Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізетін ақша - кредит саясаты. Ақша айналысын басқару

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАРЫ

Кіріспе 2
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізетін ақша-кредит саясаты 3
1-тармақ. Ақша айналысын басқару 3
2-тармақ. Ақша-кредит саясатының құралдары 6
Қорытынды 13
Пайдаланылған әдебиет тізімі 14

Кіріспе

Орталық банктер елдің барлық кредит жүйесінің бас үйлестіруші және
реттеуші органының ролін орындай отырып ерекше орын алады және
экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болады. Олардың бас ролі
мемлекет берген кең өкілеттіктермен негізделген.
Орталық банк елдік эмиссиялық, резервтік, кассалық орталығы болып
табылады, нормаларды шығару, бақылау құқығына ие болады, “банктердің бас
банкі” ролін атқарады, ақша-кредит және валюта саясатын айқындайды; оның
қызметінің негізгі мақсаты – пайда табу емес, елдің ақша-кредит саясатын
және кредиттік жүйеге басқаруды жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекет берген эмиссиялық құқыққа ие Орталық банк экономиканы
тұрақтандырудың, тауар-ақша тұрақтандырудың жалпы мемлекеттік саясатты
жүргізеді.
“Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” ҚР Заңы бойынша ҚР
Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және
республиканың банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. КСРО Мемлекеттік
банкінің бұрынғы Республикалық кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі болып қайта құрылды. Ол күнделікті клиенттерге қызмет көрсететін
әдеттегі мемлекеттік банкіден орталық эмиссиялық банкіге айналып,
“банктердің бас банкі” болды.
Іс жүзінде барлық кассалық резервтер Ұлттық Банкіде шоғырланатынын
және олардың шаруашылық айналымға түсімдері Ұлттық Банктің мекемелері
арқылы коммерциялық банктердің кассасын толықтыру арқылы болатынын
білдіреді.
Ұлттық Банк – өзінің алтын-валюта резервтерін, басқа да материалдық
құндылықтарды қоса алғанда, ақша резервтерін құрайтын оқшауланған мүлікке
ие заңды тұлға. Мүліктің қалыптасуының көздері банк қызметінен алынған
кірістер мен шығыстар, бағалы қағаздардан түскен кірістер, тиісті
бюджеттерден алынған дотациялар болып табылады.
Ұлттық Банк іс жүзінде унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
жарғылық қордың жалғыз жазылушысы және иесі. Негізгі қорлар үй-жайлардан,
ғимараттардан, жабдықтан, көлік құралдарынан және басқа да құндылықтардан
тұрады, ал айналым қаражаты – банкке тиесілі өзінің ақша қаражатынан.
Ұлттық Банк резервтік және басқа қорларды құрады. Резервтік қор жарғылық
қор мөлшерінде қалыптасады, өз табысы есебінен толықтырады және осы қор
жөніндегі ережеге сәйкес жүргізетін операциялар бойынша залал мен
шығындарды өтеуге арналған.
Ұлттық Банктің қаржы жылы ішіндегі табысы осы қаржы жылына қатысты
кірістер мен шығыстар арасындағы айырма ретінде айқындалады, оған
активтердің амортизациясын есептен шығару жатады; оның ішінде мерзімі бір
жылға амортизациялануы мүмкін банкноттар мен металл ақшаны шығару құнының
бір бөлігі. Жарғылық, резервтік және басқа қорларды қалыптастырғаннан кейін
қалған табыстың бөлігі республикалық бюджетке аударылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізетін ақша-кредит саясаты

1-тармақ. Ақша айналысын басқару

Ұлттық Банк – борышты төлеуге қабылдауға міндетті елдегі жалғыз заңды
төлем құралы банкноттарды шығарудың эмиссиялық құқығына ие жалғыз
мемлекеттік орган. Олар қолма-қол ақшасыз баламасын алумен банктерге сату
нысанында Ұлттық Банк эмиссиясында орындалады. Қазақстан Республикасының
ресми ақша бірлігі теңге болып табылады.
Ұлттық Банк банкноттар мен металл ақшаның қажетті санын белгілейді,
олардың шығарылуын қамтамасыз етеді, оларды сақтау, жою және қолма-қол ақша
қаражатын инкассациялау тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен металл ақша
номиналдық құрамына, нысанына және әшекейленген графикаға ие болуы тиіс.
Валютаны айырбастау құқығына ҚР Жоғары кеңесі ие.Ұлттық валютаның қызмет
ету тәртібін, мерзімін және талаптарын белгілеу құқығы ҚР Президентіне
тиесілі.
Ұлттық Банк ҚР ұлттық валютасының шетел мемлекеттерінің ақша
бірліктеріне айырбас бағамын айқындау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы банктердің кассаларына тұрақты қайтару
арқылы жүреді. Ұлттық Банкке қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру
жүктелген.
ҚР ақша банкноттарын шығару бойынша өз қуаттарын енгізуге және
коммерциялық банктерге ақшаны инкассациялауға лицензияны беруге байланысты
қолма-қол ақшамен жағдай 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда күрт
өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттардағы қаражат
қалдығы шегінде қосымша қолма-қол ақшаны алады, мұндайда операциялық
кассадағы қолма-қол ақша қалдығының шектеуі белгіленбейді.
Эмиссия – мемлекеттің банкноттарды, металл ақшаны, бағалы қағаздарды
шығаруы. Ол қолма-қол ақшамен, сондай-ақ қолма-қол ақшасыз да болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша нысанындағы эмиссия айналысқа қосымша банкноттар мен
металл ақшаны шығаруды білдіреді.
Қазақстандағы қолма-қол теңге эмиссиясының елеулі көлемінің ең басты
себебі кәсіпорындар арасында әдеттегі қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
қолма-қол ақшаға ішінара ауысуы болып табылады, бұны теріс құбылыс деп
санауға болады.
Бірақ 1995 жылдың өзінде-ақ жағдай өзгере бастады, кассалық
түсімдердің кассалық шығыстармен салыстырғанда өсуі нәтижесінде банктер
кассаларында берілетін қолма-қол ақша эмиссиясының үлес салмағы қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік-несиелік операциялар
процесінде жүзеге асырылады. Банктердегі депозиттер сомасы кредиттік ақшаны
құру үшін олардың потенциалын құрады. Соңғылары банк салымдарды чектердің
эмиссиясы немесе заемдарды ұсыну арқылы шоғырландырған кезде құрылады. Осы
операцияның нобайы мынадай: 100 ақша бірлігі депозитіне міндетті резерв 15
ақша бірлігі құрады; қалған 85 ақша бірлігін банк заемдарға айналдыруы
мүмкін. Сонда айналыстағы ақша массасы мынадай болады: 100 + 85 = 185 ақша
бірлігі, бұл 85 ақша бірлігі сомасына жаңа ақша құруды білдіреді. Осылайша
құрылған ақша өз кезегінде басқа депозиттердің пайда болуына әкеліп соғады,
олар өздері ақша эмиссиясының себебі болуы мүмкін. Ақшаның мультипликативті
кеңеюі болады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын Ұлттық Банк ақша базасы сияқты ақша
агрегатына және ақша мультипликациясына бақылау жасау арқылы жүзеге
асырады.
Ақша базасы – Ұлттық Банк құратын ақша. Оған айналыстағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер кіреді. Міндетті резервтер, өз
кезегінде, банктер депозиттерінің бір бөлігін білдіреді, оларды белгіленген
нормативтерге сәйкес Ұлттық Банктің арнайы шотында немесе өзінің Ұлттық
Банктегі корреспонденттік шотында (Ұлттық Банктің рұқсаты бойынша тек
қаржылай тұрақты банктер қолданатын резервтеудің альтернативті тәсілі)
сақтауы тиіс. Артық резервтер – Ұлттық Банктегі корреспонденттік шотындағы
өзге қалдықтар.
Айналыстағы қолма-қол ақшаның көлемі банктердегі корреспонденттік
шоттардағы қаражаттың болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық Банк ақша
базасының көлемін екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі
корреспонденттік шоттарындағы қаражат көлемін реттеу арқылы, яғни
банктердің өтімділігін реттеу арқылы реттейді.
Бұл ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалану арқылы жүзеге
асырылады. Осы құралдар ақша мультипликаторының көлеміне әсер етеді, ол
массаның ақша базасына кеңею шегін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының көлемі міндетті резервтеу нормасына тәуелді
болады, өйткені міндетті резервтерді банктер кредит ресурстарының көзі
ретінде пайдаланбайды, сондай-ақ айналыстағы қолма-қол ақшаның үлес
алмағына тәуелді болады. Бұл айналыстағы қолма-қол ақша банктерден тыс бола
отырып, мультипликацияланбайтынына байланысты. Айналыс жылдамдығына ақша
мультипликациясының қарқыны әсер етеді.
Ақшаның экономикадағы айналыс жылдамдығын (бұл жағдайда төлемдердің
банк жүйесі арқылы өту жылдамдығы назарға алынбайды) Ұлттық Банк тікелей
реттемейді, бірақ оның көлемі инфляция деңгейіне әсер етеді және ақша-
кредит саясаты үшін маңызы бар. Ақшаның экономикадағы айналыс жылдамдығының
төмендеуі ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялық
кредиттік салымдардың өсуі туралы айтады, бұл экономиканың жалпы алғанда
тұрақтануы, халықтың ұлттық валютаға сенімінің артуы кезінде мүмкін болады.
Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға сенімсіздік
көрсеткіші болады және ақша массасындағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
ұзақ мерзімді жинақ ақшаның төмен үлес салмағымен, шаруашылық
субъектілерінің ұлттық валютадан тезірек құтылуымен және оны сенімді
активтерге аударумен ілесе жүреді.
Ақша айналысы жылдамдығының көлемінен экономиканың монетаризация
деңгейіне тәуелді болады, ол ақша массасының ІЖӨ қатынасын белгілейді.
Айналыс жылдамдығы неғұрлым төмен болса, соғұрлым монетаризация деңгейі де
жоғары болады.
1989 ж. Франциядағы монетаризация деңгейі 68,5%, Германияда – 64,5%,
Ұлыбританияда – 89,1%, АҚШ-та – 77,5% және Жапонияда – 116,7% болды. 1995
ж. Қазақстанда монетаризация деңгейі шамамен 12% болды, бұл жеткіліксіз
еді.

2-тармақ. Ақша-кредит саясатының құралдары

Проценттік саясат ақша-кредит саясатының бірден-бір құралы болып
табылады. Ұлттық Банк қайта қаржыландырудың бірыңғай ставкасын белгілейді,
ол ақша рыногының жалпы жағдайына, кредиттер бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне және инфляциялық күтілімдерге тәуелді болады. Ұлттық
Банк өзінің проценттік саясатын мемлекеттік ақша-кредит саясатын іске асыру
мақсатында нарықтық проценттік ставкаларға әсер ету үшін қолданады. Қайта
қаржыландыру ставкасын белгілеген кезде Ұлттық Банк проценттік ставкаларды
оң ұстауға сүйенеді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейін проценттік саясаттың негізгі
мақсаты оны кредитке деген сұраныстың төмендеуін қамтамасыз ететін деңгейге
көтеру болды, ал соның артынан ақша массасының өсімін, тиісінше инфляцияны
төмендету болды. Жоғары проценттік ставкалар, нақты айтқанда проценттер
бойынша төлемдер – шығыстың бірден-бір құрамдас бөлігі. Яғни, жаңа
проценттік саясат өз нәтижелерін қандай да бір болашақта емес, қысқа уақыт
аралығында беруші еді.
Қазақстанда инфляциямен күресте жоғары проценттік ставкаларды
пайдалануды мәжбүр еткен маңызды факторларының бірі шетел валютасына артық
сұранысты (сыртқы экономикалық қызметтің қажеттілігімен негізделмеген)
төмендету қажеттілігі болды. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл ішінде
валюталардың бағамдық айырмасы есебінен спекулятивті кіріс алу мүмкіндігі
банктердің қысқа мерзімді капиталдарының елдің валюталық рынокқа ағымын
болжады. Теңгенің айырбас бағаммен айқындалатын оның сыртқы құнының
көрсеткіші және несиелер бойынша проценттік ставкалар деңгейлерінің және
бағалы қағаздар бойынша кірістіліктің инфляциясынан басқа айқындалатын ішкі
құнының көрсеткіштері арасындағы ара қатынасты бұзу ұлттық валюта
тұрақтылығы үшін теріс әсері болуы мүмкін.
Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкаларының өзгеру серпінділігі
мынадай. 1994ж. қаңтары-ақпанында қайта қаржыландыру ставкасы 270%
деңгейінде болды, наурыз-тамызында 300% болды. 1994 ж. орта шенінен бастап
инфляцияның төмендеуіне және теңгенің айырбас бағамының тұрақтануына
байланысты ставка қыркүйек айында 280% дейін төмендеді және ай сайын
төмендеп отырды. 1994ж. аяғына ол 230%, 1995ж.- 52% және 1996ж.
қыркүйегінде 30%, 1997ж. - 24% болды.
Қаржылық операциялардың барлық түрлері бойынша проценттік ставкалардың
деңгейі Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру ставкасымен айқындалады. Әр түрлі
несиелер бойынша төленетін проценттік ставкалардың өзара бірнеше басты
себептермен айырмашылығы бар. Олардың арасынан заемдардың әр түрлі
ұзақтығын, уақыт ішіндегі төлемдерді бөлудің бірдей емес сипатын,
проценттерді төлемеу мүмкіндігіне байланысты тәуекелдің әр түрлі дәрежесі,
сондай-ақ проценттік ставканы өзгерту мүмкіндігін атап көрсетуге болады.
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер, банкаралық кредиттер, Ұлттық
Банктің ноттары бойынша проценттік ставкалар сауда-саттықта белгіленеді
және олардың нарықтық мағыналарына сәйкес келеді. 1994ж. тамыз айынан
бастап барлық нақты нарықтық проценттік ставкалар оң сипатта болды (тек
Ұлттық Банктің ноттарынан басқа, олар 1995ж. қазаны мен 1996ж. қаңтары
кезеңінде нақты мағынада теріс болды, бұл Үкіметтің бағалы қағаздарымен
бәсекелестікті болдырмау тұрғысынан ақталды).
Ұлттық банктің қазыналық вексельдері мен ноталары бойынша табыстылық
Ұлттық банктің банкаралық несиелері бойынша табыстылықтан төмен болды. Бұл
несиелермен салыстырғанда қарыз бен пайыздар бөлігінде МҚО және Ұлттық банк
ноталарының үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.
Резервтік талаптар. Банктер ұсынған несиелер көлемін реттеу, өздерінің
міндеттемелері бойынша банктердің өтелмеген төлемінің тәуекелдігін
төмендету, сонымен қатар банк салымшылары мен акционерлерінің мүдделерін
қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілген ҚР коммерциялық,
кооперативтік және жеке меншік банктердің қызметін реттеу туралы Ереже 18-
20 % міндетті резерв бойынша нормативті көздеді. Теңге және шетел
валютасындағы банктердің жалпы депозиттік міндеттемелерінен норматив 30 %-
ке дейін артқан 1994 жылдың мамырына дейін Ереже қолданыста болды, 1994
жылдың 1 тамызынан бастап шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер
бойынша норматив 15%-ке дейін төмендеді.
Банктердің міндетті резервтерінің нормативінің артуы 1994 жылдың
бірінші жартысында ақша мультипликаторының күрт өсуіне байланысты болды.
Егер 1994 жылдың 1 қаңтарына дейін ақша жиынының көлемі ақша базасының
шамасын 1,61 есе арттырса, 1994 жылдың 1 сәуіріне дейін бұл шама 2,21
құрады, ал 1 шілдеде – 3,1. Ақша-несие саясатының осы құралын пайдалану,
сондай-ақ қарыз алушылардың несиені өтеу қабілеттілігі бағасына банктердің
барынша қатал қарауынан 1994 жылдың 1 қазанына дейін ақша
мультипликаторының шамасы 1,66 дейін төмендетілді, 1995-1996 жылдар бойы
ақша мультипликаторы 1,8-1,9 деңгейінде сақталды.
Банктердің артық резервтерінің (Ұлттық банктегі корреспонденттік
шоттардағы қаражаттар) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.