Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың тозуы
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап
келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін,
есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады.
Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін
сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен
талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа
кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі
мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына
сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы[1] анықтайды. Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды. Ақшалай өлшем бірлігінде көрсетілген негізгі қорлар
негізгі құралдар деп аталады.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ. Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда
қаржыландыру мәселесін уақыттылы шеше алмайтын болғандықтан бұл
объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық төлемнің дұрыс есептелуі жалға
алушы мен жалға берушілер арасындағы құқықтар мен міндеттемелердің
айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға алынған және жалға берілген
негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы бухгалтерлік есептің маңызды
бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Бүгінгі таңда жалдау
қатынастарын шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын
несиелік серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта
түсуде. Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға алынуы мен
жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу менің негізгі
мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің міндеттерімді
келесідей сұрақтар анықтайды:
- негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуымен, олардың тозуы мен
амортизациялық аударымды есептеу жолдарымен танысу;
- жал түрлерімен танысу;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Жұмысты жазу мақсатында АҚ Желдірме жауапкершілігі шектелген
серіктестіктің нақты деректері мен бухгалтерлік есеп пен аудиторлық
қызметке қатысты заңдық нормативтік актілер, халықаралық есептілік
стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың оқулықтары
қолданылды.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚР-ДАҒЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
1. Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен. Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз. Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер
учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен
жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен
техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау
құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және
жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да
басқаларын жатқызамыз. Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды-
көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы дайын
бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін
ашып қарау үшін олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу
керек. Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің немесе орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады. Егер
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы тек қана ұйымның негізгі
шаруашылығының түріне ғана қызмет жасайтын болса, онда бұл ұйымдағы негізгі
құралдардың барлығы түгелімен сол ұйымның атқаратын қызметі саласындағы
топқа жатады. Негізгі құралдардың бүгінгі таңдағы болсын бұрынғы болсын
шаруашылықта алатын орны ерекше. Қай салада да болмасын қолданыстарында
негізгі құралдар болады. Сондықтан да олардың пайдаланылуын және де оларға
амортизация есептеуде бухгалтерлік мамандарға қойылатын талаптар
жоғарылауда.
Халық шаруашылығының алдына қойған міндеттерін табысты шешуде оның
басты буындары – экономиканың нақты секторындағы ұйымдарды басқаруды
жетілдірудің маңызы зор. Негізгі құралдар ұлттық байлықтың бір бөлігі,
еліміздің экономикасын дамытудың материалды техникалық базасы болып
табылады. Сондықтан да, өндіріс тиімділігін әрі қарай арттыру негізгі
құралдарды тиімді пайдаланумен тығыз байланысты. Қоғамдық өндірістің
тиімділігі едәуір дәрежеде негізгі құралдардың ұтымды пайдаланылуына
байланысты.
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында ұйым қызметінің қаржылық
мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше көңілі
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе, елімізде
халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартарының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының
нығаю кезеңінде маңызды болып саналады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, экономикалық-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға
көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің
басты талаптарының бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика
ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік
қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей
байланысты. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өту
барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнімді өндіруге кеткен
шығындарды анықтау өте маңызды орын алады. Себебі, қандай болмасын
өнеркәсіп өзі шығарған өнімдерінің өзіндік құнын анықтап, яғни кеткен
шығындарын біле отырып, оны нарыққа шығаруға тырысады. Ол өнімнің сапалы
және бағасы жағынан арзан, яғни сұранысқа деген талабына сай келетіндей
қылып жасауға ұмтылады. Сондықтан мұндағы шығындардың есебін жүргізудегі
негізгі көрсеткіштердің бірі бұл – негізгі құралдардың амортизациясы және
де ол бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басқару жүйесінде басты
орындардың бірін алып отыр.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде қаралатын ең
негізгі көрсеткіштердің біріне жатқызылады. Сондықтан да бухгалтерлік
есептегі оның мәні мен ерекшелігі өте зор.
Негізгі құралдарды есептеу үшін 2400 Негізгі құралдар
бөлімшесінің синтетикалық шоты қолданылады.
Негізгі құралдар құралына объектілердің есепке алу пайдаланудың
нормативтік мерзі көрсетіледі. Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру
актісімен ресімделеді. Субъектілер пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі
құралдарды қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті
қызмет мерзімін (субъект белгіленген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың
тозуы есептелетін кезең) және жойылу құнын (пайдалы қызметі мерзімі біткен
соң, күтілген шығыны істен шыққан соң есептен шығарылып, негізгі құралдарды
жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз
бетінше белгілейді.
Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде
бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы
есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір
беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік –
сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі
нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б. нөмірлер
бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісінде
келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал
істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы (бес жылға дейін)
берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір
данада жүргізілетін Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу
карточкаларының тізімдемелерінде тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар
бойынша категорияларды Архив картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар
мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген
ҚҚС, сатып алу келісімшартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы
және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген
кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін
жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін
бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар кіріске
алынады[2].
Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу –
сату шартын ресімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда
туындайтын салықтар мен салымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға
кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен
кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және
т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу
шығындары, соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға
берілетін жабдықтың жорамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді,
үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар:
материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі,
архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кезінде
сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша
проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.
Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды
жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған
жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар
ретінде ескеріледі.
1-кесте. Негізгі құрал объектілерінің бастапқы құны былайша
белгіленеді:
Шаруашылық операциялаңрыны Дебет Кредит Сома
мазмұны
1 2 3 4
Құрылтайшылардың жарғы 5110 5010 Жарғы 1000000
капиталына олардың салымдары Төленбеген капиталына
есебіне негізгі капитал салымдар мен
құрал-жабдықтарды пайлар
серіктестіктерге қатысушылар
арасында келісілген бағамен
салған кезінде;
а) жарияланған жарғы
капиталы сомасына
ә) негізгі құралдар салымы 2400-2410 5110 Төленбеген
Негізгі капитал 600000
құралдар
субъектінің өзі негізгі құрал 2400-2410 3310 324000
жабдықтарды дайындаған немесе Негізгі Жабдықтаушылар
оларға төлеп алғанда – нақты құралдар мен мердігерлерге
шығын сомасы бойынша қысқа мерзімді
кредиторлық
қарыз
басқа заңды немесе жеке 2400-2410 6160Басқадай 127800
тұлғалардан объектіні өтеусіз Негізгі қаржыландырудан
алғанда (бағалау эксперттік құралдар түскен табыстар
жолмен немесе қабылдау-тапсыру
актісінің мәліметтері бойынша
жүргізілді)
1 2 3 4
алынған (тапсырылған) ақшалай 2400-2410 3310 300000
қаражат сомасы түзетіліп, Негізгі Жабдықтаушылар
берілгендердің ағымдағы құнынақұралдар мен мердігерлерге
тең алынған активтердің құны қысқа мерзімді
айырбас операциясы нәтижесіне кредиторлық
өлшенеді қарыз
Негізгі құралдардың есебі үшін мынандай синтетикалық шоттары бар 2420
Негізгі құралдардың тозуы бөлікшесінің пассивті шоттары қолданылады:
2420 Үйлер мен ғимараттардың тозуы
2420 Машиналардың, жабдықтардың, беріліс құрылғыларының тозуы
2420 Транспорт құралдарының тозуы
2420 Басқа да негізгі құралдардың тозуы
Жоғарыда көрсетілген шоттардың әр қайсысына қосалқы шоттар ашуға
болады:
1. Меншікті негізгі құралдардың тозуы
2. Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың тозуы
Толық амортизацияланған негізгі құралдар бойынша тозу сомасы
есептелінбейді.
Тозуды есептегенде 8400 Үстеме шығындар бөлімшесіне өндірістік
шоттары, 8410 Үстеме шығындар - Негізгі құралдардың және материалдық емес
активтердің істен шығуы қолданылады.
Тозуды есептегенде:
8410 Үстеме шығындар - Негізгі құралдардың және материалдық емес
активтердің істен шығуы дебеті.
2420 кредиті.
Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың негізгі
құралдарының тозуы 7210 Әкімшілік шығындар шотында ескеріледі.
Тозуды есептегенде:
7210 дебеті, 2420 кредиті.
Өткізілетін орындарда тауарларды сақтауға арналған негізгі құралдар
бойынша 7110 Тауарларды сату мен қызмет көрсету бойынша шығындар шотында
негізгі құралдардың тозуы көрсетіледі.
Тозуды есептегенде:
7110 дебеті 2420 кредитіне жазылады.
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі және оларды бағалау
Неізгі құралдар – материалдық активтер олар:
А) компания немесе тауарлы – материалдық қорларды жабдықтау және
қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік
мақсаттар үшін қолданылатын;
Ә) бір жылдан ұзақ мерзімі бойы астам уақыт ішінде қолданылуды
болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
А) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
Ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын
алу болжанатын кезең.
Негізгі құралдардың объектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда
алады деп сендіруге болатын болса:
А) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп
сендіруге болатын болса;
Ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.
Негізгі құралдар дегеніміз – ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы
ретінде іс - әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі Ұлттық Қаржылық Есеп Стандартына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс – қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы – шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс – қызмет
аясына байланысты жіктеледі.
1. Жер – субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.
2. Үйлер – еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін
белгіленген архитектуралық – құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй
түгендеу объектісі болып саналады.
3. Ғимараттар – еңбекке керек – жарақтардың емес (зат скважиналар,
көпірлер және т.б.) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс – қызмет
аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыстық объектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар – әрбір машина егер ол басқа мүліктік
объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал – аспаптармен,
қоршаулармен, тірек – тұғырымен мүліктік объект болып табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:
• Күш қуатты машиналар мен жабдықтар – жылу және электр қуатын өндіретін
машина – генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық, яғни қозғалыс
энергиясына айналдыратын машина – двигательдер (тракторлар және өзі
жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, электр двигательдері және
т.б.);
• Жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімін жасау процесінде керек –
жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін арналған
машиналар, аппараттар мен жабдықтар (токарлық – винт, бұранда жасайтын
станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар,
экскаваторлар, грейдерлер (жол құрылысына пайдаланылатын машиналар және
т.б.);
• Өлшеуіш және реттегіш құрал – аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек –
жарақтар, лабороториялық жабдықтар) – өндірістік процестерді өлшеу,
реттеу үшін құрал – аспаптар, құрылғылар мен керек – жарақтар
(дозаторлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және басқалары);
• Есептегіш техника – процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған
машиналар, құрылғы, керек – жарақтар, құрал – аспаптар (компьютерлер мен
басқа есептегіш техника);
• Басқа да машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт
сөндіру машиналары).
5. Табыстау қондырғылары – электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, тұрба құбыры) қондырғылары.
6. Көлік құралдары – адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су,
әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
7. Басқа да негізгі құралдар:
• Аспап – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаландырылмаған
немесе металь, ағаш және т.б. өңдеуге арналған, машинаға бекітілген
керек – жарақтар (кескіш, соққыгер, езуші, тығыздап нығайтылған –
электр қол бұрғылар, бояу сыр пульттары, вибраторлар, қысқыштар):
• Өндіріс мүлік пен олардың керек - жарақтары – өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар – жұмыс
үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш шабатын,
кесетінұзынша үстелі);
• Шаруашылық мүлкі – кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар,
кілемдер және т.б.);
• Жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы – аттар, өгіз, түйе және тағы
басқа жұмыс малы. Өсімтал мал – ірі қара мал, тұқымдық айғырлар және
тұқымдық бие; тұқымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары мен
еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қошқар. Мүліктік объект -
әрбір үлкен мал.
• Көпжылдық көшет егістері – қолдан егілген, жасына қарамайтын көпжылдық
егістер (жеміс – жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық егістері, роза
плантациясы, бұтадан (өсімдіктен) жасалған қоршау, қаша, танапты
қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру басы,
ағаштың ұшар басының түйісуі);
• Жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік
сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды егіндікке
арнап тамырмен жұлу, жерді тастан тазарту);
• Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мұражай
құндылықтары.
8. Бітпеген құрылыс.
Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі қолданылмайды,
өйткені олар:
• Тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
• Қоймада тұрады (қорда) – жөнделген, жоқтатылған, апат жағдайында қолда
ныстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
• Жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе басқа
ұйымнан алынған жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі ҰҚЕС
мен 16 Негізгі құралдар ХҚЕС – на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• Бастапқы құн немесе өзіндік құнымен – активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген
ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• Ағымдағы құнымен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• Өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабарлар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті
ауыстыруға болатын сома;
• Жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған
қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• Амортизациялық құнымен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• Баланстық құнымен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын
сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық құны оның орнын
толтыратын құннан артқан сома[3].
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жүргізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі № 1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03–1а –8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 5420
Негізгі құралдарды қайта бағалауға жұмсалған резерві 5400 бөлікшенің
баланстық шоты бойынша көрсетілді[4].
Осы қатынас хатқа сәйкес, жазу мерзімі аса көп емес, сондай – ақ
едәуір тозу дәрежесі бар негізгі құрал объектілерінің бастапқы индекстерін
белгілегенде негізгі құралдардың қызмет ету мерзіміне байланысты индексті
көшендету әдістемесі қолданылады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
тозу дәрежесі бар негізгі құрылғылардың құнын ұлғайтушы алынған бастапқы
индекстері 1 графасынан 30% - кем, 31%-дан - 50%-ға дейін тозу дәрежесі 2
графадан, 51%- дaн -64% -ға дейінгі тозу дәрежесі 3 графадан, 65%- дан
-79% -ға дейінгі тозу дәрежесі – 4 графадан, 80%- нан жоғары тозу дәрежесі
5 графадан.
3. Негізгі құралдар жалы туралы ҚР-дағы жалпы
ережелер мен жағдайлар
Негізгі құралдар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы
пайдаланылатын, сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне
немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс
құралдары, ұйымның қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін
жабдықтар, жасалып біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сонымен қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген
үстеме шығындар есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен
тетіктернегізгі құралдар құрамына жатқызылмайды. Негізгі құралдар құрамына
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлік тасымалдау құралдары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен
құрылғылар, есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық құрал-саймандары және тағы басқалары жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік құралдарын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның бір немесе бірнеше компенсациялық төлемдер алатыны көрсетілген
барлық келісімдер мен шарттар толық кіреді.
Жалдық келісім шарт бойынша жалға беруші ұйым активті пайдалауға құқық
береді. Кейбір жағдайларда жалдық мүлікті пайдалану мен күту шығындары
жалға берушінің иелігінде қалады. Жалға алушы белгілі бір шарттарды
орындаған жағдайда активті өз меншігіне сатып алу құықығына ие болтыны
көрсетілген келісім шарттар да жалдық шарттар қатарына жатады. Мұндай
келісімдерді құнын бөліп төлеу арқылы сатып алу келісім шарты деп атайды
(hire purchase contracts).
Жалдық қарым қатынастарды реттеуші нормативтік актілер қатарына ең
алдымен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін[5] атаймыз. Ендігі
кезекте осы Азаматтық кодекстің жал, жалдық қатынастар жөнінде бірнеше
баптарына шолу жасайық.
581 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы.
1. Үйлер мен ғимараттардың жал келісімі бойынша жалға беруші жалға
алушыға уақытша пайдалуға үй немесе ғимаратты береді.
2. Бұл бөлімнің ережелері ұйымдардың жалдық қатынастарына қатысты.
582 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы нысандары мен мемлекеттік
реттеу.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы жөнінде келісім шарт жазбаша, бірегей
құжатты құрастыру арқылы екі жақтың қолы қойылуы арқылы жасалады.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінің нысанының сақталмауы оның
жарамсыздығын көрсетеді.
3. Үйлер немесе ғимараттар жалының бір жылға дейінгі мерзімге жасалғанда
да мемлекеттік тіркеуге алынады және сол күннен бастап күшіне енеді.
583 бабы. Жалдық төлем ақы мөлшері.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде жалдық төлем ақы сомасы
көрсетілуі қажет.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде төлем ақы үй немесе ғимарат
ауданының бірлігіне қатысты белгіленсе, онда төлем ақы мөлшері нақты
үй немесе ғимараттың нақты өлшеміне қатысты есептеледі.
584 бабы. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі.
1. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі екі жақтың қолдары қойылған беру
актісі бойынша жүзеге асырылады.
2. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі жөнінде келісімге қол қоюдан екі
жақтың бірі бас тартқан болса, онда ол жалпы келісім жасаудан бас
тартуы ретінде қаралады.
Жалдық қатынастарды реттеудің екінші деңгейі ретінде №17 халықаралық
қаржылық есептілік стандартын алсақ болады. Бұл стандарт бойынша жалдың
барлық түрлері үшін қолданылады, тек келесі жағдайлар ескерілмейді:
- мұнай, газ, орман, металлдар және басқа минералдар сияқты табиғи
ресурстарды барлау және пайдалану келісімі;
- кинофильмдер, бейне жазу, пьесалар, патенттер, авторлық құқық
сияқты объектілерге лицензиялық келісімдер.
№17 ХҚЕС бойынша келесідей терминлерге анықтама берілген. Олардың
кейбіреулерін қарастырайық. Осы стандартқа сәйкес, жалға келесі анықтама
берілген. Жал – бұл жалға берушінің жалға алушыға жалдық төлемге айырбастау
ретінде өзара келісілген белгілі-бір мерзімге берілуі.
Жал мерзімінің басталуы бұл келісім шарт жасалған мерзім немесе екі
жақтың жалдың шарттары бойынша өз міндеттемелерін қабылдау мерзімі болып
табылады.
Ең төменгі жалдық төлемдер дегеніміз бұл жал мерзімі ішіндегі
төлемдер, оны жалға алушы төлейді.
Осы стандарт бойынша жалдың екі түрі ажыратылады. Жалдың екі түрін
ажыратуға болады: қаржылық (finance lease) және операциялық (operating
lease). Қаржылық жал дегеніміз жал мерзімінің соңында мүлікті иелену
құқығының жалға алушыға көшу-көшпеуіне байланыссыз, экономикалық
тиімділіктер мен тәуекелдің басым бөлігі жалға алушыға берілетін жал
формасы болып табылады. Ал қаржылық жал категориясына сәйкес келмейтін жал
операциялық жал деп танылады. Жалдың түрін анықтаған уақытта оның сыртқы
сипаттамаларына емес, керісінше іс-шараның экономикалық мәніне көңіл бөлу
қажет. Жалдық мүлікті иеленумен байланысты тәуекел дегеніміз активтің
физикалық формасын жоғалтуымен, оның тұрып қалуымен, моралді тозуымен,
рұқсат етілмеген салаларда пайдаланылуымен, және басқа да ішкі және сыртқы
факторлар әсерінен мүмкін болатын жоғалтулар болып табылады. Мысалы,
келісім шарт бойынша объектіні жалдау мерзімі 10 жыл. Жалға алушының
бағалауы бойынша активтің тиімді пайдалану мерзімі 15 жыл. Бұл жағдайда
жалдау мерзімі оның тиімді пайдалану мерзімінің 15%-ына сәйкес келеді.
Яғни, жалға алушыға мүлікті иеленумен байланысты тәуекел мен экономикалық
тиімділіктің басым бөлігі тиісті болады.
Жал бойынша операциялардың есебін жүргізу мен қаржылық есептілікте
ашып көрсету де №17 ХҚЕС бойынша реттеледі. Жалға қатысты негізгі мәселе
жалдық қатынастардың қаржылық және операциялық жал түрлеріне бөлінуі болып
табылады. Жалдың қаржылық және операциялық болып бөлінуі операциялардың
сипатына және жалдық мүлікті иеленумен байланысты экономикалық тиімділіктер
мен тәуекелдің қандай мөлшері жалға берушіден жалға алушыға көшуіне
байланысты анықталады. Егер жалдық мүлікті иеленумен байланысты барлық
тәуекел мен экономикалық тиімділіктің барлығы жалға алушыға көшетін болса,
онда мұндай жалдау қаржылық жал деп жіктеледі. Ал операциялық жалда жалдық
мүлікті иеленумен байланысты барлық тәуекел мен экономикалық тиімділіктер
жалға алушыға көшпейді.
Жал түріне жіктеу жалдық операциялардың басында анықталады және ол
жалға алушыға да, жалға берушіге де бірдей болады, себебі қатынастар бір
жалдық келісім шартпен рәсімделеді. Қаржыландырылатын жал формасы пайда
болады, егер:
- жал мерзімі жалдық мүліктің тиімді пайдалану мерзіміне тең
келетін болса, немесе оған жақын мөлшерде болса;
- жалдық төлемдердің жалпы сомасы жалдық мүліктің құнына жуық
мөлшерде, немесе оған тең, немесе артық болса;
- жалдау мерзімінің соңында меншік құқығы жалға алушыға көшетін
болса;
- жалдау мерзімінің соңында немесе кез-келген мерзімінде жалға
алушы мүлікті оның шынайы құнынан төмен бағамен сатып алу
мүмкіндігі келісім шартта көрсетілген болса;
- жалдық мүлік соншалықты арнайы мақсатқа арналғандығына
байланысты оны тек жалға алушы ғана қолдана алатын болса.
Жалдық мүлікті басқа жалдаушыға беру қосымша елеулі шығындарды талап
етуі мүмкін және экономикалық тұрғыда тиімсіз болуы мүмкін. Жалдың
қаржыландырылған жал формасында болуы шарттарына қосымша келесідей
жағдайларды да ескеру қажет: жалға алушы жалдық келісім шартты бұзатын
болса, онда соның нәтижесінде орын алатын жалға берушінің барлық шығынын
өзі көтереді; жалңға алушы жалдық келісім шартты келесі есепті кезеңге
мүліктің нарықтық құнынан төмен баға бойынша ұзартуы мүмкін. Жалдау
мерзімінің соңында жалдық мүліктің шынай құнының ауытқуына байланысты пайда
болатын пайда немесе зиян сомасы жалға алушыға көшеді.
Егер жалдау мерзімі ұзақ уақытты қамтыса, ал объектіні тіркеу, оны
ағымдағы жөндеуден өткізу мен оған қызмет көрсету шығындары жалға беруші
есебінен жүргізілетін болса, онда мұндай жал операциялық жал категориясына
жатқызылады.
Жер және жылжымайтын мүліктердің жалын да қаржылық деп қарастыруға
болады. Бірақ жердің экономикалық тұрғыда негізделген тиімді пайдалану
мерзімі жоқ екенін ескеру қажет. Егер келісім шартта жердің жалға алушының
меншігіне берілетіні көрсетілмеген болса, онда жерді иеленумен байланысты
тәуекел мен экономикалық тиімділіктер жалға алушыға көшеді деп тануға
болмайды. Сол себепті жерді жалдау жалдың операциялық түріне жатқызылады.
Ал бүкіл жалдау мерзімінде, немесе оның белгілі-бір бөлігіне сәйкес
төленген төлемдерді аванстық төлемдер деп тану қажет.
Жер мен бірге онда тұрған үйлерді қоса біртұтас объекті ретінде жалға
алу барысында жалдың түрін анықтау біршама қиындауы мүмкін. Мұндай келісім
шарттарды есепке алудың екі жолы бар: екі объектіні бөлек есепке алу,
немесе біртұтас объекті ретінде есепке алу. Мұндайда үйді жалдау қаржылық
жал терінде, ал жерді операциялық жал ретінде қарастыру. Объектілерді бөлек
есепке алудың бір ерекшелігі ол әрбір бақыланатын активті баланста
көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, үйді баланста көрстеу үшін оның
операция жүзеге асырылған күнгі шынай құнын анықтауды талап етеді.
Келісім шартты бұзбай оның кейбір шарттарын ғана өзгерту нәтижесінде
жалдың бастапқы жіктелуі өзгеруі мүмкін. Толықтырулар мен өзгертулер
енгізілгеннен кейін келісім шарт жаңа келісім шарт ретінде қарастырылады.
Егер өзгерістер бағалауға байланысты болса (жалдық объектінің қалдық құнына
қатысты болса) және объектіні пайдалану шарттарының өзгеруіне байланысты
болса (мысалы объекті екі сменада жұмыс істейтін болса), онда мұндай
жағдайлар келісім шарттың қайта қаралуына негіз бола алмайды. Жалдық
қатынастарды құндық бағалау мақсатында келесідей көрсеткіштер
пайдаланылады:
1. Жалға салынған таза инвестициялар;
2. Жалға салынған жалпы инвестициялар;
3. Алынған қаржылық табыс;
4. Жалдық мерзім бойындағы төлемдер;
5. Ең төменгі жалдық төлем сомасы;
6. Кепілдендірілген қалдық құны;
7. Кепілдендірілмеген қалдық құны;
8. Жалға салынған жалпы инвестициялардың дисконттелген құны;
9. Активтердің жалдау басындағы шынайы құны.
2 ТРАНСЛОГИСТИК ЖШС-НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.
2.1 Транслогистик ЖШС– нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты
Серіктестіктің толық аты - Транслогистик жауапкершілігі шектеулі
серіктестік. Мекен жайы – Қазақстан Республикасы, 480028, Алматы қаласы,
Жетісу ауданы, Белинского көшесі, 3 үй. Транслогистик жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің жарғысы Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
негізінде, Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
жөніндегі Қазақстан Республикасының заңына және заңды тұлғалар қызметін
реттеуші басқа да заңнамалық актілер негізінде жасалған. Ағымдағы есеп
айырысу шоты АФ ААҚ БанкТуранАлем банкінде ашылған.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады,
азаматтық Құқықтары бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары
бойынша оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін
жүзеге асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына және
заңдарға сәйкес жүргізеді.
Транслогистик жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі қызмет
түрлері:
- коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктермен мәмілелерді жасау;
- ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық
қызмет көрсету;
- сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті
өнімдерді, азық-түліктерді сату;
- ЖЖМ және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
- көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды
тасу;
- құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау
бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
- сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және
пайдалану;
- экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік
фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
- жабдықтау қызметі;
- Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу
және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер
учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
- басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
- Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге
қызметтер.
Жауапкершілігі шектелген серіктестік өз иелігіндегі мүліктеріне
қатысты өз міндеттемелеріне жауапты болады, ал Серіктестіктің қатысушылар
оның міндеттемелері бойынша жауапты болмайды.
Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес есеп
шоты бар. Серіктестік филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден астам және
жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есепті
көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына жатқызылады.
Серіктестік өз жұмысын жүргізуі үшін қатысушы салымы есебінен Жарғылық
капиталы 1 000 000бір миллион теңге 100% есебінде құрылған. Жарғылық
капитал мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы.
Транслогистик жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі
және айналым қорлары және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін
құндылықтар жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар.
Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал
есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде
анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының
иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Жоғарғы басқару ұйымы – серіктестіктің жеке иесі болып табылатын
қатысушы. Ол келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі
мен қорытындысын қабылдау;
- серіктестіктің қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын
тағайындау;
- атқару ұйымдарын, Директорды тағайындау, ішкі ережелерді
бекіту;
- серіктестіктің басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім
қабылдау;
- серіктестіктің мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.
Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың өкілеттігіне
келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және
босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
- келесідей қорларды - даму қорын, материалдық ынталандыру қорын
қалыптастыру.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Қызметкерлерді жұмысқа қабылдау, босату, еңбек
жағдайы мен жұмыс режимі мәселелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы
еңбек жөніндегі заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Серіктестік өз өнімін келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша
сатуға құқылы.
Атқару ұйымының қаржылық шаруашылық қызметіне бақылау жасау мақсатында
серіктестікте ревизиялық комиссия құрылған. Комиссия құрамына 3 адам
кіреді. Мүшелер қатысушының шешімі бойынша 1 жылға сайланады. Ревизиялық
комиссияға атқару ұйымының қызметкерлері мүше бола алмайды. Ревизиялық
комиссия тиісті мерзімде қаржылық шаруашылық қызметке тексеру жүргізе
алады, сол себепті барлық құжаттарға пайдалану құқығы бар. Ревизиялық
комиссияның талап етуі бойынша атқару ұйымдары ауызша немесе жазбаша
түсініктеме беруге міндетті. Ревизиялық комиссия міндетті түрде
серіктестіктің жылдық қаржылық есептілігін қатысушы бекіткенге дейін
тексереді.
Серіктестік қызметін қатысушының шешімі негізінде қайта құрылуы немесе
жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту, яғни, бірігу, қосылу, бөліну,
қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе заң талаптарына сәйкес жүзеге
асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының шешімімен арнайы жойылу комиссиясы
құрылады. Серіктестіктің жойылуы сот шешіміне сәйкес жүргізілгенде сот
жойылу комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы бекітілгеннен бастап
серіктестік қызметін басқару өкілеттілігі осы комиссияға өтеді. Комиссия
серіктестіктің мүлкін бағалайды, кредиторлар мен дебиторларды анықтайды,
олармен есеп айырысады, үшінші жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге
асырады, жойылу балансын құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.
Жойылу комиссиясының шешімі бойынша серіктестіктің мүліктері сатылады,
серіктестікке пайдалану құқығында берілген мүліктер меншік иесіне
қайтарылады.
Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу жазылғаннан кейін
ғана жойылу процесі аяқталды және серіктестік өз қызметін тоқтатты деп
есептеледі.
Транслогистик ЖШС – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, серіктестіктің
жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа
ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
қоғамның экономикалық-әлеументтік жағдайларына сәйкес өзгерістерге ұшырап
келе жатқан, сондай-ақ өмірде өз ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып
табылады. Белгілі ғалым Б. де Солозано осы ғылым туралы Бухгалтерлік есеп
барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре
алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес - деген болса,
оның әріптесі Р.А. Фаулки Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни
философиясы деп атаған.
Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін,
есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады.
Ұйымның табыстары мен шығындары және шаруашылық қызметінің нәтижесін
сипаттайтын, жалпы қаржылық жағдайды жоспарлау, бағалау, бақылау мен
талдауға мүмкіндік беретін ақпарат көзі болып табылады.
Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты, жаңа
кәсіпкерлік нысандарының пайда болуына байланысты бухгалтерлік есептің ролі
мен маңызы арта түсті. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына
сәйкестендіру мақсатында бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырып ұсыну жүесіне елеулі өзгерістер енгізілуде.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы[1] анықтайды. Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды. Ақшалай өлшем бірлігінде көрсетілген негізгі қорлар
негізгі құралдар деп аталады.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ. Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда
қаржыландыру мәселесін уақыттылы шеше алмайтын болғандықтан бұл
объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық төлемнің дұрыс есептелуі жалға
алушы мен жалға берушілер арасындағы құқықтар мен міндеттемелердің
айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға алынған және жалға берілген
негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы бухгалтерлік есептің маңызды
бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Бүгінгі таңда жалдау
қатынастарын шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын
несиелік серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта
түсуде. Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға алынуы мен
жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу менің негізгі
мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің міндеттерімді
келесідей сұрақтар анықтайды:
- негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуымен, олардың тозуы мен
амортизациялық аударымды есептеу жолдарымен танысу;
- жал түрлерімен танысу;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Жұмысты жазу мақсатында АҚ Желдірме жауапкершілігі шектелген
серіктестіктің нақты деректері мен бухгалтерлік есеп пен аудиторлық
қызметке қатысты заңдық нормативтік актілер, халықаралық есептілік
стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың оқулықтары
қолданылды.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚР-ДАҒЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕРІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
1. Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен. Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз. Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер
учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен
жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен
техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау
құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және
жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да
басқаларын жатқызамыз. Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды-
көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы дайын
бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін
ашып қарау үшін олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу
керек. Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің немесе орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады. Егер
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы тек қана ұйымның негізгі
шаруашылығының түріне ғана қызмет жасайтын болса, онда бұл ұйымдағы негізгі
құралдардың барлығы түгелімен сол ұйымның атқаратын қызметі саласындағы
топқа жатады. Негізгі құралдардың бүгінгі таңдағы болсын бұрынғы болсын
шаруашылықта алатын орны ерекше. Қай салада да болмасын қолданыстарында
негізгі құралдар болады. Сондықтан да олардың пайдаланылуын және де оларға
амортизация есептеуде бухгалтерлік мамандарға қойылатын талаптар
жоғарылауда.
Халық шаруашылығының алдына қойған міндеттерін табысты шешуде оның
басты буындары – экономиканың нақты секторындағы ұйымдарды басқаруды
жетілдірудің маңызы зор. Негізгі құралдар ұлттық байлықтың бір бөлігі,
еліміздің экономикасын дамытудың материалды техникалық базасы болып
табылады. Сондықтан да, өндіріс тиімділігін әрі қарай арттыру негізгі
құралдарды тиімді пайдаланумен тығыз байланысты. Қоғамдық өндірістің
тиімділігі едәуір дәрежеде негізгі құралдардың ұтымды пайдаланылуына
байланысты.
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында ұйым қызметінің қаржылық
мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше көңілі
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе, елімізде
халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартарының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының
нығаю кезеңінде маңызды болып саналады.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, экономикалық-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай экономикамызды нарықтық қатынастарға
көшірді. Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің
басты талаптарының бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика
ілімінде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік
қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей
байланысты. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өту
барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнімді өндіруге кеткен
шығындарды анықтау өте маңызды орын алады. Себебі, қандай болмасын
өнеркәсіп өзі шығарған өнімдерінің өзіндік құнын анықтап, яғни кеткен
шығындарын біле отырып, оны нарыққа шығаруға тырысады. Ол өнімнің сапалы
және бағасы жағынан арзан, яғни сұранысқа деген талабына сай келетіндей
қылып жасауға ұмтылады. Сондықтан мұндағы шығындардың есебін жүргізудегі
негізгі көрсеткіштердің бірі бұл – негізгі құралдардың амортизациясы және
де ол бүгінгі таңда бухгалтерлік есептің басқару жүйесінде басты
орындардың бірін алып отыр.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде қаралатын ең
негізгі көрсеткіштердің біріне жатқызылады. Сондықтан да бухгалтерлік
есептегі оның мәні мен ерекшелігі өте зор.
Негізгі құралдарды есептеу үшін 2400 Негізгі құралдар
бөлімшесінің синтетикалық шоты қолданылады.
Негізгі құралдар құралына объектілердің есепке алу пайдаланудың
нормативтік мерзі көрсетіледі. Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру
актісімен ресімделеді. Субъектілер пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі
құралдарды қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті
қызмет мерзімін (субъект белгіленген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың
тозуы есептелетін кезең) және жойылу құнын (пайдалы қызметі мерзімі біткен
соң, күтілген шығыны істен шыққан соң есептен шығарылып, негізгі құралдарды
жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз
бетінше белгілейді.
Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде
бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы
есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір
беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік –
сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі
нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б. нөмірлер
бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісінде
келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал
істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы (бес жылға дейін)
берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір
данада жүргізілетін Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу
карточкаларының тізімдемелерінде тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар
бойынша категорияларды Архив картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар
мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген
ҚҚС, сатып алу келісімшартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы
және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген
кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін
жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін
бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар кіріске
алынады[2].
Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу –
сату шартын ресімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда
туындайтын салықтар мен салымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға
кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен
кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және
т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу
шығындары, соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға
берілетін жабдықтың жорамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді,
үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар:
материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі,
архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кезінде
сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша
проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.
Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды
жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған
жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар
ретінде ескеріледі.
1-кесте. Негізгі құрал объектілерінің бастапқы құны былайша
белгіленеді:
Шаруашылық операциялаңрыны Дебет Кредит Сома
мазмұны
1 2 3 4
Құрылтайшылардың жарғы 5110 5010 Жарғы 1000000
капиталына олардың салымдары Төленбеген капиталына
есебіне негізгі капитал салымдар мен
құрал-жабдықтарды пайлар
серіктестіктерге қатысушылар
арасында келісілген бағамен
салған кезінде;
а) жарияланған жарғы
капиталы сомасына
ә) негізгі құралдар салымы 2400-2410 5110 Төленбеген
Негізгі капитал 600000
құралдар
субъектінің өзі негізгі құрал 2400-2410 3310 324000
жабдықтарды дайындаған немесе Негізгі Жабдықтаушылар
оларға төлеп алғанда – нақты құралдар мен мердігерлерге
шығын сомасы бойынша қысқа мерзімді
кредиторлық
қарыз
басқа заңды немесе жеке 2400-2410 6160Басқадай 127800
тұлғалардан объектіні өтеусіз Негізгі қаржыландырудан
алғанда (бағалау эксперттік құралдар түскен табыстар
жолмен немесе қабылдау-тапсыру
актісінің мәліметтері бойынша
жүргізілді)
1 2 3 4
алынған (тапсырылған) ақшалай 2400-2410 3310 300000
қаражат сомасы түзетіліп, Негізгі Жабдықтаушылар
берілгендердің ағымдағы құнынақұралдар мен мердігерлерге
тең алынған активтердің құны қысқа мерзімді
айырбас операциясы нәтижесіне кредиторлық
өлшенеді қарыз
Негізгі құралдардың есебі үшін мынандай синтетикалық шоттары бар 2420
Негізгі құралдардың тозуы бөлікшесінің пассивті шоттары қолданылады:
2420 Үйлер мен ғимараттардың тозуы
2420 Машиналардың, жабдықтардың, беріліс құрылғыларының тозуы
2420 Транспорт құралдарының тозуы
2420 Басқа да негізгі құралдардың тозуы
Жоғарыда көрсетілген шоттардың әр қайсысына қосалқы шоттар ашуға
болады:
1. Меншікті негізгі құралдардың тозуы
2. Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың тозуы
Толық амортизацияланған негізгі құралдар бойынша тозу сомасы
есептелінбейді.
Тозуды есептегенде 8400 Үстеме шығындар бөлімшесіне өндірістік
шоттары, 8410 Үстеме шығындар - Негізгі құралдардың және материалдық емес
активтердің істен шығуы қолданылады.
Тозуды есептегенде:
8410 Үстеме шығындар - Негізгі құралдардың және материалдық емес
активтердің істен шығуы дебеті.
2420 кредиті.
Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың негізгі
құралдарының тозуы 7210 Әкімшілік шығындар шотында ескеріледі.
Тозуды есептегенде:
7210 дебеті, 2420 кредиті.
Өткізілетін орындарда тауарларды сақтауға арналған негізгі құралдар
бойынша 7110 Тауарларды сату мен қызмет көрсету бойынша шығындар шотында
негізгі құралдардың тозуы көрсетіледі.
Тозуды есептегенде:
7110 дебеті 2420 кредитіне жазылады.
1.2 Негізгі құралдардың жіктелуі және оларды бағалау
Неізгі құралдар – материалдық активтер олар:
А) компания немесе тауарлы – материалдық қорларды жабдықтау және
қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік
мақсаттар үшін қолданылатын;
Ә) бір жылдан ұзақ мерзімі бойы астам уақыт ішінде қолданылуды
болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
А) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
Ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын
алу болжанатын кезең.
Негізгі құралдардың объектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда
алады деп сендіруге болатын болса:
А) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп
сендіруге болатын болса;
Ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.
Негізгі құралдар дегеніміз – ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы
ретінде іс - әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі Ұлттық Қаржылық Есеп Стандартына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс – қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы – шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс – қызмет
аясына байланысты жіктеледі.
1. Жер – субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.
2. Үйлер – еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін
белгіленген архитектуралық – құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй
түгендеу объектісі болып саналады.
3. Ғимараттар – еңбекке керек – жарақтардың емес (зат скважиналар,
көпірлер және т.б.) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс – қызмет
аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыстық объектілер.
4. Машиналар мен жабдықтар – әрбір машина егер ол басқа мүліктік
объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал – аспаптармен,
қоршаулармен, тірек – тұғырымен мүліктік объект болып табылады.
Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:
• Күш қуатты машиналар мен жабдықтар – жылу және электр қуатын өндіретін
машина – генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық, яғни қозғалыс
энергиясына айналдыратын машина – двигательдер (тракторлар және өзі
жүретін шассилер, бу двигательдері, трубиналар, электр двигательдері және
т.б.);
• Жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімін жасау процесінде керек –
жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін арналған
машиналар, аппараттар мен жабдықтар (токарлық – винт, бұранда жасайтын
станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар,
экскаваторлар, грейдерлер (жол құрылысына пайдаланылатын машиналар және
т.б.);
• Өлшеуіш және реттегіш құрал – аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек –
жарақтар, лабороториялық жабдықтар) – өндірістік процестерді өлшеу,
реттеу үшін құрал – аспаптар, құрылғылар мен керек – жарақтар
(дозаторлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және басқалары);
• Есептегіш техника – процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған
машиналар, құрылғы, керек – жарақтар, құрал – аспаптар (компьютерлер мен
басқа есептегіш техника);
• Басқа да машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа
жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт
сөндіру машиналары).
5. Табыстау қондырғылары – электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, тұрба құбыры) қондырғылары.
6. Көлік құралдары – адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су,
әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
7. Басқа да негізгі құралдар:
• Аспап – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаландырылмаған
немесе металь, ағаш және т.б. өңдеуге арналған, машинаға бекітілген
керек – жарақтар (кескіш, соққыгер, езуші, тығыздап нығайтылған –
электр қол бұрғылар, бояу сыр пульттары, вибраторлар, қысқыштар):
• Өндіріс мүлік пен олардың керек - жарақтары – өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар – жұмыс
үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш шабатын,
кесетінұзынша үстелі);
• Шаруашылық мүлкі – кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар,
кілемдер және т.б.);
• Жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы – аттар, өгіз, түйе және тағы
басқа жұмыс малы. Өсімтал мал – ірі қара мал, тұқымдық айғырлар және
тұқымдық бие; тұқымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары мен
еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қошқар. Мүліктік объект -
әрбір үлкен мал.
• Көпжылдық көшет егістері – қолдан егілген, жасына қарамайтын көпжылдық
егістер (жеміс – жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық егістері, роза
плантациясы, бұтадан (өсімдіктен) жасалған қоршау, қаша, танапты
қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру басы,
ағаштың ұшар басының түйісуі);
• Жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік
сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды егіндікке
арнап тамырмен жұлу, жерді тастан тазарту);
• Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мұражай
құндылықтары.
8. Бітпеген құрылыс.
Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі қолданылмайды,
өйткені олар:
• Тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) – уақытша қолданылмайды;
• Қоймада тұрады (қорда) – жөнделген, жоқтатылған, апат жағдайында қолда
ныстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
• Жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе басқа
ұйымнан алынған жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі ҰҚЕС
мен 16 Негізгі құралдар ХҚЕС – на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• Бастапқы құн немесе өзіндік құнымен – активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген
ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• Ағымдағы құнымен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• Өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабарлар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті
ауыстыруға болатын сома;
• Жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған
қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• Амортизациялық құнымен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның
орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• Баланстық құнымен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын
сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық құны оның орнын
толтыратын құннан артқан сома[3].
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жүргізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі № 1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03–1а –8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 5420
Негізгі құралдарды қайта бағалауға жұмсалған резерві 5400 бөлікшенің
баланстық шоты бойынша көрсетілді[4].
Осы қатынас хатқа сәйкес, жазу мерзімі аса көп емес, сондай – ақ
едәуір тозу дәрежесі бар негізгі құрал объектілерінің бастапқы индекстерін
белгілегенде негізгі құралдардың қызмет ету мерзіміне байланысты индексті
көшендету әдістемесі қолданылады. Бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша
тозу дәрежесі бар негізгі құрылғылардың құнын ұлғайтушы алынған бастапқы
индекстері 1 графасынан 30% - кем, 31%-дан - 50%-ға дейін тозу дәрежесі 2
графадан, 51%- дaн -64% -ға дейінгі тозу дәрежесі 3 графадан, 65%- дан
-79% -ға дейінгі тозу дәрежесі – 4 графадан, 80%- нан жоғары тозу дәрежесі
5 графадан.
3. Негізгі құралдар жалы туралы ҚР-дағы жалпы
ережелер мен жағдайлар
Негізгі құралдар дегеніміз - бір жылдан артық уақыт бойы
пайдаланылатын, сату мақсаты көзделмеген, өзінің құнын жаңадан өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына біртіндеп қосатын материалдық активтер. Көлеміне
немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс
құралдары, ұйымның қоймаларындағы дайын бұйым болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін, монтаждауды қажет етеін
жабдықтар, жасалып біткенімен пайдалануға әлі берілмей тұрған машиналар мен
жабдықтар, сонымен қатар құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнына кірген
үстеме шығындар есебінен салынған титулдік тізімге кірмеген ғимараттар мен
тетіктернегізгі құралдар құрамына жатқызылмайды. Негізгі құралдар құрамына
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлік тасымалдау құралдары, өлшеуіш және реттеуіш аспаптар мен
құрылғылар, есептеуіш машиналар мен техникалары, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық құрал-саймандары және тағы басқалары жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын
негізгі құралдарды айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына
шаруашылықтың өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық
сақтау, әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Көптеген, әсіресе жаңадан құрылып жатқан ұйымдар үйлер мен
ғимараттарды, көлік құралдарын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу
мәселелрінде қаржылық қиындықтарға кездеседі. Мұндай қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы жалдық қатынастарды рәсімдеу, яғни активтерді уақытша жалға
алу болып табылады.
Жал дегеніміз меншік иесінің функцияларын пайдаланушының функцияларын
ажыратуға негізделеген шаруашылық қызметі болып табылады. Жал анықтамасына
активті пайдалану құқығы белгілі-бір мерзімге берілетіні көрсетілген және
компанияның бір немесе бірнеше компенсациялық төлемдер алатыны көрсетілген
барлық келісімдер мен шарттар толық кіреді.
Жалдық келісім шарт бойынша жалға беруші ұйым активті пайдалауға құқық
береді. Кейбір жағдайларда жалдық мүлікті пайдалану мен күту шығындары
жалға берушінің иелігінде қалады. Жалға алушы белгілі бір шарттарды
орындаған жағдайда активті өз меншігіне сатып алу құықығына ие болтыны
көрсетілген келісім шарттар да жалдық шарттар қатарына жатады. Мұндай
келісімдерді құнын бөліп төлеу арқылы сатып алу келісім шарты деп атайды
(hire purchase contracts).
Жалдық қарым қатынастарды реттеуші нормативтік актілер қатарына ең
алдымен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін[5] атаймыз. Ендігі
кезекте осы Азаматтық кодекстің жал, жалдық қатынастар жөнінде бірнеше
баптарына шолу жасайық.
581 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы.
1. Үйлер мен ғимараттардың жал келісімі бойынша жалға беруші жалға
алушыға уақытша пайдалуға үй немесе ғимаратты береді.
2. Бұл бөлімнің ережелері ұйымдардың жалдық қатынастарына қатысты.
582 бабы. Үйлер немесе ғимараттар жалы нысандары мен мемлекеттік
реттеу.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы жөнінде келісім шарт жазбаша, бірегей
құжатты құрастыру арқылы екі жақтың қолы қойылуы арқылы жасалады.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінің нысанының сақталмауы оның
жарамсыздығын көрсетеді.
3. Үйлер немесе ғимараттар жалының бір жылға дейінгі мерзімге жасалғанда
да мемлекеттік тіркеуге алынады және сол күннен бастап күшіне енеді.
583 бабы. Жалдық төлем ақы мөлшері.
1. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде жалдық төлем ақы сомасы
көрсетілуі қажет.
2. Үйлер немесе ғимараттар жалы келісімінде төлем ақы үй немесе ғимарат
ауданының бірлігіне қатысты белгіленсе, онда төлем ақы мөлшері нақты
үй немесе ғимараттың нақты өлшеміне қатысты есептеледі.
584 бабы. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі.
1. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі екі жақтың қолдары қойылған беру
актісі бойынша жүзеге асырылады.
2. Үйлер немесе ғимараттардың берілуі жөнінде келісімге қол қоюдан екі
жақтың бірі бас тартқан болса, онда ол жалпы келісім жасаудан бас
тартуы ретінде қаралады.
Жалдық қатынастарды реттеудің екінші деңгейі ретінде №17 халықаралық
қаржылық есептілік стандартын алсақ болады. Бұл стандарт бойынша жалдың
барлық түрлері үшін қолданылады, тек келесі жағдайлар ескерілмейді:
- мұнай, газ, орман, металлдар және басқа минералдар сияқты табиғи
ресурстарды барлау және пайдалану келісімі;
- кинофильмдер, бейне жазу, пьесалар, патенттер, авторлық құқық
сияқты объектілерге лицензиялық келісімдер.
№17 ХҚЕС бойынша келесідей терминлерге анықтама берілген. Олардың
кейбіреулерін қарастырайық. Осы стандартқа сәйкес, жалға келесі анықтама
берілген. Жал – бұл жалға берушінің жалға алушыға жалдық төлемге айырбастау
ретінде өзара келісілген белгілі-бір мерзімге берілуі.
Жал мерзімінің басталуы бұл келісім шарт жасалған мерзім немесе екі
жақтың жалдың шарттары бойынша өз міндеттемелерін қабылдау мерзімі болып
табылады.
Ең төменгі жалдық төлемдер дегеніміз бұл жал мерзімі ішіндегі
төлемдер, оны жалға алушы төлейді.
Осы стандарт бойынша жалдың екі түрі ажыратылады. Жалдың екі түрін
ажыратуға болады: қаржылық (finance lease) және операциялық (operating
lease). Қаржылық жал дегеніміз жал мерзімінің соңында мүлікті иелену
құқығының жалға алушыға көшу-көшпеуіне байланыссыз, экономикалық
тиімділіктер мен тәуекелдің басым бөлігі жалға алушыға берілетін жал
формасы болып табылады. Ал қаржылық жал категориясына сәйкес келмейтін жал
операциялық жал деп танылады. Жалдың түрін анықтаған уақытта оның сыртқы
сипаттамаларына емес, керісінше іс-шараның экономикалық мәніне көңіл бөлу
қажет. Жалдық мүлікті иеленумен байланысты тәуекел дегеніміз активтің
физикалық формасын жоғалтуымен, оның тұрып қалуымен, моралді тозуымен,
рұқсат етілмеген салаларда пайдаланылуымен, және басқа да ішкі және сыртқы
факторлар әсерінен мүмкін болатын жоғалтулар болып табылады. Мысалы,
келісім шарт бойынша объектіні жалдау мерзімі 10 жыл. Жалға алушының
бағалауы бойынша активтің тиімді пайдалану мерзімі 15 жыл. Бұл жағдайда
жалдау мерзімі оның тиімді пайдалану мерзімінің 15%-ына сәйкес келеді.
Яғни, жалға алушыға мүлікті иеленумен байланысты тәуекел мен экономикалық
тиімділіктің басым бөлігі тиісті болады.
Жал бойынша операциялардың есебін жүргізу мен қаржылық есептілікте
ашып көрсету де №17 ХҚЕС бойынша реттеледі. Жалға қатысты негізгі мәселе
жалдық қатынастардың қаржылық және операциялық жал түрлеріне бөлінуі болып
табылады. Жалдың қаржылық және операциялық болып бөлінуі операциялардың
сипатына және жалдық мүлікті иеленумен байланысты экономикалық тиімділіктер
мен тәуекелдің қандай мөлшері жалға берушіден жалға алушыға көшуіне
байланысты анықталады. Егер жалдық мүлікті иеленумен байланысты барлық
тәуекел мен экономикалық тиімділіктің барлығы жалға алушыға көшетін болса,
онда мұндай жалдау қаржылық жал деп жіктеледі. Ал операциялық жалда жалдық
мүлікті иеленумен байланысты барлық тәуекел мен экономикалық тиімділіктер
жалға алушыға көшпейді.
Жал түріне жіктеу жалдық операциялардың басында анықталады және ол
жалға алушыға да, жалға берушіге де бірдей болады, себебі қатынастар бір
жалдық келісім шартпен рәсімделеді. Қаржыландырылатын жал формасы пайда
болады, егер:
- жал мерзімі жалдық мүліктің тиімді пайдалану мерзіміне тең
келетін болса, немесе оған жақын мөлшерде болса;
- жалдық төлемдердің жалпы сомасы жалдық мүліктің құнына жуық
мөлшерде, немесе оған тең, немесе артық болса;
- жалдау мерзімінің соңында меншік құқығы жалға алушыға көшетін
болса;
- жалдау мерзімінің соңында немесе кез-келген мерзімінде жалға
алушы мүлікті оның шынайы құнынан төмен бағамен сатып алу
мүмкіндігі келісім шартта көрсетілген болса;
- жалдық мүлік соншалықты арнайы мақсатқа арналғандығына
байланысты оны тек жалға алушы ғана қолдана алатын болса.
Жалдық мүлікті басқа жалдаушыға беру қосымша елеулі шығындарды талап
етуі мүмкін және экономикалық тұрғыда тиімсіз болуы мүмкін. Жалдың
қаржыландырылған жал формасында болуы шарттарына қосымша келесідей
жағдайларды да ескеру қажет: жалға алушы жалдық келісім шартты бұзатын
болса, онда соның нәтижесінде орын алатын жалға берушінің барлық шығынын
өзі көтереді; жалңға алушы жалдық келісім шартты келесі есепті кезеңге
мүліктің нарықтық құнынан төмен баға бойынша ұзартуы мүмкін. Жалдау
мерзімінің соңында жалдық мүліктің шынай құнының ауытқуына байланысты пайда
болатын пайда немесе зиян сомасы жалға алушыға көшеді.
Егер жалдау мерзімі ұзақ уақытты қамтыса, ал объектіні тіркеу, оны
ағымдағы жөндеуден өткізу мен оған қызмет көрсету шығындары жалға беруші
есебінен жүргізілетін болса, онда мұндай жал операциялық жал категориясына
жатқызылады.
Жер және жылжымайтын мүліктердің жалын да қаржылық деп қарастыруға
болады. Бірақ жердің экономикалық тұрғыда негізделген тиімді пайдалану
мерзімі жоқ екенін ескеру қажет. Егер келісім шартта жердің жалға алушының
меншігіне берілетіні көрсетілмеген болса, онда жерді иеленумен байланысты
тәуекел мен экономикалық тиімділіктер жалға алушыға көшеді деп тануға
болмайды. Сол себепті жерді жалдау жалдың операциялық түріне жатқызылады.
Ал бүкіл жалдау мерзімінде, немесе оның белгілі-бір бөлігіне сәйкес
төленген төлемдерді аванстық төлемдер деп тану қажет.
Жер мен бірге онда тұрған үйлерді қоса біртұтас объекті ретінде жалға
алу барысында жалдың түрін анықтау біршама қиындауы мүмкін. Мұндай келісім
шарттарды есепке алудың екі жолы бар: екі объектіні бөлек есепке алу,
немесе біртұтас объекті ретінде есепке алу. Мұндайда үйді жалдау қаржылық
жал терінде, ал жерді операциялық жал ретінде қарастыру. Объектілерді бөлек
есепке алудың бір ерекшелігі ол әрбір бақыланатын активті баланста
көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, үйді баланста көрстеу үшін оның
операция жүзеге асырылған күнгі шынай құнын анықтауды талап етеді.
Келісім шартты бұзбай оның кейбір шарттарын ғана өзгерту нәтижесінде
жалдың бастапқы жіктелуі өзгеруі мүмкін. Толықтырулар мен өзгертулер
енгізілгеннен кейін келісім шарт жаңа келісім шарт ретінде қарастырылады.
Егер өзгерістер бағалауға байланысты болса (жалдық объектінің қалдық құнына
қатысты болса) және объектіні пайдалану шарттарының өзгеруіне байланысты
болса (мысалы объекті екі сменада жұмыс істейтін болса), онда мұндай
жағдайлар келісім шарттың қайта қаралуына негіз бола алмайды. Жалдық
қатынастарды құндық бағалау мақсатында келесідей көрсеткіштер
пайдаланылады:
1. Жалға салынған таза инвестициялар;
2. Жалға салынған жалпы инвестициялар;
3. Алынған қаржылық табыс;
4. Жалдық мерзім бойындағы төлемдер;
5. Ең төменгі жалдық төлем сомасы;
6. Кепілдендірілген қалдық құны;
7. Кепілдендірілмеген қалдық құны;
8. Жалға салынған жалпы инвестициялардың дисконттелген құны;
9. Активтердің жалдау басындағы шынайы құны.
2 ТРАНСЛОГИСТИК ЖШС-НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖАЛ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.
2.1 Транслогистик ЖШС– нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты
Серіктестіктің толық аты - Транслогистик жауапкершілігі шектеулі
серіктестік. Мекен жайы – Қазақстан Республикасы, 480028, Алматы қаласы,
Жетісу ауданы, Белинского көшесі, 3 үй. Транслогистик жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің жарғысы Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
негізінде, Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
жөніндегі Қазақстан Республикасының заңына және заңды тұлғалар қызметін
реттеуші басқа да заңнамалық актілер негізінде жасалған. Ағымдағы есеп
айырысу шоты АФ ААҚ БанкТуранАлем банкінде ашылған.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады,
азаматтық Құқықтары бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары
бойынша оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін
жүзеге асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына және
заңдарға сәйкес жүргізеді.
Транслогистик жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі қызмет
түрлері:
- коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
- жылжитын және жылжымайтын мүліктермен мәмілелерді жасау;
- ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық
қызмет көрсету;
- сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті
өнімдерді, азық-түліктерді сату;
- ЖЖМ және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
- көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды
тасу;
- құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау
бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
- сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және
пайдалану;
- экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік
фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
- жабдықтау қызметі;
- Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу
және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер
учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
- басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
- Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге
қызметтер.
Жауапкершілігі шектелген серіктестік өз иелігіндегі мүліктеріне
қатысты өз міндеттемелеріне жауапты болады, ал Серіктестіктің қатысушылар
оның міндеттемелері бойынша жауапты болмайды.
Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес есеп
шоты бар. Серіктестік филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден астам және
жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есепті
көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына жатқызылады.
Серіктестік өз жұмысын жүргізуі үшін қатысушы салымы есебінен Жарғылық
капиталы 1 000 000бір миллион теңге 100% есебінде құрылған. Жарғылық
капитал мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы.
Транслогистик жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі
және айналым қорлары және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін
құндылықтар жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар.
Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
- серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,
өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе,
басқарма, қызмет түрлері;
- өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да
шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал
есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде
анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының
иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Жоғарғы басқару ұйымы – серіктестіктің жеке иесі болып табылатын
қатысушы. Ол келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:
- фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, Жарғысын өзгертіп жаңа
нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
- Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі
мен қорытындысын қабылдау;
- серіктестіктің қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын
тағайындау;
- атқару ұйымдарын, Директорды тағайындау, ішкі ережелерді
бекіту;
- серіктестіктің басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім
қабылдау;
- серіктестіктің мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
- қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.
Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың өкілеттігіне
келесідей мәселелер кіреді:
- қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және
босату;
- жылдық балансты құрастыру;
- қаржыландыруды бекіту;
- қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
- келесідей қорларды - даму қорын, материалдық ынталандыру қорын
қалыптастыру.
Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау
директордың өкілеттігінде. Қызметкерлерді жұмысқа қабылдау, босату, еңбек
жағдайы мен жұмыс режимі мәселелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы
еңбек жөніндегі заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Серіктестік өз өнімін келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша
сатуға құқылы.
Атқару ұйымының қаржылық шаруашылық қызметіне бақылау жасау мақсатында
серіктестікте ревизиялық комиссия құрылған. Комиссия құрамына 3 адам
кіреді. Мүшелер қатысушының шешімі бойынша 1 жылға сайланады. Ревизиялық
комиссияға атқару ұйымының қызметкерлері мүше бола алмайды. Ревизиялық
комиссия тиісті мерзімде қаржылық шаруашылық қызметке тексеру жүргізе
алады, сол себепті барлық құжаттарға пайдалану құқығы бар. Ревизиялық
комиссияның талап етуі бойынша атқару ұйымдары ауызша немесе жазбаша
түсініктеме беруге міндетті. Ревизиялық комиссия міндетті түрде
серіктестіктің жылдық қаржылық есептілігін қатысушы бекіткенге дейін
тексереді.
Серіктестік қызметін қатысушының шешімі негізінде қайта құрылуы немесе
жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту, яғни, бірігу, қосылу, бөліну,
қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе заң талаптарына сәйкес жүзеге
асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының шешімімен арнайы жойылу комиссиясы
құрылады. Серіктестіктің жойылуы сот шешіміне сәйкес жүргізілгенде сот
жойылу комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы бекітілгеннен бастап
серіктестік қызметін басқару өкілеттілігі осы комиссияға өтеді. Комиссия
серіктестіктің мүлкін бағалайды, кредиторлар мен дебиторларды анықтайды,
олармен есеп айырысады, үшінші жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге
асырады, жойылу балансын құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.
Жойылу комиссиясының шешімі бойынша серіктестіктің мүліктері сатылады,
серіктестікке пайдалану құқығында берілген мүліктер меншік иесіне
қайтарылады.
Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу жазылғаннан кейін
ғана жойылу процесі аяқталды және серіктестік өз қызметін тоқтатты деп
есептеледі.
Транслогистик ЖШС – нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің
негізінде және ұлттық қаржылық есептілік стандарттарын, типтік шоттар
жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға қосымша нұсқауларды, серіктестіктің
жарғысын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа
ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше
тиімді көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz