдағы қайсақтарыммен бірге ұлы мәртебелі императрица
- Сізге және ұлы мәртебелі ұрпақтарыңызға бодан болып, төменде жазылған тармақтарды қызмет етуге қабылдадым. Ең алдымен, аса қасиетті және ұлы державаның иесі ұлы патша императрицамыз - Анна Иоанновнаға бүкілресейлік және басқаларының, тағы басқа сол сияқтылардың самодержицасына уәде етіп, ант береміз ...
1) Біздің ұлы патша императрицамызға және ұлы мәртебелі Сіздің ұрпақтарыңызға әрқашан адал әрі әділ қызмет етуге уәде беремін.
2) Ұлы мәртебелі императрица - Сіздің бізге, қайсақ ордасына, қызмет етуге жарлығыңыз келген кезде Ресей бодандары - башқұрттармен және қалмақтармен бірге, соның ішінде айтылған жерге біз өз әділдігімізбен барамыз.
3) Қайсақ ордасы жайық казактарына, башқұрттарға, қалмақтарға және Ресейдің барлық бодандарына дұшпандық шабуыл жасамайды және оларға залал келтірмейді, олармен тату-тәтті тұрады.
4) Ресей бодандары Астраханьнан және басқа жерлерден көпес керуенімен біз, қайсақтар арқылы қай жаққа баратын болса немесе керуен бізге, қайсақтарға, келетін болса, біз оларға еш жаманшылық жасамаймыз және оларды жаман адамдардан қорғаймыз және оларды қажетті жерлеріне жеткізіп саламыз.
5) Тұтқынға алынған Ресей бодандары біздің қайсақ ордасынан қайтарылады, ал алдағы уақытта тұтқын алынбайды және башқұрттардан және Ресейден алынған тұтқындардың біздің дінімізге өткендерінен басқалары қайтарылады және ұлы мәртебелі императрица
- Сізге біздің жыл сайын адал қызмет етуіміз үшін ұлы мәртебелі сіздің құлдарыңыз башқұрттарға қарсы және жасағыңызға 4000 түлкіден жіберіп тұруға уәде беремін, осыған сендіріп, мен, Әбілқайыр хан, осы параққа өз мөрімді бастым және өз елшім Бақа батырды жібердім.
1143 жылғы режеп айының 17-сі күні,
1732 жылғы қаңтардың 2-сі күні жазылған.
XVI - XVIII ғ. қазақ-орыс қатынастары, құжаттар жинағы
1856 ж. Қарқаралы округіндегі Шаншар болысының жүзбасы Қазанғапов бидің өзіне алтын кенішінен кен өндірумен айналысуға рұқсат ету туралы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт мырзаға өтініші:
Сібір қырғыздары орналасқан жерлерде алтын кен орындарын барлаумен және олардан кен өндірумен, сондай-ақ басқа да металл кендерін іздестірумен және өндірумен айналысқым келіп, мен жоғары мәртебелі Сізден маған осымен қоса табыс етіліп отырған құны 90 тиын гербті қағаз парағына Заңдар жинағының 2432 және 2443-баптарына, Кен жарғысының VII томына және 1854 жылғы 2443-бабына, 19 мамырда Сібір комитетінің жоғары дәрежеде бекітілген ережесіне сәйкес рұқсат етілген Қаржы министрлігінің куәлігін алуға өтініш жасау үшін осындай кәсіпшілікке алдын ала рұқсат етуіңізді барынша тағзым ете отырып сұраймын.
Осы өтінішке жүзбасы Тәттімбет Қазанғапов өз аты жазылған мөрін басты. [4, 38]
Қазақ ресми іс қағаздарының қалыптасу кезеңі
Қазақ ресми ісқағаздарының тарихына келетін болсақ, ресми ісқағаздар стилі осы хан жарлықтарынан бастау алады. Осыған байланысты тарихқа аздап тоқтала кететін болсақ, Жоңғар шапқыншылығының салдарынан халықты, елдік дербестікті сақтау мақсатында қазақ елі біртіндеп Ресей патшалығының қол астына ене бастады. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу үдерісі толық аяқталды.
1868-69 жылдардағы патша өкіметінің қыр облыстарын басқару жөніндегі ережелері Қазақстанда ел билеу, әкімшілік жүйесінің жаңа түрін енгізді.
Қазақстан аумағы 3 генерал-губернаторға бағынған 6 облысқа бөлінді. Орал және Торғай облыстары Орынбор генерал-губернаторына, Ақмола және Семей облыстары Батыс Сібір генерал-губернаторына, Жетісу және 10 Ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу Сырдария облыстары Түркістан генерал-губернаторына қарады. Патша өкіметі бұл кезде татар тілмаштарының көмегінен бас тартты.
Патша әкімшілігінің бұйрық-жарлықтарын жергілікті әкімдерге өз тілінде жеткізу, отаршылдық саясатты күшейте түсу, өкілеттік құжаттарды жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, патша өкіметінің ресми көзқарастарын халық арасына кең тарату мақсаты қазақ тілінде шығатын газетті қажет етті. Сөйтіп, алғашқы газеттер жергілікті әкімдердің қазақ елін басқару ісін жеңілдету ниетімен шығарыла бастады.
1. Ташкентте 1870-1882 жылдары Түркістан уәлаятының газеті;
2. Омбыда 1882-1902 жылдары Дала уәлаятының газеті;
3. 1895 жылдан бастап Троицкіде Торғай газеті шығып тұрды.
Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан, қазақ әдеби тілін дамытуда, жазба нормаларын қалыптастыруда, оның бір тармағы - ресми ісқағаздар стилін жетілдіруде үлкен рөл атқарды.
Газеттің негізгі бағдарламасы - үкіметтің бұйрық-жарлықтарын, сот орындарының үкімдерін, сауда хабарларын, Ресей және басқа мемлекеттердің өмірінде кездесетін оқиғаларды, шаруашылық хабарларын жазып тұру болды. Сонымен қатар, мұнда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиетіне қатысты материалдар да жарияланды. Материалдар мазмұнына қарай негізгі екі топқа бөлінді: ресми және ресми емес. Ресми материалдарға үкімет бұйрықтары, кейбір саяси-экономикалық мәселелер, ресми емес бөлімге жай корреспонденциялар, тарихи мақалалар мен көркем әдебиет үлгілері жатты. Газет материалдары публицистикалық, ғылыми, көркем әдебиет және ресми ісқағаздар стилінде жазылды.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақша ресми ісқағаздарының өз алдына стилі болды. Ол едәуір өзгерісі бар бұрынғы құжаттар мен хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде танылады. Бұл дәуірде патшалық Ресейдің әкімшілік орындарының қазақ жеріне қатысты ресми құжаттары қазақшаға аударылып, көпшілігі баспа жүзінде жарияланып отырды. Тағы бір ерекшелігі, бұл дәуірдегі ресми қағаздар өткен дәуірлердегідей, хан, аға сұлтан сияқты жеке адамдарға емес, көпшілікке жариялайтын мазмұнда болды.
Ресми іс қағаздар мазмұны мен адресаттарына қарай 3 топқа бөлінді.
1-ші топ. Патша үкіметі тарапынан жазылған бұйрық-жарлықтар (указы, распоряжения, приказы), ережелер (положения) терминологиясы, стильдік құрылымы және қалыптасқан сөз орамдарымен, өзге ресми құжаттардан біраз ерекшеленеді.
2-ші топ. Заң, сот істеріне байланысты ереже, бұйрық, анықтама т.б. Бұлардың да өздеріне тән термин жүйесі, сөз орамдары бар.
3-ші топ. Жеке адамдардың ресми органдарға жазған арыз, өтініштері; [4, 38]
ІІ. Кеңес үкіметі құрылған кезең
1920 жылы және одан кейінгі кезеңде қазақ тіліне деген көзқарасты төмендегі қабылданған құжаттардан байқауға болады:
:: 1920 жылы Қазақ АССР-і Кеңестерінің бірінші құрылтай съезінде республикадағы әр ұлт барлық мекемелер мен мектептерде ана тілін қолдануда тең құқылы деген шешім қабылданды.
:: Қазақ АССР Халық комиссарлар комитетінің 1921 жылы 2 ақпанда жарық көрген Республиканың мемлекеттік мекемелерінде қазақ және орыс тілдерін қолдану туралы Декреті;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1923 жылғы 22 қарашадағы Қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуді ендіру туралы Декреті;
:: Қазақ АССР ОАК Президиумының 1923 жылғы Қазақ тілінде ісқағаздарын енгізу жөніндегі орталық комиссия туралы ережені бекіту туралы Қаулысы;
:: Қазақ АССР Юстиция Халық комиссариатының 1923 жылғы 11 маусымдағы Сот-тергеу органдарының халық соттары мен халық тергеушілерінің қазақ тілінде іс жүргізуді ендіруге байланысты нұсқау хаты.
:: 1924 жылы қабылданған Қазақстанның бірінші Конституциясы бойынша қазақ және орыс тілдері республикада мемлекеттік тіл болып танылған.
:: Қазақ АССР ХКК-нің 1924 жылғы 23 сәуірдегі өлкелік мекемелерді қазақ тіліндегі жазу машинкасымен қамтамасыз ету жөніндегі өкімі;
:: Қазақ АССР Еңбек Халық Комиссариатының 1924 жылғы 21 маусымдағы Қазақ тілінде іс жүргізуді енгізуге байланысты қызметкерлерді жұмыстан босату және оларды қазақ тілінде сөйлеп, жаза алатын қызметкерлермен алмастырудың тәртібі жөніндегі Қаулысы;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1927 жылғы 17 мамырдағы Қазақ уездері мен өлкелік мекемелердің қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге көшірудің соңғы мерзімін белгілеу туралы Қаулысы;
:: Қазақ АССР Халық ағарту комиссариатының 1930 жылғы 3 қаңтардағы Барлық өлкелік халыққа білім беру бөлімдеріндегі орыс мектептерінде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі нұсқау хаты;
:: 1934 жылғы Орталық Атқару Комитетінің Қазақ мектептерде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі Қаулысы және т.б. құжаттар. Бірақ көп ұзамай-ақ, қазақ тілін мемлекеттің негізгі қарымқатынас құралына айналдыру мүмкіншілігіне бұғалық салына бастады. Оны төмендегі құжаттардан көруге болады:
:: 1938 жылғы 5 сәуірдегі Қазақ мектептерінде орыс тілін мәжбүрлі оқыту туралы арнайы Қаулысы;
:: Қазақ АССР ОАК-нің 1938 жылғы сәуір айындағы Ұлттық мектептерді қайта құру туралы Қаулысы (Осы қаулыға сәйкес Қазақстандағы 12 Іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу ұлттық мектептер буржуазиялық-ұлттық идеологияның ошағы, балаларды Кеңес үкіметіне қарсы тәрбиелейтін мекеме деп танылып, түгел таратылып жіберді).
Еліміздегі қазақ тіліне қатысты белсенді қозғалыс 1980 жылдардың соңында етек алып, мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына 1989 жылы қол жеткізілді:
:: 1989 жылы Халықаралық Қазақ тілі қоғамы құрылды;
:: 1989 жылғы 22 қыркүйектегі Қазақ ССР-інің Тіл туралы Заңы (Қазақ тілі - ҚазССР-нің мемлекеттік тілі болып бекітілді);
:: 1990 жылғы Қазақ тілін және Қазақ ССР-індегі басқа да ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңдерге арналған мемлекеттік бағдарламасы.
ІІІ. ҚР Тәуелсіздік алған кезең
:: 1993, 1995 жылдардағы ҚР Конституциясы;
:: 1993 жылы Қазақстан Үкіметі жанынан құрылған Тіл комитеті.
:: Қазақстан Республикасындағы тiл туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шiлдедегі №151 Заңы: 4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iсқағаздарын жүргiзу тiлi. Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы. Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi және атқарушы органдар: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға; Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; Қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi.
:: 2001 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы;
:: 2011 жылы 29 маусымда Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. [5, 419]
ҚҰЖАТ МӘТІНІНІҢ МАЗМҰНДЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1. Құжат мәтіні туралы түсінік
Құжат тілінің мәтін түзушілік мазмұндық-құрылымдық жүйесі нақтылық пен дәлдікті, ресмилікті, жазу сауаттылығын қамтитын басты ерекшелігі болып табылады. Құжаттық лингвистика мәселесімен шұғылданушы зерттеуші Г.В. Токарев құжат мәтінін осы саладағы негізгі базалық ұғым ретінде қарастыра отырып, төмендегідей анықтама береді: Құжат мәтіні - мазмұны аяқталған, стильдік қайталаулармен сипатталатын, стандартталған, бір немесе бірнеше құрылымдық-мағыналық бірліктердің атауларынан тұратын, сөйлеу процесінің шығармашылығы болып табылады [2, 125].
Құжат мәтіні мазмұндық мен формалық қырлардан тұрады. Құжат мәтінінің мазмұндық қырын фактуальді (мәтіннің қосымшасын құрайтын құжат қосымшасы), және концептуалды (адресаттың санасында туылған мағыналар) ақпараттарды рәсімдейді. Құжат мәтінінің формальды қырын құжат композициясы (яғни, ақпараттың орналасу реті) мен архитектоникасы (абзацтар, бөлімдерді және т.б. қосатын мәтіннің сыртқы жағы) құрайды.
Құжаттың құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Құжат - бұл адам әрекетін басқаратын заңдық мәні бар жазба мәтін болғандықтан, оның тіліне қойылатын жүйелілік, нақтылық, стандарттылық белгілері құжат тілінің шеңберінде сараланады.
Құжат мәтініне тән белгілер ретінде Г.В. Токарев төмендегілерді ұсынады:
1. Шектеулілігі, мәтіннің басы мен аяғы.
2. Аяқталуы, мәтіннің басқа мәтіндерден бөлек аяқталуы.
3. Байланыстылығы, тілдік бірліктердің сөз және сөйлемдердің мағыналылық және грамматикалық жағынан бір-бірімен байланысы.
4. Тұтастылығы, мәтіндегі барлық сөйлемдердің бірыңғай идеямен байланысты болуы. Тұтастық тақырыптық бірлікте көрініс табады. Ол кім, қашан, қайда және не үшін мәтінді қабылдайды деген сұрақтарға жауап іздеу арқылы қабылданады. Мәтіннің тұтастығы автордың коммуникативтік ниетімен анықталады. Мәтіннің барлық компоненттері коммуникативтік ниеттің дамуымен байланысты өрбіп отырады.
5. Ақпараттылығы. Құжат мәтінінің қисынды ақпараттарды қамтитындығымен ерекшеленеді. Құжат мәтінінің кейбір жеке топтары этикалық ақпараттарды береді.
6. Құжат мәтінінің ерекше қырларының бірі болып оның эстетикалық және ақпараттың жанрлық түрлерін беретіндігі болып табылады.
7. Адамның дүниетанымдық әрекетін басқаруға ықпал ететін құжат мәтіні жүйелілігін білдіреді.
8. Антропоөзектік. Құжат екі орталыққа ие: құжат авторы және оқырман. Құжат мәтінін адам жасайды және ол адамға қызмет етеді. Құжат мәтінінде адресаттардың мәліметтері қамтылады.
9. Әлеуметтілігі. Құжат мәтіні әрқашан қоғам өмірімен байланысты болып, қай кезеңде болмасын өзінің әлеуметтік қызметін атқарады.
10. Құжат мәтініне түрлі кестелер, графикалар, диаграммалар енуі мүмін. Құжат лингвистикасы ресми қатынастарды айқындайтықтан ресми-іскери тілмен сабақтастықта қарастырылуы тиіс. Яғни құжат тілі дегеніміз - ресми іс қағаздар тілі. Мемлекеттік органдар, ұйымдар арасындағы немесе олардың ішіндегі ұйымдар мен жеке тұлғалар арасындағы өндірістік, шаруашылық, заңдық қатынастарда іс-қағаздар мен ресми құжаттар ерекше қатынас жасау құралы болып табылады2.
Мәтін - құжаттың ең маңызды деректемесі. Ол негізгі екі бөлікке бөлінеді.
Біріншісінде - құжатты толтыруға негіз болған жай көрсетіледі. Екіншісінде - қорытындылар, ұсыныстар, нұсқаулар мен өтініш тілектер жазылады. Тіпті, мәтін бір ғана тіркестен тұрғанда, оның бірінші бөлігінде құжатты жасаудың себебі немесе негіздемесі айтылып, екіншісінде, - шешім, нұсқау, өтініш хабарланады.
:: Мәтін азат жолдарға бөлінеді, қажет болғанда айдарларға бөлініп, тақырыпшалар қойылады. Бұл әсіресе баяндама, есеп беру, шолуларда қажет.
:: Басқа тізбелер МС белгіленген үлгілерге сәйкес қолданылады.
:: Мәтінге қойылатын талаптардың бірі - оның қысқа жазылуы. Хаттардың және басқа құжаттардың мәтіні бір беттен аспауы қажет. Келісім - шарттардың көлемі шектелмейді.
Мәтінді жазу 3 түрге бөлінеді:
:: Анкета түрінде
:: Кесте түрінде
:: Байланыстырушы немесе комбинациялық
:: Анкета түрінде сандық немесе сөздік ақпаратты жазған кезде, көбінесе жеке құрам құжаттарда қолданылады;
:: Кесте түріндегі мәтіндер жоспарлы, есептік, қаржылық;
:: Байланыстырушы мәтін еркін немесе ақпаратқа өзгеріс енгізу үшін тұрақты ақпарат пен пробелі бар трафарет негізінде жасалады.
Құжаттарың өтуі тәртібінде және өңделу процесінде мейлінше бірізділік болуына күш салу қажет. Осы мақсатпен құжаттардың негізгі санаттары мен түрлерінің өтуі мен өңделуінің үлгі сұлбаларын жасау ұсынылады. Ұйымдастырушылық- құқықтық - жарғылар, ережелер, регламенттер, нұсқаулар, штат кестелері, өкімдік- қаулылар, бұйрықтар, өкімдер, шешімдер және басқалар, анықтамалы - ақпараттық - актілер, шарттар, баяндау және түсініктемелік хаттар, қорытындылар, пікірлер, тізбелер, хаттар, мәліметтер, келісімдер, тізімдер, анықтамалар, жоспарлы - есепті: жылдық, тоқсандық, айлық, басқа да жеке жоспарлар мен есептер, қызметкерлердің еңбек қызметін және оларды зейнетақымен қамтамасыз етуге аударылған ақша туралы мәліметтерді растайтын құжаттар. Соған байланысты топтастырылады.
:: Ұйымдастырушы құжаттар - Ұйым жарғысы, оның құрамы, штаттық кестесі, қағида, қызметтік нұсқаулар, ұйымның құрылтайшы құжаттары болып табылады. Мекеме мемлекеттік тіркеуге алынған сәттен бастап заңды тұлға болып саналады. Тіркеуге алынған мағлұматтар заңды тұлғаларды тіркейтін Мемлекеттік реестрге алынады. Мекеме жарғысы белгіленген тәртіп бойынша бекітіледі. Жарғыда мекеменің іс-әрекеті, негізгі бағыты, басқа бірлестіктер, жеке, заңды тұлғалармен қарым-қатынасы, құқықтары мен міндеттері жазылады. Жарғы мекеменің ұйымдық-құқықтығын, оның атын, мекен-жайын, басқару органын, бақылаушыларын, мекеменің қайта құрылуын, ісін тоқтатуын реттейді, растайды. Құрылтайшылардың келісім-шарттары мекеменің көздеген мақсатын, принциптерін, басқару органының құрамы мен мүмкіндіктерін, келісім-шарт уақытын белгілейді. Жарғы негізінде мекеменің құрылымдық жүйесімен жұмысшылар саны анықталады. Штат кестесінде қызметтік атаулар мен еңбекақылар көрсетіледі. Мекеменің бірнеше құрылымдық бөлімдері болған жағдайда құрылымдық бөлімшелердің құқықтық жағдайын айқындайтын, жауапкершілік міндеттерін, қызметтерін белгілейтін бағыттағы Ереже жасалады. Жұмысшылардың еңбегін ұйымдастыру мекеме әкімшілігінің міндеттеріне жатады және ол ішкі тәртіп ережелеріне көрініс табады. Мекеменің өзіндік әрекетімен қызметтік бағыты негізінде бұл құжат Ішкі тәртіп ережелерінің типтік үлгісін басшылыққа ала отыра жасалады.
:: Өкімдік құжаттар - Кәсіпорын, ұйым, мекемелердің ағымдағы қызметі бұйрық-жарлық құжаттары арқылы реттеліп, басқарылып отырады. Ұйым әкімшеліктері өздерінің қызметтік іс-әрекеттерінде келесі өкімдік құжаттарды шығарады: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер; кооперативті ұйымдар - шешім; қоғамдық ұйымдар - қаулы, өкім.
Ұйымның қызметтік іс әрекеттерін шешу негізінде нормативті немесе жекелген актіні қабылдау қажеттілігінің барысында ұйымда қаулы, шешім, бұйрықтар шығарылады. Қаулы, шешім, бұйрықтардың орындалуын ұйымдастыру үшін өкім шығарылады.
:: Өкім - мемлекеттік басқарма органның актісі, мағынасы бойынша өкілетті құжат.
:: Шешім - аса күрделі мәселелер жайында министрлік, ведомствалық немесе ғылыми мәжілістердің алқалы органдарымен қабылданатын құжат.
:: Нұсқау - ақпараттық әдістемелік немесе ұйымдастырушылық сипатка ие құжат.
:: Жарлық - басқарудын шұғыл мәселелері бойынша шығарылатын құқықтық акт.
:: Бұйрық - мекеме алдында турған негізгі және оперативті міндеттерді шешу мақсатында мемлекеттік басқару ұйымдардың, сол мекемеде жұмыс істейтін қызметкерлер мен оған қатысты ұйымдарға жазбаша түрде ұйым басшысының жеке басшылығымен берілетін құқықтық акт.
:: Анықтама - ақпараттық құжаттардың ең көп таралған түрі -қызметтік хаттарды жазуда кең тараған формат түрі А4 болып қала береді.Төменде осы формат түріне жазылатын хат түрлеріне тоқталамыз. Қазіргі кезде хаттарды машинкамен басудан гөрі, компьютерде теріп жазу кең түрде тарауда. Қызметтік хаттарды басып шығару технологиясы өзгергенімен, оларды ждазу әдісі, безендірілуі, хат мазмұнын беру тәсілдері ондаған жылдар бойы қалыптасқан дәстүрінен көп өзгерген жоқ. Олардың негізгілеріне тоқталып өтейік:
:: Хат негізінде схема бойынша баяндалады: кіріспе, дәлел, қорытынды.
:: Кіріспеде сұрақты негіздеу, оның тарихы, пайда болу себептері айтылады. Егер хат жоғарғы органдардың көрсетпесін орындауда құралатын болса, ережеге сәйкес нұсқау кіріспеде беріледі.
:: Дәлелдеуде сұрақтын мәнісі баяндалады. Ол құжатта қойылған сұрақтарды негіздеу, дұрыстығына күдік болмау үшін көңілге қонымды анық болуы керек.
:: Қорытындыда түйінді шешімдер беріледі. Көптеген көрсетілген хаттардың үштен бірі дәлелсіз болып табылады. Дәлелдер ешбір қайталаусыз және қарсылықсыз бірңнен екіншісіне қисынды түрде өтуі керек.
:: Хаттар қисының құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz