ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

Әл-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және бизнес факультеті

Экономикалық процестерді модельдеу кафедрасы

ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

Орындаған

1 курс магистр.

ГиМУ тобы Сейілхан Д. М .

Ғылыми жетекші

э. ұ. к., доцент Дуламбаева Р. Т.

Алматы, 2003

Мазмұны

ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ2

Банктерді реттеудің жүйесі9

ҚОРЫТЫНДЫ10

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР13

ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

Жақында жүргізілген банк жүйесін реформалау дамыған рынокты құру мақсатында жалпы экономикалық қайта құрулардың негізгі кұрама бөлігі болып келеді. Бұның қажаттілігі бұрынғы кеңесте, Қазақстанда банк жүйесі бір деңгейлі болуымен түсіндіріледі. Бірдеңгейлі банк жүйесі банктер арасындағы байланыстардың басым болуымен, олардың операциялары мен қызметтерінің жан-жақтылығымен сипатталады. Бірдеңгейлі банк жүйесенде Орталық банкпен бірге барлық несие институттары бір иерархиялық сатыда орналасады, олар олар клиенттерді несиелік есеп айрысу қызмет көрсету бойынша бірдей функциялар атқарады. Бұндай құрылымдық принцип негізінен экономикасы нашар дамыған елдерге және басқару режимі таталитарлық-әкімшілдік елдерге тән.

Бұл мәселені зерттегендер: Каленова Р. А., Хамитов Н. Н., Сейтқасымов А. С.

Нарықтық экономикаға көшу кезінде Қазақстанның деңгейлік банк жүйесі өзінің жұмысының қанағаттанғысыздығын, тиімсіздігін көрсетті. Нарықтық жағдайларға сәйкес банк жүйесін құру қажет болды. Банк жүйесі рыноктық экономика жағдайында екі жақты роль атқарады: біріншіден, банк жүйесі экономикадағы қаржы ресурстарының тиімді қайта бөлінуін қамтамасыз етеді; екіншіден банк жүйесі көмегімен ақша-несиелік реттеу жүзеге асады.

Екі деңгейлік банк жүйесі екі жазықтықтағы банктер арасындағы арақатынасты құруға негізделген: көлденеңінен және тігінен. Тігінен бұл - Орталық банк пен (басқарушы орган ретінде) коммерциялық және арнайы банктер (төменгі топтар) арасындағы бағындыру қарым-қатынасын білдіреді, ал көлденеңінен - бұл төменгі әртүрлі топтар арасындағы тең құқықтық серіктестік ретіндегі қарым-қатынасты білдіреді, бұл жағдайда әкімшілік және шаруашылыққа қызмет көрсетумен байланысты операциялық функциялары бөлінеді. Орталық банк “банктердің банкі” болып қалады, тек қана клиенттердің екі категориясы үшін ғана - коммерциялық және арнайы банктер, үкімет құрылымына, сонымен қатар “банктердің банкі” функциялары және қаржы-несие қызмет көрсету нарығының әрекет етуін реттеу мен бақылау мақсатындағы банк мекемелрінің қызметін басқару функциялары басым болады /1, 5-7б/.

Бүгінгі күнде Қазақстанның қазіргі екі деңгейлі банк жүйесі біздің республикамызда 1987 ж бастап жүргізіле бастаған, банктік реформа шеңберінде туындаған әр түрлі өзгерістер нұтижесінде құрылды. Банктік реформаның басы 1987 ж 17 шілденің Монобанк құрылымын СССР Госбанкіне және бес мемлекеттік арнайы банктердің (Промстройбанк, Агропромбанк, Жилсоцбанк, Сбербанк, Внешэкономбанк) қайта құрылуы туралы қаулысының шығуымен басталды /2, 10-12б/. Бұл уақытта СССР-дің Госбанкі экономикалық негізде ақша айналымын басқару тетіктерін ала алмаса да, орталық және коммерциялық банктердің функцияларын біріктіріп атқаруды қойды.

Банк жүйесін қайта құрудың бірінші әрекеттері табыспен аяқталмады. Бұл уақыттағы құрылған арнайы банктер басқарудың және несие ресурстарын бөлудің орталықтандырылған құрылымын сақтап қалды да, өзара бәсекелестік үшін орын қалдырмады, себебі клиенттерді өзара заңды түрде бөліп жіберді. Сонымен ресурстардың тігінен еркін түрде жылжуының негізі құрылмады. Ал ақша-несие реттеуінің тиімді механизміне келсек, онда 1987 ж банк реформасы бұл бағытта теріс нәтижелерге әкелді. Ақша айналымын басқарудың бұрынғы жүйесі бұзылды, ал нарықтық қатынасқа бағытталған жаңа жүйе әлі құрылмады.

Госбанк эмиссиялық орталық ретінде роль атқарды, ол тек қана арнайы банктерге ықпал ету тетігі болып табылды және айналымдағы ақша массасының жиынтығына бақылауын жоғалтты. Бұл банк жүйесінің әрі қарай дамуын күрделендірді.

Соған қарамастан банктік реформаның бастапқы этаптарының кемшіліктеріне қарамастан, ең басты жетістігі - банк ісінің демократияландыруына қарай қадамы болып табылды. Арнайы банктердің пайда болу жүйесі 1998 ж үлестік /3, 21-22/, бакционерлік негіздегі кооперативті және коммерциялық банктердің пайда болуына әкелді.

Бірінші коммерциялық банктер аяқ астынан, ешбір заңды және нормативті базасыз құрылды. Олар мемлекеттік арнайы банктердің жүйесімен тығыз байланысты болды: мемлекеттік арнайы банктер жаңа банктің жарғылық капиталының құрылуына қатысты (тікелей қатысы), және арнайы банктермен қолданылатын несие беру, қарыздар мен депозиттер бойынша пайыздық қойылымдарды есептеу формаларына (жанама қатысы) сүйенді. Бірақ бұл байланыс өте тез уақытта әлсірей бастады, коммерциялық банктер өздерінің дербестігін нығайтып, қалыптасатын рыноктағы арнайы банктердің накқты бәсекелестеріне айнала бастады. ¤здерінің қызметтерімен олар экономикалық өмірдің барлық салаларындағы нарықтық қатынастың дамуына жағдай жасап отырды және шаруашылық органдардың нарықтық еркіндігіне ұмтылысын күшейтіп отырды.

Нарықтық дербестігін алған банктер өздерінің клиенттерге деген бабын өзгертті, олардың несиелік және төлем қабілеттілігінің талдауына көбірек көңіл аудара бастады, банк қызметінің жаңа формаларын белсенді түрде енгізе бастады, делдалдық және консультациялық қызметтер көрсете бастады.

Бірақ, несие ресурстарының басым бөлігін орталықтандырылған қайта бөлуді жүзеге асыратын мемлекттік арнайы банктердің жүйесі сақталынса, коммерциялық банктер қаржы рыногының институционалды құрылымы бола алмады. Оларда нарықтық құрылымның тек қана сыртқы белгілері болды, бірақ орталықтандырылған мемлекттік банк жүйесіне деген қатынасы бойынша қосымша ролін атқара берді.

Берілген дербестікті, олардың қызметін белгілейтін шын бәсекелестік пен заңдардың жоқтығын пайдалана отырып, банктердің көпшілігі мемлекттік арнайы банктердің несие ресурстарын өздерінің пайдасы үшін қолдану негізінде табыс алып жүрді. Ал мемлекттік арнайы банктер өз жағынан коммерциялық банктер операцияларының дамуын, филиалдың тармақтардың кеңеюін тоқтату арқылы, өздерінің клиенттерінің оларға көшуін болдырмау арқылы күштей ықпалын тигізді. Госбанктің сол кездегі арнайы банктер мен коммерциялық банктерге деген реттеуші ролі өте кішкентай болды. Бұл жағдайда арнайы банктердің дербес коммерциялық банктерге айналуы тез қарқынмен дамыды. Банктік реформа жаңа бағыт алды. Төменгі мекмелердің ынтасымен басталған бұл процесс “жоғарыдан” келген шешімдермен тездетілді. 1990ж 7 желтоқсанда СССР Жоғарғы Кеңесінің банктер туралы қабылданған заңдарды арнайы банктер жүйесін таратып, банктік жүйенің коммерциализациясымен аяқталды /4, 5-7б/.

Өтпелі кезеңде қатар өмір сүрген жаңа және бұрынғы банктік құрылымдар салыстырмалы түрде ұзаққа созылмады. 1991 ж “банктер және банк қызметі” туралы және 1992 ж “Қазақсатан Республикасының Ұлттық Банкі” туралы заңдардың қабылдануы нұтижесінде екі деңгейлі банк жүйесін құру туралы мұселе қойылды.

Нұтижесінде республикамызда екі деңгейлі банк жүйесі құрылды. Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейіне жатады. Ал банк жүйесінің екінші деңгейіне Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мұртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда, барлық коммерциялық банктер мен өзге банктік емес қаржылық-несиелік мекемелер жатады. Ұлттық Банк басты банкі болып табылады және мемлекеттің меншігі болып табылады. Бір жағынан, ол коммерциялық банктер мен мемлекетпен (бюджетпен) белгілі бір азаматтық-құқықтық мәліметтер жасайтын заңды тұлға болып келеді, ал екіншіден, елдің ақша-несие жүйесін басқарудағы кең билік өкілеттігімен бөлінген.

Банкімен, жалпы мемлекеттік ақша - несие саясатының шегінде жасалады.

Ақша айналымының ұйымдастырылуы Ұлттық Банкпен, 1994 жылы 12 қаңтарда қабылданған “Қазақстан Республикасының ақша жүйесі” туралы Заңға сұйкес жүзеге асырылады және ақша эмиссиясын шығаруда, ақша айналымын ұйымдастыруда, ақшаны айналымнан шығару, кассалық операцияларды жүргізу тұртібінің сұрақтары бойынша нормативті актілерді шығару, тасымалдау ережелері, қолдағы бар ақшаның инкассациясы және сақталуы, экономикалық ұдістермен ақша айналымын басқару болып табылады.

Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” заң күші бар Жарлығында белгіленген шекте Қазақстан Республикасы Президентіне есеп береді, өз қызметінде Конституцияны, Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы”, “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” заң күші бар Жарлықтарын және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық және заң актілерін, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерін, Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттарды (келісімдерді) /5, 9-10б/, сондай-ақ осы Ережені басшылыққа алып отырады.

Қазақстан Ұлттық Банкі заңды тұлға - ұйымдық - құқықтық нысанда - мемлекттік мекеме болып табылады, оның дербес балансы бар, толық шаруашылық есеп принципінде жұмыс істейді және өзінің филиалдарымен, өкілдіктерімен және ұйымдарымен бірге сатылап бағыну жолындағы орталықтанған біртұтас құрылым.

Қазақстанның банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері құрайды. Яғни, Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мұртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін қоспағанда, өзге банкілердің бұрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады. Несие жүйесінің маңызды үш элементіне келесілер жатады /6, 14-15б/:

1. Орталық эмиссиялық банк;

2. Коммерциялық банк;

3. Арнайы қаржылық мекемелер.

Банктер туралы заңға сәйкес, банк - Ұлттық банк лицензиясының негізінде заңды және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тартуға және өз атынан қайтарылым мен мерзімдік шарттарында оларды орналастыруға, сонымен қатар өзге де банктік операцияларын жүзеге асыруға құқық беретін крммерциялық мекеме болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктер бірлескен түрдегі мекемелер ретінде құрылады және шаруашылық (кұсіпкерлік) қызметпен айналысады.

Коммерциялық банктер көп функциялы мекемелер болып табылады. Ірі коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне кешенді қаржылық қызмет көрсетеді (несие беру, депозит, есеп айырысу және т. б. )

Коммерциялық банктердің екі типі болады: Универсалды және арнайы. Универсалды банк - банкілік операциялардың барлық түрлерін немесе көпшілігін жүргізеді.

Банктің осындай түрлері Германия, Франция, Швейцария, Ұлыбритания, Австрия сияқты батыс Еуропа елдерінде қалыптасқан. Арнайы банк - керісінше, банк операцияларының бір немесе бірнеше түрлерін жүргізеді. Мұндай клммерциялық банктер АҚШ-та, Жапонияда, Италияда қалыптасқан.

Бүкіл дүние жүзінде универсалды банк жүйесіне ұмтылу байқалады. Банктің бұл типі біздің республикаға да тұн.

Қазіргі коммерциялық банктер корпоративті типтегі ұйымдар түрінде құрылады және шаруашылық қызметпен айналысады.

Коммерциялық банктер - кәсіпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа тікелей және жан-жақты кешенді қызмет көрсетеді. Коммерциялық банктердің негізгі мақсаты - неғұрлым жоғары пайда табу.

Бүгінгі күнде Қазақстанда негізінен екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты деп айтуға болады. Бірінші немесе жоғарғы деңгейі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады, ол орталық банктерге тән қызметтерді атқарады. Екінші немесе төменгі деңгей мемлекеттік, коммерциялық, акционерлік, бірлескен және шетел банктері болып табылады.

2003 ж. 1 қаңтарына республикада 38 екінші деңгейдегі банктер тіркелді, соның ішінде мемлекеттік немесе жарғылық капиталында ҚР Үкіметінің 100% қатысуымен банктер - 2, мемлекетаралық -, шетел қатысуымен (резидент емес банктердің еншілес банктерді қоса) - 17.

Соның ішінде шетел капиталының 100% қатысуымен - 9, 50% жоғары - 6% /7, 21-22б/.

Теңгемен және шетел валютасымен банк операцияларын жүргізуге 1. 01. 03 жылына екінші деңгейдегі 50 банктердің лицензиясы бар. 1. 01. 03 жылына 24 банктің филиалдық жүйесі бар, филиалдардың жалпы саны - 366, оның ішінде “Қазақстан Халық Банкі” ААҚ - 167, “Қазақстан Наурыз Банкі” - 33, шетел банктері - 1.

Банктің орналасқан жерінен тыс есеп-айырысу бөлімдері бар банктер саны - 18, олардың жалпы саны 1. 02. 03ж. - 1026, оның ішінде “Қазақстан Халық Банкі” ААҚ - 457, “Туранәлем Банкі” - 224.

Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық стандарттарға көшу тәртібі туралы Ережеге сәйкес, 12. 12. 96ж, 292 ҚР Ұлттық Банкі басқармасының қаулысымен бекітілген, 1. 01. 03 ж. үшін халықаралық стандарттарға көшу бойынша бірінші топқа - 4 банк, екінші топқа - 16 банк кірді.

Республикада шетел банктерінің 14 өкілдігі ашылды. Барлығы 53 ломбард, 43 несиелік серіктестігі, сонымен қатар банк операцияларының жеке түрлерін жүзеге асыратын 44 басқа да ұйымдар тіркелді /8, 17-18б/.

Егер банк топтарын ҚР облыстары бойынша қарастырсақ, онда олардың республика территориясы бойынша географиялық орналасуы біркелкі болып келмейді. Сонымен, Алматы қаласына 29 банк (62%) және 19 филиал, Астана қаласы 16 филиал мен Павлодар облысына (24) 2 банк; Оңтүстік Қазақстан облысына (26), Қарағанды (30), Қостанай (31), Атырау (18), Маңғыстау (15) облыстарына 1 банктен келеді. Ал Ақтөбе (20), Шығыс Қазақстан (42), Жамбыл (18), Ақмола (24), Алматы (23), Батыс Қазақстан (19), Қызылорда (18), Солтүстік Қазақстан (22) облыстарында бірде-бір екінші деңгейдегі банктер тіркелмеді. Барлығы Қазақстан территориясында 1. 01. 03 жыл үшін екінші деңгейдегі банктердің 365 филиалы және 38 екінші деңгейдегі банктері тіркелді. Бүгінгі күнде қызмет ететін банктер тізімі келесідей /9, 8-9б/:

1 кесте- Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктер тізімі:

Ұлттық Банк жағынан қадағалау қызметінің күшеюі банк капиталының құрылымына, сонымен қатар банктермен пруденциалды нормативтерді орындауына айтарлықтай әсерін тигізді. Мысалы, қазіргі уақытта 500 млн. теңгеден жоғары төленген жарғылық қоры бар банктер саны - 6, 130-150 млн. теңге - 7-ге артты, 80-130 млн. теңге - 9-ға азайды, 20-80 млн. теңге - 7-ге азайды. Сонымен, екінші деңгейдегі банктердің жеке капиталдарының жиынтығы 0, 1%-ке артып, 161, 2 млрд. теңгеге дейін, банктердің жинақталған акивтері - 4, 0%, 1167, 0 млрд. теңгеге өсіп, міндеттемелер жиынтығы 4, 3%, яғни 1030, 8 млрд. теңгеге арты /10, 21-22б/.

Банк жүйесінің тұрақтылығын және орнықтылығын сақтауды Ұлттық Банк пруденциалды реттеу арқылы жүзеге асырады. Пруденциалдық нормативтер баға механизміне қатысусыз қаржылық институттарды басқару стандарттарын белгілейді.

Екінші деңгейдегі банктердің бұзушылық динамикасын талдау банктердің нормативтерді орындау деңгейі 1996 жылдан кейін көлемді түрде өскенін көрсетеді.

Соңғы уақытта банктер максималды пайдалылыққа жету мақсатында өздерінің активтері мен пассивтерін басқаруға көбірек мән бөле бастады.

Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің сандық өсуінің динамикасын қарастыру маңызды болып табылады .

Ең бірінші коммерциялық банктер Қазақстанда 1988 жылы пайда болды. Сол уақытта олардың саны 6-дан аспады. ҚР тіркелген банктер саны 01. 01. 00 жыл үшін - 71, 01. 01. 01 жыл үшін - 48, 01. 01. 02 жыл үшін - 42, 01. 01. 03. жыл үшін - 38 /11, 13-14б/. Оның ішінде бағалы металдармен операцияларды жүргізу үшін банк, ішкі және сыртқы валюталық рынокта операциялар жүргізуге банктік лицензия болды.

Менің ойымша, банктер қызметін тоқтатудың және лицензияларын тартып алудың себептерін қарастыру қажет.

Жылдың ақша-несие саясатының негізгі бағыттарына сұйкес, Ұлттық Банк инфляция деңгейінің өзгеру динамикасы мен қатар рыногының ішкі жағдайын есепке ала отырып сыйлық ақының ресми қойылымдарын белгілейді. 1998 жыл ішінде қайта қаржыландыру қойылымдары оң болды: 35%, 20, 5% дейін төмендеді, ломбардтық несие бойынша сыйлық ақы қойылымы - сұйкесінше 39%, 16, 5% “овернайт” несиесі бойынша сыйлық ақы қойылымы 15% 25% көтерілді/12, 24-25б/.

Республика экономикасының қолдағы бар ақша қажеттілігін, кұсіпорындар мен ұйымдардың, егер шотындағы ақшаның болуы, 1998 жылы толық көлемде және өз уақытында қанағаттандырылды.

Айналымдағы қолдағы бар ақша көлемі жылдың соңына 92, 8 млрд. теңге құрады/13, 11-12б/.

2 кесте- ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің сандық құрамы

2-кестеден көріп отырғанымыздай, банктеріміздің саны жылдан жылға азаюда. Жалпы банктер қатарында 1995-1996 ж. ж. 4 мемлекеттік банк (мемлекеттің 100% қатысуымен құрылған) болған болса, ал соңғы жылдары бір ғана мемлекеттік банк қалған. Ол банк - ЖАҚ Қазақстан Эксимбанкі болып табылады. Сонымен қатар жарғылық капиталында 100%-дан төменгі мөлшерде мемлекеттік үлесі бар банктеріміздің саны екеу: ААҚ “Халық Жинақ Банкі” мен ААҚ “Центр Кредит Банкі”/14, 31-32б/.

Қазақстанның банктік секторында шетел капиталының қатысуы кеңейе түсуде. Айталық, бірнеше жыл ішінде еншілес банктердің активтері банктік сектордың жиынтық активтерінің құрамында 12, 3%-дан 15, 6%-дейін ұлғайған.

1999 жылы Халықаралық стандартқа өту бағдарламасын іске асыру жалғасын табуда. аталған Бағдарламаның ережесі бойынша отандық банктерге капитал жеткіліктігі, активтер сапасы, менеджмент деңгейі, бухгалтерлік есеп, ақпараттарды енгізу және беру жағынан халықаралық стандартқа өту қарастырылған. Барлық жұмыс жасайтын банктерге 2000 жылдың соңына дейін халықаралық тұжірибеде қабылданған стандарттарға өту көзделген. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылу қажеттілігі ұсынылады /15, 5-7б/.

Банктерді реттеудің жүйесі

Екінші деңгейдегі банктердің пруденциалдық нормативтерді бұзушылар саны 2003 жылдың 1 сәуіріне 1 банк болды /16, 11-12б/.

3 кесте- Пруденциалды нормативтерді бұзған екінші деңгейдегі банктер:

2003 жылдың ішінде банк жүйесінің өтімділік артықшылығын көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті бір деңгейде болды (0, 92-0, 97), оның нормасы ұр банк үшін 0, 3. Қысқамерзімді өтімділік коэффициенті 2003 жылдың 1 сұуіріне 0, 92 құрады (минималды көлемі - 0, 4) /17, 36-37б/.

4 кесте бойынша 1999 жылдан бастап халықтың банк жүйесіне деген сенімі артады; депозиттер мен банктер беретін несиелер көлемі ұлғаяды /18, 14-16/.

4 кесте- Екінші деңгейдегі банктер депозиттерінің және несиелерінің көлемі:

ҚОРЫТЫНДЫ

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс